ΤΑΣΟΥ ΠΟΡΦΥΡΗ

Τάσου Πορφύρη 

«ΑΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ για πάντα!» 

ΑΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ για πάντα! 

Τι ήταν κι αυτό το καλοκαιρινό φθινόπωρο στο χωριό φέτος, το 2015! Σταφύλια, 

σύκα, γκορτσάπιδα, κορόμηλα -κούμπουλα- κίτρινα κι κοκκινόμαυρα. Βατόμουρα 

στις ποταμιές και πλάι στις νεροσυρμές· μαύρα τα ώριμα και άλικα τα άγουρα. 

Κρανιές φορτωμένες καρπούς και στο χώμα στρώμα τα ώριμα. Αγριοτριανταφυλλιές 

-κυνοροδιές- γεμάτες κυνόροδα -σιούψανα- παντού. Στους φράχτες πλάι στους 

δρόμους, σε παρατημένα ακαλλιέργητα χωράφια, σε αυλές. «Βάτοι αναμμένοι αλλά 

μη καιόμενοι» κι οι αλεπούδες να τρελαίνονται μασουλώντας τα. Τσάπουρνα 

(αγριοκορόμηλα -βάρβελα-) με σκούρο μπλε χρώμα, στυφά όταν είναι άγουρα και 

νόστιμα όταν ωριμάσουν εκεί προς το τέλος Νοεμβρίου. Βουζιές (κουφοξυλιές) να 

γέρνουν από τα «σταφύλια» των κοκκινόμαυρων καρπών τους. Κρεμμυθιές (ή 

τερέμινθοι επί το επιστημονικότερον) «σπαρμένες» στους γύρω λόφους και πλάι 

στους δρόμους με πρασινοκίτρινα τσαμπιά -οι αγριοφυστικιές τύπου Αίγινας-, με 

καρπούς αρωματικούς, τραγανούς και νόστιμους. Οι κρεμμυθιές ευδοκιμούν και στην 

Κύπρο και τις αποκαλούν «κρεμμυθκιές»! Ξεραίνουν τους καρπούς τους και τους 

ρίχνουν σε ζυμαρόπιτες και ψήνονται μαζί κι είναι νοστιμότατες. Επίσης βγάζουν 

τσίπουρο όταν μαζεύουν πολλά. Και κυδώνια παντού· στους κήπους, στα 

παραμελημένα περιβόλια, στις αυλές των σπιτιών, συλλογισμένα, έτοιμα για την 

επικείμενη πτώση τους. Και οι αρώνειες, μια ανάσα ομορφιάς στο βακούφκο το 

χωράφι της εκκλησιάς τ’ Αϊ-Νικόλα που το νοίκιασε ο συγχωριανός μας Κώστας Χ. 

Δελλάρης και το φύτεψε με αρώνειες κάνοντας πράξη τα όνειρά μας! Αρχές 

Οκτωβρίου κι όλα τα δέντρα και οι θάμνοι με πράσινα -ακόμα- φύλλα. Λένε πως θα 

’χει βαρύ σκληρό χειμώνα φέτος. Κι όλη τούτη η πρωτόγνωρη παραγωγή καρπών, 

τροφή της φύσης για τους υπηκόους της. Και την ερχόμενη άνοιξη πάλι το ετήσιο 

επαναλαμβανόμενο θαύμα! 

Να ’μασταν, λέγαμε με τους φίλους μου και συγχωριανούς Μιχάλη Γκουντούλη 

και Λευτέρη Ματθαιάδη -που έγραψε και το βιβλίο: «Άγιος Κοσμάς Πωγωνίου, 

πάλαι ποτέ κώμη Κακουσιοί», πολύτιμο εργαλείο για την ιστορία και όχι μόνον του 

χωριού μας· να ’μασταν, που λέτε, είκοσι χρόνια μικρότερος ο καθένας -άντε και 

δέκα, να μην είμαστε και πλεονέκτες!-, να φέρναμε βόλτα λόφους, κάμπους και 

ποταμιές να μην μας χωράει ο τόπος! Να μαζεύαμε άγριους καρπούς, να 

μασουλάγαμε βατόμουρα και κράνια, να περιμέναμε με το ποτήρι στο χέρι να 

1



στάξουν οι πρώτες σταγόνες τσίπουρου από τον αποστακτήρα -το καζάνι-. Έτσι να 

γεμίζαμε τη ζωή μας, με την ένταξή μας στις παραγωγικές διαδικασίες, δίνοντάς της 

νόημα. Κι όταν βοηθούσε ο καιρός, να περπατούσαμε ως τις εσχατιές των συνόρων 

του χωριού μας, έως τα ει-κονίσματα με ξεχασμένα στην ακριβή θέση τη 

μισοσβησμένη εικόνα απ’ τον καιρό κι ένα μπουκάλι με μαυρισμένο λάδι. 

Και μετά το μικρό διάλειμμα, πίσω στα δέντρα. Γκορτσιές -αγριαπιδιέςφορτωμένες 

σαν νύφες καρπούς νοστιμότατους όταν ωριμάσουν και γίνουν ζιούλες. 

Και η πράσινη σφραγίδα του Παναγιώτη Θώμου -που ήρθε γαμπρός στο χωριό μας· 

παντρεύτηκε τη Χρυσούλα Μαυριά-, ένα χιλιόμετρο πάνω-κάτω στο δρόμο από το 

χωριό προς τη Βήσσιανη, με καρυδιές -λουμάκια- φορτωμένες κάχτες, πράσινη 

ανάσα, όαση ανάμεσα σε χορταριασμένα παραμελημένα χωράφια! Κι η δεύτερή του 

σφραγίδα στο Κουρόπουλο, πριν το χωριό, ένα πρότυπο περιβολιού με το όνομα 

«ΕΛΕΑΝΘΗ» και το κόνισμα του Αγίου Κοσμά πλάι στην είσοδο. Ο φράχτης του 

επιτρέπει στο βλέμμα να περιπλανιέται στην επικράτεια του μικρού παραδείσου. 

Κληματαριά με κρεμασμένες «ντεμπίνες», φουντουκιές χαμογελαστές στην 

επικράτεια του φράχτη, δαμασκηνιές με δίχτυα προστασίας, προφυλάσσοντας τους 

καρπούς τους από τις «κλέφτρες» κίσσες που προσγειώνονται εν ριπή οφθαλμού στα 

δέντρα. Κι αχλαδιές, μηλιές, καρυδιές με το πράσινο χαλί ανάμεσά τους 

καλοκουρεμένο και στο βάθος σαρακατσάνικη καλύβα γεμάτη από γεωργικά 

εργαλεία, λιπάσματα και διάφορες σακούλες για συλλογή καρπών. Δεξί χέρι του 

Παναγιώτη η γυναίκα του Χρυσούλα κι από κοντά ο Νίκος ο Ρούβας με τη 

Γιαννούλα, τη γυναίκα του. Ζηλεύω την επαφή τους με τη φύση. Αυτή την 

καθημερινή σχέση που έχουν αναπτύξει με τους υπηκόους του περιβολιού που τους 

χαϊδεύουν, τους μιλούν και τους παρηγορούν αν κάτι πάει στραβά. Κι όταν κανένας 

κότσυφας κερομύτης σγκορίζοντας το χώμα γύρω-γύρω από τα δέντρα φέρνει στην 

επιφάνεια κανένα σκουλήκι και το κρεμάει στο ράμφος του πριν το καταβροχθίσει 

αυτό είναι ένα επιπλέον κίνητρο για την περιπλάνηση στο περιβόλι. Αλεπούδες, λαγοί 

και αρίτσιοι κρεμούν τα μπροστινά τους πόδια -σε ανύποπτο χρόνο- στο σύρμα του 

φράχτη από τη μεριά του δάσους και περιορίζονται στο θέαμα μια και δεν μπορούν 

να παραβιάσουν το εμπόδιο του φράχτη. 

Και σε μικρή απόσταση από το δάσος με τις κρανιές και σε μικρή απόσταση από 

αυτό, το κιόσκι. Με σκεπή, πέτρινους πάγκους γύρω-γύρω, ανοιχτό στον αέρα, τον 

ήλιο, τη βροχή. Προορισμός πρωινού και κυρίως βραδινού περιπάτου των κατοίκων 

και επισκεπτών του χωριού τα καλοκαίρια. Αν βρεθείς εκεί λίγο πριν ανατείλει ο 

2



ήλιος, θα περιμένεις μερικά δεύτερα λεπτά για ν’ αντικρίσεις το θαύμα. Οι πρώτες 

αναγνωριστικές αχτίδες του φωτίζουν τις πίσω κορφές του Πάπιγκου χαρίζοντας ένα 

θαρρείς υπερκόσμιο φως πριν τα βέλη τους καταυγάσουν το διάστημα. Η κορφή της 

Νεμέρτσκας δέχεται τις πρώτες αχτίδες απέναντι που τρυγά τ’ ορθρινό όνειρό της σαν 

τις κοπέλες του δημοτικού τραγουδιού: 

Γλυκοχαράζουν τα βουνά 

κι οι όμορφες κοιμούνται 

Ακούγονται κελαηδίσματα πουλιών, τροκάνια και κύπροι από τα κοπάδια των 

γιδοπροβάτων που βόσκουν στην γκρόπιστα και στους γύρω λόφους. Τι βάλσαμο για 

την ακοή που έχει πληγεί ανεπανόρθωτα από τους κάθε λογής θορύβους που μας 

προσφέρει η πόλη και τους άλλους που προκαλούμε οι ίδιοι φοβούμενοι πως αν δεν 

μιλήσουμε θα πάψουμε να υπάρχουμε. Και τι βάλσαμο για την όραση που 

προσπαθούν να την προσβάλουν τα κάθε λογής επιτεύγματα κυρίως της σύγχρονης 

αρχιτεκτονικής με τους κρυστάλλινους γυάλινους τοίχους που αποστρέφεις το 

βλέμμα σου απ’ αυτούς όταν σου επιστρέφουν το φως του ήλιου πολλαπλασιασμένο, 

που τελικά σε τυφλώνουν. Εμπόδια, εμπόδια, εμπόδια! Στο μόνο άθλημα που είμαστε 

πρωταθλητές με τρόπαιο τη στραβομάρα μας! 

Ώρα να πω και για την αξέχαστη ΜΥΡΤΩ που πρωτοπήγε στο χωριό και στα 

Γιάννενα να τραγουδήσει προσκεκλημένη από τον Κώστα Φρόντζο, τον τότε 

Πρόεδρο της Εταιρίας Ηπειρωτικών Μελετών, στο Υπαίθριο Θέατρο -τώρα Θέατρο 

Κώστα Φρόντζου-. Στα Γιάννενα τη συνόδευσε ο πατέρας. Την καμάρωνε κι 

αγαπούσε πολύ το τραγούδι της. Επισκέφτηκαν πολλούς χώρους στην περιοχή, όπως 

το σπήλαιο του Περάματος που της έκανε μεγάλη εντύπωση, το Κάστρο με τα 

περίφημα οικοδομήματά του και τη Λίμνη. 

Αργότερα, γύρω στο 1970 -πριν γεννηθεί ο Μιχάλης- επισκεφτήκαμε με τον 

Κωστή μας την Ήπειρο. Με τη βοήθεια του οδηγού ταξί Νίκου Ρούβα επισκεφτήκαμε 

πολλά μέρη της Ηπείρου, κυρίως τα χωριά Πωγωνίου και Ζαγορίου. Ένα μεσημέρι, 

θυμάμαι, φάγαμε στο Χάνι του Κώτσιο-Λάμπρου στα Γιάννενα. Υπήρχε τότε ένα 

μαγέρικο δεξιά όπως μπαίναμε από την πύλη του. Το φαγητό όχι τίποτα το ξεχωριστό 

αλλά οι μνήμες μελίσσι. Χειμώνας του 1941 που γυρίζαμε από την Αθήνα στο χωριό 

και διανυκτερεύσαμε στο Χάνι. Φαγητό γιοκ, δωμάτια ναι, αλλά παγωμένα. Μέχρι το 

πρωί δεν είχαν ζεσταθεί τα σεντόνια παρ’ όλες τις προσπάθειες των αλόγων -τις 

αναπνοές τους- που κατοικούσαν στους στάβλους του ισογείου. Το πρωί στο δρόμο 

για κανένα πορτοκάλι· τα μανάβικα μόνο πορτοκάλια είχαν· ευτυχώς. Ένα μεσημέρι 

3



τα καταφέραμε να φάμε σούπα στο μαγέρικο της οδού Αβέρωφ με τις μεγάλες 

κατσαρόλες χωρίς φαγητά μονάχα με νερό. Προλάβαμε τη σούπα που ήταν βάλσαμο. 

Εδώ, μετά από αρκετά χρόνια, έτρωγαν οι ηθοποιοί του Αγγελόπουλου όταν 

γύριζαν το φιλμ «Αναπαράσταση». Ο ήρωας τραγουδούσε την «Κοντούλα Λεϊμονιά» 

και την έκανε γνωστή στο πανελλήνιο. Και για να βάλουμε τα πράγματα στη θέση 

τους, οι στίχοι του τραγουδιού είναι οι παρακάτω: 

Μωρή κοντούλα λεϊμονιά 

με τα πολλά λεϊμόνια 

Βησσανιώτισσα 

σε φίλησα κι αρρώστησα 

και το γιατρό δεν φώναξα 

χαμπήλωσε τους κλώνους σου 

να κόψω ένα λεϊμόνι 

για να το ζύψω να το πιω 

να μου διαβούν οι πόνοι 

Βησσανιώτισσα 

σε φίλησα κι αρρώστησα …(κλπ) 

Προσοχή: όχι «λεμονιά» και «λεμόνια», ούτε «να το στύψω»! 

Όπως και στο «Χαλασιά μου» που το σωστό είναι: 

Δεν σούειπα χαλασιά μου 

στο μύλο να μην πας 

να μην σε πάρει η ρόδα 

και γίνω εγώ φονιάς 

Χαλασιά μου, χαλασιά μου 

ζωντανή ξεχωρισιά μου … 

Όλα τα άλλα από ανίδεους δήθεν εκσυγχρονιστές(!) της δημοτικής μας μουσικής 

παράδοσης· τρομάρα μας! 

Για πολλά χρόνια πηγαίναμε στο χωριό τα καλοκαίρια. Ώσπου ήρθε ο Μιχάλης 

τον Αύγουστο του 1974 και για λίγα χρόνια πηγαίναμε -τον Αύγουστο, που είχα 

άδεια από τη δουλειά μου- στα Στύρα Ευβοίας σ’ έναν περιφραγμένο παραθαλάσσιο 

χώρο με «δική του» παραλία και bungalows για 4 άτομα. Υπήρχε εστιατόριο για 

πρωινό, μεσημεριανό και βραδινό προς μεγάλη ανακούφιση των κυριών! Είχαμε την 

4



τύχη να έχουμε συντροφιά τις οικογένειες των παλιών μου συμμαθητών, του 

Νέστορα Τσολίσου (με 5 παιδιά), του Κυριάκου Παπαδόπουλου (με 4 παιδιά), του 

Αντώνη Σοφιανού (με 2 παιδιά) και του Ντίνου Θωμαΐδη (επίσης με 2 παιδιά). Για 

θαλάσσια μπάνια πηγαίναμε και εκδρομές σε κοντινούς προορισμούς. Ο Νέστορας 

είχε τότε, αν θυμάμαι καλά, ένα αυτοκίνητο Citroën Grenouille με καρότσα (station 

wagon) που χωρούσε ένα λόχο παιδιά και υλικά. Ένα μεσημέρι πήγαμε να φάμε σ’ 

ένα χωριό· Αλμυροπόταμο το λέγαν; Οι ενήλικες μπήκαμε στα αυτοκίνητά μας κι όλα 

τα παιδιά στην καρότσα του Citroën. Μαζεύτηκαν, μαζί με τα 2 δικά μου και 3 του 

Ανδρόνικου, αδερφού του Νέστορα, που είχαν έρθει με τους γονείς τους από τη 

Γαλλία· σύνολο: 18 παιδιά! Όταν φτάσαμε στο εστιατόριο κι άρχισε η αποβίβαση, ο 

μαγαζάτορας τα ’χασε. 

_ Ολόκληρο σχολείο, μουρμούρισε· ευτυχώς που έκανα κουμάντο και δεν θα μείνουν 

νηστικά τα παιδιά! 

Ένα άλλο μεσημέρι επισκεφτήκαμε με βάρκες ένα παραθαλάσσιο χωριό -μισή 

ώρα απόσταση-, το Νημποριό· παλιά ονομασία Ανηβόρειον. Καταπληκτική 

αμμουδιά, στη συνέχεια μεγάλο μποστάνι με κάθε λογής ζαρζαβατικά και στο βάθος 

μισοκρυμμένο στα πεύκα το εστιατόριο. Ξύλινη παλιά πόρτα κι επάνω της 

καρφιτσωμένες φωτογραφίες ασπρόμαυρες που την κάλυπταν όλη. Ήταν η εποχή που 

κουβαλούσα την φωτογραφική μηχανή μαζί μου, μια Kodak Retina που είχε φέρει ο 

πατέρας από τη Γερμανία σ’ ένα του ταξίδι που είχε πάει για επαγγελματική 

ενημέρωση. Ζήτησα την άδεια από τον μαγαζάτορα να φωτογραφίσω την πόρτα και 

μου την έδωσε με μεγάλη προθυμία. Τον ρώτησα ποιος ήταν ο φωτογράφος· ο κύριος 

Κουμπής, μου απάντησε, ο μηχανικός που φτιάχνει σπίτια. Ο Νέστορας ήξερε λόγω 

επαγγέλματος τον Κουμπή και με πληροφόρησε πως διατηρούσε το πιο έγκυρο 

γραφείο στατικών μελετών. Το νούμερο ένα! 

Αργότερα γνώρισα προσωπικά τον Κουμπή με το λογοτεχνικό του ψευδώνυμο - 

Αλέξανδρος Αργυρίου-. Του μίλησα για τις φωτογραφίες στο Νημποριό και πολύ το 

χάρηκε. Και περισσότερο το χάρηκε όταν του έστειλα μια μεγέθυνσή τους 30x40. Ο 

Αλέξανδρος Αργυρίου ταξινόμησε τους ποιητές των τελευταίων δεκαετιών σε γενιές. 

Η γενιά στην οποία ανήκω είναι η γενιά του 1960. Σ’ αυτήν συγκαταλέγονται οι 

ποιητές που γεννήθηκαν από το 1930 έως το 1940. Το ηλικιακό κριτήριο δεν νομίζω 

ότι αποτελεί γενικότερα κριτήριο ποιοτικό ή ποιητικού «κλίματος». Απόδειξη τα έργα 

των ποιητών της γενιάς μου και όχι μόνον. Και για να μην πελαγοδρομούμε, πόσο 

5



«μοιάζει» η ποίηση του Θανάση Τζούλη από το Μαυρονόρος Πωγωνίου (έτος 

γεννήσεως 1931) με την ποίηση του Ανέστη Ευαγγέλου (έτος γεννήσεως 1931), την 

ποίηση του Ντίνου Χριστιανόπουλου (έτος γεννήσεως 1931), ή τη δική μου (έτος 

γεννήσεως 1931); 

Μεγαλώνοντας κι ο Μιχάλης, πηγαίναμε τα καλοκαίρια στον Άγιο Κοσμά 

Πωγωνίου -το χωριό που γεννήθηκα- με το αυτοκίνητο που είχαμε αγοράσει· ένα 

Lada ρώσικο, σε χρώμα κεραμιδί, όλο χοντρή λαμαρίνα που δεν καταλάβαινε τίποτα 

ή σχεδόν τίποτα από χτυπήματα. Στην αλησμόνητη Μυρτώ οφείλουμε τις επισκέψεις 

μας γιατί εκείνη οδηγούσε κι εγώ… την συμβούλευα, σε σημείο που την εξόργιζα. 

Αρκετές φορές την έφερνα σε σημείο να σταματάει το αυτοκίνητο και να μου λέει 

αγανακτισμένη: 

_ Οδήγα εσύ ή κατέβα κάτω! 

Δεν έκανα τίποτα απ’ αυτά βέβαια! Δεν οδηγούσα κι ούτε ήθελα να κατέβω κάτω. 

Ευτυχώς η σύγχυση ήταν ολιγόλεπτη και η κλασική μουσική από το Γ΄ Πρόγραμμα 

ηρεμούσε την ατμόσφαιρα! 

Η Μυρτώ αγάπησε το χωριό και τους χωριανούς. Όπως επίσης και τους 

κατοίκους της Ρουψιάς -το χωριό της Μάνας μου-. Όσους κατοίκους έχουν απομείνει 

εκεί· όπως τον Μπάμπη Ζωίδη και την σύζυγό του Πόπη που πολλά μεσημέρια 

γευόμασταν τα πεντανόστιμα φαγητά της και τις κάθε λογής λιχουδιές. Δεν μπορούσε 

να ξεχάσει τον θείο μου Νίκο, αδερφό της Μάνας μου, που τον είχε γνωρίσει στη 

Θεσσαλονίκη όταν αρραβωνιασμένοι συνοδέψαμε, για συμπαράσταση, στη 

συμπρωτεύουσα τον μαέστρο Σούλη Κούτση που διηύθυνε την Κρατική Ορχήστρα 

Θεσσαλονίκης. (Τον Διονύση Κούτση πάντρεψα αργότερα με την ηθοποιό Έλλη 

Βοζικιάδου στον Άγιο Διονύσιο στο Κολωνάκι). Επίσης εκτιμούσε ιδιαίτερα την 

ξαδέρφη μου Κούλα (Βασιλική) Μπετζούνη -κόρη του αδερφού της Μάνας μου, 

Παναγιώτη- που είχε παντρευτεί τον στρατιωτικό μουσικό Θωμά Καραμανλή, ο 

οποίος έσωσε το πατρικό σπίτι της Μάνας μου και όλων των αδερφών της -Ευθαλίας, 

Παναγιώτη, Χαράλαμπου και Νίκου- από βέβαιη καταστροφή λόγω εγκατάλειψης, 

ανακαινίζοντάς το. Αρκετά μεσημέρια η Κούλα μάς τραπέζωνε στη Ρουψιά με 

κυρίως πιάτα αρνί στο φούρνο και τυρόπιτες. Οι μνήμες μελίσσι για μένα όταν η 

γιαγιά η Μαλεμπετζούνω ξελαρυγγιαζόταν φωνάζοντας εμένα και τον ξάδερφο 

Μήτσο, γιο της θείας Ευθαλίας, που παίζαμε στη Ράχη, γιατί η πίτα ήταν έτοιμη! 

6



Με την Αλέκα Παπαγεωργίου-Βενετοπούλου, τον σύζυγό της Κλεάνθη, την 

αδερφή της Ευανθία και τις κόρες της βλεπόμαστε συχνά τα καλοκαίρια στη Ρουψιά 

και κυρίως στη Βήσσανη το Δεκαπενταύγουστο στην εκκλησία και στη συνέχεια στο 

γλέντι κάτω από τον πλάτανο της πλατείας. Εκεί ανταμώνουμε και τους ακριβούς μας 

φίλους τον Γρηγόρη Άρμπυρο -που αφιέρωσε τη ζωή του στο χωριό του, τη 

Βήσσανη, τους κατοίκους της και τον ευλογημένο τους τόπο- και τη γυναίκα του 

Τζέλλα, όπως και παλιούς μου συμμαθητές από το Αστικό Σχολείο Βησσάνης· τον 

Γιάννη Στούπη από τη Βήσσανη, τον Παναγιώτη Νικολαΐδη από τη Ζαραβίνα -τώρα 

Λίμνη-, δεύτερο ξάδερφό μου από τη μάνα του, τον Απόστολο Μούκα και τον 

Θεοχάρη Κολιόπουλο από τη Ζαραβίνα -αν δεν με απατά η μνήμη-. Επίσης, τον 

Απόστολο Στούπη και τον Σταύρο Στούπη, αμφότεροι γιοι του Βησσανιώτη 

δασκάλου και ιεροψάλτη βυζαντινής μουσικής Χριστόφορου Στούπη με φωνή 

βαρυτόνου που να τον ακούς ήταν ιδιαίτερη απόλαυση! 

Τον Μούκα, τον Νικολαΐδη και τον Κολιόπουλο τους αντάμωσα στο Πνευματικό 

Κέντρο της Αδελφότητας Αγιοκοσμιτών στις 12 Αυγούστου του 2007, όπου έλαβε 

χώρα η τιμητική εκδήλωση για το πνευματικό μου έργο και είχαν προσκληθεί σ’ 

αυτή. Μίλησαν ο Γρηγόρης Άρμπυρος, ο Κώστας Κωστούλας, η Ελένη Κουρμαντζή 

και ο Σωκράτης Οικονόμου. Γενικά για το έργο μου μίλησε η φιλόλογος, διδάκτωρ 

του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Χρυσούλα Σπυρέλη. Την όλη εκδήλωση συντόνισε ο 

υπεύθυνος επί των πολιτιστικών της Αδελφότητας Λευτέρης Ματθαιάδης, τον οποίο 

ευγνωμονώ. 

Τον Παναγιώτη Νικολαΐδη τον επισκεπτόμασταν στο χωριό του, τη Ζαραβίνα, τα 

καλοκαίρια. Η Καίτη, η γυναίκα του, έφτιαχνε λιχουδιές που τις τιμούσαμε δεόντως. 

Να μην ξεχάσω να αναφέρω πως πρωί-πρωί η Μυρτώ άνοιγε την εξώπορτα στα 

κυνηγόσκυλα που έβγαιναν για περίπατο· την άκουγαν κι έτρεχαν κοντά της 

κουνώντας τις ουρές τους και γλείφοντάς την, με κίνδυνο να την γκρεμίσουν από τη 

σκάλα. Δεν χόρταινε να τα χαϊδεύει. Ο Κωστής με τον Μιχάλη έβγαιναν στο 

χοροστάσι να παίξουν με τα συνομήλικα παιδιά ή παρακολουθούσαν τα παιχνίδια 

των μεγάλων· συνήθως ξερή, κολτσίνα και σκαμπίλι με έπαθλο ένα κουτί λουκούμια 

και ένα πακέτο μπισκότα Παπαδοπούλου -η αξία των γλυκών ήταν το ενοίκιο του 

μαγαζιού για τα παιχνίδια με τις τράπουλες-. 

Πολλές φορές η Πολυξένη Πορφύρη, γυναίκα του Λευτέρη, ανέβαζε στη γομάρα 

εκ περιτροπής τα παιδιά μου και τα εγγόνια της και τα πήγαινε ως τα βακούφκα τα 

χωράφια κάτω από την εκκλησιά· εκεί που τώρα πρασινίζει ο τόπος από τα φυτά 

7



(αρώνειες) που φύτεψε και εκμεταλλεύεται ο Κώστας Δελλάρης ομορφαίνοντας την 

περιοχή. 

Θυμάμαι θα ’ταν το 2002 που οι δυο μας με τη Μυρτώ αποφασίσαμε να πάμε 

στα Γιάννενα με το Lada να αγοράσουμε δέντρα για τον κήπο του σπιτιού. 

Αύγουστος προς το τέλος του με μια πρωινή δροσιά που πότιζε το είναι μας. Στα 

μέσα της διαδρομής εκεί που υπάρχει μια μεταλλική γέφυρα και δρόμος αριστερά για 

τα Ζαγοροχώρια και δεξιά απλώνεται ο κάμπος των Ιωαννίνων, στο ύψωμα, ένα 

σύννεφο πηχτής αντάρας ήρθε καταπάνω μας και μας κάλυψε. Η Μυρτώ άραξε δεξιά 

του δρόμου με αναμμένα τα πίσω φώτα, φρονίμως ποιούσα. Ευτυχώς το σύννεφο σε 

λίγα λεπτά εξαφανίστηκε από τις αχτίδες του ήλιου. Η Μυρτώ -κι εγώ βέβαιατρομάξαμε· 

δεν ήταν και συνηθισμένο θέαμα. Το θυμόμασταν για πολλά χρόνια μετά. 

Αγοράσαμε από τα Γιάννενα τα δέντρα και τα τοποθετήσαμε στο πορτ-παγκάζ με τις 

κορφές έξω και κατεβασμένο το καπάκι και δεμένο για να μην φύγουν στο δρόμο. Τα 

δέντρα: δύο δαμασκηνιές (μια για άσπρα και μια για μπλε δαμάσκηνα), μια κυδωνιά, 

μια κερασιά, μια συκιά και μια μηλιά. Είχα κάνει λακκούβες από την προηγούμενη 

σκάβοντας στον κήπο και την επόμενη το πρωί τα φύτεψα με χώμα ανακατεμένο με 

χωνεμένη προβατίσια κοπριά που είχα αγοράσει την προηγούμενη χρονιά. Με τις 

αρβύλες πατούσα γύρω-γύρω το χώμα με την κοπριά για να στερεωθούν τα δέντρα. 

Κατόπιν τα πότισα αρκετά. Μετά έκατσα στα πέτρινα σκαλοπάτια και τα φαντάστηκα 

γεμάτα καρπούς στα κατοπινά χρόνια. Την επόμενη πετάχτηκα στη «γραβιά» του 

απέναντι λόφου κι έκοψα με το τσεκούρι ίσια κλωνάρια από κρανιές. Τα τοποθέτησα 

πλάι στα δέντρα, τα πίεσα και μπήκαν περίπου 20 εκατοστά μέσα στο έδαφος. 

Κατόπιν με κομμάτια από χοντρά υφάσματα -λωρίδες- τα έδεσα από τους κορμούς 

των δέντρων να στηρίζουν το ένα το άλλο για να μην τα γείρει ο άνεμος. 

Σήμερα που τα γράφω αυτά η αγαπημένη μου ΜΥΡΤΩ δεν υπάρχει· τη χάσαμε 

τον Μάη στις 13 του 2015 από έμφραγμα. Είμαι στο χωριό με την αδερφή μου, την 

Αλεξάνδρα. Οι δαμασκηνιές στον κήπο δεν πρόκοψαν. Ίσα που προλάβαμε από τη 

μια να φάμε δαμάσκηνα. Η κερασιά ξεράθηκε την επόμενη χρονιά. Την 

αντικατέστησα με μια κυδωνιά. Και οι δυο κυδωνιές πρόκοψαν· ο Ιορδάνης φέρνει τα 

κυδώνια στην Αθήνα και πηγαίνει ο Κωστής και τα παίρνει από το σπίτι του στο 

Αιγάλεω. Η συκιά ξεραινόταν κάθε χειμώνα και κάθε άνοιξη έβγαζε κωλορίζια. Την 

ξερίζωσε ο Χρήστος ο Αλβανός κι ο Βαγγέλης ο Γκορίτσας -που προσέχει το σπίτιφύτεψε 

στη θέση της μια ροδιά που από τη δεύτερη χρονιά δίνει καρπούς. Λέω να 

ξεριζώσω τις δαμασκηνιές και στη θέση τους να φυτέψω ροδιές. Στην αριστερή 

8



πλευρά -όπως βλέπουμε τον κήπο από την αυλή- στην αρχή της φύτεψα μια βυσσινιά 

που μας χάρισε η φιλόλογος, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων από το 

χωριό μας -το γένος Βάρη- Ελένη Κουρμαντζή όταν επισκέφτηκα στα Γιάννενα το 

σπίτι της. Κάθε χρόνο είναι γεμάτη, όπως με πληροφορεί ο Νίκο-Σκούπρας που 

φροντίζει (κλαδεύει και ραντίζει) τις κληματαριές και καθαρίζει από ζιζάνια και 

χόρτα τον κήπο. Τα βύσσινα τα τρων οι τσιάμπες «που ούτε σπέρνουν ούτε θερίζουν 

όμως καμία δεν πεινά» γιατί ωριμάζουν πριν φτάσουμε στο χωριό. 

Το καλοκαίρι του 2015 παρατείναμε την παραμονή μας στο χωριό μέχρι αρχές 

Οκτωβρίου. Προλάβαμε ανάμεσα στα άλλα και «βγάλαμε» πετιμέζι από τα σταφύλια 

της γειτόνισσάς μας Αλίκης Πολυχρονιάδη που ’χε αφήσει ο Νικο-Σκούπρας στο 

μπαλκόνι. Στη γειτόνισσα την Αλίκη πηγαίναμε -κι ερχόταν κι εκείνη- από το 

άνοιγμα του τοίχου της αυλής στο σημείο που ο πατέρας μας είχε χτίσει το σπιτάκι 

των δύο κυνηγετικών γκέγκηδων που συντηρούσε για το κυνήγι, τη δεκαετία του ’60. 

Απλά ρίξαμε τον τοίχο, στρώσαμε και το δάπεδο του «σπιτιού» με πλάκες και νάσου 

το πήγαινε έλα μεταξύ μας. Η Αλίκη είναι καταπληκτική μαγείρισσα και αβάρετη. 

Φτιάχνει πίτες, κασιόπιτες, μπατσαριές, λουκουμάδες, κουλούρια κι ό,τι μπορεί να 

φανταστεί κανείς. Μας καλούσε για φαγητό μια και έμενε μόνη εκείνο το διάστημα - 

παιδιά κι εγγόνια είχαν επιστρέψει στην Αθήνα για δουλειές και σχολείο-. Την 

καλούσαμε κι εμείς για καφέ και για πέστροφες από το Καλπάκι ψημένες στο 

φουρνάκι της αυλής ή τηγανιτές. Επίσης στο φουρνάκι ψήναμε σε στρογγυλό ταψί 

γίγαντες με κρεμμύδια. Μπορούσαμε και στην ηλεκτρική κουζίνα αλλά στο φουρνάκι 

είχαν άλλη νοστιμιά. Για δεκατιανό καμιά φορά βράζαμε τραχανά που ’χε φτιάξει η 

ξαδέρφη μας η Ελένη Πορφύρη- Καμπλέτσα, πρώτη ξαδέρφη της Αλίκης και δεύτερη 

δική μας, με τα χέρια της και χώνευε γρήγορα «ίσα-ίσα μέχρι το Λαχανόκαστρο» 

έλεγε η άγια γιαγιά μου η Μάκω Σιούλενα κι όχι όπως το πρωινό κουρκούτι που μου 

έφτιαχνε η Μάνα με καλαμποκίσιο αλεύρι, βούτυρο, τυρί φέτα και τσιγαρίδες από το 

χοιρινό λίπος που κρατούσαμε στο κιούπι, και κρατούσε μέχρι το απόγευμα που 

γυρίζαμε από το σχολείο. Η πείνα άρχιζε να με ταλανίζει αργά το μεσημέρι· μισή 

μέρα και βάλε. Η Ελένη που προανέφερα έφτιαχνε ανάμεσα στα άλλα πιτοειδή και 

μπουγάτσα νοστιμότατη. Πίτες διάφορες -τυρόπιτες, χορτόπιτες, κολοκυθόπιτεςέφτιαχνε 

μαζί με την Αλεξάνδρα Κωστούλα, νύφη στο χωριό μας από το 

Λαχανόκαστρο -το γένος Συντάκα-. Έψηναν ένα-ένα τα φύλλα για τις πίτες για να 

’ναι τραγανές. Έφτιαχναν πρόχειρα και κασιόπιτες, μπατσαριές και ό,τι βάλει ο νους 

σας από φαγητό που έχει πρώτο υλικό το ζυμάρι. Η Αλίκη δεν κουραζόταν παρ’ όλ’ 

9



αυτά. Τα πάντα έλαμπαν στο σπίτι της και κυρίως η κουζίνα και το μπάνιο. Δούλευε 

και τη νύχτα· δεν τη χώραγε ο τόπος. Θυμάμαι τι μας έλεγε ο πατέρας μας για την 

καθαριότητα των σπιτιών: Αν χρειάζεται να βαθμολογήσετε τη νοικοκυρά για την 

καθαριότητα του σπιτιού της, επισκεφτείτε πρώτα το μαγειρειό και μετά τον χαλέ 

(δηλαδή την κουζίνα και το W.C.)! 

Το σπίτι που έχτισε ο Λουκάς Πορφύρης -αδερφός του παππού μου Αναστασίουβρίσκεται 

στον ίδιο δρόμο κι απέναντί μας. Ο δρόμος ήταν χωμάτινος ανηφορικός 

μέχρι που ο πατέρας με τον θείο Μήτσο το ’στρωσαν με πέτρες σε αναβαθμούς τη 

δεκαετία του ’70, νομίζω. Φαίνεται σε φωτογραφίες. Οι κληρονόμοι του σπιτιού 

απέναντι -τώρα γύρω στους 50, κατά τους πρόχειρους υπολογισμούς μου- δεν τα 

βρήκαν μεταξύ τους -και δεν τους βρήκαν όλους έτσι σκορπισμένοι που είναι στα 4 

σημεία του ορίζοντα-. Είναι αλήθεια πως οι κόρες της Αλεξάνδρας Πορφύρη- 

Σπυριδωνίδη και κυρίως η Ιωάννα έκαναν αρκετές προσπάθειες να τους βρούνε για 

να εξασφαλίσουν τη συγκατάθεσή τους για να το διατηρήσουν. Κρίμα, τέτοιο σπίτι! 

Δυστυχώς άλλοι από τους κληρονόμους θέλαν μοιράδι, άλλοι χρήματα και άλλοι δεν 

βρέθηκαν. Τώρα ακόμα στέκει ευτυχώς στους τοίχους του -ας είναι καλά η Βασιλεία, 

η κόρη του Φάνη, που έστειλε χρήματα και έφτιαξε τη σκεπή με τσίγκο-. Όμως, ο 

καιρός περνάει και η καταστροφή έρχεται αργά αλλά σίγουρα· η πόρτα είναι 

κατεστραμμένη, το εσωτερικό χάλια, με τη σκάλα που οδηγεί στον πρώτο όροφο 

στους νοντάδες σάπια, έτοιμη να σωριαστεί. Νυχτερίδες κρεμασμένες στα νταβάνια, 

σπασμένα τζάμια παραθυριών στα πατώματα, ούτε ίχνος από τις ζωγραφιές στα 

τζάκια, οι μπίμπτσες γιομάτες ποντίκια, νυφίτσες, κουνάβια και στους τοίχους πρόκες 

χοντρές, σκουριασμένες εκεί που κρέμονταν κύπροι και κουδούνια διαφόρων 

μεγεθών για τα κοπάδια. Κολλητά στο κύριο σώμα του σπιτιού στη μια πλευρά ένα 

χτίσμα, ένα μικρό δωμάτιο πες. Αυτό το δωμάτιο χτίστηκε για να απομονωθεί μια 

από τις κόρες του Λουκά Πορφύρη που είχε προσβληθεί από τον βάκιλλο του Κωχ. 

Στον τοίχο υπήρχε μια μεγάλη τρύπα απ’ όπου της έριχναν το φαγητό ενώ το κλειδί 

της μεγάλης κλειδαριάς το κρατούσε ο πάτερ-φαμίλιας. Η πόρτα άνοιγε όταν 

χρειαζόταν να κάνει την ανάγκη της πηγαίνοντας μακριά, στον κήπο. Μια από τις 

αδερφές της την αγαπούσε πάρα-πολύ και ήθελε εκείνη να της ρίχνει το φαγητό από 

την τρύπα και να της μιλάει και να κλαίει μαζί της. Την αγαπούσε πάρα-πολύ κι όσο 

έβλεπε ότι η αδερφή της έλιωνε αποφάσισε να μείνει στο δωμάτιο μαζί της να 

«κολλήσει» τη φυματίωση και να πεθάνει μαζί της. Κι αυτό έκανε ένα βράδυ· πήρε το 

κλειδί την ώρα που κοιμόταν ο πατέρας της, άνοιξε την πόρτα, μπήκε μέσα, κλείδωσε 

10



και πέταξε το κλειδί στον κήπο. Έμειναν όλη νύχτα αγκαλιασμένες κλαίγοντας κι από 

την άλλη μέρα το φαγητό είχε αυξηθεί κατά μια μερίδα. Ώσπου ένα πρωί, μερικούς 

μήνες αργότερα, βρέθηκαν νεκρές. Ήταν αγκαλιασμένες σφιχτά. 

Ο Λουκάς Πορφύρης γεννήθηκε το 1860, παντρεύτηκε τη Μαρία Κοσύφη και 

απέκτησαν 10 παιδιά· την Χαρίκλεια (σύζυγος Γ. Αρχιμανδρίτης), τον Αριστοτέλη 

(σύζυγος Σταυρούλα Γραμματικού), τον Βασίλειο (σύζυγος Φεβρωνία Κιτσώνα), την 

Όλγα (σύζυγος Λεωνίδα Δάκα), τον Σταύρο (σύζυγος Καλλιόπη Μπάρδη), την Ελένη 

(σύζυγος Κωνσταντίνος Νικολαΐδης), την Αλεξάνδρα (σύζυγος Δ. Σπυριδωνίδης), τον 

Αχιλλέα (σύζυγος Αγ. Λινάρδου), την Αικατερίνη και την Μαρία -προφανώς οι 

τελευταίες ήταν εκείνες που αρρώστησαν από τη φυματίωση και άφησαν την 

τελευταία τους πνοή στο μικρό δωματιάκι-. Ο Λουκάς Πορφύρης ασκούσε το 

επάγγελμα του κρεοπώλη -χασάπη- στα Τσαραπλανά (Βασιλικό), όπως 

αποδεικνύεται από διάφορες σελίδες των λογιστικών του βιβλίων. Φαίνεται πως είχε 

αρκετά χρήματα και το 1905, μετά το πέρας του χτισίματος της εκκλησίας, 

προσέλαβε τους μαστόρους που την έχτισαν για να χτίσουν το σπίτι που στέκει τώρα 

περήφανο, ταλαιπωρημένο αλλά όρθιο, πρόκληση στους επερχόμενους καιρούς που 

ελαύνουν εναντίον του χωρίς αιδώ. Στα αγκωνάρια που γώνιαζαν τους τοίχους οι 

πελεκάνοι και στα κοίλα βαθουλώματά τους φιλοξενούνται ακόμα ολόκληρες 

φράσεις όπως «ο Νίκος αγαπάει τη Ρίτα», «Βασίλειος Πορφύρης, ενθύμιον 1930» 

γραμμένες με μολύβι Faber No.2. Ο γραφίτης του αντέχει ακόμα καθώς τον δέρνουν 

βαρυχειμωνιές. Ο Βασίλειος είχε γυρίσει από την Αίγυπτο με τη Φεβρωνία -τη 

Θρόνω- τη γυναίκα του, το γένος Κιτσώνα, αδερφή του Φάνη και του Ηρακλή 

Κιτσώνα, και τα τρία παιδιά τους: τον Θανάση, τη Μαρίκα και τον Φάνη. Το τέταρτό 

τους παιδί, η Βασιλεία γεννήθηκε στον Άγιο Κοσμά το 1934 -χρονιά που γεννήθηκε 

και η αδερφή μου Αλεξάνδρα-. Η κόρη του Φάνη, η Ελισάβετ Σαβούρη, φρόντισε να 

τη βάλει σ’ έναν οίκο ευγηρίας. 

Από το μελίσσι που βούιζε εκείνα τα χρόνια -από τις αρχές του 1900 μέχρι τη 

δεκαετία του 1950- απόμεινε μονάχα το σπίτι -το δίπατο παλάτι- ακατοίκητο, έρημο, 

βορά στις διαθέσεις του καιρού και στις ορέξεις των μεταναστών -Αλβανών- που 

βρίσκουν καταφύγιο σ’ αυτό, τις άγριες νύχτες του χειμώνα. 

11


«Γιαγιά με πονάς» 

ΓΙΑΓΙΑ ΜΕ ΠΟΝΑΣ 

Καταχείμωνο. Το υπνοδωμάτιο στο εξοχικό σκέτο ψυγείο. Τα παράθυρα κλειστά 

αλλά οι μελωδίες από το πάρτυ στο γειτονικό κέντρο ακούγονταν κύματα-κύματα 

καθώς τα έφερνε ο βοριάς. 

Άναψε το φως και μου είπε: _Στη ντουλάπα έχει κουβέρτες και μαξιλάρια · 

βολέψου. Θα μπορούσες να μείνεις μαζί μας από του να ξεπαγιάσεις εδώ, χωρίς 

θέρμανση. Πάντα υπάρχει καιρός ν’ αλλάξεις γνώμη. 

_Όχι, ξανάπα. Ήρθα από την Αίγινα να τον δω, το ’χαμε κανονίσει καιρό τώρα. 

Έζησα αρκετές ώρες αγκαλιά με τ’ όνειρο. Και κείνος δεν ήρθε. Προτιμώ μια 

καταστροφή από την «καλοπέραση» μερικών ωρών. Θα ξημερώσει · δύσκολα, αλλά 

θα ξημερώσει. 

Την άφησα στο σπίτι και γύρισα στο γλέντι. Χορευτική μουσική από δίσκους 

33 1/3 στροφών ή 45. Αγκαλιά, φιλιά και γέλια. Κάποιος φώναξε: «Χιονίζει!». 

Τρέξαμε όλοι στη τζαμαρία της σάλας. Καθαρίζαμε με τις παλάμες τις γυάλινες 

επιφάνειες που είχαν θαμπώσει από τις ζεστές εξομολογήσεις · έπεφτε ένα ήσυχο 

χιόνι στα φώτα του κήπου, στα δρομάκια ανάμεσα στα σκίνα, στους κορμούς των 

πεύκων από τη βορεινή τους πλευρά. Μείναμε άφωνοι αρκετή ώρα. Τόσο ποθούσε η 

ψυχή μας κάτι από ψηλά! 

Επιστροφή στα φαγητά με τη ρετσίνα και τα βλέμματα να λαμποκοπάνε. Οι 

καρδιές ανοιχτές, οι εξομολογήσεις όσο κρατούσε η Νύχτα. Κι όταν άρχισε να 

φέγγει, η μεγάλη κατσαρόλα με γάλα γίδινο απ’ τη Σταμάτα στη ζεστή ακόμα 

μαντεμένια κουζίνα. Όταν πήρε βράση το γάλα ένα πλόχερο αλάτι από τον μπάρμπα- 

Μήτσο για να το γλυκάνει. Με τη μεγάλη κουτάλα γέμιζε ένα-ένα τα κύπελλα των 

ξενύχτηδων που περνούσαν από μπροστά του. Μετά από κάθε ρουφηξιά ένα «άιιι!» 

μακρόσυρτο, δείγμα ευχαρίστησης. Μ’ ένα μπρίκι σκεπαστό έφτασα στο σπίτι. Τη 

βρήκα ντυμένη, έτοιμη πίσω από την πόρτα. «Έλα, πιες το! Θα σου κάνει καλό!». Το 

ήπιε με βουλιμία · «ευχαριστώ» είπε. 

Όσοι είχαν δικά τους αυτοκίνητα ξεκίνησαν τραγουδώντας και κορνάροντας. Οι 

υπόλοιποι περίμεναν να ξεκινήσει το λεωφορείο των 7 για Αθήνα κι εγώ με τη φίλη 

μου, των 7 για Πειραιά. Το καράβι απέπλεε στις 8.30 για Αίγινα · προλαβαίναμε. 

Μόλις ανεβήκαμε στο λεωφορείο και καθίσαμε στο διπλό κάθισμα, έγειρε το 

κεφάλι της στο ώμο μου και την πήρε ο ύπνος. Χρειάστηκε να την ξυπνήσω όταν 

1


«Γιαγιά με πονάς» 

φτάσαμε στον Πειραιά. Είχαμε καιρό για έναν καφέ και τσιγάρο στο καφενείο του 

λιμανιού. Η θάλασσα ήρεμη και τα καράβια με τις σιαγόνες ανοιχτές έτοιμα να 

καταπιούν για πρωινό αυτοκίνητα και επιβάτες. 

Έφτασε η ώρα. Σφίξιμο των χεριών, χωρίς κουβέντες. Γιατί όπως έλεγε κι ο 

γέρο- Πάουντ: «Τι φελάνε τα λόγια, δεν φελάνε τα λόγια. Δεν έχουν τα πράγματα 

τελειωμό μες στην καρδιά μας». Ανέβηκε ο καταπέλτης με θόρυβο κι έκλεισε με 

πάταγο η μέσα πόρτα της, παρ’ όλο που το περίμενε. Έμειναν έξω απ’ τη ζωή της 

στιγμές που την ομορφαίναν. Απαρηγόρητος περίμενα ν’ ανέβει στο κατάστρωμα. 

Ακούμπησε στο παραπέτο κι ύψωσε το ένα της χέρι για αποχαιρετισμό · είμαι 

σίγουρος πως έκλαψε αλλά δεν μπορούσα να το διακρίνω από την απόσταση, ούτε 

εκείνη. 

Σαράντα χρόνια αργότερα τυχαία συνάντηση στην έκθεση φωτογραφίας ενός 

κοινού φίλου. Ελάχιστες σπίθες -έτσι νόμιζα- και λίγες λέξεις: «Τι κάνεις; Καλά 

κρατιέσαι!». 

_Κι εσύ! 

Από πού κρατιόταν δεν μπορούσα να καταλάβω · όλα τους είχαν σωριαστεί σε 

ερείπια. 

Τα χέρια του φίλου σε γροθιές βαθειά στις τσέπες του τζάκετ. Της φίλης, 

κρατώντας τα χέρια της εγγονής σφιχτά: 

_Γιαγιά με πονάς! 

2


«Επαρχία» 

ΕΠΑΡΧΙΑ 

Για μια ακόμη φορά η επαρχία προσφέρει γην και ύδωρ. Ανοίγει τα σπλάχνα της 

να δεχτεί διατηρημένους σπόρους για δεκαετίες ξεχασμένους σε βιτρίνες ευημερίας. 

Έτσι τα ζαρζαβατικά διατήρησαν μονάχα χρώμα και σχήμα ενώ η γεύση κλεισμένη 

στο κλειδοπίνακο της μνήμης, του αδιαπραγμάτευτου κεφάλαιου της νιότης, να 

αναποδογυρίζει ηλικίες ψάχνοντας από την αρχή το δρόμο πίσω στην αφετηρία, στη 

σπορά, στα δειλά φτερουγίσματα των νεοσσών, τον βόμβο απ’ το πήγαινε-έλα των 

μελισσών, τις πρωινές σταλαγματιές της αντάρας στα δέντρα και στο πολύχρωμο 

λιβάδι, κολυμπώντας με το πρωινό αεράκι προς τα χιονισμένα ακόμα βουνά και τις 

κρατημένες ανάσες όταν σκάει ο ήλιος από το Πάπιγκο στέλνοντας τις πρώτες 

αχτίδες του στον ύπνο της Νεμέρτσκας. Είναι η ώρα που οι πέρδικες λουφάζουν στις 

φωλιές τους από το φόβο των κυνηγών και των σκυλιών φέρμας· των πουλόσκυλων. 

_ Θεέ μου, αυτό το μικρό σύμπαν μου αρκεί. Δεν μας χρειάζεται τίποτε περισσότερο· 

ούτε τα «καφέ», ούτε τα ενοικιαζόμενα δωμάτια -rooms to let- καταλλήλως 

ανακαινισμένα για πολυτελή διαβίωση κυρίως τουριστών εκ του εξωτερικού 

προερχομένων, μεταξύ των οποίων και ένιοι υπερήλικες -πολύ πιθανόν οι 

καταστροφείς, οι εμπρηστές του περιβάλλοντος, οι φονιάδες πληθυσμών- με τις 

εικόνες ερμητικά κλεισμένες στα αρνητικά των θηριωδιών τους. 

Εκεί λοιπόν που κοιμόνταν τα ζωντανά, οι μυρωδιές με το μηρύκασμα 

πλημμύριζαν το κατώι -του τριφυλλιού, του μελισσόχορτου, του δυόσμου, του 

θυμαριού, της ρίγανης, του δεντρολίβανου- ανέβαιναν, περνούσαν ανάμεσα από τις 

σανίδες του δαπέδου του μαγειρειού και απλώνονταν ως ψηλά σαν εικονοστάσι κι 

αρωμάτιζαν τα όνειρά μας. Οι τελευταίοι τριγμοί των κάρβουνων ακούγονταν απ’ το 

τζάκι. Κι ήταν η ώρα που ξυπνούσε πρώτη η Μάνα, κατέβαινε στο κατώι από τη 

γκλαβανή ν’ αρμέξει τα ζωντανά. Ανέβαινε με γεμάτη την κατσαρόλα, άδειαζε μέρος 

της σε μια μικρότερη όσο χρειαζόταν για την πρωινή παπάρα. Καθώς έβραζε το γάλα 

του έριχνε δυο πρέζες αλάτι για να γλυκάνει και κρόδες 1 ψωμί της προηγούμενης 

ημέρας. Αυτή η πρωινή παπάρα σερβιρισμένη σε βαθιά πιάτα -λίμπες- φουσκωμένη 

με το ζεστό γάλα μάς κρατούσε χορτάτους ως το μεσημέρι. Αντί για γάλα 

χρησιμοποιούσαμε και ξύδι -ξυδοπαπάρα- ή κόκκινο κρασί -κρασοπαπάρα-. Το 

υπόλοιπο γάλα το φύλαγε η Μάνα για τυρί, βούτυρο και σιουρμπέτι· ξινόγαλο. Για 

1


«Επαρχία» 

όλα αυτά χρησιμοποιούσε μια ποσότητα γάλακτος 3 ημερών, αρκετή για μια 

παραγωγή προϊόντων που αρκούσε σχεδόν μια βδομάδα. 

Σιγά-σιγά ερχόταν η αυγή πατώντας στα δάχτυλα των ποδιών της και έσβηνε τις 

λάμπες τις κρεμασμένες από γυφτόκαρφα στο κατώι, τις κουρασμένες από τις μάχες 

της νύχτας στους τοίχους. Εν τω μεταξύ τα ποτάμια κουβαλούσαν ιτιές, καστανιές, τα 

γιοφύρια είχαν να δουν φορτωμένα μουλάρια με αγωγιάτες -κυρατζήδες- απ’ τον 

καιρό του Ρόβα, οι καμάρες τους γεμάτες βρύα και ραγισματιές. Ένα μοιρολόι από τις 

πηγές συνοδεύοντας ένα ταξίδι με προορισμό μιαν άλλη «Ιθάκη» κι ο δρόμος ως εκεί 

γιομάτος εκπλήξεις από φαντάσματα προγόνων κραδαίνοντας γιαταγάνια 

υπακούοντας σε μπουμπουνητά φορτωμένων βραδυκίνητων σύννεφων και εκρήξεις 

κεραυνών. Κι ύστερα τα φωτοστέφανα των βουνών και των πρωινών τους ονείρων 

στον ορίζοντα να υπόσχονται μελλοντικές ανακατατάξεις στους αναδασμούς των 

εύφορων κοιλάδων. 

1 κρόδες: κόρες 

2


«ΚΑΡΥΔΟΦΛΟΥΔΕΣ» 

ΚΑΡΥΔΟΦΛΟΥΔΕΣ 

Κάποτε έφτανε η εποχή που οι κάχτες έριχναν τις φλούδες τους λερώνοντας 

αυλές και καλντερίμια. Υπήρχε κίνδυνος να γλιστρήσει κανείς ή να κολλήσουν οι 

φλούδες στις σόλες των παπουτσιών του και να μεταφερθεί μέρος απ’ αυτές στο 

μαγειρειό, στο μαντζάτο ή στον οντά. Και ποιος άκουγε τη μάνα μας! Γιατί οι 

φλούδες καθώς κολλούσανε στις σανίδες των δωματίων άφηναν σημάδια από χρώμα 

καφέ, ανεξίτηλο. Η Μάνα προσπαθούσε με σαπουνάδα και βούρτσα να τα εξαφανίσει 

αλλά στα χαμένα · τίποτα δεν γινόταν. Στα σανίδια μετά την «επέμβαση» έμεναν 

σχέδια μοντέρνων πινάκων ζωγραφικής. Πρόσωπα και τοπία συμπλέκονταν με 

αποτέλεσμα ένα απροσδόκητο αισθητικό αποτέλεσμα να μας συγκλονίζει: Πικάσσο 

και Νταλί αντάμα σ’ ένα αξεδιάλυτο σύνολο! «Κρίμα που δεν μπορούμε να 

κρεμάσουμε το αριστούργημα!» αναφώνησα. Η Μάνα με στραβοκοίταξε 

ψιθυρίζοντας: «ο Θεός να φυλάει», έκανε το σταυρό της κι εξαφανίστηκε στο 

μαγειρειό να ετοιμάσει το γιαχνί. Τα ανεξίτηλα ίχνη από τις φλούδες των καρυδιών μ’ 

έβαλαν σε σκέψεις: μήπως μπορούσαμε να τις χρησιμοποιήσουμε για ανεξίτηλο 

χρώμα; Αμ’ έπος, αμ’ έργον! Από την άλλη μέρα μάζωνα τις φλούδες που είχαν πέσει 

στο σιάδι, καθαρίζοντάς τες από διάφορα ξένα σώματα: χώματα, άχυρα, χαλίκια και 

τις έριχνα σ’ έναν παλιό σιούκλο. Στη συνέχεια, άδειαζα το περιεχόμενό του σε μια 

μεγάλη κατσαρόλα που τοποθετούσα σε μια πυροστιά με αποκάτω της αναμμένα 

ξύλα. Πριν πάρει βράση έριχνα λίγο νερό μην κολλήσει και το ανακάτευα με μια 

ξύλινη κουτάλα έως ότου διαλυθεί εντελώς. Το έβγαζα από τη φωτιά και αφού 

κρύωνε το περνούσα από ένα σουρωτήρι ώστε κανένα σκουπιδάκι να μην μείνει στο 

ζουμί. Στη συνέχεια γέμιζα το μελανοδοχείο, που ήταν άδειο εδώ και καιρό, και το 

υπόλοιπο σε άδεια βάζα, γυάλινα. 

Μετά από δυο μέρες -αν θυμάμαι καλά- επρόκειτο να παραδώσουμε στο σχολείο 

την έκθεση ιδεών με θέμα: «Το μπόλιασμα των γκορτσιών στη μεγάλη γκρόπιστα» 

(μεγάλη έκταση σε μικρή απόσταση από το χωριό πηγαίνοντας προς τον κάμπο. Η 

ονομασία από το ιταλικό gros pista, καθότι σε σχήμα όμοιό της). Με δέος βούτηξα 

τον κονδυλοφόρο με το πενάκι «χι» στο μελανοδοχείο και άρχισα να γράφω. 

Γράμματα με καφετί προς μελί χρώμα αραδιάζονταν στην κόλλα διαγωνισμού 

ικανοποιώντας το αισθητικό πεδίο -που μέχρι τότε το πλημμύριζε το μπλε μελάνι- με 

ένα χρώμα φρεσκοοργωμένου ποτιστικού χωραφιού, κυρίως κοκκινοχώραφου · η μια 

1


«ΚΑΡΥΔΟΦΛΟΥΔΕΣ» 

αυλακιά σκεπαζόταν με την άλλη από το αλέτρι κι ανάμεσά τους ο καλά 

προστατευόμενος σπόρος που φούσκωνε, έσπαγε το κέλυφος, άπλωνε ρίζες και 

ανέβαζε τρυφερούς βλαστούς. Σε λίγο καιρό πρασίνιζε ο τόπος, γέμιζε και ζουζούνια 

που χαίρονταν τον αγέρα και τον ήλιο. 

Η μπλε μελάνη ήταν πανάκριβη. Ένα μελανοδοχείο γεμάτο κόστιζε ένα κλειδοπίνακο 

τυρί φέτα, 5 αυγά και 2 φελιά πίττας (τυρόπιτας ή χορτόπιτας) · ήταν η εποχή της “change en 

nature” που μάθαμε αργότερα στην Εμπορική Σχολή. Η παραγωγή της καφέ μελάνης ήταν σε 

μεγάλη ποσότητα. Την χρησιμοποιούσαν κι οι μανάδες μας για να βάφουν ζακέτες και 

πατούνες. Σ’ ένα τετράδιο ντυμένο με μπλε κόλλα και άσπρη ετικέτα επάνω του -εκείνης της 

εποχής που πήγαινα στο δημοτικό- ήταν γραμμένο με καφέ μελάνη: «Τετράδιο Εκθέσεων του 

μαθητή του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Κοσμά Πωγωνίου Αναστασίου Κ. Πορφύρη». Εκεί, 

βρέθηκαν οι εκθέσεις μου εκείνης της χρονιάς γραμμένες με καφέ μελάνι κάχτας. Φυλάω το 

τετράδιο και πού και πού -όταν με πνίγει η νοσταλγία- διαβάζω τις εκθέσεις. Λες και 

γράφτηκαν χτες. Το χρώμα φρέσκο, ανεξίτηλο, καθάριο, τα γράμματα ευανάγνωστα. Δεν 

χορταίνω να τις διαβάζω! Θυμάμαι το βράδυ που τις έγραφα. Η Μάνα χουχούλιζε τα 

λαμπόγυαλα και τα σκούπιζε μ’ ένα μαλακό πανί να καθαρίσουν. Ύστερα έβαζε πετρέλαιο 

στις λάμπες και τις άναβε. Είχαμε τρεις λάμπες · μια για να γράφω και να διαβάζω, μια για 

τον σοφρά στο μαγειρειό και μια μεγάλη με μεταλλικό χερούλι που την χρησιμοποιούσαμε 

για τα ζωντανά στα κατώγια · κουβαλώντας τους ζαϊρέ. 

Από τότε πέρασε αρκετό νερό κάτω από τη λιάσα (το ξύλινο γεφύρι στον κάμπο). 

Αδελφοκτόνος εμφύλιος, επεμβάσεις εθνοσωτηρίων δυνάμεων -η μια μας έκανε πάσα στην 

άλλη-, εκτελεστικά αποσπάσματα πιάνοντας δουλειά απ’ το ξημέρωμα, άδειες από την 

Υποδιεύθυνση Ασφαλείας για να επισκεφτείς το σπίτι σου σε χωριό της μεθορίου, 

πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων για να διοριστείς σε δημόσια υπηρεσία. Μονάχα για 

να πας μετανάστης -κυρίως στη Γερμανία- δεν χρειαζόταν κανένα πιστοποιητικό. Αρκούσε η 

πείνα, η γύμνια κι η απόγνωση. Τώρα η πατρίδα, ντυμένη στα μαύρα με χαρακιές στο 

πρόσωπο από τα ραπίσματα των χρόνων υποδέχεται τα παιδιά της, όσα δεν την ξέχασαν. Και 

τα δάκρυα αυλακιές, ποτάμια στο κορμί της και τα βλέμματα στυλωμένα στα ψηλά, 

χιονισμένα βουνά της. Και τα ποτιστικά, παραγωγικά -τότε- χωράφια, γεμάτα τώρα από 

δέντρα κι αγριοβατσουνιές · όμοια και οι κήποι με τα ζαρζαβατικά. Το μεγάλο αυλάκι με το 

νερό που τα πότιζε ξερό, γιομάτο φύλλα, πέτρες, κρανιές · άβγαλτο (ακαθάριστο)! Χάθηκαν 

και τα σύνορα ανάμεσα στα χωράφια. Κι όσοι γεννηθήκαμε το 1931 και δώθε δεν λάβαμε 

μέρος σε πόλεμο. Και τι σόι ειρήνη ήταν αυτή που παραπάνω από μισόν αιώνα μας 

προετοίμαζε για έναν «άλλο» πόλεμο · πιο ύπουλο, πιο καλοντυμένο, πιο σύγχρονο με τα 

μαχαίρια του καλά κρυμμένα στις χειρονομίες, το βλέμμα σκέτο ατσάλι που μπήγεται στις 

καρδιές κι η απόγνωση να ’χει κάνει κατάληψη και στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα! 

2


«Ο γυρισμός» 

Ο ΓΥΡΙΣΜΟΣ 

Θεέ μου ευλόγησε τούτα τα λόγια 

που είναι από ύπαιθρο 

(Θανάσης Τζούλης) 

Είχε μουργκώσει 1 για τα καλά. Οι τελευταίοι θόρυβοι της μέρας είχαν 

καταλαγιάσει. Ακόμα κι όσοι δούλευαν στα χωράφια στον κάμπο είχαν επιστρέψει 

στο χωριό. Μονάχα τα ερωτικά καλέσματα των κικιδιών 2 ξεφάντωναν σε αυλές και 

χτίσματα. Οι νοικοκυραίοι άναβαν τις λάμπες πετρελαίου κι οι νοικοκυρές ετοίμαζαν 

τις κασιόπιτες να ψηθούν στις γάστρες· ένα γρήγορο φαγητό που δεν ήταν νόστιμο 

όπως παλιά… 

Το χωριό για ένα μεγάλο διάστημα εκείνη την εποχή δεχόταν εναλλάξ την 

κηδεμονία αντιμαχομένων αντιστασιακών δυνάμεων. Έμπαιναν στα σπίτια και 

ζητούσαν τρόφιμα από τους νοικοκυραίους και αλίμονό τους αν δεν τους δίναν. 

Ψάχναν μπίμπτσες 3 για τυριά και κρέατα, μπουκάλια με κρασί και ρακί. 

Δεν είχε στρωθεί ο σοφράς όταν ακούστηκε η φωνή του τελάλη από τον λόφο 

της Κούλας: 

_ Αύριο μέχρι το μεσημέρι να φορτώσετε τα πράματά 4 σας με γεννήματα 5 και να τα 

οδηγήσετε στην πλατεία του χωριού παραδίδοντάς τα στους μουλαράδες που θα σας 

περιμένουν. Όποιος δεν συμμορφωθεί θα υποστεί τις συνέπειες. 

Από μέρες κυκλοφορούσε η φήμη πως οι μεν θα εγκατέλειπαν το χωριό αλλά 

κανείς δεν φανταζόταν ότι θα συνόδευαν την αναχώρησή τους με τον επώδυνο για 

τους κατοίκους του χωριού τρόπο: την απώλεια των υποζυγίων και κατάσχεση των 

δημητριακών· σκέτη καταστροφή. Οι δρόμοι προς τα άλλα χωριά, τα χωράφια στον 

κάμπο, το δάσος είχαν αποκλειστεί από τους τυφεκιοφόρους σε περίπτωση που 

κάποιος θα προσπαθούσε να ξεφύγει μεταφέροντας τρόφιμα. Από την επομένη το 

πρωί άρχισαν οι προετοιμασίες: γέμισμα σακιών με δημητριακά και φόρτωμα στα 

ζωντανά. Και μετά το φιλί στο μέτωπο, σκούπισμα των δακρύων με την ανάστροφη 

του χεριού και πιάσιμο από το καπίστρι για τους μουλαράδες της πλατείας. Εκεί ο 

καθένας παρέδιδε στους μουλαράδες το φορτωμένο ζωντανό του κι έπαιρνε ένα 

σημείωμα που έγραφε: «Για τη συμμετοχή σας στον αγώνα δεχτείτε τις ευχαριστίες 

του κινήματος». Επιστροφή στα σπίτια με βαριά βήματα και κόκκινα μάτια. Για 

1



πολλή ώρα κατόπιν ακούγονταν τα πέταλα των ζωντανών στα γκαλντερίμια. 

Χτυπήματα κατευθείαν στην καρδιά. Πόσο θ’ άντεχαν ακόμα; 

Τη δεύτερη νύχτα ακούστηκαν χτυπήματα στην εξώπορτα, περασμένα 

μεσάνυχτα. Η μάνα, που αλαφροκοιμόταν, ξύπνησε: 

_ Μπάι, ποιος να ’ναι τέτοιαν ώρα, αναρωτήθηκε. 

Τα επόμενα χτυπήματα συνοδεύτηκαν με απεγνωσμένα χλιμιντρίσματα. 

_ Θεέ μου, η φοράδα, της ξέφυγε και κουτρουβάλησε τις σκάλες. 

Σήκωσε το σίδερο της εξώπορτας που άνοιξε διάπλατα. Η φοράδα ήταν μπροστά 

της τρέμοντας ολόκληρη προσπαθώντας να χώσει το κεφάλι στην αγκαλιά της. Την 

καθησύχασε χαϊδεύοντάς την κι απομακρύνθηκε να φέρει τη λάμπα με το μεταλλικό 

χερούλι. Η εικόνα την άφησε άφωνη: το πρόσωπο της φοράδας πληγιασμένο, τα 

μάτια υγρά, το σώμα γεμάτο ιδρώτα και αίμα και οι οπλές των μπροστινών ποδιών 

της να αιμορραγούν. Άνοιξε την αγκαλιά της κι η φοράδα άφησε έναν βαθύ 

αναστεναγμό. Η Μάνα την καθησύχασε λέγοντάς της: «Στάσου λίγο· έφτακα!». 

Έφερε το καζάνι της μπουγάδας και το γέμισε νερό από τη στέρνα που έβγαλε με το 

σιούκλο. Την άφησε να πίνει λαίμαργα ενώ ανέβηκε στον οντά να φέρει καθαρά 

σεντόνια που έκοψε με το ψαλίδι σε λωρίδες. Άρχισε να την πλένει από το κεφάλι ως 

τα πόδια σκουπίζοντάς την αμέσως μετά. Τα χείλια της ήταν ταλαιπωρημένα από την 

προσπάθειά της να απομακρύνει την τριχιά με την οποία της είχαν περικυκλώσει στα 

μπροστινά της πόδια για να μην απομακρυνθεί. Την σφούγγισε παντού προσεκτικά. 

Μερικές πληγές είχαν σταματήσει να αιμορραγούν· οι πιο παλιές. Τις πέρασε όλες 

ελαφρά με ένα πανί βουτηγμένο σε τσίπουρο κάνοντας το δέρμα της ν’ ανατριχιάζει. 

Ύστερα από λίγο έφερε ένα βάζο που περιείχε ειδική αλοιφή για παρόμοιες 

περιπτώσεις· ένα παχύρρευστο μείγμα φτιαγμένο από κερί μέλισσας και ελαιόλαδο. 

Άλειψε τις πληγές με το μείγμα. Φαίνεται πως η φοράδα δεν μπορούσε να εκφράσει 

την ευγνωμοσύνη της παρά πλησιάζοντας το κεφάλι στην αγκαλιά της Μάνας 

χλιμιντρίζοντας. Τι θα γινόταν όμως όταν θα ξάπλωνε και το κορμί της ήταν ακόμα 

μια πληγή; 

Η Μάνα μάζωξε το παλιό άχυρο και στη θέση του άπλωσε καινούργιο, στεγνό. 

Τύλιξε τις πληγές με τα σεντονόπανα, κρέμασε τον τορβά 6 στον λαιμό της με 

κομμάτια ψίχας ψωμιού για να τα ματσιαλάει 7 εύκολα χωρίς μεγάλη προσπάθεια. 

Πού και πού έτρεμε πατόκορφα. Τελικά αφέθηκε στο έλεος της κούρασης. Πρώτα 

ξάπλωσε με το πίσω μέρος του κορμιού της και κατόπιν έγειρε στο πλάι κι άπλωσε 

2



σιγά-σιγά σε έκταση τα μπροστινά της πόδια για να ξαπλώσει μ’ όλο της το κορμί. 

Έγειρε το κεφάλι της δεξιά ακουμπώντας το στο σανό και την πήρε ο ύπνος. 

Η Μάνα προσπαθούσε να φανταστεί τα καθήκοντα των τελευταίων 

εικοσιτετραώρων: 

Όταν το καραβάνι με τα επιταγμένα ζώα έφτασε στον προορισμό του, το ξεφόρτωσαν, 

το ξεσαμάρωσαν, το περικύκλωσαν με χοντρή τριχιά και το άφησαν σ’ ένα χωράφι, να 

ξεκουραστεί. Το πεδίκλωμα είναι μια τεχνική που επιτρέπει στα ζωντανά να κάνουν 

μικρά πηδηματάκια με τα μπροστινά πόδια και πέραν τούτου μηδέν. Η φοράδα 

προσπαθούσε με τα ούλα και τα δόντια να ξεπεδικλωθεί αλλά οι κόμποι της τριχιάς 

ήταν σφιχτοί. Προσπαθούσε όλη νύχτα να τα καταφέρει και μόνο το χάραμα, με 

ταλαιπωρημένα δόντια και τραυματισμένα από τις ίνες της τριχιάς ούλα, ελευθέρωσε τα 

ταλαιπωρημένα της μπροστινά πόδια κι άρχισε να περπατάει δοκιμάζοντας την αντοχή 

τους. Άρχισε να απομακρύνεται σιγά-σιγά από το χωράφι μυρίζοντας τον αέρα. Ένα 

αυλάκι κελάρυζε το καθαρό νερό του. έσκυψε κι ήπιε αχόρταγα ρουθουνίζοντας. 

Προχωρούσε με κεφάλι υψωμένο μυρίζοντας στον αέρα γνώριμες μυρωδιές. Όλη μέρα 

διέσχισε την περιοχή όταν φορτωμένη μαζί με τ’ άλλα ζωντανά οδηγούνταν στον 

προορισμό των απαγωγέων. Διάλεγε δύσκολα δρομολόγια ανάμεσα σε βάλτους και 

σκραπιά 8 μήπως κανένα μάτι την πάρει χαμπάρι και πληρώσει ακριβά την ελευθερία 

της. Και δεν φτάναν όλα αυτά, την πρώτη νύχτα δέχτηκε την επίθεση ενός πεινασμένου 

λύκου. Την είδε ξαπλωμένη και την θεώρησε εύκολη λεία. Μέχρι να σταθεί όρθια, 

δέχτηκε δυο σαγονιές στα καπούλια της, απ’ όπου αισθάνθηκε να τρέχει αίμα. Από τα 

χνώτα του υπολόγισε τη θέση του κεφαλιού του και με δυο δυνατές εκτινάξεις των πίσω 

ποδιών της -με οπλές πρόσφατα καλιγωμένες- προς το μέρος του κεφαλιού, τον έβγαλε 

άχρηστο· εξαφανίστηκε ουρλιάζοντας. Δεν μπόρεσε να ξανακοιμηθεί. Προχωρούσε 

αργά για να μην χάσει τις δυνάμεις της και δεν μπόρεσε να φτάσει πίσω στον σπίτι. Την 

άλλη μέρα περπατούσε χωρίς σταματημό και κατά το σούρουπο είχε φτάσει στον κάμπο. 

Κρύφτηκε στο καλαμποχώραφο που επισκεπτόταν με τη Μάνα καβάλα- όταν 

χρειαζόταν να σκαλίσουν, να ποτίσουν, να κόψουν αστάκια 9 να τα ψήσουν και να τους 

ρίξουνε λίγο αλάτι απάνω για να νοστιμίσουν. Περίμενε ώσπου οι χωριανοί 

αναχωρήσουν για τον χωριό· μην κάποιος αντιληφθεί την παρουσία τους και την 

προδώσει. Γι’ αυτό έφτασε μεσάνυχτα στο σπίτι. 

Το άλλο πρωί η Μάνα την βρήκε να κοιμάται ακόμα και προς το μεσημέρι 

άκουσε χαμηλόφωνα χλιμιντρίσματα. Έτρεξε κοντά της. Η φοράδα προσπάθησε να 

3



σηκωθεί και τα κατάφερε. Τα σεντονόπανα τα μισά στ’ άχυρα και τ’ άλλα μισά 

κολλημένα στο ταλαιπωρημένο της κορμί! Η Μάνα βούτηξε ένα καθαρό 

σεντονόπανο σε μια λίμπα 10 με τσίπουρο πάλι και προσεκτικά προσπαθούσε να 

ξεκολλήσει τα πανιά απ’ το κορμί της για να γιάνει μια ώρα αρχύτερα. Το τσίπουρο 

την έτσουζε κι η Μάνα την παρηγορούσε μη τυχόν και φωνάξει και κάνει αισθητή 

την παρουσία της στο χωριό. Περνούσαν μέρες και βδομάδες κι η φοράδα άρχισε να 

παχαίνει, κυρίως στον κορμό της. Έτρωγε το κριθάρι της απ’ τον τορβά, έπινε νερό 

από το σιούκλο. Ήταν ευδιάθετη και κουνούσε πάνω-κάτω το κεφάλι της όταν την 

πλησίαζε η Μάνα. Όταν ρώτησε τον κτηνίατρο που είχε έρθει στη γειτόνισσά της να 

ξεγεννήσει τη γελάδα της σχετικά με την στρογγυλοποίηση της περιοχής της κοιλιάς 

μιας φοράδας, πήρε την απάντηση πως σύντομα η φοράδα θα αποκτούσε πουλαράκι. 

Σε μια βδομάδα περίπου, ένα πρωί, στην καθημερινή επίσκεψη της Μάνας στο κατώι 

αντίκρισε ένα θέαμα που της έκοψε την ανάσα: ένα κούτσικο 11 πουλαράκι 

προσπαθούσε να σταθεί στα πόδια του κι έψαχνε για το βυζί της μάνας του. εκείνη 

προσπαθούσε με κλίση του κεφαλιού της να το οδηγήσει εκεί κι όταν τα κατάφερε 

γύρισε το βλέμμα της προς τη Μάνα· ματιά καθάριου ουρανού! «Θεέ μου», είπε η 

Μάνα αγκαλιάζοντάς την! 

1 είχε μουσγκώσει: είχε βραδιάσει 

2 κικίδια: τρυζόνια 

3 μπίμπτσες: χώροι στο υπόγειο των σπιτιών με πέτρινους τοίχους για διατήρηση κρεάτων, 

τυριών, κρασιών κτλ. 

4 πράματα: υποζύγια 

5 γεννήματα: δημητριακά 

6 τορβάς: σακούλι για τροφή της φοράδας κρεμασμένο απ’ το λαιμό της 

7 ματσιαλάει: μασάει 

8 σκραπιά: θάμνοι συνήθως αγκαθωτοί 

9 αστάκια: καρποί φυτού καλαμποκιάς 

10 λίμπα: βαθύ πιάτο συνήθως τσίγκινο 

11 κούτσικο: μικρό· εδώ, νεογέννητο 

4


«ΣΩΚΡΑΤΗΣ» 

ΣΩΚΡΑΤΗΣ 

Ο συγχωριανός Σωκράτης Σκούπρας του Νικολάου και της Κωνσταντίνας - 

μόνιμος κάτοικος Αγίου Κοσμά- εκλέγεται επί σειρά πενταετιών πάρεδρος Αγίου 

Κοσμά του Δήμου Πωγωνίου. Ένας ακόμα «μπελάς» ανάμεσα στους άλλους: το 

μαγαζί, το κυνήγι -τις χρονικές περιόδους που επιτρέπεται- και κυρίως τη φροντίδα 

για την οικογένεια: τη γυναίκα και τα τρία παιδιά του. Κι όταν προσπαθείς «να τα 

βρεις» ανάμεσα στον εκάστοτε δήμαρχο και τους ψηφοφόρους καταντάει αρκετά 

δύσκολο και ίσως μη πραγματοποιήσιμο πολλές φορές. Ευτυχώς, οι γονείς του - 

αρκετά νέοι και δραστήριοι ακόμα- του συμπαραστέκονται βοηθώντας την 

προκομμένη γυναίκα του, τη Χριστίνα, που τα καταφέρνει θαυμάσια σε όλα: δουλειά 

στην υπηρεσία της, φροντίδα για τα τρία παιδιά και την τέχνη της στην κουζίνα · τη 

μαγειρική. Τα παιδιά -η Νεφέλη, ο Νίκος κι ο Δημήτρης- βοηθάνε στο μαγαζί -όταν 

χρειάζονται και δεν γκιζεράνε άσκοπα στα σοκάκια- παράλληλα με τα μαθήματά 

τους. 

Ο Σωκράτης έχει κι ένα θαυμάσιο αλλά λίγο ακριβό χόμπυ: τη φωτογραφία. Έχει 

αγοράσει αρκετές μηχανές και τραβάει καταπληκτικές φωτογραφίες · τον βοηθάει και 

το φυσικό περιβάλλον. Του Σωκράτη «του τρώγεται το μουαμπέτι» με τον Ιορδάνη 

Μωυσιάδη, γαμπρό στο χωριό μας. Παντρεύτηκε την Όλγα, κόρη της Αλίκης 

Χρηστίδη και του Σωτήρη Πολυχρονιάδη. Ο Ιορδάνης παρακολουθεί την εξέλιξη των 

φωτογραφικών μηχανών αγοράζοντας τα τελευταία μοντέλα τους. Δεν θα ήμουν 

πιστεύω υπερβολικός αν έγραφα ότι ο Ιορδάνης είναι ένας «αλκοολικός» της 

φωτογραφίας. 

Τον έχω «φάει» -τρόπος του λέγειν- τον Σωκράτη να τυπώσει τις πιο όμορφες 

φωτογραφίες, να τις εκθέσει ή να τις τυπώσει -ή και τα δυο μαζί-. Στην περίπτωση 

που θα τις τύπωνε σε βιβλίο, προσφερόμουν να τις σχολιάσω. Δεν νομίζω ότι θα 

’βρισκε καλύτερον · για να ευλογήσουμε και λίγο τα γένια μας. Μέχρι σήμερα δεν 

υπήρξε καμιά κίνηση εκ μέρους του. 

Σα θα μεγαλώσει κι ο Σωκράτης -όπως όλοι μας- κι οι τωρινές φωτογραφίες 

μετατεθούν στο στάδιο της ανάμνησης, τότε η διατήρησή τους -κυρίως σε βιβλίο- θα 

αποτελεί ένα ακριβό στοιχείο μνήμης και κυρίως Ιστορίας. Προσωπικά λατρεύω τρις 

ασπρόμαυρες φωτογραφίες, αυτές με χρώμα ανάμεσα στο γκρίζο και στο μαύρο, που 

γεμίζουν τη ψυχή νοσταλγία κυρίως, μια και η ασπρόμαυρη «μυρίζει» παρελθόν: 

1



μηχανή κουτί τετράγωνο πάνω σε τρίποδο με φυσούνα και μαύρο «μανίκι» να χωράει 

ολόκληρο το χέρι του φωτογράφου και πολλές φορές και το κεφάλι ώστε να κάνει τα 

μαγικά του κι η φωτογραφία σε λίγο να ’ναι έτοιμη και να κρεμιέται με μανταλάκια 

στον σπάγκο να στεγνώσει. 

Σήμερα η έγχρωμη φωτογραφία έχει εκτοπίσει την ασπρόμαυρη από τον 

κινηματογράφο, την τηλεόραση, τις εκθέσεις. Υπάρχουν βέβαια και οι αμετανόητοι 

με τις παλιές μηχανές και τα ασπρόμαυρα φιλμς που προσπαθούν να κρατήσουν την 

παράδοση που όσο πάει και χάνεται. Η έγχρωμη φωτογραφία είναι «χάρμα ιδέσθαι», 

μονάχα που πολλές φορές πλαστογραφεί την πραγματικότητα, την «ψευτίζει», γιατί 

δεν γίνεται να ’ναι, διάολε, τόσο υπέροχη. Με άλλα λόγια, δεν γίνεται να μας 

κοροϊδεύει η φωτογραφία η έγχρωμη μπροστά στα μάτια μας κρύβοντας τις πληγές 

με πολύχρωμο λευκοπλάστη! 

Εδώ και χρόνια, όταν ο Σωκράτης είχε τζιπ κι ένα σκυλί φέρμας -τον Μακφίλ, 

σύνθετο όνομα από τα ονόματα των φίλων του Μάκη και Φίλιππα που του το 

δώρισαν- έκανε σε μένα και τον άντρα της Τζούλιας, Στηβ Ράουντς, ένα ανεκτίμητο 

δώρο: μας πήρε μαζί του στη Νεμέρτσκα. Ξεκινήσαμε από το χωριό νύχτα και 

φτάσαμε στη Νεμέρτσκα αξημέρωτα. Οι πέρδικες κουτσομπολεύαν ακόμα · ο 

Μακφίλ πήδηξε απ’ το τζιπ και χάθηκε στις πλαγιές. Κατεβήκαμε να ξεμουδιάσουμε. 

Σε λίγο, αχτίδες ήλιου απ’ το Πάπιγγο άρχισαν να φωτίζουν τη Νεμέρτσκα. Αμέσως 

σταμάτησε απότομα η πρωινή φλυαρία των πουλιών. Ο Μακφίλ γύρισε τρέχοντας 

στο αφεντικό του με τη γλώσσα έξω και κουνώντας την ουρά του · είχε τελειώσει για 

κείνη τη μέρα η πρόβα. Ήταν μια μοναδική εμπειρία για μένα και τον Στηβ. Δυο 

χιλιάδες τόσα μέτρα πιο κοντά στο Θεό! Ανάμεσα και σε όλα τ’ άλλα: άμεση επαφή 

με την κορυφή του βουνού · την ψυχή του. 

Από το σπίτι του στο χωριό ο Σωκράτης αγναντεύει τη Νεμέρτσκα, το Πάπιγγο 

και το Τσαραπλανίτικο που τις χειμωνιάτικες μέρες -και όχι μόνο- η αντάρα 

αγκαλιάζοντας το Γορμό ανεβαίνει προς τις πλαγιές του βουνού, των χορτολίβαδων 

και της Μεγάλης Γκρόπιστας αφήνοντας στα δέντρα τον μανδύα της 

μεταμορφωμένον σε ονειρική οπτασία στολισμένη με διαμαντένιες σταγόνες μόλις 

βγει ο ήλιος. Το να ξεκινάς την ημέρα σου με τέτοιες εικόνες δεν είναι λίγο. Είναι ό,τι 

καλύτερο θα μπορούσε να συμβεί στον καθένα. Ο Σωκράτης και η οικογένειά του θα 

πρέπει από αυτήν την άποψη να θεωρούνται ευλογημένοι. Μπορούν να 

αντιμετωπίσουν το υπόλοιπο της ημέρας έχοντας στο πλευρό τους αυτές τις εικόνεςστηρίγματα 

να τους συμπαραστέκονται σε κάθε τους βήμα. 

2



Θυμάμαι τον παππού του Σωκράτη · τον Κράτη. Ήταν ένας γλυκομίλητος 

άνθρωπος. Έβοσκε τα γίδια του χωριού. Κάθε πρωί μαζεύονταν στο χοροστάσι. 

Χαλούσε ο κόσμος από τα κυπροκούδουνα. Τον θυμάμαι όταν είχα πάει στο χωριό 

πρώτη φορά με την αξέχαστη Μυρτώ να σανιδώσουμε το μαντζάτο. Όταν ερχόταν 

σπίτι κρατούσε πάντα ένα σακουλάκι τριμμένη ρίγανη. Στην ερώτηση της Μυρτώς: 

«Τι να σας τρατάρουμε κύριε Σωκράτη», εκείνος απαντούσε: 

_ Έναν καφέ σκέτον, κυρά-Τάσιενα! 

Πρώτη φορά την προσφωνούσαν τη Μυρτώ με το όνομα του άντρα της και της 

άρεσε · τον συμπαθούσε πάρα-πολύ. Η Μάνα μου όταν βρισκόταν στο χωριό -κι αυτό 

συνέβαινε κάθε χρόνο τα καλοκαίρια- επισκεπτόταν τη γυναίκα του, τη Ρίνα, που 

συμπαθούσε πάρα-πολύ. Εκλεκτικές συγγένειες υποθέτω. 

Ο Σωκράτης ως επαγγελματίας διακρίνεται για την καθαριότητα του μαγαζιού 

του, το σέρβις και κυρίως για την προβατίνα στα κάρβουνα! Η Χριστίνα τα 

καταφέρνει κι εδώ θαυμάσια! Οι καλοφαγάδες του Πωγωνίου τον επισκέπτονται 

συχνά όπως και οι κυνηγοί τον χειμώνα, την περίοδο που επιτρέπεται το κυνήγι. 

Υποθέτω πως θα λέγονται ιστορίες για ντουμπλέδες και γεμάτες βούργιες μια και δεν 

υπάρχουν ψαράδες να τους συναγωνιστούν. 

Σωκράτη, να ’σαι καλά με τη φαμπίλια σου! 

3


«Ταχυδρόμος» 

ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ 

Κι ο ταχυδρόμος μια οδυνηρή ανάμνηση αξεπέραστη. Από κείνη την εποχή που 

έφτανε στο χωριό καβάλα στ’ άλογο και με την τρομπέτα ειδοποιούσε τους κατοίκους 

για την άφιξή του. Ξεπέζευε στην πλατεία, στο μαγαζί του Σέγα -παντοπωλείο, 

χαρτοπαικτική λέσχη, τσιπουράδικο, καφενείο- παράγγελνε καφέ βαρύ γλυκό και 

πρόσμενε τους αποδέκτες. Γιαγιάδες έφταναν από τους γύρω δρόμους και περίμεναν 

ν’ ακούσουν ν’ ακούσουν τ’ όνομά τους. Γράμματα λίγα· περισσότερες επιταγές. 

Έπαιρναν τα λεφτά, έκαναν το σταυρό τους και έφευγαν. Έφταναν δακρυσμένες στα 

σπίτια. Άθροιζαν τα χρέη τους, κυρίως το λογαριασμό που είχαν στον Σέγα -για τη 

ζάχαρη, τον καφέ, το αλάτι, το πιπέρι, τις χτένες, τα τσιμπιδάκια, τα σαπούνια, τα 

μπισκότα και τα λουκούμια- και στον μπαρμπα-Γιάννη για τα μπαλώματα των 

παπουτσιών· και δεκάρες για τα ζαχαρωτά που αγόραζαν τα εγγόνια απ’ τον 

Μπάρμπα που τα κουβαλούσε στην τάβλα με το λουρί που ’χε περασμένο στο λαιμό. 

Αιώνες μετά, τα γράμματα τα ’ριχνε ο ταχυδρόμος στα γραμματοκιβώτια. Αναμονή 

δίχως όρια κι όταν ο φάκελος φτάνει στα χέρια σου και τον ψαχουλεύεις για κάποιο 

δείγμα δακτυλικών αποτυπωμάτων που θα μπορούσε ν’ αλλάξει τη μορφολογία της 

επιφάνειάς του ή το βάρος από τις σταγόνες των δακρύων που φτάνουν στις λέξεις 

ξεπερνώντας τα τριχοειδή του χαρτιού. Κι ύστερα η αργή μεθοδική «Ιεροτελεστία της 

Ανοίξεως» με τρέμοντα δάχτυλα ν’ ακούγονται οι λέξεις -θροΐζοντας- καθώς 

παίρνουν φωτιά από τις αναμνήσεις. Κι αναρωτιόμαστε μαζί με τον ποιητή: 

Αλήθεια τι να ’γιναν οι αποστολείς εκείνα 

Τα δάχτυλα που βουτούσαν τον κονδυλοφόρο στη 

Δεξαμενή των αισθημάτων που στάζουν περίσσια 

Αγάπη σε χαρτί chamois των 100 γραμμαρίων; 

Κι άλλους τόσους αιώνες μετά πάπυροι φορτωμένοι 

Καρπούς πολύχρονων ερευνών σε ασύλητους τάφους 

Γέρνουν ώριμα στάχυα στις παλάμες αρχαιολόγων 

Καταλήγοντας σε αποστειρωμένες προθήκες χωρίς 

Ημερομηνίες λήξεως, όπου η αιωνιότητα 

Αναλαμβάνει να εξασφαλίσει την διατήρησή τους 

Για λογαριασμό των γενεών που προβάλλουν στον 

Ορίζοντα σε τακτές χρονολογίες διεκδικώντας 

Το ακριβό τους παρελθόν.


«Τζιομπανόσκυλα» 

ΤΖΙΟΜΠΑΝΟΣΚΥΛΑ 

Μνήμη Χαράλαμπου και Αθανασίας Μαρίτση 

Τώρα που οι πρωτευουσιάνοι ανακάλυψαν την ύπαιθρο χώρα εκδράμουν συν 

γυναιξί και τέκνοις στην ηπειρωτική Ελλάδα όπου σε ορισμένες περιοχές το οδικό 

της δίκτυο αποτελείται από χώμα, χαλίκι και χορτάρια ισοπεδωμένα από τα λάστιχα 

των τροχοφόρων κυρίως το καλοκαίρι που τα κοπάδια των αιγοπροβάτων έχουν 

επιστρέψει από τα χειμαδιά ενώ τον χειμώνα κρατάνε νερό από το λιώσιμο του 

χιονιού και την τήξη των πάγων και είναι αδιάβατα. Αυτούς τους χώρους διαλέγουν 

και ξαπλώνουν τα τζιομπανόσκυλα όταν φαίνεται πως αναπαύονται και 

μισοκοιμούνται ενώ αυτιά και μισοκλεισμένα μάτια βρίσκονται σε εγρήγορση. Όταν 

ακούσουν θόρυβο μηχανής αυτοκινήτου ή δουν το 4x4 να πλησιάζει, σηκώνονται 

αργά-αργά και κατευθύνονται προς το κοπάδι που βόσκει στην πλαγιά 

ελευθερώνοντας τον χώρο για τους εποχούμενους τους οποίους δεν υπολήπτονται 

κυρίως όταν ακούσουν την κόρνα του αυτοκινήτου να τα παροτρύνουν να τους 

αδειάσουν τη γωνιά. Γνωρίζουν καλώς πως όταν βγουν από το αυτοκίνητο οι 

επισκέπτες δεν θα τολμήσουν να αναμετρηθούν μαζί τους. 

Τα τζιομπανόσκυλα ακούνε σε ονόματα όπως: Γιαβρούσης, Καρβούνης, Ντοκ, 

Μπούζος και άλλα που τα σύμφωνά τους υπερτερούν των φωνηέντων, δίνοντας μια 

αίσθηση κοφτής «βάρβαρης» λέξης. Υπακούουν μονάχα στις εντολές των αφεντικών 

τους, δεν γαυγίζουν συνήθως τους ανεπιθύμητους επισκέπτες αλλά τους ακολουθούν 

σε απόσταση στα πλάγια και πίσω σχηματίζοντας ένα οριζόντιο πι οδηγώντας τους 

στα αφεντικά τους μέχρι να δεχτούν το νεύμα τους πως όλα είναι υπό έλεγχο και 

αποσυρθούν προς το κοπάδι θεωρώντας πως ο ρόλος τους έλαβε τέλος. Εκεί όμως 

που τα τζιομπανόσκυλα βγαίνουν απ’ τα ρούχα τους -εκτός εαυτού- αλυχτώντας 

βαριά με τις τρίχες του κορμιού τους όρθιες και το βλέμμα φωτιά είναι όταν 

αντιληφθούν λύκο να πλησιάζει το κοπάδι. Χαλάνε τον κόσμο μέχρι να εξαφανιστεί ο 

εχθρός οικειοθελώς ή πυροβοληθεί απ’ τον τζιομπάνο. 

Ένας σοβαρός λόγος που τα τζιομπανόσκυλα δεν χωνεύουν τους επισκέπτες είναι 

ότι το κύριο πιάτο των γευμάτων τους -των επισκεπτών- αποτελείται από ψητό· αρνί 

ή ερίφιο. Δεν μπορούν να διανοηθούν πώς αναρίθμητοι «λύκοι» καταβροχθίζουν τα 

κοπάδια που προστατεύουν από τους άλλους λύκους, που στο κάτω-κάτω παλεύουν 

για την επιβίωσή τους και που αναδεικνύονται νικητές ή ηττημένοι ανάλογα με τα 

1



φυσικά τους προσόντα κι όχι με τη βοήθεια των πλέον αποτελεσματικών μέσων, 

όπως πυροβόλων όπλων ή παγίδων. 

Σεπτέμβρης μήνας στο χωριό· στον Άγιο Κοσμά Πωγωνίου. Ένα πρωινό μαζί με 

τον Αμερικάνο Στηβ Ράουντς, σύζυγο της συγχωριανής μας Τζούλιας Φίλιου, 

αποφασίσαμε να πάμε στον ξερόλακκο, σε απόσταση από το χωριό περίπου μία ώρα 

με τα πόδια. Ο Λάμπρο-Μαρίτσης, από τη βεράντα του σπιτιού του απέναντι από τον 

δρόμο, μας είδε και μας φώναξε: 

_ Για πού το βάλατε; 

_ Ίσιαμε 1 τον ξερόλακκο! 

_ Να προσέχετε και στο γυρισμό ελάτε απ’ εδώ που σας θέλω! 

Ύστερα από μισή ώρα δρόμο φτάσαμε σε μια λιβαδική έκταση με πού και πού 

θεόρατες γκορτσιές. Ακούγαμε τα κυπριά και τα κουδούνια απ’ το κοπάδι του Τάκη 

Σιούζου σε μεγάλη συχνότητα. Πλησιάζοντας αντικρίσαμε τα ζωντανά να 

καταβροχθίζουν ώριμα γκόρτσα που είχαν πέσει από τα δέντρα στη διάρκεια της 

νύχτας. Ο Τάκης ακουμπώντας στη γκλίτσα του σκεφτόταν πόσο τυχερός ήταν από 

τη μεγάλη παραγωγή γκόρτσων. Πλησιάζοντας σηκώθηκαν τα σκυλιά κι άρχισαν να 

μας αλυχτούν. Φωνάξαμε δυνατά: «Ω, Τάκη!» και τα αλυχτήματα σταμάτησαν. 

Πλησιάσαμε τον Τάκη και πιάσαμε την κουβέντα μαζί του. Κατόπιν προχωρήσαμε 

άλλη μισή ώρα και φτάσαμε στον ξερόλακκο· ένας λάκκος 3 μέτρα περίπου πλατύς 

και 1 μέτρο βαθύς. Πέτρες, ξερά ξύλα, χαρτόνια και πού και πού κανένα άδειο 

σκουριασμένο κονσερβοκούτι. Αριστερά μας η κοίτη χανόταν σε θάμνους και 

δέντρα· δεξιά επίσης. Πηδήξαμε στον λάκκο, κάναμε μια βόλτα πατώντας το 

κοκκινόχωμά του και πάλι πίσω στο χωράφι. Επιστρέφοντας, ο ήλιος είχε φτάσει 

ψηλά και το κοπάδι στάλιζε στον ίσκιο των θεόρατων βελανιδιών που βρίσκονταν 

στην άκρη του λιβαδιού με τις γκορτσιές. Τα σκυλιά γύρω-γύρω στο κοπάδι 

ξαπλωμένα με μισόκλειστα μάτια και τις γλώσσες έξω από τη ζέστη ούτε που μας 

έδωσαν σημασία. Ο Τάκης τον είχε πάρει κι αυτός στον ίσκιο. Δεν τον ανησυχήσαμε, 

καθώς είχαμε πάρει τον δρόμο της επιστροφής. Αναρωτηθήκαμε -με τον Στηβ- τι 

τάιζαν τα τζιομπανόσκυλα. Την απορία μάς την έλυσε η Ελένη Πορφύρη- Καμπλέτσα 

το βράδυ που τη ρωτήσαμε. Η Ελένη, εγγονή τσέλιγκα -του Κωτσιο-Πορφύρη- 

Γκιολέκα-, ήταν η πλέον αρμόδια να μας λύσει την απορία. Έτσι μάθαμε πως το 

πρωινό των σκυλιών ήταν ένα πηχτό κουρκούτι από καλαμποκάλευρο με βούτυρο και 

με τον ορό του τυριού που έσταζε από τις κρεμασμένες τζαντίλες ώσπου να πήξει. 

2



Από αυτόν τον ορό έφτιαχναν μυζήθρα και έδιναν στις κότες να πιουν, με 

αποτέλεσμα να γεννούν περισσότερα αυγά. Γι’ αυτό και η θεία Πολυξένη -μάνα της 

Ελένης- τα καλοκαίρια που επισκεπτόμασταν το χωριό μας έφερνε κάθε μέρα φρέσκα 

αυγά. Δεν μπορούσαμε να τα φάμε όλα βραστά, μάτια ή ομελέτα και τα 

χρησιμοποιούσαμε σε κασιόπιτες, πίτες και κέικ. Το τυρί στις τζαντίλες έπηζε με τη 

βοήθεια της πυτιάς. Η πυτιά ήταν τριμμένη (σκόνη) και προερχόταν από το ξεραμένο 

τέταρτο στομάχι των κατσικιών και των αρνιών που σφάζαν πριν αποκοπούν από το 

θήλασμα. Όπως προαναφέραμε, το τυρί στις τζαντίλες κάποτε σταματούσε να στάζει· 

σημάδι πως το τυρί είχε πήξει. Κοβόταν μεγάλα κομμάτια και πριν αλατιστεί και μπει 

σε τενεκέδες, οι πιτσιρίκοι περίμεναν το μοιράδι τους ο καθένας κουβαλώντας τη 

λίμπα του. Παίρναμε το κομμάτι μας κι αρέντα 2 για το σπίτι προσέχοντας μην τυχόν 

το τυρί με το κούνημα πέσει στο σιάδι 3 . Στο σπίτι το απολαμβάναμε! Τι γεύση ήταν 

εκείνη, Θεέ μου! Αμβροσία και νέκταρ αντάμα! Και μυρωδιές από 

αγριοτριαντάφυλλα, ανθισμένους γράβους και κρανιές, κουμπουλιές, φλαμουριές, 

δεντρολίβανο, ρίγανη και ένα σωρό άλλα φυτά και βότανα. Ο ορός που θα περίσσευε 

έβραζε και γινόταν γκίζα που τρωγόταν σκέτη με λίγο αλάτι ή την ρίχναμε σε πίττες, 

κασιόπιτες και σε ομελέτες με αυγά. Το καλύτερο ξινόγαλα γινόταν από παχύ γίδινο 

γάλα ή πρόβειο. Το αφήναμε 2-3 μέρες να κορφιάσει και το ντρουμπολίζαμε 

βγάζοντας το βούτυρό του. Ό,τι έμενε στην ντρουμπολίτσα ήταν το γάλα από το 

οποίο είχε αφαιρεθεί το βούτυρο μετά το ντρουμπόλισμα. Λίγοι κόκκοι άσπροι 

βουτύρου κολυμπούσαν στο γάλα. Η γεύση του ήταν όνειρο γι’ αυτό στο χωριό το 

λέγαμε σιουρμπέτι! 

Όταν γυρίσαμε από τον περίπατο στον ξερόλακκο είδαμε τον Λάμπρο τον 

Μαρίτση να μας περιμένει στη βεράντα του. 

_ Ελάτε για ένα τσίπουρο! 

Θέλεις η κούραση από την πεζοπορία, θέλεις η περιέργεια για το τι θα μας έλεγε ο 

Λάμπρος, φτάσαμε σε δυο λεπτά κοντά του. 

_ Είμαστε στη διάθεσή σου, είπαμε στον Λάμπρο! 

_ Πολλά χρόνια πριν -άρχισε ο Λάμπρος- ένας τζιομπάνος που έβοσκε το κοπάδι του 

κοντά στον ξερόλακκο τέτοια εποχή έδωσε έναν πήδο και βρέθηκε μέσα του, στην 

ξερή του κοίτη. Το κοπάδι ήταν σταλισμένο 4 , ο καιρός ζεστός. «Καιρός για έναν 

υπνάκο» σκέφτηκε ο τζιομπάνος. Έριξε την κάπα του στους πράσινους θάμνους που 

είχαν φυτρώσει στην κοίτη του ξερόλακκου και τον πήρε αμέσως. Μακριά στα βουνά 

3



άστραφτε και βρόνταγε και μια καταιγιστική μπόρα τροφοδότησε τον ξερόλακκο με 

τόνους νερού. Όμως οι τζιομπάνος τον είχε πάρει για τα καλά. Δεν πρόλαβε να 

ξυπνήσει και βρήκαν το πτώμα του την άλλη μέρα στο γιοφύρι στους Αγιούς 

σκαλωμένο σε μιαν ιτιά. 

Τελειώνοντας τη διήγησή του ο Λάμπρος, να σου και η γυναίκα του Αθανασία -ο 

Θεός να αναπαύσει τις ψυχές και των δυο τους- με τον δίσκο γιομάτο με κομμάτια 

μπατσαριάς, τυρόπιτας, λουκούμια, παγωμένο νερό και ρακί. Τους ευχηθήκαμε τα 

καλύτερα και ασχοληθήκαμε με το περιεχόμενο του δίσκου. Τα σωθικά 

ευφράνθηκαν, τα μάτια υγράνθηκαν, η γλώσσα λύθηκε: «Ωραίο τσίπουρο, 

Λάμπρος!», ο Στηβ. Κι εγώ: «Είναι αλήθεια πως το τσίπουρο διευρύνει τα αιμοφόρα 

αγγεία, διευκολύνοντας την κυκλοφορία του αίματος;». 

_ Όλα με μέτρο, απάντησε ο Λάμπρος και στη συνέχεια μας είπε πως η ύπαιθρος έχει 

αρκετές παγίδες. Δεν είναι όσο φαίνεται αθώα με τα λουλούδια, τα δέντρα, τα 

φρούτα, τα μποστάνια, τα ψάρια και τις καραβίδες στο ποτάμι. Οχιές 

καιροφυλακτούν σε χορταριασμένα μονοπάτια, έτοιμες να χύσουν το δηλητήριό τους 

σε όσους τις ενοχλήσουν. Τα μεγάλα φίδια, τα ακίνδυνα, ρημάζουν τις κοτοφωλιές 

σπάζοντας το κέλυφος των αυγών με τα δόντια τους, ρουφώντας το περιεχόμενό τους. 

Θυμήθηκα τη μητέρα του χωριανού μου και συνομήλικου Χρήστου Δάκα - 

Κιτσόπαππα ή Μπίρμπου-, την παπαδιά που όταν ήρθε στη «Μπέρτσια» -το 

ζαχαροπλαστείο μας στην οδό 3 ης Σεπτεμβρίου 24- να την βοηθήσω πηγαίνοντάς την 

στην αφετηρία των λεωφορείων για τη Γούβα -τώρα Άγιος Αρτέμιος- να επισκεφτεί 

τον αδερφό της. Ήταν ακόμα τέλος της δεκαετίας του ’50. Την πήρα από το χέρι και 

τραβήξαμε προς την Ομόνοια. Χρειαστήκαμε κάποιο χρόνο να περάσουμε κάθετα 

την 3 ης Σεπτεμβρίου. Σταθήκαμε στην άκρη του πεζοδρομίου και περιμέναμε να 

μειωθεί κάπως η κίνηση -τρόπος του λέγειν- και να περάσουμε απέναντι. Εις μάτην! 

Αυτοκίνητα -Ι.Χ., ταξί, φορτηγά, μοτοσυκλέττες, λεωφορεία, τραμ- διεκδικούσαν 

προτεραιότητα κορνάροντας, μουντζώνοντας και βρίζοντας. Κι ανάμεσά τους, ένα 

πολύχρωμο πλήθος να κινείται μη δίνοντας σημασία στα τεκταινόμενα. Μια στιγμή 

αισθάνθηκα το χέρι της να σφίγγει το δικό μου και να μου λέει: «Πώς θα φτάσουμε 

απέναντι Τάσιο, με τούτα τα αναθεματισμένα -εννοούσε τα τροχοφόρα- που κάνουν 

σαν να τα έπιασε στρέκουλας»! Τον στρέκουλα -μη ελεγχόμενο τρεχαλητό των 

αροτριόντων βοοειδών την ώρα του οργώματος ή της σποράς, με οδυνηρές 

συνέπειες- τον προκαλούσε ένα είδος μύγας. Πολλές φορές το γυνί «έτρεχε» στην 

επιφάνεια του χωραφιού με κίνδυνο να τραυματίσει τα ζώα ή σταματώντας από 

4



κάποιο εμπόδιο απότομα να ξαπλωθούν μπρούμυτα ή ανάσκελα στο χωράφι λόγω της 

αρχής της αδράνειας της ύλης. 

Το πατρικό μας σπίτι στον Άγιο Κοσμά Πωγωνίου βρίσκεται στον πρώτο δρόμο 

στη δεξιά του πλευρά για εκείνον που μπαίνει στο χωριό από το Λαχανόκαστρο και 

στον τελευταίο για όποιον έρχεται από τη Βήσσανη. Στον δεύτερο ήταν στη δεξιά του 

πλευρά το σπίτι του παπα-Βασίλη. Θυμάμαι, στο κομμάτι που συνόρευε με τον 

κεντρικό δρόμο και οδηγούσε στο χοροστάσι, είχε δέντρα σκαμνιές και κυψέλες με 

μελίσσια. Παραμέσα ήταν το σπίτι και στον οντά του, την εποχή που έπρεπε, έβαζε 

μεταξοσκώληκες. Όταν άνοιγες τις πόρτες τού ν’ οντά ένας συνεχής αδιάκοπος 

θόρυβος, κάτι σαν χτυπήματα πλήκτρων γραφομηχανής, σε πλήρη ανάπτυξη έφτανε 

στ’ αυτιά σου. Όταν οι μεταξοσκώληκες συμπλήρωναν τον κύκλο διατροφής τους 

άρχιζαν να τυλίγονται πέριξ του εαυτού τους με την έκκριση ενός υγρού και 

σχηματίζονταν σε κουκούλια. Τα κουκούλια τα μάζευαν και τα πήγαιναν στην 

Κόνιτσα όπου υπήρχαν ειδικά μηχανήματα που τα επεξεργάζονταν κι έβγαζαν το 

μετάξι, όπου και τα πουλούσαν με το ζύγι. 

Το μαγειρειό ήταν ένα μεγάλο δωμάτιο με τζάκι, δύο φούρνους, πυροστιές και 

γάστρα κρεμασμένη απ’ τον κρεμαστάλυσσο. Στον μεγάλο φούρνο ψήναν ψωμιά και 

στον μικρό πίτες, κασιόπιτες και ορισμένα φαγητά με κρέας. 

Το δωμάτιο ήταν μεγάλο και στρωμένο -αλειμμένο θα ’λεγα καλύτερα- με 

αργιλόχωμα από του Καλογιάννη. Έριχναν νερό στο χώμα, το ανακάτευαν, γινόταν 

λάσπη και με τη λάσπη άλειφαν το δάπεδο. Σε λίγες μέρες καλοκαιρίας το υλικό 

στέγνωνε· γινόταν πέτρα. Το σκούπιζαν όποτε χρειαζόταν με μια σκούπα φτιαγμένη 

από λεπτά κλωνάρια ενός φυτού που το σχηματοποιούσαν σε σκούπα την οποία 

χρησιμοποιούσαν για το σάρωμα του δωματίου, όταν είχε στεγνώσει για τα καλά. 

Το σπίτι κάηκε στην Κατοχή και χρόνια μετά οι κληρονόμοι αποφάσισαν να 

μοιράσουν το οικόπεδο. Η μπουλντόζα έφερε στο φως τα θεμέλια· μεγάλα 

τετραγωνισμένα αγκωνάρια. Τα καλοπελεκημένα κοτρώνια της μπίμπτσας ήρθαν στο 

φως· εκεί που διατηρούσαν κρέατα, τυριά, βούτυρα και ό,τι άλλο φαγώσιμο 

χρειαζόταν ψύξη. Τώρα, στη θέση τους ψυγεία-καταψύκτες για τη διατήρηση 

τροφίμων και ποτών σε ελεγχόμενη θερμοκρασία. Μονάχα που σε διακοπή ρεύματος 

ή σε κάποια ζημιά στα μοτέρ τους, αναστέλλεται το «θαύμα» και στη θέση του 

θρονιάζεται ο πανικός. Και μέχρι να «ξανάρθει το ρεύμα», που λένε, πηγαίνουμε κι 

ερχόμαστε κι εμείς. Θυμάμαι ένα graffiti σε τοίχο σπιτιού στα Εξάρχεια: «Ο 

5



πολιτισμός σας υπάρχει ώσπου κάποιος να γυρίσει τον διακόπτη στη θέση off! 

Πάπαλα! 

1 ίσιαμε: μέχρι 

2 αρέντα: τρεχάλα 

3 σιάδι: χάμω 

4 σταλισμένο: το κοπάδι μεσημέρι στον ίσκιο δέντρου ή δέντρων με παχιά σκιά, γιατί δεν 

υποφέρει τον ήλιο και τη ζέστη 

6


«Το βάφτισμα» του Δημήτρη Χατζή · μια ανάγνωση» 

«Το βάφτισμα» του Δημήτρη Χατζή · μια ανάγνωση 

Όταν ο Χατζής αποφασίζει να μας συγκλονίσει, το μπορεί και σε οκτώ σελίδες 

με τρία πρόσωπα κι ένα πουλάρι. Οι λέξεις δυσκολοπρόφερτες, απελέκητες πέτρες 

βγαλμένες από τα μέσα νταμάρια με κόπο και πόνο γι’ αυτό και καμιά δεν 

περισσεύει. 

Στέργιος και πουλάρι, ένα. Όταν η μάνα φώναζε: _ Ω! Στέργιο, πρώτο σήκωνε τ’ 

αυτιά το πουλάρι και χλιμιντρούσε κι ύστερα γύριζε προς το μέρος της ο γιος. Η 

φοράδα κουβαλούσε δεμάτια στάρι απ’ το χωράφι για αλώνισμα. Το πουλάρι από 

κοντά τριποδίζοντας · παίζοντας. Η απόφαση του πατέρα μουσγκωμένος 1 ουρανός · 

μ’ αστροπελέκι. 

_ Θα σας πάρω, λέω τη φοράδα, είπε. 

_ Για το δρόμο; 

_ Είπαν θέλουν και κάρα… 

_ Και στ’ αλώνι; 

_ Το πουλάρι. 

_ Μικρό δεν είναι ακόμα Βαγγέλη; 

_ Θα βαστάξει · βαστάει αυτό. 

_ Και ζάπι 2 ποιος θα το κάνει; 

_ Από μένα καλύτερα αυτός. 

Η Γυναίκα, η Μάνα κατέβηκε στο κατώι, έβαλε σανό στη φοράδα, έβαλε και στο 

πουλάρι. Καθώς γύρισε και την κοίταξε άρπαξε το κεφάλι του και το ’σφιξε στα 

μαραμένα της στήθια. Όταν ανέβηκε στην κάμαρη πήγε και στο παιδί που κοιμόταν. 

Το χάιδεψε κι αυτό μια φορά. Σκέφτηκε το πουλάρι στ’ αλώνισμα κούτσικο 3 και 

αμάθητο και το γιόκα με το καμουτσίκι · διπλή μαχαιριά. 

Το πρωί έζεψε τη φοράδα στο κάρο ο Βαγγέλης. Το παιδί στεκόταν δίπλα του με 

το μακρύ καμουτσίκι -συνεχής απειλή- στο χέρι του. Πίσω το πουλάρι, σαν μανάρι 

σαν ζαγάρι. Η Μάνα απ’ το παραθύρι να βλέπει, καθαρά στην αρχή κι ύστερα θαμπά, 

τον Βαγγέλη, τον Στέργιο, τη φοράδα και το αμάθητο πουλάρι. Τ’ αλώνι γεμάτο 

δεμάτια λυμένα, απλωμένα στην επικράτειά του. Στη μέση το χοντρό παλούκι 

μπηγμένο βαθιά · ο στρόυρας 4 . Μια χοντρή τριχιά με την μια της άκρη δεμένη στη 

λαιμαριά 5 του πουλαριού και την άλλη στον στρόυρα. Ο Στέργιος με το καμουτσίκι 

στο πλευρό και το πουλάρι τριπόδιζε: χόπλα-χοπ, ψυχούλα μου κάνοντας γύρους στ’ 

1


«Το βάφτισμα» του Δημήτρη Χατζή · μια ανάγνωση» 

αλώνι. Κι ήταν ακαλίγωτο 6 , οι οπλές τρυφερές από το τρέξιμο στο χορτολίβαδα με 

τα μανούσια και τις μπουρντένιες 7 . 

Κι εκεί που ’τρεχε το πουλάρι και χαίρουνταν, ξαφνικά κοκκάλωσε: 

_ Άιντε, Στέργιο… Τίποτα. 

Κροτάλισε δυνατά το καμτσίκι στον αέρα. Το πουλάρι δε σάλεψε. Το σήκωσε 

ψηλά μ’ όλη του τη δύναμη και το κατέβασε στα ιδρωμένα καπούλια. Μια, δυο 

φορές. Τοπ πουλάρι τινάχτηκε ξαφνιασμένο · τα μάτια του μεγαλωμένα, έκπληκτα, 

υγρά. Έκανε μια να σηκωθεί στα πισινά του ποδάρια, φρούμαξε τρέμοντας ολόκληρο. 

Το παιδί είδε τις χαρακιές στο ιδρωμένο κορμί του πουλαριού, πέταξε το καμουτσίκι 

στα στάχυα, έτρεξε και τ’ αγκάλιασε στο στήθος. Το πουλάρι χαμήλωσε το κεφάλι 

και το ’τριψε στο πρόσωπο του παιδιού. Το παιδί δεν μπόρεσε να κρατήσει τα δάκρυά 

του κι έκλαιγε με λυγμούς. Ο ήλιος όλο κι ανέβαινε. Το παιδί έσκυψε και πήρε το 

καμουτσίκι. Πήγε από πίσω: 

_ Άιντε Στέργιο. 

Τ’ άλογο έσκυψε μια φορά τ’ ωραίο κεφάλι, ύστερα το τίναξε πίσω και κάλπασε 

πάνω στα στάχυα. 

_ Έι-Χω, φώναξε το παιδί κι η φωνή του χαρούμενη κι άγρια. Είχανε βαφτιστεί και 

τα δυο. Είχαν ενηλικιωθεί. Ο Στέργιος άντρας · το πουλάρι άλογο. 

_ Έι-Χω, αντιλάλησε η ρεματιά · ρίγησαν τα φύλλα των βελανιδιών, κρύφτηκαν οι 

βερβερίτσες 8 στις κουφάλες, έμειναν μετέωρες οι χειρονομίες των δρυάδων καθώς 

βούρτσιζαν τα μακριά μαλλιά τους. Ο αητός ισοζυγίστηκε στον ουρανό της χαράδρας 

και τα βουνά κράτησαν την ανάσα τους. 

_ Έι-Χω! 

1 μουσγκωμένος: συννεφιασμένος και σκοτεινιασμένος αντάμα 

2 ζάπι (τον κάνω ζάπι): τον δαμάζω, τον καταβάλλω, τον νικώ 

3 κούτσικο: μικρό στην ηλικία ή στο δέμας 

4 στρόυρας: παλούκι ξύλινο χοντρό, μπηγμένο στη μέση του αλωνιού 

5 λαιμαριά: δακτύλιος μάλλινος ή πέτσινος, περασμένος στο λαιμό του ζώου, όχι τόσο 

χαλαρός ώστε να φεύγει ούτε τόσο σφιχτός ώστε να δυσκολεύει την κίνηση του λαιμού 

6 ακαλίγωτο: χωρίς πέταλα · εδώ λόγω ηλικίας 

7 μπουρντένιες: άγρια σπαράγγια 

8 βερβερίτσες: σκίουροι 

2


«Το τηλεφώνημα» 

ΤΟ ΤΗΛΕΦΩΝΗΜΑ 

Ακούστηκε το τηλέφωνο· ήταν η Νατάσα: 

_ Τι κάνεις; Μόλις είχα τελειώσει όλα τα προκαταρκτικά για το ψήσιμο του ψωμιού. 

Το είχα διπλοζυμώσει σε μια πήλινη λεκάνη με τη μαγιά σε χλιαρό νερό διαλυμένη 

και μια κουταλιά σούπας αλάτι. Στη συνέχεια το τοποθέτησα σ’ ένα λαδωμένο 

τετράγωνο βαθύ ταψί και κατ’ ευθείαν στο φούρνο προθερμασμένον στους 50 ° για να 

φουσκώσει. 

_ Μόλις έβαλα το ψωμί στον φούρνο· σε λίγο θ’ αρχίσει να φουσκώνει. 

_ Πότε θα το «γράψεις»; 

_ Δύσκολο να το προσδιορίσω χρονικά· το σίγουρο είναι ότι θα το φάμε πρώτα! 

Σε μια ώρα το ζυμάρι είχε «ανέβει» ως τα τείχη του ταψιού. Ήταν η στιγμή που ο 

διακόπτης της κουζίνας ανέβηκε στους 180° και το ζυμάρι σε δευτερόλεπτα 

σταμάτησε να φουσκώνει γιατί οι μύκητες της μαγιάς είχαν καταστραφεί. Από την 

οπή που βρισκόταν στην αριστερή γωνία της κουζίνας απελευθερώνονταν οι 

μυρωδιές του φαγητού που ψηνόταν -τώρα του ψωμιού- που λειτουργούσαν ως 

μεσάζοντες για τα ταξίδια μου, τα «πήγαινε-έλα» από τον Υμηττό και τη Δροσιά στον 

Άγιο Κοσμά στην Ήπειρο και τούμπαλιν. 

Χωράφια σπαρμένα με σιτάρι, κριθάρι, βρίζα (σίκαλη), βρώμη και τα στάχυα 

τους γερμένα από το βάρος του καρπού τους έτοιμα για θερισμό. Και φακές και 

κυρίως ρεβίθια που όταν ήταν χλωρά ήταν νοστιμότατα. Ο Λευτέρης Πορφύρης - 

Γκιολέκας- είχε προσφέρει μιαν ανθοδέσμη από ρεβίθια στη Μυρτώ συμβουλεύοντάς 

την να τα δοκιμάσει· η γεύση τους την είχε σκλαβώσει. Την θυμόταν για πολλά 

χρόνια. 

Ξύπνημα χαράματα, γιατί τα χωράφια απείχαν γύρω στη μία ώρα απ’ το χωριό. 

Όταν φτάναμε στον προορισμό, ο ήλιος έσκαγε απ’ το Πάπιγκο φωτίζοντας πρώτα τη 

Νεμέρτσκα· «γλυκοχαράζουν τα βουνά κι οι όμορφες κοιμούνται». Φαίνεται πως οι 

όμορφες δεν πήγαιναν για θέρισμα ή είχε περάσει η εποχή του θέρους και 

απολάμβαναν την ώρα του πρωινού ύπνου. 

Θέρισμα με δρεπάνι, μάζεμα χεριές-χεριές, δέσιμο με βούρλα σε δεμάτια, 

φόρτωμα στη Μπάλλια -τη φοράδα μας- και κατευθείαν στο αλώνι. Δυο ώρες 

περίπου το πήγαινε-έλα, η μεταφορά των δεματιών με την επιστροφή κι ήταν δική 

μου δουλειά. Εικόνες ακριβές στη μνήμη να τις επισκέπτομαι όταν θέλω από κάπου 

1



να πιαστώ μην με πάρει ο κατήφορος της ζωής· το τσουνάμι του άστεως. Κρατούσα 

τη Μπάλλια απ’ το καπίστρι οδηγώντας την και της μιλούσα. Της έλεγα ένα σωρό 

ιστορίες για να μην μας φανεί η ώρα και κουραστούμε. Για το μοσχαράκι που είχε 

γεννηθεί πρόσφατα κι η Μάνα του -πάντα με κεφαλαίο το «Μ»- του είχε γλείψει 

ολόκληρο το κορμί πριν σταθεί στα πόδια του να ψάχνει το μαστάρι της για να 

βυζάξει. Για κείνη που περνούσε πλάι μου χωρίς να με κοιτάξει κι εγώ έλιωνα μέχρι 

να στρίψει το δρόμο και χαθεί ενώ είχε θρονιαστεί μέσα μου. 

Ξεφόρτωνα τα δεμάτια στ’ αλώνι και στον γυρισμό περνούσαμε για νερό από τη 

στέρνα. Έριχνα τον σιούκλο 1 , τον βύθιζα και αφού τον ανέβαζα πάνω από την 

επιφάνεια του νερού τον άφηνα ξανά να πέσει με πάταγο πριν τον ανασύρω γεμάτον. 

Τον άδειαζα σ’ ένα μικρό καζάνι και καθώς γινόταν το νέκταρ της στέρνας της 

σιγανοσφύριζα έναν καθησυχαστικό σκοπό. Τα μάτια της μισόκλειναν, τα ρουθούνια 

άνοιγαν διάπλατα. Σαν ξεδιψούσε, σήκωνε το κεφάλι από το καζάνι και με κοίταζε· 

ήταν έτοιμη. Έδινα έναν σάλτο και βρισκόμουν καβάλα στο σαμάρι. Κουβαλούσαμε 

τρία φορτώματα μέχρι το μεσημέρι. Στην τελευταία μας επιστροφή το «τραπέζι» ήταν 

έτοιμο στον ίσκιο της γκορτσιάς. Μια τσέργα 2 στρωμένη και πάνω της το ψωμί, το 

κλειδοπίνακο 3 με τυρί φέτα, φελιά 4 πίτας ή κασιόπιτας -ό,τι είχε περισσέψει από την 

προηγούμενη μέρα-. Και δροσερό νερό από τη ντρεβενίτσα 5 . Και τσιάμπες 6 , πολλές 

τσιάμπες στο θερισμένο χωράφι καταπίνοντας τους σπόρους που έπεφταν από τα 

ώριμα στάχυα καθώς τα θερίζαμε. 

Το ψωμί άρχισε να παίρνει χρώμα κι η μυρωδιά του αβάσταχτη. Κι ήταν της 

ζεστής φέτας που την έβρεχε λίγο η Μάνα και της έριχνε στη συνέχεια λίγη ζάχαρη 

από πάνω για να μην πέφτει καθώς αρεντεύαμε κρατώντας την στο ένα χέρι, με 

χουγιατό 7 στο χοροστάσι όπου ο βοριάς αμετανόητος και τα μάγουλα ροδοκόκκινα 

απ’ την αρέντα 8 . 

Άλλα δυο φορτώματα ώσπου να φύγει η μέρα. Στο γύρισμα η γιαγιά καβάλα στη 

Μπάλλια και στην ποδιά της το σακούλι άδειο, τα δρεπάνια και η τριχιά που δέναμε 

τα δεμάτια στο σαμάρι. Έτσι περνάει ο καιρός με το ένα πόδι στο παρόν και το άλλο 

στο παρελθόν κι ανάμεσα μια ολόκληρη ζωή. «Ένα βουερό θυμωμένο μελίσσι» που 

έγραψε ο αγαπημένος μου ποιητής Δημήτρης Παπαδίτσας. 

_ Τάσο! ακούστηκε η φωνή της Μυρτώς· μήπως πρέπει να κοιτάξεις το ψωμί; 

Μου ’ρχονται μεθυστικές μυρωδιές! (Φωνή που σπάει το φράγμα του χρόνου κι 

2



έρχεται φρέσκια-φρέσκια στην ακοή μου προκαλώντας πρωτοφανέρωτες 

συγκινήσεις)! 

Πρόλαβα το ψωμί στο τσακ! Ροδομάγουλο από πάνω κι όταν το «γύρισα» κι από 

κάτω το ίδιο· οι μυρωδιές έσπαγαν τη μύτη. Οι αναμνήσεις με τραβούσαν απ’ το 

μανίκι· με γύριζαν πίσω ατελείωτες διαδρομές χιλιομέτρων κάθε μέρα σχεδόν 

καθισμένος στην πολυθρόνα συντροφιά με τη Μυρτώ. Γιατί τα παιδιά μας -οι 

θησαυροί μας- άνοιξαν σπίτια· φύγαν από κοντά μας. 

_ Πάλι το χωριό σκέφτεσαι; -η Μυρτώ πάλι-. Έζησες εκεί την παιδική κι εφηβική 

ηλικία σου, πέρασαν εξήντα χρόνια από τότε κι όλο γυρίζεις πίσω! Είχε δίκιο. Εξήντα 

χρόνια στο Άστυ μ’ ένα σωρό δουλειές κι ασχολίες, μ’ ευτυχισμένες και δύσκολες 

στιγμές, με δυο αγόρια να τιτιβίζουν ολημερίς κι εκείνη ανάμεσα να κρατάει το 

«ίσον» και με πεθερικά που όσο ζούσαν με υπολόγιζαν όπως κι εγώ, γι’ αυτό και 

ζούσαμε αρμονικά· σώγαμπρος γαρ. 

Κι από την άλλη, δεκαπέντε μόλις χρόνια απέναντί τους να διεκδικούν τα 

πρωτεία: κατοχικά, ανταρτόπληκτα, εμφυλιακά, στερημένα, με μια καρδιά να χτυπάει 

ανυπόμονα στη θέα του κορμού της που το λίκνιζε ο άνεμος καθώς κατηφόριζε από 

τη Νεμέρτσκα. 

Ένα τρυφερό διακεκομμένο βέλασμα είχε δύο αποδέκτες: το μικρό να βυζάξει 

και τη Μάνα να κατέβει και μετά το χορτασμό του αρνιού ν’ αρμέξει τη γλιάστρα -το 

πρωτόγαλα- για να μην πετρώσει στο στήθος και δεν μπορεί το αρνί να το βυζάξει. 

Αναρωτιέμαι τι με τραβούσε στο σχολείο· ο δάσκαλος με ό,τι έγραφε στον 

πίνακα με κιμωλία και το ’σβηνε με το λαγοπόδαρο ή τη συμμαθήτρια που καθόταν 

στο διπλανό θρανίο και της έπεφτε δήθεν το κοντύλι τακτικά, πράγμα που με 

ανάγκαζε να σκύβω να το πιάνω και να της το δίνω εισπράττοντας ένα σαγηνευτικό 

χαμόγελο που θρονιαζόταν μέσα μου ακόμα και τη νύχτα. Και την άλλη μέρα πάλι το 

γλυκό μαρτύριο! 

Κι όλα αυτά γιατί η ζωή μου στην Αθήνα με την οικογένειά μου ήταν μια 

σταθερή βάση για ν’ ανατρέχω με ασφάλεια στο παρελθόν να ασχοληθώ με τα 

γεγονότα εκείνης της εποχής μη ρισκάροντας τίποτα από τη βολεμένη ζωή μου. Ήταν 

με λίγα λόγια το φιλμ που είχε εμφανιστεί στα υγρά και κρεμόταν στον σκοτεινό 

θάλαμο πριν εκτυπωθεί. Μου καταλογίζουν μεροληψία υπέρ της μιας εκδοχής ή της 

άλλης, αλλά δεν γνωρίζουν ότι και οι δυο αποτελούν το αναπόσπαστο αδιαίρετο 

σύνολο που σε αυτό εδράζεται όλη μου η προσπάθεια να συγκεράσω τις εκ πρώτης 

3



όψεως αντίθετες αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις ενώ πορεύομαι ανάμεσά τους 

έχοντας εξασφαλίσει την αρμονική τους εναλλαγή. 

_ Τι το ’θελες εκείνο το τηλεφώνημα, Νατάσα; Εκείνο το: πότε θα το γράψεις; 

Και να που το ’γραψα! 

Τρέχω στα καταπράσινα χορτολίβαδα της νιότης μου με τη δροσιά να με στηρίζει 

και την υγρασία να φτάνει ως τα μάτια, να γίνεται δάκρυα και να ποτίζει την 

ευλογημένη εκείνη περίοδο και συνάμα θεατής αραγμένος σ’ έναν διπλό καναπέ με 

τη Μυρτώ πλάι μου ν’ απολαμβάνουμε το διπλό βιβλίο της ζωής μου και τώρα, τώρα 

που έμεινα δίχως της και δεν μπορώ να διορθώσω τη συμπεριφορά μου ανακαλώντας 

τις κρίσεις μου -τις ανώδυνες για μένα και επώδυνες για κείνην- αναφορικά με το 

διάστημα των σπουδών της στη Βιέννη μέχρις ότου το εφάπαξ ποσό από τη Λυρική 

Σκηνή, που της χορηγήθηκε λόγω συνταξιοδότησής της, να το διαθέσει για ένα 

οικογενειακό, γοητευτικό ταξίδι στην πόλη που σπούδασε μουσική: τη Βιέννη. Από 

τότε έπαψα να αναφέρομαι ειρωνικά για την πόλη αυτή. Κι ήταν ένας από τους 

λόγους που η Μυρτώ ήθελε να επισκεφτεί τη Βιέννη· παρ’ όλο που κατά βάθος 

πίστευε πως αστειευόμουν με τις επιπόλαιες κρίσεις μου γι’ αυτήν την πόλη. 

Η ζωή της στη Βιέννη είχε καλύψει μιαν άλλη διάσταση κι αυτό φαινόταν 

ιδιαίτερα τις στιγμές που αναπολούσε τις μουσικές της σπουδές στην όπερα, lied και 

ορατόριο που αξιοποίησε στη συνέχεια στην καριέρα της στην Εθνική Λυρική Σκηνή 

και στη διδασκαλία σε ωδεία της πατρίδας της με ιδιαίτερη φροντίδα και σοβαρότητα 

εισπράττοντας ενθουσιώδεις κριτικές. Οι δυο γιοι μας αποφάσισαν ν’ ακολουθήσουν 

ως επάγγελμα τη μουσική. Ο μεγάλος, ο Κωστής, πιανίστας και θεωρητικός και ο 

μικρότερος, ο Μιχάλης, βιολοντσελίστας. Νομίζω πως δεν μπόρεσαν ν’ αντισταθούν 

στη «θεία» φωνή της καθώς καθημερινά τους νανούριζε ταξιδεύοντάς τους σε 

ονειρεμένους τόπους -όπως με το συμφωνικό ποίημα «Πέερ Γκυντ» του Γκρηγκ 

βασισμένο στο έργο του Ίψεν, τραγουδώντας το «Τραγούδι της Σολβέιγ» γραμμένο 

για λυρική σοπράνο· μια ανεπανάληπτη ερμηνεία αντάξια της ερμηνείας της Marita 

Solberg με σπαρακτική ειλικρίνεια και ελεγχόμενη συγκίνηση-. Ήθελαν και τα παιδιά 

της να συμμετέχουν σ’ αυτή τη διαδικασία μουσικής με άλλο τρόπο. Η απώλεια απ’ 

τον χαμό της μεγάλη· τίποτα δεν μπορεί να την αναπληρώσει. Λένε πως οι εκλιπόντες 

εξακολουθούν να υπάρχουν όταν και εφόσον οι ζώντες τους θυμούνται και 

αναφέρονται σ’ αυτούς συχνά. Η Μυρτώ υπάρχει ανάμεσά μας την ημέρα και κυρίως 

τη νύχτα· τα μάτια της δυο γαλάζιες φλογίτσες που πηγαινοέρχονται στο σκοτάδι 

ταχτοποιώντας τα σεντόνια, φωτίζοντας τις σελίδες του βιβλίου που διάβαζες πριν σε 

4



πάρει ο ύπνος. Το πρωί η φιγούρα της ανάμεσα στις ανθισμένες νεραντζιές στο 

μπαλκόνι και το βλέμμα της γεμάτο στοργή και λατρεία για τις εγγονές της και τον 

εγγονό -τον Αναστάση- που ονειρευόταν το μέλλον του στην ασφάλεια των σωθικών 

της Μάνας του, ακόμα. Δεν τον γνώρισε η γιαγιά του· ήξερε όμως ότι υπήρχε· κι αυτό 

έκανε υποφερτές τις τελευταίες της στιγμές. 

1 σιούκλος: κουβάς 

2 τσέργα: κουβέρτα φτιαγμένη από γίδινο μαλλί· σκληρή στην αφή κατάλληλη για στρώσιμο 

σε ανώμαλο έδαφος 

3 κλειδοπίνακο: ξύλινο στρογγυλό δοχείο ερμητικά κλειστό κατάλληλο για μεταφορά στερεάς 

τροφής και κυρίως για τυρί φέτα 

4 φελιά: κομμάτια (μερίδες) κυρίως πίτας 

5 ντρεβενίτσα: ξύλινο στρογγυλό δοχείο μεταφοράς νερού 

6 τσιάμπες: σπουργίτια, στρουθία 

7 χουγιατά: ξεφωνητά 

8 αρέντα: τρέξιμο 

5

ΤΑΣΟΥ ΠΟΡΦΥΡΗ

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?