Af sjónhverfingum Um sjálfsöguna og sjálfsöguleg ... - Skemman

skáldskaparskrifum almennt. Kenningar um afbyggingu og textatengsl eru náskyldar og
spretta úr jarðvegi póststrúktúralisma sem leggur áherslu á hvernig merking texta færist undan
og á virkni lesandans í merkingarsköpun frásagnarinnar. Þessir þættir koma skýrt fram í
greiningu á fyrrnefndum verkum.
Í þessari ritgerð verður sjónum beint að sjálfsögulegum einkennum í skáldsögum, rýnt
í hugtakið frásagnarspegill og birtingarmynd þess í verkum rithöfundarins Hermanns
Stefánssonar, Níu þjófalyklum og Stefnuljósi. Þá verður einnig fjallað um textatengsl og
hvernig Hermann beitir þeim meðvitað í þessum verkum. Áður en lengra er haldið er þó vert
að skoða hvernig sjálfsagan tengist hugmyndum um hið póstmóderníska ástand síðnútímans.
2. Póstmódernismi og póstmódernískar skáldsögur
Jean-François Lyotard lýsir póstmódernisma sem ástandi frekar en stefnu sem ákveðnir
kenningasmiðir boða. 4 Það ástand lýsir sundurleitu og mótsagnakenndu
fjölmenningarsamfélagi og skilar sér í ákveðnum einkennum í bókmenntum og listum. Með
vissum hætti leitast verk, sem eru unnin í síðnútímanum og undir formerkjum
póstmódernisma, við að eyða eða öllu heldur að flækja aðgreiningu miðju og jaðars,
hámenningar og lágmenningar, stéttaskiptingar, og aðgreiningu milli listgreina og landsvæða. 5
Baudrillard lýsir veruleika hins póstmóderníska ástands sem sýndarveruleika en Hermann
Stefánsson ræðir kenningu hans, hermilíking, í skáldfræðiritinu Sjónhverfingum. Hermilíking
„merkir í grófum dráttum sýnd sem gerir fyrirmynd sína einnig að sýnd“ og byggir á þeirri
hugmynd að veruleikinn sé í raun ekki raunverulegur og jafnvel ekki til. 6
Sýndarveruleiki síðnútímans kemur skýrt fram í póstmódernískum verkum. Linda
Hutcheon lýsir því til dæmis hvernig póstmódernískir höfundar leitast við að vefengja
hermilíkingarferli eða sýndarveruleika, ekki með því að afneita hugmyndinni um
hermilíkingu, heldur með því að gera vandamálin, sem fylgja því að setja veruleikann á svið,
skrifa um hann og reyna að endurspegla, að viðfangsefni í textum sínum. 7 Margir telja
höfuðmarkmið skáldsögunnar vera að endurspegla veruleikann og í raunsæisskáldsögum
skiptir höfuðmáli að líkja eftir honum á sannfærandi hátt. Póstmódernískir höfundar efast
aftur á móti um hinn algilda veruleika og að honum verði að öllu leyti lýst með tungumálinu
4 Björn Þorsteinsson, „Inngangur“ í Hið póstmóderníska ástand eftir Jean-François Lyotard, þýð. Guðrún
Jóhannsdóttir (Reykjavík: Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands, 2008), bls. 11-20, bls. 18.
5 Steven Connor, „Introduction“ í The Cambridge Companion to Postmodernism, ritstj. Steven Connor
(Cambridge: Cambridge University Press, 2004), bls. 1-19, bls. 3.
6 Hermann Stefánsson, Sjónhverfingar (Reykjavík: Bjartur, 2003), bls. 31.
7 Linda Hutcheon, „Conclusion: a poetics or a problematics?“ í A Poetics of Postmodernism: History, Theory,
Fiction (New York og London: Routledge, 1988), bls. 222-232, bls. 223.
6