Af sjónhverfingum Um sjálfsöguna og sjálfsöguleg ... - Skemman

6. Lokaorð
Frásagnarspeglar og textatengsl mynda sjálfsöguleg einkenni í verkum Hermanns
Stefánssonar, smásagnasafninu Níu þjófalyklar og skáldsögunni Stefnuljós.
Frásagnarspeglarnir, sem birtast í hjónakornunum Guðjóni og Helenu, staðsetja ramma
sjálfsögunnar og sýna að umræddar sögur eru fyrst og fremst sjálfsögur sem fela í sér umræðu
um skáldskap og skáldskaparskrif almennt. Guðjón skírskotar til söguhöfundar textans á
meðan Helena vísar í hlutverk lesandans og gerir lestur og viðtökur verksins áþreifanleg.
Textatengsl, og ekki síst meðvitaður leikur þeirra, eru einnig dæmi um sjálfsöguleg einkenni
og birta sjálfsvitund textans því þau draga athyglina að frásagnarformi verkanna og ítreka
skáldskaparleg einkenni þeirra. Á sama tíma beina textatengslin sjónum að skáldskap
almennt, hinni textalegu hefð og textatengdri stöðu allra texta.
Sjálfsöguleg einkenni og metatexti frásagnarinnar gefa ennfremur færi á að gagnrýna
skáldskap og vissar aðferðir í frásagnargerð. Hér beinist gagnrýnin að ákveðnum ímyndum
innan bókmenntakerfisins, og er liður í að afbyggja höfundarhugtakið og vald
höfundarnafnsins í skáldskapartextum. Höfundar á borð við Ólaf Jóhann Ólafsson og Davíð
Oddsson eru þekktari fyrir störf á öðrum vettvangi en vettvangi skrifa og sköpunar
skáldskapar, og í báðum tilfellum verða nöfnin, sem birtast á bókarkápum verka þeirra,
allsráðandi í textunum og stýra lestri verkanna. Þar að auki einkennast verk þessara tveggja
höfunda af hefðbundnum raunsæisáherslum, sem taka ekki mið af þróun kenninga í
bókmennta og textafræði, og gera ekki kröfur til lesandans eða þátttöku hans. Þvert á móti
verður lesandinn óvirkur í textanum því ekki er gert ráð fyrir þáttöku hans í merkingarsköpun
frásagnarinnar. Textinn kemst því aldrei á það samræðustig sem einkennir skapandi
bókmenntatexta. Sögur Ólafs Jóhanns og Davíðs minna því á „verk“ í skilningi Barthes. Eins
og áður kom fram tengist hugmynd Barthes um „verk“ höfundarhugtakinu og samkvæmt
hugmyndum hans er það að gefa texta höfund það sama og „að setja honum takmörk, að veita
honum endanlegt táknmið og loka skrifunum.“ 77 Í verkum þessara höfunda er horft framhjá
margræðni tungumálsins. Þau birtast því sem fullgerð og takmörkuð verk sem loka fyrir
túlkunarfrelsi lesandans.
Allsráðandi höfundarnöfn Ólafs Jóhanns og Davíðs togast á við hinn „nafnlausa“
höfund Guðjón í Níu þjófalyklum. Guðjón er höfundur sem gerir sér grein fyrir textatengdri
stöðu allra texta og tekst á við textatengsl og ómeðvitaðan ritstuld. „Nafnleysi“ hans felst í
táknrænni skírskotun nafnsins Guðjóns sem vísar í skaparann og hinn venjulega mann eða
77 Barthes, „Dauði höfundarins“, bls. 178-79.
35