Стрессийг зохицуулах
Стрессийг зохицуулах
Стрессийг зохицуулах
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
7<br />
МОДУЛЬ<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ<br />
1<br />
“АМЬДРАХ УХААНЫ ЧАДВАР” БАГЦ ГАРЫН АВЛАГА
МОДУЛЬ 7<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ<br />
7<br />
МОДУЛЬ<br />
3 ДАХЬ ХЭВЛЭЛ<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ<br />
“АМЬДРАХ УХААНЫ ЧАДВАР” БАГЦ ГАРЫН АВЛАГА<br />
Шинэчлэн боловсруулсан:<br />
Хянан тохиолдуулсан:<br />
Зөвлөхөөр ажилласан:<br />
Эх бэлтгэсэн:<br />
Бадарчийн Гантуяа<br />
Эрдэнэчулууны Мөнгөнтулга<br />
Цамбын Түвшинтөгс<br />
Чулуунбаатарын Байгалмаа<br />
Жозефин Соварин<br />
Анандита Филипоз<br />
Уттара Бхарат Кумар<br />
Элбэгзаяагийн Ангараг<br />
Ганбаатарын Санчир<br />
Энд илэрхийлсэн үзэл санаа нь зохиогчдынх бөгөөд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын албан ёсны үзэл санааг<br />
илэрхийлэхгүй.<br />
Улаанбаатар хот. 2016 он<br />
2 3
МОДУЛЬ 7<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ<br />
ӨМНӨХ ҮГ<br />
ГАРЧИГ<br />
Өмнөх үг................................................................................................................. 1<br />
Удиртгал ................................................................................................................ 2<br />
Үндсэн ойлголт ..................................................................................................... 3<br />
Сэдвийн танилцуулга ............................................................................................ 5<br />
Үнэлгээ.................................................................................................................. 6<br />
Сэдэв 1. Стресс гэж юу вэ? ................................................................................. 8<br />
Сэдэв 2. Стрессийн нөлөө ................................................................................... 15<br />
Сэдэв 3. Стрессийн төрөл ................................................................................... 24<br />
Сэдэв 4. <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны арга .................................... 35<br />
Сэдэв 5. <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> урт хугацааны арга............................................ 51<br />
Сэдэв 6. Стрессээс урьдчилан сэргийлэх .......................................................... 67<br />
Сэдэв 7. <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> хувийн төлөвлөгөө ............................................ 73<br />
“Амьдрах ухааны чадвар” цуврал 13 гарын авлагын найм дахь модуль нь “<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong>”<br />
юм. Энэ нь мөн бусад модулийн адил гурав дахь удаагаа хэвлэгдэн гарч байна.<br />
Тус модулийн анхны хэвлэлийг англи хэл дээр Монгол дахь Энх тайвны корпусын сайн дурын<br />
ажилтан Ребекка Уаттэрс боловсруулан бичиж, Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага (НҮБ)-ын Хүн<br />
амын сангийн Өсвөр үеийн нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн төслийн Олон улсын зөвлөх Андреа<br />
Ирвин, Питер Саймон нар хянан тохиолдуулжээ. Монгол хэл рүү Амгаабазарын Гэрэлмаа<br />
орчуулж, Балсангийн Энхбат, Шагдарын Оюунцэцэг, Төмөрбатын Баасанцэрэн нар хянан<br />
тохиолдуулж, зургийг Баасансүрэнгийн Болормаа зуржээ. Нэг дэх хэвлэлийг БСШУЯ, НҮБын<br />
Хүн амын сан, Монгол дахь Энх тайвны корпусын тусламжтайгаар 2003 онд англи, монгол<br />
хэлнээ хэвлэсэн.<br />
Энэ гарын авлагын нэг дэх хэвлэлийг хот, аймаг, сумдын “Албан бус сургалтын төв“-д зөвхөн<br />
нэг ширхэгээр түгээсэн. Энэхүү гарын авлагын эрэлт хэрэгцээ жилээс жилд нэмэгдэж, дахин<br />
хэвлэх шаардлага урган гарсан тул НҮБ-ын Хүн амын сан болон Монгол дахь Энх тайвны корпус<br />
санаачлан, техник санхүүгийн тусламж үзүүлэн, 2007 онд хоёр дахь удаагаа хэвлэжээ. Тус<br />
хувилбарыг Чулуунбаатарын Байгалмаа сайжруулан боловсруулж, Дашзэвэгийн Алтанцэцэг<br />
хянан тохиолдуулжээ.<br />
Гурав дахь удаагийн хэвлэлийг НҮБ-ын Хүн амын сан, Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн<br />
дэмжлэгтэйгээр НҮБ-ын Хүн амын сан, Монгол улсын Засгийн газартай хамтран хэрэгжүүлж<br />
буй “Залуучуудын хөгжлийн хөтөлбөр (2013-2017)“-ийн хүрээнд дахин сайжруулан шинэчилж,<br />
хэвлэлээ.<br />
“<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong>“ модулийн гурав дахь хэвлэлийг НҮБ-ын Хүн амын сангийн Ази<br />
номхон далайн бүсийн зөвлөх Жозефин Соварин, Анандита Филипоз, Жонс Хопкинсийн их<br />
сургуулийн зөвлөх мэргэжилтэн Уттара Бхарат Кумар, мөн гарын авлагыг ашиглаж хэрэглэдэг<br />
мэргэжилтэн, сургагч багш нарын санал зөвлөмжийн дагуу Бадарчийн Гантуяа, Эрдэнэчулууны<br />
Мөнгөнтулга нар сайжруулан боловсруулж, НҮБ-ын Хүн амын сангийн редакцийн зөвлөлийн<br />
гишүүд болон Цамбын Түвшинтөгс, Чулуунбаатарын Байгалмаа нар хянан тохиолдуулсан.<br />
“<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong>” модулийг дахин хэвлэхэд өөрийн үнэтэй хувь нэмэр оруулсан бүх хүнд<br />
талархал илэрхийлье.<br />
4 1
МОДУЛЬ 7<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ<br />
УДИРТГАЛ<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ ГЭЖ ЮУГ ХЭЛЭХ ВЭ?<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> тухай асуудлыг ойлгохын тулд нэн түрүүнд стресс гэж юу болох тухай<br />
мэдэх хэрэгтэй. Стресс гэдэг нь өдөр тутмын амьдралын шаардлага болон амьдралд гарч<br />
байгаа томоохон өөрчлөлтийн улмаас үүсч байгаа дарамт шахалтад үзүүлэх хүний бие<br />
махбод, оюун санааны хариу үйлдэл юм. Энэ бол жам ёсны нэгэн үзэгдэл бөгөөд заримдаа<br />
амьдралын зайлшгүй хэсэг мэт байдаг. Бидний амьдралд тохиолдоно хэмээн хүлээж байсан,<br />
эсвэл огт таамаглаж байгаагүй зүйлээс стресс үүсч болохоос гадна таатай болон таагүй<br />
сэтгэгдэл төрүүлж болно. <strong>Стрессийг</strong> үүсгэдэг нөхцөл байдал, үйл явдал, бодит зүйл элбэг<br />
байдаг. Тухайлбал, ямар нэгэн харилцааг шинээр эхлүүлэх, нэгэнт бий болсон харилцаанд<br />
аливаа хүндрэл гарах, мөн сургууль дээрээ шалгалт өгөх, эцэг эхтэйгээ муудалцах зэрэг олон<br />
төрлийн зүйл багтана. Иймд амьдралд тохиолддог энэхүү стрессийг хэрхэн зөв зохицуулж<br />
түүнийг даван туулах вэ? гэдэг нь бидний хамгийн анхаарууштай зүйлийн нэг юм.<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> гэдэг нь стрессийг даван туулж, бууруулахыг хэлнэ. <strong>Стрессийг</strong><br />
<strong>зохицуулах</strong> нь түүний шинж тэмдэг, шалтгааныг тогтоохоос эхэлнэ. Эдгээрийг тодорхойлж<br />
чадвал стрессийн шинж тэмдгийг бууруулах, түүнийг даван туулах аргыг ашиглаж болно.<br />
Стрессийн шалтгаан болдог асуудлыг шийдвэрлэх, түүнийг гэтлэн давахад удаан хугацааны<br />
туршид туслах төлөвлөгөө боловсруулан хэрэглэж болдог.<br />
Стресс бүхэн сөрөг нөлөөтэй гэж ойлгож болохгүй. Заримдаа стресс нь хүнийг зорьсон<br />
зүйлдээ тэмүүлэх эрмэлзлэлтэй болгон, зорилгодоо хүрэх арга замыг тууштай мөрдөхөд<br />
түлхэц болдог. Иймээс зарим стресс нь бие болон сэтгэлийн тэмүүллийг тэтгэн, эрч хүчийг<br />
сэргээх эерэг хариу үйлдэл ч үзүүлдэг.<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ НЬ ЯАГААД ЧУХАЛ ВЭ?<br />
Ихэнх төрлийн стресс нь сэтгэл санааг хямрааж, эвгүйцэл төрүүлэх, тэр ч бүү хэл, биеийн болон<br />
сэтгэцийн өвчлөл үүсгэх зэргээр хүний амьдралд сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Хэт их хэмжээний<br />
стресс нь хүний ааш араншинг эвдэж, сэтгэлийн дарамтад оруулснаар бусад хүмүүстэй<br />
тогтоосон харилцаанд толбо сэв суулган, өдөр тутмын үйл ажиллагаа, ажил хөдөлмөр, хичээл<br />
сурлагад муугаар нөлөөлж, янз бүрийн хүндрэл үүсгэж болно.<br />
Маш хүчтэй, зохицуулж чадахааргүй стресст орсон хүмүүс түүндээ автагдан, итгэл алдарч,<br />
аливаа зүйлийг хийх хүсэл эрмэлзэлгүй болох талтай. Зохицуулж чадаагүй тохиолдолд стресс<br />
нь эрчилсэн пүрш мэт хүч нь өөрөө нэмэгдсээр улам өндөр түвшинд хүрч, удаан хугацаанд<br />
биеийн болон сэтгэцийн эрүүл мэндэд хүндрэл учруулах эрсдэлийг нэмэгдүүлдэг.<br />
Тухайн хүний өөрийн онцлог болон уг стресс үүсгэгчийн онцлогоос шалтгаалан стресст<br />
орсон үед тэдэнд бие махбод, сэтгэлийн хөдөлгөөн болон зан үйлийн шинж тэмдэг илэрдэг.<br />
Эдгээр шинж тэмдэг нь эерэг, эсвэл сөрөг, хүчтэй, эсвэл сул байх ба бага зэргийн сэтгэлийн<br />
хөдөлгөөн, хөөрөл, гуниг гутрал, сэтгэл үймрэлээс эхлээд зүрхний өвчин, сэтгэл гутрал, амиа<br />
егүүтгэх оролдлого хийх хүртэл янз бүрээр илэрч болно.<br />
<strong>Стрессийг</strong> зохицуулж сурснаар сөрөг нөлөөллийг бууруулж, түүнээс урьдчилан сэргийлж,<br />
улмаар эрүүл мэндийн байдал болон амьдралдаа сэтгэл хангалуун байх боломжийг<br />
нэмэгдүүлнэ. Стресс нь бидний амьдралын салшгүй нэгэн хэсэг учраас стрессийг <strong>зохицуулах</strong><br />
нь үнэндээ амьдралаа <strong>зохицуулах</strong> асуудал юм. <strong>Стрессийг</strong> зохицуулж сурна гэдэг нь хүн<br />
амьдралдаа тохиолдох хүндрэл, өөрчлөлт болон тэмцэх шаардлагатай зүйлийг зохицуулна<br />
гэсэн үг. <strong>Стрессийг</strong> амжилттай зохицуулна гэдэг нь өөрийн бүтээлч байдлаа алдахгүйгээр,<br />
амьдралыг эерэгээр харах чадвараа хадгалах үндсэн нөхцөл болно.<br />
ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
ХҮЧТЭЙ СТРЕССИЙН НӨХЦӨЛ<br />
Хүчтэй стрессийн нөхцөл гэдэг нь өндөр түвшний дарамт төрүүлдэг боловч маш түргэн<br />
хугацаанд өөрөө шийдэгддэг нөхцөлийг хэлнэ. Хүчтэй стрессийн нөхцөлд ямар нэгэн зүйл<br />
хэвийн бус байгааг тухайн хүний бие махбод болон сэтгэлийн хөдөлгөөн нь маш хүчтэйгээр<br />
мэдээлдэг. Жишээлбэл, шалгалтад орох гээд дарааллаа хүлээн суух үед; - Надад ямар<br />
асуулт ирэх бол?, Би хариулж чадах болов уу?, эсвэл ажлын ярилцлагад орох үед би тэнцэх<br />
болов уу, Би эерэг сэтгэгдэл төрүүлж чадах болов уу?, Би ямар харагдаж байгаа бол гэх<br />
зэрэг асуудлаас болж сандрах, амьсгал давхцах, хөлрөх, ам нь хуурай оргих зэрэг олон<br />
төрлийн шинж тэмдэг мэдрэгдэх болно. Харин ярилцлага, шалгалтад ороод гарч ирсний<br />
дараа хүний бие махбод болон сэтгэл нь тайвшран, эргээд хэвийн байдалдаа ордог.<br />
Хэдийгээр иймэрхүү тохиолдол нь түргэн хугацаанд болдог ч тэдгээрийн дагалдах маш<br />
хүчтэй шинж тэмдэг аливаа зүйлийг хийж гүйцэтгэхэд хүчтэй нөлөө үзүүлэх магадлалтай.<br />
БОГИНО ХУГАЦААНЫ СТРЕСС<br />
Богино хугацааны стресс гэдэг нь тодорхой хугацаанд болоод өнгөрөх стрессийг хэлнэ.<br />
Шахуу цагийн хуваарьт багтаан, ганц долоо хоногийн хугацаанд хүндхэн шалгалтад бэлдэнэ<br />
гэдэг нь богино хугацааны стрессийг үүсгэх нөхцөл болно. Богино хугацааны стресс нь хүчтэй<br />
стресстэй ижил төрлийн шинж тэмдгээр илрэх боловч стрессийн хугацаа нь нэг өдрөөс<br />
хэдхэн хоногийн туршид үргэлжилж, эргээд хэвийн байдалдаа ордгоороо ялгаатай. Энэ<br />
шалтгааны улмаас богино хугацааны стрессийн үүсгэх шинж тэмдэг нь бие биетэйгээ нийлж<br />
холилдон, хүний өөрийгөө хамгаалах, эсэргүүцэх чадварыг аажмаар бууруулах нөлөө үзүүлэх<br />
магадлалтай. Эцсийн үр дүнд богино хугацааны стресс нь хүний бие болон сэтгэхүйд хүчтэй<br />
нөлөө үзүүлж болзошгүй.<br />
УРТ ХУГАЦААНЫ СТРЕСС<br />
Энэ нь хүний амьдралд нэлээн урт хугацаанд арилахааргүй тогтсон стресс үүсгэгчийн нөлөөгөөр<br />
бий болно. Хүчирхийлэгч эцэг эхтэй юмуу эхнэр, нөхөртэй амьдарч байгаа нь урт хугацааны<br />
стрессийн нэгэн жишээ юм. Урт хугацааны стрессийн шинж тэмдэг нь богино хугацааныхтай<br />
нэгэн адилаар бие бие дээрээ давхарлан хуримтлагдах боловч энэ төрлийн стрессийн хугацаа<br />
нь урт учраас хүнд үзүүлэх нөлөө нь аажмаар хүчтэй үргэлжилдэг. Урт хугацааны стресс нь<br />
биеийн болон сэтгэцийн хүнд өвчлөлийн шалтгаан нь болж, хүний ерөнхий зан аашинд хүчтэй<br />
нөлөө үзүүлэх магадлалтай. Урт хугацааны стрессийн нэг аюул бол түүний нөлөөнд хүмүүс<br />
дасч, анзаарахаа больдог. Ингэснээрээ энэ стрессийн шинж тэмдгийг таних чадвараа алдан,<br />
стрессийг үүсгэж байгаа нөхцөлийг засаж залруулахгүй ужгирдаг.<br />
СТРЕСС ТАЙЛАХ БОГИНО ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
Богино хугацааны арга гэдэг нь стрессийн нөлөө буюу шинж тэмдгийг бууруулахын тулд<br />
стресс үүссэн даруйд хэрэглэдэг арга юм. Үүнд биеийн тамирын дасгал, бясалгал хийх, өөрөө<br />
өөртэйгөө ярилцах, эсвэл сургууль юмуу ажлаасаа тодорхой хугацааны чөлөө авах зэрэг<br />
2 3
МОДУЛЬ 7<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ<br />
багтана. Эдгээр аргын ихэнх нь үүсээд байгаа хүндрэлтэй нөхцөлөөс хүнийг холдуулж, түүний<br />
бие махбод болон сэтгэл санаа амрах боломжийг олгодог. Гэхдээ эдгээр арга нь тодорхой<br />
богино хугацаанд хүнд тус болж чадах боловч стресс үүсгэсэн шалтгаан, эх сурвалжийг<br />
хөндөхгүй учраас стрессийг бүрмөсөн арилгах байнгын үйлчлэлтэй шийдэл биш.<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ УРТ ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
Энэ нь стресс үүсгэгч нөхцөлийг илүү ул суурьтайгаар, тогтвортойгоор шийдвэрлэх аргыг<br />
хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл, асуудал гарч ирсэн тухай бүрт нь тулж ажиллана. <strong>Стрессийг</strong> урт<br />
хугацаагаар зохицуулан шийдвэрлэх гэдэг нь бие махбод болон сэтгэл санааны эрч хүчийг<br />
нэмэгдүүлэн, үүсч болох стресст бэлтгэлтэй болгох зорилгоор зохистой дадал хэвшлийг өөртөө<br />
төлөвшүүлэх гэсэн үг. Эдгээр дадал хэвшилд биеийн тамирын дасгал тогтмол хийх, чанартай<br />
эрүүл хоол хүнс хэрэглэх, аливаа зүйлд эерэг хандлага баримтлах, хошин шогийн мэдрэмжтэй<br />
байх зэрэг багтана. Урт хугацааны туршид стрессийг зохицуулж сурахад мөнгө санхүүгийн<br />
зохицуулалт, цаг хугацааны зохицуулалт, асуудлыг шийдвэрлэх арга зэргийг ашиглан, стресс<br />
үүсгэх тодорхой нөхцөлийг байнга багасгах ба түүнээс урьдчилан сэргийлэх болон төлөвлөх<br />
үйл ажиллагаа багтана. <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> урт хугацааны аргыг эзэмшсэнээр хүний<br />
амьдралд тохиолдох стрессийн нийт хэмжээг бууруулж, сэргийлэх болно.<br />
СЭДВИЙН ТАНИЛЦУУЛГА<br />
СЭДЭВ 1. Стресс гэж юу вэ? Суралцагчид нь “стресс” болон “стресс үүсгэгч”-ийн тухай<br />
ойлголтоо бататгаж, хүний амьдралд стресс үүсгэж байдаг төрөл бүрийн шалтгааныг олж<br />
мэднэ.<br />
СЭДЭВ 2. Стрессийн нөлөө. Стресс бие махбод, сэтгэлийн хөдөлгөөн болон зан үйлд<br />
хэрхэн нөлөөлдөг тухай судалж, зарим түгээмэл тохиолдох стрессийн нөлөөг ангилах дасгал<br />
хийнэ. Мөн суралцагчид стрессийн эерэг болон сөрөг нөлөөг тодорхойлж, тодорхой нөхцөлд<br />
үүсэх стрессийн шинж тэмдэг, тэдгээрийн ангиллын талаар хэлэлцэнэ.<br />
СЭДЭВ 3. Стрессийн төрөл. Хүчтэй стресс, богино болон урт хугацааны стрессийн<br />
хоорондох ялгааг танин мэдэхийн зэрэгцээ төрөл бүрийн стресс үүсгэгчийг ялгаж ангилах<br />
дасгал хийнэ. Дүрийн тоглолтыг ашиглан стрессийн төрөл, түүний нөлөөний тухай хэлэлцэнэ.<br />
СЭДЭВ 4. <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны арга. <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong>ад<br />
ашигладаг богино хугацааны зарим аргыг судалж, эдгээр аргын аль нь хор хөнөөлтэй, аль<br />
нь хор хөнөөлгүй болохыг тодорхойлно. Мөн өөр зүйлд анхаарлаа хандуулах ба зайлсхийх<br />
зарчмуудтай танилцана. <strong>Стрессийг</strong> тайлах богино хугацааны зарим эерэг аргыг судалж,<br />
стресстэй нөхцөл байдалд тэдгээр аргын тусламжтайгаар стрессийг даван туулах хувийн<br />
хөтөлбөрийг боловсруулна.<br />
СЭДЭВ 5. <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> урт хугацааны арга. Урт хугацааны туршид стрессийг<br />
<strong>зохицуулах</strong>ад ашиглах аргуудтай танилцаж, тэдгээрийг хэрхэн хэрэглэж, ашиглах дасгал<br />
хийнэ. Тэдгээр аргыг өөрийн амьдралд хэрхэн ашиглаж болох талаар хэлэлцэнэ. Эцэст нь<br />
“Стрессийн аюулгүйн тор” гэдэг зарчимтай танилцана.<br />
СЭДЭВ 6. Стрессээс урьдчилан сэргийлэх. Өмнө үзсэн стрессийг <strong>зохицуулах</strong> аргуудыг<br />
ашиглан, стрессээс хэрхэн урьдчилан сэргийлж болох талаар судалж үзнэ.<br />
СЭДЭВ 7. <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> хувийн төлөвлөгөө. Өөрсдийн амьдралд тохиолддог<br />
стрессийг <strong>зохицуулах</strong> аргыг хэрхэн хэрэглэх төлөвлөгөө боловсруулах болно.<br />
4 5
МОДУЛЬ 7<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ<br />
ҮНЭЛГЭЭ<br />
ҮНЭЛГЭЭ<br />
I ХЭСЭГ. МЭДЛЭГ<br />
Заавар: Дараах өгөгдлийг уншаад зөв, бурууг нь тогтоож, тохирох баганын нүдэнд чагтаар (√) тэмдэглэнэ.<br />
Хэрэв эргэлзэж байвал “мэдэхгүй” гэсэн баганын тохирох нүдэнд чагт тэмдэг тавина уу.<br />
III ХЭСЭГ. ҮЗЭЛ БОДОЛ, ХАНДЛАГА<br />
Заавар: Өгөгдлийг уншаад, тухайн өгөгдөлд дурдагдсан зүйлийн талаар өөрийн үзэл бодлоо тохирох нүдэнд<br />
чагт (√) тэмдгээр тэмдэглэнэ үү.<br />
№ ӨГӨГДӨЛ Зөв Буруу Мэдэхгүй<br />
1. Стресс гэдэг нь техникийн гаралтай “дарамт, шахалт” гэсэн үг.<br />
2. Стресс нь зөвхөн бухимдах, ядрах, гуниглах үед үүсдэг.<br />
3. <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> урт ба богино хугацааны арга байдаг.<br />
4.<br />
Ажил амьдралаа зөв төлөвлөж сурах нь стресст орохгүй байх<br />
урьдчилсан нөхцөл мөн.<br />
5. Стресст орох эсэх нь зөвхөн тухайн хүний зан үйлтэй холбоотой.<br />
6.<br />
7.<br />
Хүнд хааяа юу ч хиймээргүй санагдах үе тохиолддог нь зөвхөн<br />
стресст орсны шинж тэмдэг.<br />
Стрессийн улмаас хүний бие махбод, сэтгэлийн хөдөлгөөн болон<br />
зан үйлд өөрчлөлт гарч болно.<br />
8. Бясалгал хийх нь стресс тайлах урт хугацааны арга юм.<br />
9. <strong>Стрессийг</strong> үүсгэгч нь эерэг ба сөрөг байдаг.<br />
№ ӨГӨГДӨЛ<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
Стресст байнга орох нь сэтгэцийн өвчлөлд хүргэж<br />
болзошгүй гэж би айдаг.<br />
Стресст орохгүй байх нь зөвхөн тухайн хүний зан<br />
үйлээс хамаарна.<br />
Архи, тамхи хэрэглэх нь стресс тайлах хамгийн<br />
найдвартай арга.<br />
4. Эхнэр/нөхрөөсөө салах нь тийм ч том стресс биш.<br />
5. Стресст орохгүй байх бүрэн боломж байдаг.<br />
6.<br />
<strong>Стрессийг</strong> хянаж зохицуулснаар өвчлөхгүй байх бүрэн<br />
боломж бидэнд бий.<br />
Маш зөв<br />
Зөв<br />
Мэдэхгүй<br />
Зөвшөөрөхгүй<br />
Огт<br />
зөвшөөрөхгүй<br />
10.<br />
Байнга айдас түгшүүртэй байх нь стрессийн бие махбодид<br />
үзүүлэх нөлөө юм.<br />
7.<br />
Хүмүүс бүгд стрессгүй амьдардаг бол тэдний хооронд<br />
хэзээ ч үл ойлголцол үүсэхгүй.<br />
II ХЭСЭГ. ЧАДВАР<br />
“<strong>Стрессийг</strong> хянаж <strong>зохицуулах</strong>” гэдэг үгийн учрыг өөрийн үгээр тодорхойлж бичээд тайлбарлана уу?<br />
__________________________________________________________________________________<br />
__________________________________________________________________________________<br />
__________________________________________________________________________________<br />
Стресс <strong>зохицуулах</strong> эерэг аргыг тоочиж бичнэ үү?<br />
a. _______________________________________________________________________________<br />
б. _______________________________________________________________________________<br />
в. _______________________________________________________________________________<br />
г. _______________________________________________________________________________<br />
д. _______________________________________________________________________________<br />
Сурагч С. удахгүй 12 дугаар ангиа төгсөөд анагаах ухааны их сургуульд орохоор бэлтгэж байгаа.<br />
Гэвч сүүлийн үед тэр маш ихээр ядарч, нойр хоолондоо муудсаар байна. С.-д юу тохиолдсон бэ? Түүнд<br />
зөвлөгөө бичнэ үү?<br />
__________________________________________________________________________________<br />
__________________________________________________________________________________<br />
__________________________________________________________________________________<br />
6 7
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 1<br />
СТРЕСС ГЭЖ ЮУ ВЭ?<br />
Сэдэв 1<br />
ЗОРИЛГО<br />
Суралцагчид “стресс“ болон “стресс үүсгэгч“-ийн талаар ойлголттой болж, хүний амьдралд<br />
стресс үүсгэж байдаг төрөл бүрийн шалтгааныг нэрлэж чаддаг болно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийг үзэж судалснаар суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна. Үүнд:<br />
• Стресс гэж юу болохыг тодорхойлох.<br />
• Стресс үүсгэгчийг тодорхойлох.<br />
• Нийтлэг тохиолддог стресс үүсгэгчээс 5-аас доошгүйг нэрлэх.<br />
• Стресс үүсгэж болох, хүний амьдралд тохиолддог гурваас доошгүй том өөрчлөлтийг<br />
нэрлэх.<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
СТРЕСС ГЭЖ ЮУ ВЭ?<br />
• “Стресс үүсгэгчийн карт” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.1).<br />
• Том цаас, эсвэл самбар.<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой.<br />
• А4-ийн хэмжээтэй цаас.<br />
• Өнгийн харандаа, эсвэл олон өнгийн самбарын үзэг.<br />
• Цаасны зүү, эсвэл скоч.<br />
8 9
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 1<br />
СТРЕСС ГЭЖ ЮУ ВЭ?<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Өдөр тутмын амьдралын үйл явдал, эсвэл амьдралд гарч байгаа томоохон өөрчлөлтийн<br />
улмаас үүсч байгаа дарамт, шахалтад хүний бие болон сэтгэлийн үзүүлэх хариу үйлдлийг<br />
стресс гэнэ.<br />
• Стресст хүргэж байгаа нөхцөл, үйл явдлыг стресс үүсгэгч гэнэ. Стресс үүсгэгчийг олон<br />
хэлэнд “стрессор“ гэж нэрлэдэг.<br />
• Стресс үүсгэгчид нь аз жаргалтай, гунигтай үйл явдал, хүсэн хүлээж байсан, эсвэл санаанд<br />
огт ороогүй тохиолдлын аль аль нь байж болно.<br />
• Стресс үүсгэгчдийг том, жижиг стресс үүсгэгч гэж хуваан үзэж болно. Шалгалтад бэлдэх<br />
болон шалгалт өгөх, хүмүүсийн өмнө гарч илтгэл тавих, болзоонд явах зэрэг нь бага<br />
стресс үүсгэгч болно. Том стресс үүсгэгчид нь гэр бүл салалт, гэрлэлт, шинэ ажил гэх мэт<br />
хүний амьдралд гарах томоохон хэмжээний өөрчлөлттэй холбоотой байдаг.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Стресс ба стресс үүсгэгч<br />
Стресс ба стресс үүсгэгчийн талаар суралцагчдад илүү танил байж болох нэгэн тохиолдлыг<br />
уншиж, тэд түүнд дүн шинжилгээ хийнэ.<br />
Цэрмаа 10 дугаар ангийн сурагч. Тэрээр хамгийн дотны найз болох Энхжингийн төрсөн<br />
өдөрт уригдсан бөгөөд төрсөн өдрийн баярт явах болсондоо туйлын их баяртай байлаа.<br />
Гэтэл Цэрмаагийн толгойд олон бодол эргэлдэх бөгөөд хэрвээ би Энхжингийн сайн найз<br />
байж миний өгөх бэлэг хамгийн доожоогүй нь байвал яанаа? Олон хүүхэд ирнэ, би ямар<br />
даашинз өмсөх вэ? Хэрвээ Болд ирвэл би түүнтэй юу ярилцах вэ? гэх мэт олон асуудал<br />
түүний сэтгэлийг нь түгшээж байлаа. Үнэндээ энэ нь түүний бүхэл өдрийн туршид бодсон<br />
цорын ганц зүйл байлаа. Тэр олигтой хоол ч идэж чадаагүй. Унтахаар орондоо орох үед<br />
түүний нойр хүрэхгүй, хий хөрвөөн хэвтэнэ. Орны даавуу нь түүний хөлсөнд чийг дааж,<br />
зүрх нь хүчтэй цохилж байгааг мэдэрч байлаа. Тэр бараг цаг хагасын туршид орондоо<br />
эргэж хөрвөсөн боловч нойр нь хүрэхгүй л байлаа. Цаг явсаар л ...<br />
Багш тохиолдлыг уншсаны дараа суралцагч бүр өөрийн дүгнэлтийг цаасан дээр тэмдэглэнэ.<br />
Суралцагчдаас дараах асуулт асууна.<br />
Цэрмаад юу тохиолдсон бэ?”<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Стресс<br />
Суралцагчдыг 2-3 хүнтэй багт хуваана. Багууд Цэрмаагийн стрессийн талаар ярилцаж,<br />
стрессийн улмаас илрэх сэтгэхүйн болон бие махбодын шинж тэмдгийг ялган том цаасан дээр<br />
бичээд, бусдадаа танилцуулна.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Стресс үүсгэх нөхцөл<br />
Стресс үүсгэх бусад ямар төрлийн нөхцөл байж болохыг суралцагчдаас асууж ярилцана.<br />
Тэдний хариултад гарч байгаа өдөр тутам тохиолддог жижиг стресс үүсгэх нөхцөлийг самбарын<br />
зүүн доод буланд, амьдралын том стресс үүсгэх нөхцөл (амьдралд тохиолдох томоохон үйл<br />
явдал, өөрчлөлт) -ийг баруун доод буланд бичнэ.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Олон янзын хариулт гарч ирж болно. Суралцагчид дараах санааг дурдахгүй бол нэмж<br />
тайлбарлана.<br />
Жижиг стресс үүсгэх нөхцөл:<br />
--<br />
Болзоонд явах<br />
--<br />
Хэт их гэрийн даалгавартай байх<br />
--<br />
Төгсөлтийн шалгалт дөхөх<br />
--<br />
Тариа хийлгэх<br />
--<br />
Спортын тэмцээний эцсийн шатны шалгаруулалтад оролцох гэх мэт<br />
--<br />
Хэрэглээний төлбөр тооцоо хэт өндөр гарах.<br />
--<br />
Шинэ төсөл, ажил бэлтгэж танилцуулах.<br />
--<br />
Хүнтэй танилцах, болзох.<br />
--<br />
Ажлын байран дээрээ хүнтэй муудах.<br />
--<br />
Даргадаа загнуулах.<br />
Амьдралын томоохон стресс үүсгэх нөхцөл:<br />
--<br />
Шинэ сургууль руу шилжих<br />
--<br />
Оюутан болж шинэ сургуульд элсэн орох<br />
--<br />
Гэрлэх<br />
--<br />
Гэр бүлд шинэ хүүхэд төрөх<br />
--<br />
Хүсээгүй жирэмслэх<br />
--<br />
Гэр бүл салах<br />
--<br />
Гэр бүлийн хэн нэгэн нас барах<br />
--<br />
Байгалийн гамшиг тохиолдох<br />
10 11
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 1<br />
СТРЕСС ГЭЖ ЮУ ВЭ?<br />
Самбарын баруун доод ба зүүн доод хэсэгт бичсэн зүйлийн хооронд ямар ялгаа байгааг<br />
суралцагчдаас асууна. Шаардлагатай бол чиглүүлэх асуулт тавина. Зөв хариулбал тус<br />
жагсаалтын дээр тохирох гарчгийг буюу “Өдөр тутмын буюу жижиг стресс үүсгэх үйл явдал”,<br />
“Амьдралын томоохон өөрчлөлт” гэж гарчиг бичнэ.<br />
Стрессийн зарим хариу үйлдэл (тухайлбал, сэтгэхүйн болон бие махбодын хариу үйлдэл)<br />
болон стрессийн зарим шалтгааныг нэгэнт тодорхойлсон учраас одоо стрессийн нөлөө болон<br />
шалтгааны аль алиныг нь хамруулан “стресс” гэдэг тодорхойлолтыг хамтран гаргахыг санал<br />
болгоно. Тэдний хэлсэн тодорхойлолтыг самбарт бичээд, түүнийгээ ярилцаж, засан дараах<br />
тодорхойлолтыг гаргуулна.<br />
Өдөр тутмын амьдралын үйл явдал, эсвэл амьдралд гарч байгаа томоохон өөрчлөлтийн<br />
улмаас үүсч байгаа дарамт шахалтад хүний бие махбод болон сэтгэхүйн үзүүлэх хариу<br />
үйлдлийг стресс гэнэ.<br />
Суралцагчдаас дараах асуулт асууж, ярилцана:<br />
Та нарын бодлоор “стресс үүсгэгч” гэж юуг хэлэх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Стресс үүсгэгч гэдэг нь стрессийн шалтгаан болж байгаа үйл явдал.<br />
Стресс үүсгэгч нь ямагт сөрөг нөлөө үзүүлэх үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй, стресс үүсгэгч нь сөрөг, эсвэл эерэг нөлөөтэй байж болно.<br />
Суралцагчид хамтран самбарт бичсэн стресс үүсгэгчийг эерэг, сөрөг болон дунд зэргийн гэж<br />
ангилна. Эерэг зүйлийн ард нэмэх тэмдэг (+), сөрөг зүйлийн ард хасах тэмдэг (-) тавина. Харин<br />
дунд зэргийн шинжтэй зүйлийн ард асуултын тэмдэг (?) тавина.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Стресс үүсгэгчийг ангилах нь<br />
Самбарын голоор босоо шулуун зурж, хоёр хэсэгт хуваана. Нэг талд нь жижиг стресс үүсгэгч,<br />
нөгөө талд нь том стресс үүсгэгч гэж бичнэ. Суралцагчдыг 4-5 багт хувааж, баг бүрт “Стресс<br />
үүсгэгчийн карт” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.1)-ыг хольж тэнцүү тоотой хувааж өгнө. Багаараа<br />
хамтран ярилцаж жижиг, том стрессийн аль нь болохыг шийдвэрлэж самбарт байрлуулна.<br />
Бүгдийг байрлуулж дууссаны дараа нийтээрээ зөв эсэхийг ярилцаж, буруу бол зөв байрлалд<br />
нь оруулна. Цаг хангалттай бол ялгасан карт дээр өмнө ярилцсаны дагуу эерэг (+), сөрөг (-),<br />
дунд зэрэг (?) гэсэн тэмдгийг тавьж ярилцана.<br />
Суралцагчдыг 3-4 хүнтэй багт хуваана. Баг бүр жижиг стресс үүсгэх нөхцөл болон том стресс<br />
үүсгэгчийн талаар жүжигчилсэн тоглолт үзүүлнэ. Бусад багийн суралцагчид баг бүрийн<br />
жүжигчилсэн тоглолтоор илэрхийлсэн стресс үүсгэгчийг олж, жижиг, том стрессийн аль нь<br />
болохыг ялгана.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Суралцагчид дараах асуултын дагуу ярилцан, сэдвийг дүгнэнэ.<br />
Өнөөдрийн сэдвээр үзсэн стресс үүсгэгчдийг хэрхэн ангилж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Амьдралын томоохон стресс үүсгэгч (гэрлэх, эсвэл өөр газар руу шилжих) ба жижиг<br />
стресс үүсгэгч (шалгалтад бэлтгэх юмуу болзоонд явах)<br />
--<br />
Эерэг (хүүхэдтэй болох, эсвэл шинэ ажил эхлэх) ба сөрөг (хүчирхийлэл, ажлаасаа<br />
халагдах, эсвэл гэр бүл салах гэх мэт)<br />
Хэн стресст ордог вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бүх хүн стресст ордог.<br />
Ижил төрлийн стресс үүсгэгч хүн бүрт адилхан хариу үйлдэл үзүүлдэг үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй. Стресстэй хүн бүр өөр өөр төрлийн хариу үйлдэл үзүүлдэг.<br />
--<br />
Хүний зан араншин, мөн чанар, амьдралын нөхцөл байдал, үзэл бодол, бусад олон<br />
өвөрмөц шинж нь тухайн хүний зүгээс стресс үүсгэгчид үзүүлэх хариу үйлдэлд<br />
нөлөөлдөг.<br />
Хэрвээ хүн бүр стресст өртдөг юм бол стрессийн тухай хүмүүс юу мэдэж байх шаардлагатай<br />
вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Стрессээс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх тухай<br />
--<br />
<strong>Стрессийг</strong> хэрхэн бууруулах тухай<br />
--<br />
<strong>Стрессийг</strong> хэрхэн <strong>зохицуулах</strong> тухай<br />
12 13
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 1<br />
СТРЕССИЙН НӨЛӨӨ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 1.1<br />
СТРЕСС ҮҮСГЭГЧИЙН КАРТ<br />
Стресс үүсгэгч бүрийг салангид карт болгон хувилах шаардлагатай.<br />
ЖИЖИГ СТРЕСС ҮҮСГЭГЧ<br />
Шалгалт өгөх Шинэ сургуульд шилжих Шүдний эмчид үзүүлэх<br />
Таалагдаж байгаа хүнд<br />
захидал бичих<br />
Ирээдүйн төлөвлөгөөний<br />
талаар шийдвэр гаргах<br />
Найз охинтойгоо эсвэл<br />
хөвгүүнтэйгээ холбоогоо<br />
таслах<br />
Сургууль дээр болох<br />
тэмцээнд бэлтгэх<br />
Таалагдаж байгаа хүнтэй<br />
болзоонд явах<br />
Хэт их ажилтай байх<br />
Авъяасаа үзүүлэх тоглолтод<br />
бэлдэх<br />
Шинэ хүмүүстэй танилцах<br />
Таалагдаж байгаа хүнтэй<br />
ярилцах<br />
Хэт их гэрийн даалгавартай<br />
байх<br />
Таалагддаг хүн рүү анх удаа<br />
утасдах<br />
Спортын уралдаан тэмцээнд<br />
оролцох<br />
АМЬДРАЛЫН ТОМ СТРЕСС ҮҮСГЭГЧ<br />
Байгалийн гамшиг (зуд) Ажлаасаа халагдах Хайртай хүн нас барах<br />
Эхнэр/нөхрөөсөө салах Хүнд өвчин тусах Хүнтэй гэрлэх<br />
Осолд орох<br />
Гэр бүлийн хүчирхийлэлд<br />
өртөх<br />
Их хэмжээний өр тавих<br />
Хүсээгүй жирэмслэлт Шинэ хүүхэд төрөх Шинэ ажил хайх<br />
Сэдэв 2<br />
СТРЕССИЙН НӨЛӨӨ<br />
14<br />
15
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 2<br />
СТРЕССИЙН НӨЛӨӨ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Стрессийн улмаас хүний бие махбод, сэтгэл санаа болон зан үйлд өөрчлөлт гарна.<br />
• Стрессийн зарим нөлөө нь хүнд эрч хүч нэмэх, ажлаа хийх, сурах, судлах сэдэл төрүүлэх,<br />
хувийн зохион байгуулалтаа сайжруулах, эсвэл хийж байгаа зүйлдээ илүү үр бүтээлтэй<br />
хандах зэрэг эерэг байдлаар нөлөөлж болно.<br />
• Стрессийн зарим нөлөө нь нойргүйдэх, толгой өвдөх, уур уцаартай болох, сэтгэл түгших,<br />
улмаар архи, тамхи болон хар тамхи хэрэглэх сэдэл төрүүлэх, хэрэглэх, донтох байдалд ч<br />
хүргэж болно.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
Суралцагчидтай тэдэнд тохиолддог зарим нэг асуудлын талаар ярилцаж сэдэлжүүлнэ.<br />
Жишээлбэл, суралцагчдад удахгүй урлагийн тэмцээн зохионо гэж хэлээд хүн бүр дуулж,<br />
хамгийн сайн дуулсныг нь шалгаруулна гэж зарлана. Маргааш ирэхдээ хүн бүр нэг дуу бэлтгэн<br />
ирэхийг сануулна. Энэ тохиолдолд суралцагчдад янз бүрийн бодол эргэлдэх бөгөөд багшийн<br />
энэхүү зарлал тэдний зарим нэгийг стресст оруулж болох уу? Хэрвээ тийм бол яагаад ийм<br />
байдалд хүрсэн бэ? гэсэн асуултын дагуу ярилцана.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Стрессийн нөлөөг ангилах<br />
ЗОРИЛГО<br />
Суралцагчид стресс хүний бие махбод, сэтгэлийн хөдөлгөөн болон зан үйлд хэрхэн<br />
нөлөөлдөгийг судалж, тэдгээрийг ангилах дасгал хийхийн зэрэгцээ стрессийн ямар нөлөө нь<br />
эерэг, ямар нь сөрөг болохыг тодорхойлно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийн эцэст суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
••<br />
Стрессийн хүний бие махбодид үзүүлэх таваас доошгүй нөлөөг нэрлэх.<br />
••<br />
Стрессийн хүний сэтгэл санаанд үзүүлэх таваас доошгүй нөлөөг нэрлэх.<br />
••<br />
Стрессийн хүний зан үйлд үзүүлэх таваас доошгүй нөлөөг нэрлэх.<br />
••<br />
Эдгээр нөлөөг эерэг ба сөрөг гэж ангилах.<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
••<br />
Том цаас, эсвэл самбар.<br />
••<br />
Самбарын үзэг, эсвэл шохой.<br />
••<br />
“Стрессийн нөлөө” карт (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.1) – 4-5 хүнтэй баг тус бүрт 1 багц.<br />
••<br />
“Стрессийн нөлөө” хариулт (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.2) -Багшид зориулсан хувилбар.<br />
••<br />
“Стресстэй тохиолдол” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.3) – 4-5 хүнтэй баг тус бүрт 1 нөхцөл.<br />
Самбарт гурван багана бүхий хүснэгт зурж, “Бие махбодын”, “Сэтгэлийн хөдөлгөөний”, “Зан<br />
үйлийн” гэсэн гарчиг тавина. Суралцагчид бие махбод, сэтгэлийн хөдөлгөөнд үзүүлэх стрессийн<br />
нөлөөний жишээ гаргаж, тэдгээр нь хоорондоо ямар ялгаатай болохыг тодорхойлно.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бие махбодын нөлөө нь хүний бие махбодид илэрдэг (жишээлбэл, зүрхний цохилт<br />
нэмэгдэх, хөлрөх, толгой өвдөх гэх мэт).<br />
--<br />
Сэтгэлийн хөдөлгөөний нөлөө нь хүний зүрх сэтгэлд илэрдэг ба тухайн хүний<br />
мэдрэмжээс бүрдэнэ (жишээлбэл, аз жаргалтай, гунигтай, сэтгэлийн хөөрөлтэй, санаа<br />
зовнисон байх гэх мэт).<br />
Суралцагчдаас хүний зан үйлд нөлөөлөх стрессийн нөлөө гэж юу болохыг асууна. Тэдний<br />
гаргасан санааг самбарт бичиж тэмдэглэнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Зан үйлд үзүүлэх стрессийн нөлөө гэдэг нь хүний хийх үйлдэлд гарах өөрчлөлтийг<br />
багтаасан ойлголт болно.<br />
Суралцагчдыг 4-5 хүнтэй багт хувааж, “Стрессийн нөлөө” нэртэй картыг (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
2.1) холиод, багуудад ижил тоогоор хуваарилна. Суралцагчид карт бүрт бичсэн зүйл нь бие<br />
махбод, сэтгэлийн хөдөлгөөн, эсвэл зан үйлд үзүүлэх стрессийн нөлөөний аль нь болохыг<br />
шийднэ.<br />
Энэ дасгалыг уралдааны хэлбэрээр зохион байгуулж болно. Багууд картаа ойролцоо ханан<br />
дээр гурван багана болгон байрлуулж, дээр нь тохирох гарчиг өгнө. Аль баг хамгийн олон<br />
тооны зөв ангилсан карттай байгаагаар дүгнэж болно. Зөв байрлуулсан тохиолдол бүрт нэг<br />
оноо өгнө. Багуудын авсан оноог хооронд нь нэмж дүгнээд, ялагчийг зарлана.<br />
Багийн дотор санал зөрөлдөөнтэй байгаа, эсвэл тухайн картыг буруу байрлуулсан тохиолдлыг<br />
16 17
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 2<br />
СТРЕССИЙН НӨЛӨӨ<br />
нийт суралцагчаас асууж, санал нийлж байгаа эсэх, яагаад ингэж бодож байгаа гэх мэт<br />
асуултаар хэлэлцүүлэг өрнүүлж, зөв баганад нь байрлуулна. Санал болгож байгаа ангиллыг<br />
“Стрессийн нөлөө хариулт” нэртэй багшид зориулсан хуудас (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.2)-ыг<br />
үзнэ үү.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Дээрх үйл ажиллагааны явцад картыг ангилахдаа суралцагчдад хэцүү байгаа нь<br />
анзаарагдвал тэдэнд дараах тодорхойлолтыг сануулж болно. Үүнд:<br />
• Бие махбодод үзүүлэх нөлөө гэдэг нь толгойны өвчин гэх мэт хүний биед гарч байгаа<br />
өөрчлөлт.<br />
• Сэтгэлийн хөдөлгөөнд үзүүлэх нөлөө гэдэг нь гуниглах гэх мэт хүний мэдрэмж, сэтгэл<br />
санааны байдал болно.<br />
• Зан үйлд үзүүлэх нөлөө гэдэг нь амархан уйлах гэх мэт хүний үйлдэл болно.<br />
Багш суралцагчдын анхаарлыг ханан дээр байрлуулсан карт руу хандуулж дахин өөр ангиллаар<br />
ялгаж хуваана гэдгийг танилцуулна. Багш самбарт “эерэг”, “сөрөг”, “саармаг/аль нь ч байж<br />
болох” гэсэн гарчиг бүхий гурван багана зурна. Хананд байрлуулсан картыг нэг захаас нь<br />
авч, эерэг, сөрөг аль нь болохыг хэлэлцэж шийдээд, самбарын тохирох баганад аваачиж<br />
байрлуулна. Бусад нь санал нийлж байгаа эсэх, яагаад нийлж байгаа, яагаад нийлэхгүй<br />
байгаагаа хэлж тайлбарлана.<br />
Дараах асуултын дагуу ярилцана.<br />
Стрессийн нөлөөний ихэнх нь эерэг шинжтэй байна уу, сөрөг шинжтэй байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ихэнх нь сөрөг шинжтэй.<br />
Тэдгээрээс хамгийн хэцүү таваас доошгүй нөлөөллийг тоочин бичнэ үү?<br />
Дээрх төрлийн хүчтэй нөлөөлөл нь юунаас үүсдэг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хүн маш их стресст орсон тохиолдолд<br />
--<br />
Хүн их хэмжээний стресс үүсгэгчтэй тулгарсан тохиолдолд<br />
--<br />
Стресс нь удаан хугацаанд үргэлжилсэн тохиолдолд<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Стрессийн нөлөөг тодорхойлох<br />
Суралцагчдад дараах кейсийг уншиж танилцуулаад, стресс нь дан сөргөөр нөлөөлөөд<br />
байдаггүй, зарим тохиолдолд эерэгээр нөлөөлж болох тухай ярилцана. Стресс нь хүний<br />
амьдралд байнга тохиолддог. Стрессийн нөлөө хэрхэн илэрч болох талаар ярилцаад, дараах<br />
кейст хүн бүр өөрийн дүн шинжилгээ хийж, эерэг болон сөрөг нөлөөг тодорхойлно.<br />
Кейс 1<br />
Бат энэ жил 12 дугаар ангиа төгсөнө.<br />
Тэрээр ээждээ хичээлээ сайн хийж МУИСийн<br />
эдийн засгийн ангид орж сайн нягтлан<br />
болох хүсэлтэйгээ хэлжээ. Элсэлтийн<br />
шалгалт дөхөх тусам түүндээ санаа зовж,<br />
хугацаа хангалттай биш санагдан хичээлээ<br />
улам шаргуу үзэх шаардлагатай болжээ.<br />
Түүний нойр хулжиж орондоо орох бүрт<br />
ээж маань намайг амлалтдаа хүрэхгүй<br />
бол яах бол? Хэрвээ би төгсөөд сургуульд<br />
орохгүй бол яана? хэмээн байнгын сэтгэл<br />
зовно. Энэ бодол түүнд эргэлдэх бүр тэрээр<br />
орноосоо босон хичээлээ хийн, үүр цайтал<br />
шалгалтдаа бэлтгэнэ. Шалгалт болоход 20<br />
хоног. Цаг хугацаа явсаар .....<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Бодит нөхцөл дэх стрессийн нөлөө<br />
Кейс 2<br />
Төгөлдөр энэ жил 15 нас хүрсэн. Гэтэл<br />
түүний эцэг эх сарын өмнө салсан бөгөөд<br />
түүнд эцэг эхийнх нь салалт өөрөөс нь<br />
болсон мэт санагдах болжээ. Тэрээр<br />
хичээлдээ тааруу сурдаг, гэрийн ажилд<br />
тусалдаггүй болохоор аав ээж маань<br />
саллаа, энэ явдалд би л буруутай, надад<br />
хэн ч хайргүй, яагаад гэвэл би муу хүүхэд<br />
гэсэн бодол үргэлж орж ирэн, түүнээс<br />
болж хичээлдээ суух, гэртээ харих хүсэл<br />
эрмэлзлэл нь буурах боллоо. Түүний найз<br />
нөхдийн хүрээлэл ч мөн аажмаар солигдож,<br />
цагийг өнгөрүүлэх үйл ажиллагаа нь мөн л<br />
өөрчлөгдлөө. Төгөлдөр өдөр бүр сэтгэл<br />
санаагаар унасаар....<br />
Тус үйл ажиллагаагаар янз бүрийн тохиолдолд илэрч болох стрессийн шинж тэмдгийн талаар<br />
ярилцана. Оролцогчдыг 5-6 хүнтэй жижиг багт хуваана. Баг бүрт “Стресстэй тохиолдол” (Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 2.3)-оос нэг нэг тохиолдлыг өгнө. Багууд уг тохиолдолд үүсч байгаа стрессийн<br />
нөлөөг өмнөх дасгал ажлын нэгэн адилаар бие махбодын, сэтгэлийн хөдөлгөөний болон зан<br />
үйлийн гэсэн хэсэгт хувааж ангилна. Мөн нөлөө бүрийг эерэг, сөрөг, саармаг аль нь болохыг<br />
ялгаж, ард нь эерэг бол (+), сөрөг бол (-), саармаг буюу аль нь ч байж болох бол (+/-) гэсэн<br />
тэмдэглэгээг хийнэ.<br />
Багууд хийсэн ажлаа бусдадаа танилцуулна. Багийн танилцуулгын дараа дараах асуулт асууж,<br />
ярилцана. Шаардлагатай бол залруулга болон чиглүүлэх тайлбарыг хийж болно.<br />
Энэ багийн тодорхойлсон зүйлтэй санал нийлж байна уу? Нэмэх эсвэл хасах зүйл<br />
байна уу? Яагаад?<br />
Стрессийн нөлөөг ангилсан ангилалтай санал нийлж байна уу?<br />
Бүх баг ажлаа танилцуулж дууссаны дараа дараах асуулт асууж ярилцана.<br />
Дээрх шинж тэмдгийг мэдэрч байгаа тохиолдол бүр нь стресст орсныг илэрхийлэх үү?<br />
Яагаад?<br />
Стрессээс өөр ямар нэг зүйлд огиудас хүрэх, толгой өвдөх зэрэг шалтгаан болж болох уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Стрессийн нөлөөтэй төстэй шинж тэмдэг бүр нь өөр ямар нэгэн шалтгааны улмаас<br />
үүссэн байх магадлалтай.<br />
18 19
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 2<br />
СТРЕССИЙН НӨЛӨӨ<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Дараах асуултын дагуу ярилцаж, сэдвийг дүгнэнэ. Үүнд:<br />
Стрессийн нөлөөг таньж мэдэх нь яагаад чухал ач холбогдолтой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ингэснээрээ стресс, түүний үзүүлэх нөлөөг бууруулах зорилгоор тодорхой арга хэмжээ<br />
авч болно.<br />
--<br />
<strong>Стрессийг</strong> бууруулсан ч үүссэн хүндрэл нь арилахгүй байгаа бол тухайн илэрч байгаа<br />
шинж тэмдгүүд нь анхаарвал зохих өөр төрлийн асуудал (магадгүй таны эрүүл мэнд)<br />
байгааг харуулж буй хэрэг гэдгийг мэдэх болно.<br />
Стрессийн улмаас үүсэх зарим нөлөөг зохицуулж сурах нь яагаад чухал вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Стресс нь хүний эрүүл мэндэд ноцтой хохирол учруулах магадлалтай.<br />
--<br />
Стресс нь сургууль, ажил болон гэртээ үр бүтээл, амжилт гаргахад саад болох<br />
магадлалтай.<br />
--<br />
Стресс нь бидний амьдралын тухай үзэл бодол, хандлага, мэдрэмжийг сөрөг<br />
шинжтэй болгож магадгүй.<br />
Стресст орсон үед ямар шинж тэмдгийг хамгийн их мэдэрдэг болохыг бүх суралцагчаас<br />
ээлжлэн асууна.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Багш тухайн суралцагчдын насны онцлогоос хамааран кейс болон оролцооны хувилбарыг<br />
тохируулан хэрэглэх боломжтой бөгөөд суралцагчдад нөлөөлөх нөлөөг мөн насны онцлогоос<br />
нь хамааруулан жишээ татан ярилцана.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 2.1<br />
“СТРЕССИЙН НӨЛӨӨ” КАРТ<br />
Энэ материалыг хувилж аваад, карт болгон хайчлах, эсвэл нөлөө бүрийг тусад нь хувилж<br />
карт болгон ашиглана.<br />
Огиудас хүрэх, бие тавгүйтэх<br />
Уйтгарлах, бусдыг анхааран сонсохгүй<br />
байх<br />
Хуруугаараа оролдох, хөлөөрөө<br />
товшлох<br />
Гүйлгэх, гэдэс базлах Уур уцаартай болох Хумсаа мэрэх<br />
Хүзүү, нуруу, мөрөөр хөших Аймхай, цочимтгой болох Хэт их идэх<br />
Чичрэх, дагжих Сэтгэл зовних Хэт бага идэх<br />
Шүдээ хавирах Цочимтгой, санаа сэтгэл тавгүй байх Хэт их унтах<br />
Зүрх дэлсэх<br />
Ааш амархан өөрчлөгдөх<br />
Их уйлах, ялангуяа тодорхой<br />
шалтгаангүй<br />
Булчин тавирахгүй байх Үргэлж ууртай байх Тодорхой шалтгаангүй хөхрөх<br />
Толгой өвдөх Өөртөө эргэлзэх нь ихсэх Шийдвэр гаргахад тээнэгэлзэх<br />
Салгалах Өөртөө итгэл алдрах Мартамхай болох<br />
Хоол идэх дур хүсэлгүй болох Сэтгэлийн хөөрөлтэй байх Бусадтай нийлэхгүй хөндийрөх<br />
Нойргүйдэх<br />
Ямар нэгэн зүйлийг болно гэж хүлээх/<br />
урьдчилан таамаглахыг оролдох<br />
Хэрүүл маргаан гаргах, зодолдох<br />
Эрч хүч нэмэгдэх Амархан ичиж зовдог болох Аливаа зүйлийг хойшлуулах<br />
Амархан ядрах<br />
Өөртөө сөрөг байдлаар харах<br />
Анхаарлаа төвлөрүүлэх чадваргүй<br />
болох<br />
Эрч хүчгүй болох Амьдралыг сөрөг байдлаар харах Анхаарлаа сайн төвлөрүүлдэг болох<br />
Биений юмны мөчлөг<br />
өөрчлөгдөх<br />
Шархлаа үүсэх<br />
Аливаа зүйлийг бодолгүйгээр хийдэг,<br />
шийддэг болох<br />
Ямар нэгэн этгээд зүйлийг хийх<br />
хүсэлтэй болох<br />
Хувийн зохион байгуулалт сайжрах<br />
Ажлын бүтээмж сайжрах<br />
Цусны даралт ихсэх Сэтгэлээр унах, гуниглах Архи хэтрүүлэн хэрэглэх<br />
Амиа хорлох оролдлого хийх/<br />
амиа хорлох<br />
Зүрх өвдөх<br />
Их хөлрөх<br />
Бага унтах<br />
Гутралд орох<br />
Гэнэтийн айдас, үймрэлд автах<br />
Аливаа зүйлд итгэлгүй болох<br />
Анхаарлаа төвлөрүүлж чадахгүй болох<br />
Тамхи татаж эхлэх, татдаг тамхины тоо<br />
ихсэх<br />
Хүчирхийлэл үйлдэх юмуу түрэмгий<br />
зантай болох<br />
Ажиллах юмуу сурах хүсэл эрмэлзлэл<br />
нэмэгдэх<br />
Сэтгэж байгаа байдал нь эмх<br />
замбараагүй болох<br />
20 21
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 2<br />
СТРЕССИЙН НӨЛӨӨ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 2.2 НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 2.3<br />
“СТРЕССИЙН НӨЛӨӨ” ХАРИУЛТ<br />
Сөрөг нөлөө (-), эерэг нөлөө (+), аль аль нь буюу саармаг (+/-)<br />
Биеийн Сэтгэл хөдлөлийн Зан үйлийн<br />
Огиудас хүрэх, бие тавгүйтэх<br />
(-)<br />
Уйтгарлах, бусдыг анхааран<br />
сонсохгүй байх (-)<br />
Хуруугаараа оролдох, хөлөөрөө товшлох<br />
(+/-)<br />
Гүйлгэх, гэдэс базлах (-) Уур уцаартай болох (-) Хумсаа мэрэх (-)<br />
Хүзүү, нуруу, мөрөөр хөших<br />
(-)<br />
Аймхай цочимтгой болох<br />
(-)<br />
Хэт их идэх (-)<br />
Чичрэх, дагжих (-) Сэтгэл зовних (-) Хэт бага идэх (-)<br />
Шүдээ хавирах (-)<br />
Цочимтгой, санаа сэтгэл тавгүй байх<br />
(-)<br />
Хэт их унтах (-)<br />
Зүрх дэлсэх (-) Ааш амархан өөрчлөгдөх (-) Их уйлах (-)<br />
Булчин тавирахгүй байх (-) Үргэлж ууртай байх (-) Тодорхой шалтгаангүй хөхрөх (+/-)<br />
Толгой өвдөх (-) Өөртөө эргэлзэх нь ихсэх (-) Шийдвэр гаргахад хүндрэлтэй болох (-)<br />
Салгалах (-) Өөртөө итгэл алдрах (-) Мартамхай болох (-)<br />
Хоол идэх дур хүсэлгүй<br />
болох (-)<br />
Нойргүйдэх (-)<br />
Эрч хүч нэмэгдэх (+)<br />
Амархан ядрах (-)<br />
Сэтгэлийн хөөрөлтэй байх (+) Бусадтай нийлэхгүй хөндийрөх (-)<br />
Ямар нэгэн зүйлийг болно гэж<br />
хүлээх/ урьдчилан таамаглахыг<br />
оролдох (+)<br />
Амархан ичиж зовдог болох<br />
(-)<br />
Өөртөө сөрөг байдлаар ханддаг<br />
болох (-)<br />
Хэрүүл маргаан гаргах, зодолдох (-)<br />
Аливаа зүйлийг хойшлуулах (-)<br />
Анхаарлаа төвлөрүүлэх чадваргүй болох (-)<br />
Эрч хүчгүй болох (-) Амьдралыг сөргөөр харах (-) Анхаарлаа сайн төвлөрүүлдэг болох (+)<br />
Биений юмны мөчлөг<br />
өөрчлөгдөх (-)<br />
Шархлаа үүсэх (-)<br />
Аливаа зүйлийг бодолгүйгээр хийдэг,<br />
шийддэг болох (+/-)<br />
Ямар нэгэн этгээд зүйлийг хийх<br />
хүсэлтэй болох (-)<br />
Хувийн зохион байгуулалт сайжрах (+)<br />
Ажлын бүтээмж сайжрах (+)<br />
СТРЕССТЭЙ ТОХИОЛДОЛ<br />
1. Таны шүд өвдөөд байгаа боловч энэ тухайгаа хэнд ч хэлэхийг хүсэхгүй байна. Түрүүчийн<br />
удаа шүд өвдөхөд та шүдний эмч рүү очих шаардлагатай болж, шүдээ эмчлүүлэхэд маш<br />
их өвдөж байсан. Одоо таны шүд өвдөөд гурав хонож байгаа ба зүгээр болохгүй, харин<br />
ч өвчин нь улам нэмэгдсээр байна. Таны сэтгэл санааны байдал ямархуу байна вэ? Энэ<br />
байдал нь танд хэрхэн нөлөөлж байна вэ?<br />
2. Өнөөдөр өөр хотод нүүж ирснээс хойш чи анх удаа шинэ сургуульдаа явна. Танайх энэ<br />
хотод нүүж ирээд хоёр долоо хонож байгаа ба чи одоогоор хэнтэй ч танилцаж, нөхөрлөж<br />
амжаагүй байна. Чиний сэтгэл санааны байдал ямархуу байна вэ? Энэ байдал нь чамд<br />
хэрхэн нөлөөлж байна вэ?<br />
3. Чиний үерхдэг охин (хөвгүүн) чамаас бэлгийн харилцаанд орохыг шаардаж байна. Тэр<br />
чамайг аюулгүй бэлгийн харилцааг эрхэмлэдэг гэдгийг мэддэг бөгөөд эмийн сан руу очиж,<br />
бэлгэвч худалдаж авсан боловч чи бэлгийн харилцаанд ороход бэлэн биш байна. Өнөөдөр<br />
орой та хоёр танай гэрт уулзах ёстой бөгөөд гэрийнхэн чинь бүгдээрээ хөдөө явсан. Чиний<br />
сэтгэл санааны байдал ямархуу байна вэ? Энэ байдал нь чамд хэрхэн нөлөөлж байна вэ?<br />
4. Аав чинь мориноос унаад, эмнэлэгт хэвтээд нэг сар болж байна. Бүх зүйл маш хүндрэлтэй<br />
болоод байна. Аавыгаа эмнэлгээс гартал чи ээждээ дүү нараа харах, малаа маллахад нь<br />
туслах ёстой. Чиний сэтгэл санааны байдал ямархуу байна вэ? Энэ байдал нь чамд хэрхэн<br />
нөлөөлж байна вэ?<br />
5. Чи дөнгөж дээд сургуулиа төгсөөд нэг ажил олсон, энэ ажил нь хэдхэн хоногийн дараа<br />
эхлэх гэж байна. Чиний орох гэж байгаа газрыг хэцүү газар гэдэг ба ажилтнуудаа олон<br />
цагаар ажиллуулдаг гэж чи сонссон. Чи тэр ажлыг хийж чадах болов уу, ажилдаа таарч<br />
тохирох болов уу гэж бодно. Чиний сэтгэл санааны байдал ямархуу байна вэ? Энэ байдал<br />
нь чамд хэрхэн нөлөөлж байна вэ?<br />
6. Чи өөрийгөө эрэгтэй, эмэгтэй аль ч хүйсийн хүнд татагддаг болохоо нэлээд удаан хугацаанд<br />
анзаарч мэджээ. Гэвч энэ тухай найз нөхөд, гэр бүлийнхэндээ хэлбэл тэд хэрхэн хүлээж<br />
авах бол гэж эмээж байна. Энэ үнэнийг нууцалж, явсаар чи бүр цөхөрсөн байв. Чиний<br />
сэтгэл санааны байдал ямархуу байна вэ? Энэ байдал нь чамд хэрхэн нөлөөлж байна вэ?<br />
Цусны даралт ихсэх (-) Сэтгэлээр унах, гуниглах (-)<br />
Сэтгэл гутралд орох (-)<br />
Гэнэтийн айдас, үймрэлд автах (-)<br />
Архийг хэтрүүлэн хэрэглэх<br />
(-)<br />
Тамхи татаж эхлэх, татдаг тамхины тоо<br />
ихсэх (-)<br />
Хүчирхийлэл үйлдэх юмуу түрэмгий зантай<br />
болох (-)<br />
Амиа хорлох (-)<br />
22 23
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 3<br />
СТРЕССИЙН ТӨРӨЛ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Суралцагчид хүчтэй стресс бүхий нөхцөлийн зарим жишээг үзээд, богино болон урт хугацааны<br />
стрессийн хоорондох ялгааг танин мэднэ.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийн эцэст суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна. Үүнд:<br />
• Хүчтэй стрессийн нөхцөлийг зөв тодорхойлох<br />
• Богино хугацааны стресс үүсгэх нөхцөл байдлыг тодорхойлох<br />
• Урт хугацааны стресс үүсгэх нөхцөл байдлыг тодорхойлох<br />
Сэдэв 3<br />
СТРЕССИЙН ТӨРӨЛ<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар.<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой.<br />
• “Стрессийн төрлийг харуулсан тохиолдол” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.1).<br />
• “Стрессийн бүдүүвч” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.2) – том үзүүлэн байдлаар.<br />
• “Урт ба богино хугацааны стрессийн хүснэгт“ (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.3) - том үзүүлэн<br />
байдлаар.<br />
• “Урт ба богино хугацааны стрессийн хүснэгт“ Хариулт (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.4) - Багшид<br />
зориулсан хувилбар.<br />
• “Стресс үүсгэгч” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.5) стресс үүсгэгч нэг бүрийг салангид жижиг<br />
цаасан дээр карт болгон хувилна.<br />
• “Дүрийн тоглолтын нөхцөл” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.6) – тус бүрийг салангид карт болгон<br />
хувилна.<br />
24 25
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 3<br />
СТРЕССИЙН ТӨРӨЛ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Хүчтэй стрессийн нөхцөл нь өндөр түвшний стресс үүсгэдэг боловч маш богино хугацаанд,<br />
магадгүй хэдхэн минут, хэдхэн цагийн дотор болоод өнгөрдөг. Хүчтэй стрессийн нөхцөл<br />
байдлын үр дүнд маш хүчтэй, богино хугацаанд үргэлжлэх нөлөөлөл үүсдэг. Энэ нь<br />
ихэнхдээ бие махбодын шинжтэй нөлөө байдаг.<br />
• Богино хугацааны стресс нь хэдхэн хоногийн хугацаанд үргэлжлэх стресс. Богино<br />
хугацааны стресс нь тухайн үйл явдал болоод өнгөрөхөд стресс өөрөө аяндаа тайлагддаг.<br />
Богино хугацааны стресс нь хүчтэй стресстэй төстэй нөлөөллийг үзүүлдэг бөгөөд арай<br />
урт хугацаанд үргэлжилнэ. Мөн сэтгэлийн хөдөлгөөний, зан үйлийн нөлөөллийг үүсгэж<br />
болно.<br />
• Харин урт хугацааны стресс нь нэлээн урт хугацаанд, жишээлбэл, хэдэн долоо хоног,<br />
хэдэн сар, жилийн туршид үргэлжлэх стресс юм. Байнгын шинжтэй стресс үүсгэгч байгаа<br />
тохиолдолд урт хугацааны стресс үүсдэг. Урт хугацааны стресс нь эрүүл мэндийн ноцтой<br />
хүндрэлийг үүсгэх магадлалтай учраас илүү ноцтой.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
Суралцагчдаас ойрын үед тэдэнд тохиолдсон эерэг болон сөрөг нөхцөл байдлын тухай асууна.<br />
Тухайн нөхцөлд тэд ямархуу байсан, хэр удаан хугацаанд үргэлжилсэн зэргийг ярилцаад,<br />
дараа нь өнөөдрийн сэдвээр стрессийн төрлийн тухай судална гэдгийг тайлбарлана.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Стрессийн төрөл<br />
Самбарт гурван багана бүхий хүснэгт зурна. Эхний баганын дээд талд “Хүчтэй стрессийн<br />
нөхцөл”, хоёр дахь баганын дээр “Богино хугацааны стресс”, гурав дахь баганын дээр “Урт<br />
хугацааны стресс” гэж бичнэ. Стрессийн үргэлжлэх хугацаанаас шалтгаалаад стрессийг<br />
дээрх гурван төрөлд хувааж үзнэ.<br />
“Стрессийн төрлийг харуулсан тохиолдол” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.1) материалд байгаа гурван<br />
жишээг уншиж өгнө. Суралцагчид аль жишээ нь аль ангилалд хамаарах, эдгээр нь хоорондоо<br />
ямар ялгаатай байгааг тодорхойлно.<br />
Дараах асуултаар чиглүүлж, стрессийн төрөл тус бүрийн тодорхойлолтыг гаргана.<br />
Хүчтэй стрессийн нөхцөл нь богино болон урт хугацааны стрессээс юугаараа ялгаатай байна<br />
вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ нь салангид нэг үйл явдал байдаг. Энэ нь хурдан үүсч, мөн л хурдан дуусдаг<br />
Богино хугацааны болон урт хугацааны стресс нь юугаараа ялгаатай вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Богино хугацааны стресс нь болох гэж байгаа үйл явдалтай холбоотой байдаг ба<br />
хамрах хугацаа нь богино байдаг (хэдэн өдрөөс хэдэн долоо хоног)<br />
--<br />
Урт хугацааны стрессийн хувьд төгсөх хугацаа нь тодорхой харагдахгүй, нэлээд<br />
урт хугацаагаар үргэлжлэх магадлалтай (хэдэн сар, жилээр, тэр ч бүү хэл бүхий л<br />
амьдралын туршид)<br />
Стрессийн төрөл тус бүрийн үр нөлөөний тухай юу хэлмээр байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ нь тухайн хүний онцлогоос шалтгаална.<br />
--<br />
Хүчтэй стрессийн нөхцөлд орсны улмаас бие махбодид олон төрлийн шинж тэмдэг<br />
илэрч болно.<br />
--<br />
Богино болон урт хугацааны стресс нь сэтгэлийн хөдөлгөөн болон зан үйлд нөлөөлдөг.<br />
--<br />
Урт хугацааны стресс нь ноцтой, бүр аюултай нөлөө үзүүлэх нь элбэг.<br />
“Стрессийн бүдүүвч” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.2) -ийг харуулж, тайлбарлана. Суралцагчид<br />
сая сонссон тохиолдолд гарсан үйл явдлыг энэ бүдүүвч дээрх цаг хугацааны шугам дээр<br />
байрлуулна.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Богино ба урт хугацааны стрессийг тодорхойлох нь<br />
Стресс үүсгэгчдийг богино болон урт хугацааны гэж ангилах дасгал хийнэ. Тухайн нөхцөлөөс<br />
шалтгаалаад зарим стресс үүсгэгч нь богино хугацааны, эсвэл урт хугацааны шинжтэй байж<br />
болохыг тайлбарлана. Стресс үүсгэгчийг ангилахдаа ямар нөхцөлд тухайн стресс үүсгэгч нь<br />
уг ангилалд багтаж байгааг тодорхой хэлэх шаардлагатайг сануулна.<br />
“Урт ба богино хугацааны стрессийн хүснэгт“ (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.3) -ийг дэлгэн харуулаад,<br />
тэдэнд өгсөн карт дээрх стресс үүсгэгч нь (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.5) тус хүснэгтийн аль хэсэгт<br />
багтахыг тодорхойлох даалгавар өгнө.<br />
Суралцагчид өөрт нь оногдсон карт дээрх стресс үүсгэгчийг нэрлээд, түүнийг ямар ангилалд<br />
хамруулж, ямар нөхцөл байдлыг тодорхойлсны үндсэн дээр ангилсан болохоо тайлбарлана.<br />
Урт ба богино хугацааны стрессийн хоосон хүснэгтийг бөглөн бичихээсээ өмнө бусад нь<br />
санал нийлж байгаа эсэхийг асууна. Хэрвээ бусад нь санал нийлэхгүй байгаа бол яагаад өөр<br />
ангилалд багтааж байгааг тодруулж, суралцагчдын дунд хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Аль ангилалд хамруулах нь суралцагчдын тайлбарлаж байгаа нөхцөл байдалтай хамааралтай<br />
болохыг бүү мартаарай. Багш санаа авах үүднээс “Урт ба богино хугацааны стрессийн хүснэгт“<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.4)-ийг өөрөө ашиглана.<br />
Стресс үүсгэгчийг ангилж дууссаны дараа богино болон урт хугацааны стрессийн тухай<br />
дараах асуулт асууна.<br />
Богино хугацааны стресс үүсгэгчийн ерөнхий шинжийг нэрлэнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бусад хүмүүсийн зүгээс өгөх үнэлгээ дүгнэлттэй холбоотой<br />
--<br />
Зарим тохиолдолд шинээр үүсэх өөрчлөлтөд дасан зохицохыг шаарддаг боловч ихэнх<br />
тохиолдолд энэ нь багахан хэмжээний өөрчлөлт байдаг<br />
--<br />
Ихэнхдээ шинэ үйл явдалтай холбоотой<br />
--<br />
Тодорхой бус байдалтай холбоотой байдаг<br />
Урт хугацааны стресс үүсгэгч нь ямар онцлог шинжтэй вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ихэнх нь томоохон хэмжээний, заримдаа бүр байнгын шинжтэй өөрчлөлт, зохицуулалттай<br />
холбоотой байдаг<br />
26 27
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 3<br />
СТРЕССИЙН ТӨРӨЛ<br />
--<br />
Ихэнх нь хялбархан шийдэх боломжгүй асуудал, хүндрэлээс үүсэлтэй байна<br />
--<br />
Ихэнхдээ сөрөг шинжтэй байна<br />
Эдгээр төрлийн стрессийг <strong>зохицуулах</strong> арга нь адилхан байх уу, эсвэл ялгаатай байх уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ялгаатай байна<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Стрессийн төрлийг тодорхойлох дүрийн тоглолт<br />
Суралцагчид стресстэй нөхцөлийг дүрслэн харуулсан дүрийн тоглолт тоглоно. Саналаараа<br />
дүрд тоглох 10 хүнийг урина. Сайн дураараа гарч ирсэн хүмүүсийг 3 хүнтэй 2 баг, 4 хүнтэй 1<br />
баг болгохыг хүснэ. Одоо эдгээр баг бүр нэг дүрийн тоглолт бэлтгэж үзүүлэх ба харин бусад<br />
суралцагч эхлээд тоглолтыг үзээд, дараа нь тоглолт тус бүрт гарч байгаа стрессийн төрлийг<br />
хэлэлцэж, ярилцана.<br />
Тоглолтод оролцох баг бүрт “Дүрийн тоглолтын нөхцөл” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.6)-өөс нэгийг<br />
өгнө. 4 хүнтэй багт 4 дүр бүхий дүрийн тоглолтын нөхцөлийг өгнө.<br />
Дүрийн тоглолтод саналаараа оролцож байгаа хүмүүсийг тоглолтоо бэлтгэх үеэр дараах<br />
асуултыг самбарт бичнэ. Дүрийн тоглолт бүртэй холбогдуулан эдгээр асуултад бусад суралцагч<br />
хариулна.<br />
--<br />
Тухайн дүрд тоглож байгаа хүмүүс стрессийн ямар шинж тэмдгийг харуулсан бэ?<br />
--<br />
Уг дүрийн тоглолт нь ямар төрлийн стрессийг (хүчтэй, богино хугацааны эсвэл урт<br />
хугацааны) харуулж байна вэ? Яагаад?<br />
--<br />
Уг дүрийн тоглолтоор ямар төрлийн стрессийг харуулж байгааг тодорхойлоход<br />
хүндрэлтэй байв уу? Тийм бол яагаад? Үгүй бол яагаад?<br />
Баг бүр дүрийн тоглолтоо үзүүлж, бусад суралцагчаас самбарт байгаа асуултыг асууж,<br />
харилцан ярилцана.<br />
Бүх дүрийн тоглолт дууссаны дараа дараах асуултын дагуу ярилцана. Үүнд:<br />
--<br />
Дүрийн тоглолтод гарч байгаа дүр өөрт нь тохиолдсон стрессийг хэрхэн зохицуулсан бэ?<br />
--<br />
Тус тохиолдолд ямар хүмүүс буюу хэн хэн стресст өртсөн байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ихэнх тохиолдолд зөвхөн гол дүр өртөөд зогссонгүй. Стресст орсон хүний орчин<br />
тойронд байгаа хүмүүст стресс нөлөөлсөн.<br />
Та нар дүрийн тоглолтод гарсантай төстэй нөхцөл байдалд орж байсан уу? Хэрвээ орж<br />
байсан бол, аль нөхцөл нь таны амьдралд тааралдаж байсан ба энэ нөхцөлд ямар хариу<br />
үйлдэл үзүүлж байсан бэ?<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Дараах асуултын асууж ярилцан хичээлийг дүгнэнэ.<br />
--<br />
Ямар төрлийн стрессийг мэдэрч байгаагаа мэдэх нь ямар ач холбогдолтой вэ?<br />
--<br />
Бусад хүмүүс стресст орсон байгааг мэдэх нь ямар ач холбогдолтой вэ?<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.1<br />
СТРЕССИЙН ТӨРЛИЙГ ХАРУУЛСАН ТОХИОЛДОЛ<br />
1. Хүчтэй стрессийн нөхцөлийг харуулсан тохиолдол<br />
Гэрлээ найзуудтайгаа яриад зогсож байснаа гэнэт Батыг найзуудтайгаа явж байгааг харлаа.<br />
Охин Батыг олж харангуутаа түүнийг харахгүй байхын тулд өөр зүгт эргэн харж зогслоо.<br />
“Бурхан минь!” Гэрлээд Бат таалагддаг болоод нэлээд хугацаа өнгөрсөн боловч охин түүний<br />
хажууд биеэ хэрхэн авч явахаа мэдэхгүй л байна. Энэ долоо хоногийн сүүлээр амралтын<br />
өдрүүдэд бүжиг болох гэж байгаа ба энэ бүжиг дээр Бат түүнийг урих гэж байгаа тухай найз<br />
нь хэлжээ. Охины сэтгэл маш их хөөрсөн боловч мөн бага зэрэг эмээж байв. Ямар нэг тэнэг<br />
зүйл хэлчихвэл яанаа? Бат түүнийг гуйхад өөрийгөө тэнэг байдалд оруулчих юм биш байгаа?<br />
Гэнэтхэн Гэрлээгийн нэг найз нь “Бат бидний зүгт ирж байна” гэж хэллээ. Хөвгүүн нэлээн их<br />
сэтгэл түгшсэн харагдаж байна. Одоо л яг түүнийг бүжигт урих гэж байх шиг байна. Гэрлээ<br />
яахаа ч мэдэхээ больж, түүний зүрх нь гэнэт дэлсэн, нүүр нь улайв. Бат түүний нэрийг хэлэхэд<br />
охины алга нь хөлөрч эхлэв. Охин ухаан алдахаа дөхөв. 10 минутын дараа...<br />
Ер нь ч гайгүй л өнгөрлөө. Бат түүнийг гуйж, охин түүнд зөвшөөрчээ. Гэрлээ одоо сэтгэл нь<br />
тайвширч эхлэв. Эргэн тойронд нь байгаа зүйлс эргэлдэхээ больж, нүүр нь халуун оргин,<br />
улайхаа больж, хэвийн байдалдаа орж байгааг охин мэдэрнэ. Гэтэл ганц хормын өмнө охин<br />
хариугүй үхэх гэж байгаа мэт санагдаж байсан билээ.<br />
2. Богино хугацааны стрессийн нөхцөлийг харуулсан тохиолдол<br />
Улирлын хичээл дуусахад хоёрхон долоо хоног үлдээд байлаа. Энэ долоо хоногт зургаан<br />
шалгалт өгөх ёстой. Баярсайхан үүнийг мэдэж байсан боловч шалгалтад бэлдэж эхлээгүй<br />
л явна. Түүний сэтгэл зовж эхэллээ. Хичээлээ давтаж, бэлтгэл сайн хийхгүй бол шалгалтад<br />
унана гэдгийг Баярсайхан гадарлана. Харин ширээний ард суугаад, хичээлээ хийгээд сууж<br />
чадахгүй байгаа нь Баярсайханы хувьд асуудал болоод байв. Тэрээр анхаарлаа төвлөрүүлж<br />
чадахгүй, тогтож сууж чадахгүй байлаа. ... Хоёр долоо хоногийн дараа...<br />
Баярсайханы санаа нь амарчээ. Шалгалтуудаа өгөөд дууссан. Хэсэгхэн хугацаанд нөхцөл<br />
байдал маш хэцүү байсан боловч одоо бүх л зүйл хэвийн байдалдаа эргээд оржээ. Тэр эргээд<br />
хоолонд дуртай болж, сайн унтаж байгаа ба хумсаа мэрэхээ ч больжээ.<br />
3. Урт хугацааны стрессийн нөхцөлийг харуулсан тохиолдол<br />
Ганбатын гэр бүл хөдөөнөөс шилжиж иржээ. Ганбат зургаан дүүтэй. Түүний аав нь өнгөрсөн<br />
жил нас барсан. Ганбат гэр орноо авч явахад нь ээждээ туслах үүрэгтэй болжээ. Түүний ээж нь<br />
ажил хийдэг боловч цалин мөнгө нь хүрэхгүй байгаа тул Ганбат гэр бүлээ мөнгөөр таслахгүйн<br />
тулд шөнийн цагаар ажил хийдэг болов. Ганбат ШУТИС-д сурдаг, хичээлийнхээ хажуугаар<br />
ажил хийх нь хүнд байлаа.<br />
Цаашид ийм байдлаар амьдарч чадахгүй мэт Ганбатад санагдах болов. Сургуульд сурах<br />
хэцүү байгаа боловч түүний сайн сайхан явахаас гэр бүлийнхний ирээдүй хамаарна гэдгийг<br />
тэр мэдэж байгаа. Ажил гэр хоёрын хооронд хичээлээ давтах цаг түүнд бараг гардаггүй,<br />
хичээлийн хэрэгсэл, ном худалдаж авах мөнгө хүрэлцэхгүй хэцүү байв. Бусад оюутан түүнд<br />
тааламжтай бус хандана. Тэр сүүлийн үед инээхээ болиод байгаагаа өөрөө анзаарсан ба бүхэл<br />
амьдрал нь ямар ч баяр цэнгэлгүй, утга учиргүй болсон мэт санагдана. Мөн байнга л ядарсан<br />
байх ба толгой нь тогтмол өвдөнө. Тэр уур уцаартай болж, өчүүхэн төдий зүйлд ч гэсэн дүү<br />
нараа загнан зандардаг болжээ. Тэр өөр хүний оронд өөрийгөө тавьж мөрөөддөг болжээ.<br />
Бас өөрийгөө яагаад ийм азгүй юм бол гэж бодон, ер нь ингэж амьдрах хэрэгтэй ч юм уу гэж<br />
гансардаг болжээ.<br />
28 29
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 3<br />
СТРЕССИЙН ТӨРӨЛ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.2<br />
СТРЕССИЙН БҮДҮҮВЧ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.3<br />
УРТ БА БОГИНО ХУГАЦААНЫ СТРЕССИЙН ХҮСНЭГТ<br />
Богино хугацааны стресс<br />
Урт хугацааны стресс<br />
ХҮЧТЭЙ СТРЕССИЙН НӨХЦӨЛ: Стресстэй нөхцөл нь гэнэт эхэлж, богино хугацаанд маш<br />
хүчтэй өрнөдөг. Дуусахад нь хүний бие эргээд хэвийн байдалдаа орно.<br />
БОГИНО ХУГАЦААНЫ СТРЕСС: Стресс үүсгэх үйл явдлын тухай урьдчилан мэдсэнээр<br />
стрессийн түвшин бага багаар нэмэгдэнэ. Тус үйл явдал болох хугацаа ойртохын хэрээр<br />
богино хугацааны стресс нь хуримтлагдсаар хүчтэй стрессийн цэгт хүрнэ. Дараа нь хүний<br />
бие буцаад хэвийн байдалдаа эргэж орно. Нийт үйл явц нь хэдэн хоног эсвэл хэдэн долоо<br />
хоногийн туршид үргэлжилнэ. Энэ үеэр бие махбод, сэтгэл хөдлөл болон зан үйлийн нөлөөлөл<br />
анзаарагдаж болно.<br />
УРТ ХУГАЦААНЫ СТРЕСС: Энэ тохиолдолд стресс нь байнга байх бөгөөд хүн эргээд бүрэн<br />
хэмжээнд хэвийн байдалд орох боломжгүй байдаг. Энэ хүний стрессийн түвшин нь байнга<br />
өндөр байна.<br />
30 31
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 3<br />
СТРЕССИЙН ТӨРӨЛ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.4<br />
УРТ БА БОГИНО ХУГАЦААНЫ СТРЕССИЙН ХҮСНЭГТ<br />
Шалгалт өгөх<br />
Богино хугацааны стресс<br />
Эмнэлэгт үзүүлэх (шүдний эмчид үзүүлэх)<br />
Хэрэлдэх, зодолдох, дээрэлхүүлэх:<br />
Энэ төрлийн үйл явдал нь урьдчилан<br />
төлөвлөгдөөгүй гэнэт тохиолдож болох<br />
ба үүнийг хүчтэй стрессийн нөхцөл гэсэн<br />
ангилалд багтааж болно.<br />
Хичээлийн шинэ жилийн эхлэл, эсвэл<br />
шинэ сургуульд шилжих: Гарсан шинэ<br />
өөрчлөлтөд дастал хүнд нөлөөлж<br />
болох нөхцөл мөн боловч ихэнхдээ урт<br />
хугацаагаар үргэлжилдэггүй.<br />
Шинэ найзтай болох: Хүний амьдралд<br />
тохиолдож байгаа шинэ нөхцөл гэдэг<br />
утгаараа түр зуурын шинжтэй стресс<br />
болно.<br />
Өөрт нь таалагддаг хүн рүү утсаар ярих,<br />
ялангуяа анх удаагаа.<br />
Хайрын захидал бичих, эсвэл захидлынхаа<br />
хариуг хүлээх.<br />
Бэлгийн харилцаанд орох, эсвэл архи<br />
уулгах гэсэн дарамт шахалтад өртөх:<br />
Энэ нөхцөл нь олон дахин давтагдаж<br />
болох боловч ихэнхдээ богино хугацааны<br />
шинжтэй байдаг<br />
ХАРИУЛТ<br />
Урт хугацааны стресс<br />
Ирээдүйнхээ талаар шийдвэр гаргах: Ямар<br />
төрлийн шийдвэр гаргах гэж байгаагаасаа<br />
шалтгаалаад хэдэн долоо хоног юмуу, хэдэн<br />
сараар үргэлжилж болно.<br />
Архидан согтуурахтай тэмцэх, эсвэл архи уудаг<br />
хүнтэй хамт амьдрах<br />
Өвчин тусах, эсвэл эрүүл мэнд доройтох:<br />
Богино, эсвэл урт хугацаагаар үргэлжилж болно.<br />
Хэрвээ өвчин нь архаг шинжтэй юмуу хөгжлийн<br />
бэрхшээлтэй болбол урт хугацааны стресс<br />
болно.<br />
Осол: Ослын хүнд/хөнгөнөөс шалтгаалаад<br />
богино, эсвэл урт хугацааны шинжтэй байна.<br />
Ослын улмаас үүсэх гэмтэл ноцтой байвал урт<br />
хугацааны стресс үүсч болно.<br />
Хүчирхийлэлтэй гэр бүлд амьдрах: Хүн энэ<br />
нөхцөлд хэзээ ч бүрэн амарч чадахгүй. Тухайн<br />
хүн нь уг хүчирхийлэлтэй нөхцөлөөс ангижиртал<br />
стресс тайлагдахгүй.<br />
Ядуу байх, эсвэл өртэй амьдрах.<br />
Хайртай хүнээ алдах: Хүний амьдралын олон<br />
талыг бүрмөсөн өөрчилнө.<br />
Гэр бүл салалт: Хүний амьдралд эргэлт буцалтгүй<br />
өөрчлөлт үүсгэнэ. Хэрвээ хоёулаа салахыг хүсч<br />
байсан бол энэ нөхцөлөөс үүсэх стресс нь богино<br />
хугацааны, тэр ч бүү хэл стресстэй нөхцөлийг<br />
төгсгөл болгох арга зам байж болно. Хүүхдийн<br />
хувьд богино болон урт хугацааны стресс үүснэ.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.5<br />
СТРЕСС ҮҮСГЭГЧ<br />
••<br />
Ирээдүйнхээ талаар шийдвэр гаргах<br />
••<br />
Хэрэлдэх, зодолдох, дээрэлхүүлэх<br />
••<br />
Өвчин тусах, эсвэл эрүүл мэнд доройтох<br />
••<br />
Бэлгийн харилцаанд орох, эсвэл архи уулгах гэсэн дарамт шахалтад өртөх<br />
••<br />
Хайрын захидал бичих, эсвэл захидлынхаа хариуг хүлээх<br />
••<br />
Санхүүгийн аливаа асуудалтай байх<br />
••<br />
Архи уудаг хүнтэй хамт амьдрах<br />
••<br />
Найз охиноосоо, эсвэл найз залуугаасаа салах<br />
••<br />
Ажлаасаа халагдах<br />
••<br />
Хайртай хүнээ алдах<br />
••<br />
Ажилгүй байх.<br />
••<br />
Ядуу байх эсвэл өртэй амьдрах<br />
••<br />
Өөрт таалагддаг хүн рүү утсаар ярих, ялангуяа анх удаа<br />
••<br />
Хүчирхийлэлтэй гэр бүлд амьдрах<br />
••<br />
Шалгалт өгөх<br />
••<br />
Эмнэлэгт үзүүлэх (шүдний эмчид үзүүлэх)<br />
••<br />
Осолд орох<br />
••<br />
Их ажилтай байх, эсвэл олон төрлийн үүрэг хариуцлагатай байх<br />
••<br />
Удирдах ажилтны өгсөн үүрэг даалгаврыг дутуу юмуу буруу гүйцэтгэсэн, хугацаандаа<br />
амжихгүй байх<br />
••<br />
Гэр бүл салах<br />
••<br />
Шинэ найзтай болох<br />
••<br />
Хичээлийн шинэ жилийн эхлэл, эсвэл шинэ сургуульд шилжих<br />
Удирдах ажилтны өгсөн үүрэг даалгаврыг<br />
дутуу юмуу буруу гүйцэтгэсэн болон<br />
хугацаандаа амжаагүй тохиолдол.<br />
Найз охиноосоо, эсвэл найз залуугаасаа<br />
салах.<br />
Ажлаасаа халагдах: Ихэнхдээ харьцангуй<br />
богино хугацааны стресс болдог. Гэхдээ<br />
урт хугацааны туршид ажилгүй байвал урт<br />
хугацааны стресс болж болно.<br />
Их ажилтай байх, эсвэл олон төрлийн үүрэг<br />
хариуцлагатай байх: Богино хугацаанд, эсвэл<br />
олон жилийн туршид үргэлжилж болно.<br />
Ажилгүй байх: Богино юмуу урт хугацааны<br />
шинжтэй байж болно.<br />
Санхүүгийн аливаа асуудалтай байх: Ихэнх<br />
тохиолдолд энэ нөхцөл нь нэлээд урт хугацаанд<br />
үргэлжилдэг. Мөнгөтэй холбоотой зарим хүндрэл<br />
нь богино хугацаанд байж болно.<br />
32 33
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 3<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ БОГИНО ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.6<br />
ДҮРИЙН ТОГЛОЛТЫН НӨХЦӨЛ<br />
Дүрийн тоглолт 1.<br />
Та нарт оногдсон тохиолдол нь хүчтэй стрессийн нөхцөл болно. Харин бусад хүнд энэ нь ямар<br />
төрлийн стресс болохыг бүү хэлээрэй. Энэ нөхцөлийг жүжиглэн үзүүлээрэй.<br />
Гурван дүр: эх, түүний хүү, эсвэл охин, шүдний эмч<br />
Нөхцөл<br />
Ээж нь хүүгээ (охиноо) дагуулан шүдний эмнэлэг рүү явж байгаа ба хүүхэд нь шүдээ үзүүлэх<br />
ёстой. Хүү (охин) нь шүдний эмчид үзүүлэх маш дургүй. Тэр шүдний эмчийн өрөөнөөс сонсогдох<br />
чимээ, шүдний эмчилгээний багаж хэрэгсэл болон өвдөнө гэхээс айж байна.<br />
Дүрийн тоглолт 2.<br />
Та нарт оногдсон тохиолдол нь богино хугацааны стрессийн нөхцөл болно. Харин бусад хүнд<br />
энэ нь ямар төрлийн стресс болохыг бүү хэлээрэй. Энэ нөхцөлийг жүжиглэн үзүүлээрэй.<br />
Дөрвөн дүр: найз охин, найз залуу, багш, охины найз эмэгтэй<br />
Нөхцөл<br />
Найз охин нь шалгалтад бэлдэж байгаа бөгөөд гурав хоногийн дараа шалгалтаа өгнө. Гэтэл<br />
найз залуу нь ойрд уулзсангүй гэж түүнд гомдоллоно. Тэрээр найз залуутайгаа ярилцах зүйл<br />
байгаа хэдий ч зав гарахгүйн зэрэгцээ бас зориг хүрэхгүй байв. Учир нь түүний биений юм<br />
ирэх хугацаа нь болсон хэдий ч ирэхгүй хэд хоножээ. Найз залуудаа энэ тухай яаж хэлэх вэ,<br />
тэр үүнийг сонсоод уурлах болов уу, бас энэ тухай нэг эмэгтэй найздаа хэлсэн нь буруу ч юм<br />
болов уу гэх зэрэг олон зүйл толгойд нь эргэлдэнэ. Багш нь түүнийг шалгалтаа сайн өгөх<br />
хэрэгтэй, энэ шалгалтаас их зүйл хамаарна гэжээ. Тэр уур уцаартай, сэтгэл нь тавгүй, амархан<br />
уурладаг болсон, хэтэрхий их ядарсан байна.<br />
Дүрийн тоглолт 3.<br />
Та нарт оногдсон тохиолдол нь урт хугацааны стрессийн нөхцөл болно. Харин бусад хүнд энэ<br />
нь ямар төрлийн стресс болохыг бүү хэлээрэй. Энэ нөхцөлийг жүжиглэн үзүүлээрэй.<br />
Гурван дүр: эцэг, охин (хүү), эх<br />
Нөхцөл<br />
Эцэг нь ажилгүй болоод хэдэн жил болжээ. Тэр мужааны мэргэжилтэй боловч эдийн засгийн<br />
нөхцөл байдал доройтсоны улмаас ажил олдохгүй шинжтэй. Үүний улмаас гэр бүлийн амьдралд<br />
олон төрлийн өөрчлөлт гараад байгаа. Гэр бүлийн гишүүдэд нэлээд хэмжээний стрессийг<br />
учруулаад байгаа билээ.<br />
Сэдэв 4<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ<br />
БОГИНО ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
34<br />
35
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 4<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ БОГИНО ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны арга нь хүний мэдэрч байгаа стрессийн шинж<br />
тэмдгийг бууруулдаг ч стрессийн шалтгаанд огт нөлөөлөхгүй.<br />
• <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны аргыг хүний эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөгөөр нь<br />
эерэг ба сөрөг нөлөөтэй гэж ангилдаг.<br />
• <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны эерэг арга нь стрессийн нөлөөг аюулгүй, зүй<br />
зохистой аргаар бууруулдаг.<br />
• <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны сөрөг нөлөөтэй арга нь тухайн хүнд болон бусад<br />
хүнд аюултай хор нөлөө үзүүлж, хүндрэл үүсгэхийн дээр бүр удаан хугацааны стресс<br />
үүсгэж, хэзээ ч <strong>зохицуулах</strong> боломжгүй нөхцөл байдалд хүргэж болзошгүй.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Суралцагчид стрессийг <strong>зохицуулах</strong>ад ашигладаг богино хугацааны зарим аргыг судалж,<br />
эдгээр аргын эерэг болон сөрөг нөлөөг тодорхойлохын зэрэгцээ стресс <strong>зохицуулах</strong> хувийн<br />
хөтөлбөрийг боловсруулна.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна. Үүнд:<br />
• <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны аргыг тодорхойлж, тайлбарлах.<br />
• <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны арга нь стрессийн нөлөөг хэрхэн бууруулдгийг<br />
тайлбарлах.<br />
• <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны эерэг аргаас хэрэглэж ашиглах чадвартай<br />
болох.<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар.<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой.<br />
• Хоосон карт буюу жижиг цаас – 20 ширхэг.<br />
• “Стрессийн бүдүүвч: Ажил ихтэй байхад” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.1) – том үзүүлэн болгон<br />
хувилсан эсвэл самбарт хуулсан байна.<br />
• “Анхаарлаа өөр зүйлд хандуулахаас зугатан зайлах хүртэл” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.2) –<br />
нэг багц. Өгөгдөл бүрийг карт болгож бэлтгэнэ.<br />
• “Анхаарлаа өөр зүйлд хандуулахаас зугатан зайлах хүртэл” Хариулт (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
4.3) - Багшид зориулсан хувилбар.<br />
• “Завгүй Баасан гараг” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.4) – 4 хүнтэй баг бүрт нэг багц.<br />
• “Завгүй Баасан гараг” Хариулт (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.5)-Багшид зориулсан хувилбар.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Стресс тайлах богино хугацааны арга<br />
“Стрессийн бүдүүвч: Ажил ихтэй байхад” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.1) гарчиг бүхий үзүүлэн<br />
байдлаар бэлтгэсэн материалыг дэлгэн харуулна. Нэгдүгээр алхмаас эхлэн бүх алхмыг нэг<br />
суралцагч нэг бүрчлэн чангаар уншина. Бүдүүвчийн гадна талд байгаа үйлдлийг одоохондоо<br />
анхаарахгүй байхыг хүсээд, дараах асуултыг суралцагчдаас асууна.<br />
Уг нөхцөл байдалд ямар зүйл ажиглагдаж байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Дараа дараагийн алхам бүрт стрессийн хэмжээ улам нэмэгдсээр байна.<br />
Бүдүүвчийн гадна стрессийг тайлах хэдэн арга бичсэн байгааг хэлж, дараах асуулт асууна.<br />
Энэ аргыг ашигласнаар ямар үр дүн гарах вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Найз нөхөдтэйгөө ярилцах: Сэтгэл санааны байдал сайжрах, сайн зөвлөгөө авах.<br />
--<br />
Бясалгал хийх: бие тайвшрах тул илүү сайн унтах боломжтой болно.<br />
--<br />
Түр дуг хийх: эрч хүч нэмэгдэх тул ажлын бүтээмжийг нэмэгдүүлэхэд тус болно.<br />
Дээрх жишээнд үндэслэн стресстэй нөхцөлд богино хугацаанд стрессийг <strong>зохицуулах</strong> арга нь<br />
хүнд хэрхэн тус болдог вэ гэж асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Стрессийн нөлөөг бууруулна.<br />
--<br />
Стресс ихээр хуримтлагдахыг таслан зогсооно.<br />
--<br />
Стресс үүсгэгчтэй тэмцэхийн тулд хүний сэтгэл санааг тайвшруулна.<br />
--<br />
Стресстэй нөхцөлөөс түр ангижрах боломж олгоно.<br />
Суралцагч бүр өөрт тулгарсан стрессийг <strong>зохицуулах</strong>ын тулд ашигладаг болон ашилаж байсан<br />
аргуудаас нэг нэгийг хэлэх ба үүнийг багш самбарт жагсаан бичнэ. Нэг суралцагч тэдгээрийг<br />
урьдчилан бэлтгэсэн хоосон карт тус бүр дээр нэг нэгээр нь бичнэ. Хэрвээ самбарт дараах<br />
аргаас бичигдээгүй бол нэмж бичнэ.<br />
- Гадуур зугаалах; хөгжим сонсох; ном унших; зурагт үзэх; унтах; юм бичих, зураг зурах; архи<br />
уух; тамхи татах; найзуудтайгаа ярилцах; зураг зурах; дасгал хийх; бясалгал хийх; гадагшаа<br />
гарч зугаалах, инээж хөхрөх гэх мэт.<br />
36 37
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 4<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ БОГИНО ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
Дараах асуултын дагуу ярилцана.<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны аргууд нь бүгд эерэг нөлөө үзүүлэх үү? Сөрөг<br />
нөлөөтэй арга байна уу? Ямар арга байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй. Зарим арга сөрөг нөлөөтэй. Архи, тамхи гэх мэт.<br />
Энэ арга нь яагаад хор нөлөөтэй вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Урт хугацаанд хэрэглэвэл хүнд хор учруулна<br />
--<br />
Бусад хүнд хор учруулдаг<br />
--<br />
Хүний амьдралд хүндрэл учруулна<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> аргыг бичсэн картыг суралцагчдад тэнцүү тарааж хуваарилна.<br />
Суралцагч бүрээс өөрт нь оногдсон карт дээрх аргыг чангаар уншаад, энэ аргыг хортой,<br />
хоргүй аль нь болохыг ялгаж самбарт байрлуулахыг санал болгоно. Бусад суралцагчаас<br />
санал нийлж байгаа эсэхийг асуух ба хэрэв санал нийлэхгүй тохиолдолд ангиараа хэлэлцэж<br />
шийдвэрлэнэ.<br />
Эерэг арга<br />
- инээж хөхрөх<br />
- явган явах<br />
- гадагшаа гарч зугаацах<br />
- хөгжим сонсох<br />
- зурагт үзэх<br />
- бясалгал хийх<br />
- унтах<br />
- ном унших<br />
- дасгал хийх<br />
- юм бичих, зураг зурах.<br />
- найз нөхөдтэйгөө ярих<br />
Сөрөг нөлөөтэй арга<br />
--<br />
архи уух<br />
--<br />
мансууруулах бодис хэрэглэх<br />
--<br />
тамхи татах<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> сөрөг нөлөөтэй аргыг эргэж нэг харахыг суралцагчдаас хүсээд,<br />
дараах асуултыг асууна.<br />
Эдгээр арга нь хүний амьдралд ямар хүндрэл үүсгэх вэ?<br />
Эдгээр арга нь хүний амьдралд тулгарах стрессийн түвшинд хэрхэн нөлөөлөх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нөхцөл байдлыг улам дордуулна.<br />
--<br />
<strong>Стрессийг</strong> улам нэмэгдүүлнэ.<br />
Хэрвээ эдгээр арга нь нөхцөл байдлыг улам дордуулах нь тодорхой байгаа бол зарим хүн<br />
стрессээ тайлахын тулд сөрөг нөлөөтэй аргыг яагаад хэрэглэдэг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хүн бүрийн сайн мэддэг арга<br />
--<br />
Ашиглахад хялбар<br />
--<br />
Хүний сэтгэл санааны байдлыг тэр дор нь сайжруулах мэт нөлөөтэй.<br />
--<br />
Зохицуулахад хэтэрхий хүндэрсэн асуудлаас түр хугацаагаар ч гэсэн зайлсхийх боломж<br />
олгодог гэх мэт.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Анхаарлаа өөр зүйлд хандуулах, зайлсхийх<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> эерэг аргыг хэрхэн буруугаар ашиглаж болох тухай ярилцана.<br />
Суралцагчдад дараах зүйлийг уншиж өгнө.<br />
Гантуул номын санд англи хэлний курст суралцахаар өнгөрсөн сард бүртгүүлсэн. Тэр<br />
хичээлдээ байнга явж, огт таслахгүй байгаа боловч судлах материал нь улам хүндэрсээр<br />
байлаа. Гурав хоногийн дараа тэр шалгалт өгөх болж охины санаа их зовж байна. Сайн<br />
өгье гэвэл охин маш их хичээж, хичээлээ сайн давтах ёстой. Үүнийгээ мэдэж байгаа<br />
боловч энэ талаар хэтэрхий их санаа зовж анхаарлаа сайн төвлөрүүлж чадахгүй байна.<br />
Гантуул сэтгэл санаагаа тайвшруулахын тулд түр зуур эдгээр асуудлаас холдох хэрэгтэй<br />
юм шиг санагдана. Түүний найзууд нь өнөөдөр орой зугаалах төлөвлөгөөтэй байв. Охин<br />
тэдэнтэй хамт явж, багахан ч гэсэн амрах нь зөв гэж шийдэв. Өнөө орой гадагшаа явлаа<br />
ч гэсэн цаана нь хичээлээ давтах бүхэл бүтэн гурав хоног үлдэж байгаа. Энэ нь шалгалтад<br />
бэлдэхэд хангалттай хугацаа юм. Өнөөдөр орой шинэ эрч хүчтэй ирж, шууд унтана гэж<br />
охин бодно. Харин маргааш өглөө нь эртхэн босоод, хичээлээ давтах ба өдөр болгон бага<br />
багаар давтана гэж охин бодож байна.<br />
Гантуул “анхаарлаа өөр зүйлд хандуулахыг” хичээж байгааг суралцагчдад тайлбарлаад,<br />
самбарт гурван багана бүхий хүснэгт зураад, эхний баганын дээр “Анхаарлаа өөр зүйлд<br />
хандуулах” гэдэг үгийг бичнэ. Одоо суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
Анхаарлаа өөр зүйлд хандуулна гэж юу гэсэн үг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Түр хугацаагаар ямар нэгэн зүйлээс хүний анхаарлыг холдуулж, өөр зүйлд хандуулах.<br />
Самбарт “Анхаарлаа өөр зүйлд хандуулах” гэсэн үгийн тодорхойлолтыг суралцагчдын гаргасан<br />
санаан дээр тулгуурлан бичнэ.<br />
Гантуул хичээлээ давтах хувийн төлөвлөгөөгөө чанд баримтлан, түүнийхээ завсраар түр амарч<br />
өөр зүйл хийх нь түүнд ямар ач холбогдолтой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Шалгалттай холбоотой зовнилыг охины сэтгэлээс салгана.<br />
--<br />
Амрахад нь тус болно.<br />
--<br />
Түүнд эрч хүч нэмнэ.<br />
--<br />
Ажлын бүтээмж нь нэмэгдэнэ.<br />
Ярилцаж дуусаад дараах зүйлийг суралцагчдад уншиж өгнө.<br />
Урьд орой цагийг маш сайхан өнгөрөөлөө. Гантуул орой гэртээ ирэхэд сэтгэл нь хамаагүй<br />
сайхан болж амарсан байсан ба шууд л хичээлээ давтахад бэлэн байлаа. Охин орондоо<br />
орохдоо өглөө эртхэн босч, хичээл номоо давтахаар шийджээ.<br />
Харин өглөө болоход Гантуул дахиад л стресст орсон байлаа. Тэр хичээлээ давтаж<br />
эхэлсэн хэдий ч найз нар нь хоёр хоногийн хугацаагаар хөдөө явах төлөвлөгөөтэй байсныг<br />
саналаа. Тэдний очих газарт урьд нь очоод үзчихсэн байсан тул Гантуул тэдэнтэй хамт<br />
явахгүй гээд хэлчихсэн байжээ. Гэтэл тэр аяллын тухай бодох тусам сайхан зугаалга болох<br />
мэт санагдаж, хамт явах хүсэл нэмэгдсээр байлаа. Хэрвээ найзуудтайгаа хамт хөдөө явах<br />
юм бол зугаалгаас эргэж ирсний дараа хичээлээ давтах бүхэл бүтэн нэг өдрийн хугацаа<br />
цаана нь байна шүү дээ. Хэрвээ тэр үлдсэн нэг хоногт ҮНЭХЭЭР их хичээгээд бэлдэх юм<br />
бол хангалттай байж болох л юм...<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
38 39
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 4<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ БОГИНО ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
Урьд нь явахгүй гээд хэлчихсэн байсан зугаалгад явах сонирхол Гантуулд гэнэт яагаад төрсөн<br />
бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэр хичээл хийхээс зайлсхийх оролдлого хийж байна.<br />
Самбар дахь хүснэгтийн дунд талын баганын дээр “Зайлсхийх” гэсэн үг бичнэ.<br />
Зайлсхийх гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ямар нэг асуудлыг <strong>зохицуулах</strong>аас зайлсхийх, эсвэл хойшлуулах зорилгоор тодорхой<br />
хугацааны туршид өөр ямар нэгэн зүйл хийх.<br />
Самбарт “зайлсхийх” гэдэг үгийн доор суралцагчдын гаргасан санааг ашиглан тодорхойлолт<br />
бичнэ.<br />
“Анхаарлаа өөр зүгт хандуулах” болон “зайлсхийх” гэсэн ойлголтын хооронд ямар уялдаа<br />
холбоо байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Зайлсхийх гэдэг нь “Анхаарлаа өөр зүйлд хандуулах”-ын нэлээд туйлширсан хэлбэр<br />
болно (Энэ тодорхойлолтыг самбар дээр байгаа “Зайлсхийх” гэсэн үгийн доор бичнэ).<br />
Дараах хэсгийг суралцагчдад үргэлжлүүлэн уншиж өгнө.<br />
Одоо шалгалт өгөх өдрийн өмнөх үдэш болоод байгаа ба Гантуулын санаа их зовж байна.<br />
Хичээлээ давтахаас зайлсхийх цаг үлдээгүй боловч шалгалтын тухай бодохын хэрээр охины<br />
сэтгэл улам хямарна. Шалгалт өгөөд, муу дүн авна гэдэг бол тохиолдож болох хамгийн том<br />
аюул. “Одоо тэр тестийг март” гэж Гантуул өөртөө хэллээ. “Одоо тэртээ тэргүй оройтсон.<br />
Курсээ орхих хэрэгтэй. Энэ курс зургаан сарын дараа дахиад эхэлнэ. Тэгэхэд нь л дахин<br />
элсье. Тэгээд л сайн суръя”.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
Гантуул юу хийж байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэр үүссэн асуудлаас зугатан зайлж байна.<br />
“Зугатан зайлах” гэдэг үгийг самбарт гурав дахь баганад бичээд, дараах асуултыг асууна.<br />
“Зугатан зайлах” гэдэг нь ямар утга агуулгатай вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ямар нэгэн зүйлтэй тулгарахаас бүрэн зугтахад хүргэдэг үйлдэл хийх.<br />
“Зугатан зайлах” гэдэг үгийн доор тодорхойлолтыг бичнэ.<br />
Курсээ орхисон явдал нь Гантуулыг шалгалт өгөх үйлдлээс чөлөөлж чадсан уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тийм<br />
Гантуул энэ курсэд яах гэж орсон гэж бодож байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэр англи хэл сурахыг хүссэн.<br />
Курсээ орхисон явдал нь англи хэл сурах зорилгоо биелүүлэхэд нь Гантуулд тусалсан уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй (“Зугатан зайлах” гэдэг үгийн тодорхойлолтын доор “жинхэнэ шийдэл биш” гэж<br />
бичнэ).<br />
Самбарт шулуун шугам татаад, нэг төгсгөлд нь “Анхаарлаа өөр зүйлд хандуулах”, нөгөө<br />
төгсгөлд нь “Зугатан зайлах” гэж бичнэ. Энэ шугам нь аль болох урт байх ёстой.<br />
Суралцагчдыг гурваар багт хуваагаад, “Анхаарлаа өөр зүйлд хандуулахаас зугатан зайлах руу<br />
шилжих нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.2) картыг багуудад тэгш хуваарилан тараана.<br />
Карт дээрх үйлдэл нь шугамны хаана байрлахыг багууд хэлэлцэн шийдвэрлэнэ. Баг дотроо<br />
санал бүрэн нийлсний дараа картаа самбар дээрх шугамын зохих хэсэгт нааж тогтооно. Бүх<br />
картыг байрлуулсны дараа “Анхаарлаа өөр зүйлд хандуулах” хэсгээс эхлэн ярилцана. Картыг<br />
нэг нэгээр нь чангаар уншиж, зөв байрлуулсан эсэхийг асууна. Хэрвээ буруу байвал (Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 4.3-ыг чиглүүлэг болгон ашиглана) нэмэлт асуултаар суралцагчдыг зөв шийдэл<br />
рүү хөтөлнө.<br />
Бүх картыг хэлэлцэж дуусаад, дараах асуултыг асууж, дүгнэнэ.<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong>ын тулд “анхаарлаа өөр зүйлд хандуулах” аргыг хэрэглэхэд ямар эрсдэл<br />
учирч болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Гол асуудлаа <strong>зохицуулах</strong>ын оронд өөр зүйлд илүү удаан хугацаагаар анхаарах хүсэл<br />
төрөх магадлалтай.<br />
Энэ нь “анхаарлаа өөр зүйлд хандуулах” аргыг хэрэглэж болохгүй гэсэн үг үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй. Зөвхөн энэ аргыг хэрхэн ашиглаж байгаагаа өөрөө мэдэж, энэ аргыг өөртөө<br />
хэрэгтэй, өгөөжтэй байдлаар ашиглаж байгаа гэдэгтээ итгэлтэй байх ёстой.<br />
“Зайлсхийх”-ээс ямар үр дагавар урган гарах вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Стресс арилахгүй үргэлжилсээр, байдал улам хүндрэх магадлалтай, Асуудал нь<br />
хэвээрээ, эсвэл хийх ёстой ажил нь хадгалагдсаар, яваандаа яаралтай шийдвэрлэх<br />
ёстой зүйл болох магадлалтай.<br />
--<br />
Яваандаа нөхцөл байдал нь хямралын цэгт хүрэх магадлалтай.<br />
--<br />
Амьдралыг өөрчлөх, муу сонголт хийх магадлалтай<br />
--<br />
Эрүүл мэндийн байдал доройтож магадгүй.<br />
Дээрх хэлэлцүүлэгт үндэслээд, “анхаарлаа өөр зүйлд хандуулах”, “зайлсхийх”, “зугатан зайлах”<br />
аргын талаар суралцагчид хэрхэн дүгнэж байгааг асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тодорхой хязгаартай хүрээнд ашиглавал анхаарлыг өөр чиглэлд хандуулах нь стрессийг<br />
<strong>зохицуулах</strong> үр дүнтэй арга болж болно.<br />
--<br />
Гэхдээ эдгээрийг стресс үүсгэж буй зүйлтэй тулж ажиллахаас зайлсхийх арга хэрэгсэл<br />
болгохгүй байхад анхаарах ёстой.<br />
--<br />
Стресс үүсгэж буй зүйлтэй тулж ажиллахаас зайлсхийх нь яваандаа хүний амьдрал, сайн<br />
сайхан байдалд муу нөлөө үзүүлдэг “зугатан зайлах” зан үйл болж хувирах магадлалтай.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Өөртэйгөө эерэг яриа өрнүүлэх<br />
Дараах нөхцөлийг суралцагчдад танилцуулж, асуултын дагуу ярилцана.<br />
Туяа маргааш сургуулийн концертод дуулах ёстой ба санаа нь маш их зовж, хямарсан<br />
байна. Тэр унтаж чадахгүй байна.<br />
Энэ хүн юуны тухай бодож байгаа бол? Түүний толгой дотор ямар бодол эргэлдэж байна вэ?<br />
40 41
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 4<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ БОГИНО ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
(Хариултыг самбарт бичнэ).<br />
Энэ хүний толгой дотор эргэлдэж байгаа бодлын талаар та нар юу анзаарсан бэ? Эдгээр<br />
бодол нь дийлэнхдээ эерэг шинжтэй байна уу, сөрөг шинжтэй байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Дийлэнхдээ сөрөг шинжтэй байна.<br />
Эдгээр бодол нь тухайн хүний мэдэрч байгаа стрессийн түвшинд хэрхэн нөлөөлж байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Стрессийн түвшинг улам нэмэгдүүлж байна.<br />
Стрессийн түвшинг бууруулахыг хүссэн бол ямархуу зүйл бодох ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эерэг шинжтэй бодол.<br />
Суралцагчид “Өөртэйгөө эерэг яриа өрнүүлэх” гэж нэрлэгддэг стрессийг <strong>зохицуулах</strong> нэг аргыг<br />
“олж нээлээ” гэж хэлнэ. Тэднээс дараах асуултын хариултыг авч самбарт бичнэ.<br />
Өөртэйгөө ярих гэж юуг хэлэх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөртэйгөө ярих гэдэг нь хүн өөрийн толгой доторх бодлыг “сонсох”-ыг хэлнэ.<br />
“Өөртэйгөө эерэг яриа өрнүүлэх” гэж юуг хэлэх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
Өөрөө өөртөө эерэг сайхан зүйлийг хэлэх.<br />
Түрүүчийн уншиж өгсөн нөхцөлийг багш дахин нэг уншина. Суралцагчид тухайн үүссэн<br />
стрессийг бууруулахын тулд өөртөө хэлж болох эерэг шинжтэй бодол зохионо.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Би маш сайн бэлдсэн учраас сайн дуулна.<br />
--<br />
Би сайн дуулдаг. Тийм ч учраас маргааш сайн дуулна.<br />
--<br />
Би ямар ч алдаа гаргахгүй. Сайхан дуулна даа.<br />
--<br />
Надад санаа зовох шалтгаан алга. Урьд нь ч гэсэн дуулж байсан шүү дээ.<br />
Суралцагчдыг дөрвөн хүнтэй багт хуваана. Багууд хүчтэй стрессийн нөхцөлийн нэг жишээ<br />
гаргаж, тухайн нөхцөлд орсон хүний өөртөө хэлж болох эерэг шинжтэй бодлыг зохиож бичээд,<br />
бусдадаа танилцуулна. Баг бүрийн танилцуулгын дараа ярилцана.<br />
Хүн өөртөө хэлж болох эерэг бодлыг бичээд, уншихад ямар санагдсан бэ?<br />
Олон хүнд энэ арга нь этгээд, хачин санагдаж болох ч үнэндээ энэ арга нь хүнд эерэг нөлөө<br />
үзүүлдэг. Шоу бизнесийн од болон тамирчин гэх мэт олон хүн тоглолтоо хийхийн өмнө энэ<br />
аргыг хэрэглэдэг.<br />
Бүх багийн танилцуулгын дараа дараах асуултыг асууна.<br />
Энэ аргыг туршиж үзсэн, эерэг нөлөөтэй гэдгийг нь мэдэрсэн хүн байна уу?<br />
Өөртэйгөө эерэг яриа өрнүүлэх буюу “дотор хүнтэйгээ ярилцах“ нь яагаад стрессийг бууруулах<br />
нөлөөтэй байдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөртэйгөө эерэг яриа өрнүүлснээр эерэг бодол, мэдрэмжийг тархиндаа суулгадаг.<br />
--<br />
Эерэг бодол нь таныг сөрөг шинжтэй бодлоос хамгаалдаг (автомат хариу үйлдэл).<br />
--<br />
Бас стрессийн түвшинг нэмэгдүүлэх нөлөө бүхий сөрөг бодол үүсгэхгүй замыг нь хааж,<br />
стресс хуримтлагдахаас хамгаална.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 4<br />
Төсөөлөн бодох арга<br />
“Төсөөлөн бодох арга”-ын тухай үзнэ гэж хэлнэ. Суралцагчид үзэг, харандаагаа ширээн дээрээ<br />
тавиад, гар утасны дуугаа хааж сандал дээрээ биеэ сул тавин, нүдээ аньж сууна. Багш дараах<br />
зүйлийг намуухан дуугаар тайван уншина.<br />
Цав цагаахан үүл таны зүг аажуухан нүүж явна гэж төсөөлөн бодоорой. Үүл таны биеийг<br />
аажмаар ороож, бүх стресс, бүх мэдрэмжийг бүрхэж байна. Үүл нь маш зөөлөн, хөнгөн<br />
байна. (Нэг минутын пауз авна).<br />
Үүл таныг тойрон аажим эргэлдэхийн хэрээр бүлээхэн зөөлөн салхи үлээж, үүлийг<br />
аажмаар тууж одно. Үүлний хамтаар таны бүх стресс, сэтгэлийн зовнил, уйтгар гуниг,<br />
өвчин шаналал бүгд хийсэн одлоо. (Пауз авна).<br />
Таны бие хөнгөрч, сэтгэл тавирсан байна. (Пауз авна).<br />
Одоо аажмаар нүдээ нээгээд, энэ өрөөндөө эргэж ирнэ үү.<br />
Дараах асуултын дагуу ярилцана.<br />
--<br />
Ямар мэдрэмж төрсөн бэ?<br />
--<br />
Таны мэдэрч байсан мэдрэмж, биеийн байдал хэрхэн өөрчлөгдсөн бэ?<br />
--<br />
Хүнийг тайвшруулах нөлөөтэй өөр ямар орчин нөхцөлийг төсөөлөн бодож болох вэ?<br />
“Төсөөлөн бодох” нь ямар арга болох талаар суралцагчдын бодлыг асууна.<br />
Төсөөлөн бодох гэдэг нь хүн нүдээ анин тайван суугаад, тайвшруулан, амраах нөлөөтэй дүр<br />
зураг, газар, үйл явдал, цаг үе, мөрөөдлийг толгой дотроо дүрслэн бодох арга юм.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 5<br />
Бясалгал хийх<br />
Стресс бууруулах дараагийн нэг арга бол бясалгал хийх юм. Маш богинохон бясалгал хийж<br />
үзэх гэж байгаа тухай хэлээд суралцагчдыг сандал дээрээ өөртөө эвтэйхэн байрлал эзлэн<br />
сууж, нүдээ анихыг хүснэ. Дасгал хийж байх үедээ хөдөлгөөнгүй байхыг сануулна. Боломжтой<br />
бол гэрлээ унтраана. Суралцагчид суудлаа тухтай эзэлсний дараа дараах зүйлийг удаанаар<br />
уншина.<br />
Аажмаар амьсгалаа аваад ... мөн аажмаар амьсгалаа гарга. Таны уушги руу агаар<br />
аажмаар орж ..., уушгинаас чинь агаар аажмаар гарч байгаад анхаарлаа төвлөрүүлээрэй.<br />
Зөвхөн амьсгал дээрээ анхаарлаа бүрэн төвлөрүүлээрэй. Амьсгалаа аваад... амьсгалаа<br />
гаргаарай. Амьсгалаа аваад ... амьсгалаа гаргаарай. Таны цээж хэвлий хэрхэн хөдөлж<br />
байгааг анхаараарай. Амьсгалах бүртээ та улам тайвширч байна. Амьсгалаа аваад...<br />
амьсгалаа гаргаарай.<br />
(Нэг минутын пауз авна).<br />
Бусад бүхий л төрлийн бодлоосоо салаарай. Хэрвээ толгойд чинь өөр бодол орж ирвэл<br />
түүнийг анхааралгүй, зөвхөн өөрийн амьсгалдаа анхаарлаа хандуулаарай. Амьсгалаа<br />
аваад... амьсгалаа гаргана. Маш удаанаар амьсгалаа аваад... амьсгалаа гаргаарай.<br />
Амьсгалаа удаашруулан, булчингуудаа суллаарай ... Зөвхөн өөрийн амьсгал дээр<br />
анхаарлаа төвлөрүүлээрэй...<br />
42 43
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 4<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ БОГИНО ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
Гурван минутийн дараа суралцагчдыг сэтгэл санаагаа хичээлийн танхимд төвлөрүүлэхийг<br />
хүсээд, аажмаар нүдээ нээ гэж хэлнэ.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
--<br />
Бясалгал хийхэд ямар мэдрэмж төрсөн бэ?<br />
--<br />
Таны мэдрэмж ба биеийн байдал хэрхэн өөрчлөгдсөн бэ?<br />
--<br />
Бодлоо зогсоох нь хялбар байсан уу, хүндрэлтэй байсан уу?<br />
--<br />
Зөвхөн өөрийн амьсгал болон биеэ тайвшруулахад анхаарал төвлөрч чадсан уу? Тийм бол<br />
яагаад? Үгүй бол яагаад?<br />
--<br />
Бясалгал стрессийг бууруулахад хэрхэн тус болно гэж бодож байна вэ?<br />
--<br />
Бясалгал гэж юуг хэлэх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
- Бясалгал гэдэг нь хүний анхаарлыг амьсгал юмуу тодорхой нэг үйлдэл, эсвэл нэг бодол<br />
дээр бүрэн төвлөрүүлэх замаар хүний биеийг гүн тайвшралд оруулдаг арга юм. Бясалгал хийж<br />
байгаа хүн анхаарлаа төвлөрүүлж байгаа тэр зүйлээс бусад бүх бодлоо зогсоохыг хичээдэг.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 6<br />
Инээж хөхрөх<br />
Инээх нь стрессийг тайлах нэгэн чухал арга болохыг хэлж, инээж хөхрөх дасгал хийнэ.<br />
Суралцагчид ширээнээс холдон явах боломжтой газар байвал сайн.<br />
Суралцагчид багшийн өгөх дараах зааврыг сонсоод, дараа нь түүнийг даган биелүүлнэ.<br />
Инээж хөхрөх байрлалаа эзлээрэй. Хөлдөө мөрний хэмжээний зай аваад, өвдгөө бага<br />
зэрэг нугалж зогсоно. Хоёр гараа алгаар нь доош харуулан буулгаж, өвдөгнийхөө дээхэн<br />
талд хөл дээрээ чанга алгадаад, дараа нь хоёр гараа бага зэрэг нугалсан чигээр нь<br />
толгойноосоо дээш гартал арагш нь шидээд, эргэн буулгахдаа өвдөгнийхөө дээхэн талд<br />
дахин алгадна. Өвдгөө дахин дахин алгадах явцдаа хүний инээдтэй аль болох төстэй дуу<br />
авиаг гаргана.<br />
Эхлээд өөрийгөө хүчлэн энэ дасгалыг хийнэ. Хөлөө алгадаад, хоёр гараа толгойноосоо<br />
дээш шидээд, инээ. Тун удалгүй та жинхэнээсээ инээх болно.<br />
Багшийн өгсөн зааврын дагуу уг хөдөлгөөнийг хийж, инээцгээнэ. Дасгалаа хийж чадахаа<br />
больтол нэлээд хугацаанд инээж хөхрөлдсөний дараа суралцагчдаас дараах асуулт асууна.<br />
Инээх нь яагаад стрессийг бууруулахад нөлөөлдөг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хүнд аз жаргалтай байгаа мэдрэмж төрүүлдэг.<br />
--<br />
Аливаа зүйлийг харах байр суурийг нь өөрчилдөг.<br />
--<br />
Сайн сайхан байгаа мэт мэдрэмж үүсгэдэг.<br />
--<br />
Янз бүрийн түвшинд илэрч байгаа стрессийн нөлөөг бууруулах төлөвлөгөө боловсруулж,<br />
түүнийхээ учир шалтгаан, мөн гарч болох үр дагаврыг тайлбарлана.<br />
Багууд хийсэн ажлаа танилцуулна. Бусад суралцагч санал нийлж байгаа эсэхийг асууна.<br />
Өгүүлбэрийн дараалал дээр бүгд санал нийлэх хүртэл хэлэлцүүлэг хийнэ. Өгүүлбэрийн зөв<br />
дарааллыг “Завгүй Баасан гараг” Хариулт (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.5) материалаас хараарай.<br />
Бүх баг төлөвлөгөөгөө танилцуулж дууссаны дараа дараах асуултыг асууна.<br />
--<br />
<strong>Стрессийг</strong> тайлах богино хугацааны ямар аргыг хамгийн ихээр ашигласан бэ?<br />
--<br />
Зайлсхийх байдалд хүргэх аргыг аль нэг баг ашигласан уу? Хэрвээ ашигласан бол яагаад?<br />
--<br />
Хамгийн оновчтой сонголтыг аль баг хийсэн бэ? Яагаад?<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Дараах асуултыг асууж ярилцан, дүгнэлт хийнэ.<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> зорилгоор хүмүүсийн хамгийн өргөн хэрэглэдэг аргыг нэрлэнэ үү?<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны арга нь стресс үүсэх шалтгааныг шийдвэрлэж<br />
чадахгүй. Тэгвэл эдгээр аргыг хэрэглэхийн ач холбогдол юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--Эдгээр арга нь үүссэн нөхцөлийг барьж тогтоон, стресс хуримтлагдахаас сэргийлнэ.<br />
--Эдгээр арга нь хүний сэтгэл санааны байдлыг сайжруулснаар тухайн хүн дараа нь стресс<br />
үүсгэгчтэй илүү сайн тэмцэх боломжтой болно.<br />
Эдгээр арга нь стресс үүсгэгчтэй шууд тулж тэмцэхгүй ч гэсэн ирээдүйд хүний мэдэрч болох<br />
стрессийн хэмжээг хэрхэн бууруулах вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тухайн арга нь стресс спираль хэлбэрээр хуримтлагдах явцыг таслан зогсоож, стресс<br />
хуримтлагдан өсөх нөхцөлөөс урьдчилан сэргийлдэг.<br />
Дараагийн удаа их хэмжээний стресст орсноо мэдэрвэл хэрэглэж үзэх нэг аргыг суралцагч<br />
тус бүрээр нэрлүүлнэ.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 7<br />
Стресс тайлах богино хугацааны аргыг хэрэглэх<br />
Суралцагчдыг дөрвөөр нь багт хуваана. Багуудад “Завгүй Баасан гариг” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
4.4) материалыг тараан өгнө. Багууд дараах зүйлийг хийнэ. Үүнд:<br />
--<br />
Өгүүлбэрийг зөв дараалалд оруулах. Үүнийг хийхийн тулд “Стрессийн бүдүүвч: Ажил<br />
ихтэй байхад” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.1)-ийг жишээ болгон ашиглаж болно.<br />
44 45
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 4<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ БОГИНО ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.1<br />
СТРЕССИЙН БҮДҮҮВЧ: АЖИЛ ИХТЭЙ БАЙХАД<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.2<br />
“АНХААРЛАА ӨӨР ЗҮЙЛД ХАНДУУЛАХААС ЗУГАТАН ЗАЙЛАХ ХҮРТЭЛ”<br />
30 минутийн туршид нүдээ аниж хөгжим<br />
сонсох.<br />
Орой найз нартайгаа гадагшаа гарч, пиво уух.<br />
1. Ажил маш их байна.<br />
Телевизийн нэвтрүүлэг үзэх.<br />
Тестийн өмнөх өдөр нь бүхэл оройжингоо<br />
кино үзэх.<br />
Сэтгүүл унших.<br />
Нэг цаг бясалгал хийх.<br />
30 минутийн хугацаанд унтаад авах. Өдөржингөө унтах.<br />
Өдөржингөө ном унших.<br />
Эхнэртэйгээ (нөхөртэйгөө) үг дуугарахгүй<br />
байх.<br />
8. Та ажлаа хугацаанд нь<br />
дуусгаж чадаагүй учраас<br />
таны дарга уурлана.<br />
2. Ажлаа хугацаанд нь<br />
амжуулан дуусгаж чадахгүй<br />
гэж санаа зовниж байна.<br />
Өдөр болгон архи хэтрүүлж уух.<br />
Эхнэр/нөхрөөсөө салах.<br />
Дүү охинтойгоо бүхэл оройг тоглон өнгөрөөх.<br />
Шалгалтын өмнөх долоо хоногт өдөр болгон<br />
найзуудтайгаа гадагш гарах.<br />
Өөрийн хамгийн сайн<br />
найзтайгаа ярилц.<br />
Видео тоглоом тоглох, эсвэл интернэтэд<br />
цагийг өнгөрүүлэх<br />
Гэрээсээ нүүж, хамаатан, эсвэл найзындаа<br />
амьдрах.<br />
Найзтайгаа хамт зах руу хоёр цаг орчим<br />
хугацаагаар явах.<br />
Гэртээ оройтож ирэх.<br />
7. Та хурдан ажиллаж<br />
чадахгүй байгаа учраас<br />
та ажлаа тухай бүрт нь<br />
хийж амжихгүй, хугацаа<br />
хэтрүүлнэ.<br />
3. Шөнө санаа чинь зовж<br />
байгаа учраас таны нойр<br />
хулжиж, унтаж чадахүй<br />
байна.<br />
Анги дотор хамгийн арын ширээн дээр<br />
сууж, хичээлдээ анхаарахгүй байх.<br />
Ажил дээрээ шөнө болтол сууж, хагас, бүтэн<br />
сайнаар ажиллах.<br />
Сургуулиаа хаях.<br />
Хичээлээ таслах.<br />
Орондоо орохын өмнө<br />
бясалгал хий.<br />
Аяга тавгаа угаах.<br />
Гэрийн даалгавраа хийхийн оронд<br />
өдөржингөө гэрээ цэвэрлэх.<br />
6. Та анхаарлаа төвлөрүүлж<br />
чадахгүй байгаа учраас<br />
хурдан ажиллаж чадахгүй<br />
байна.<br />
4. Та унтаж чадахгүй байгаа<br />
учраас бие чинь ядарч байна.<br />
Найз охинтойгоо (залуутайгаа) уулзахаар<br />
тохирсон хэрнээ очихгүй байх.<br />
Найз охиноо (залуугаа) утасдахаар нь<br />
ярихаас татгалзах.<br />
Найз охинтойгоо (залуутайгаа) уулзахгүйн<br />
тулд найзуудтайгаа өдөр болгон спорт заалд<br />
тоглох.<br />
Найз охиноосоо (залуугаасаа) зугтахын тулд<br />
утасны дугаараа солих.<br />
5. Та ядарсан учраас<br />
анхаарлаа төвлөрүүлж<br />
чадахгүй байна<br />
Найз охиноосоо (залуугаасаа) хөндийрч<br />
зугаалгаар хөдөө явах, удаан хугацаагаар<br />
өөр газар байх.<br />
Найз охиноо жирэмсэн болчихоор нь өөр<br />
хот руу шилжин нүүх.<br />
Үдийн завсарлагаар 15<br />
минут унтаад ав.<br />
46 47
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 4<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ БОГИНО ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.3<br />
“АНХААРЛАА ӨӨР ЗҮЙЛД ХАНДУУЛАХААС ЗУГАТАН ЗАЙЛАХ ХҮРТЭЛ”<br />
ХАРИУЛТ<br />
Үйлдлийг ерөнхий ангиллын дагуу хамгийн бага хэмжээний анхаарал сарнилаас хамгийн их<br />
хэмжээний зугатан зайлахыг жагсаасан болно.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.4<br />
ЗАВГҮЙ БААСАН ГАРАГ<br />
Өгүүлбэр бүрийг тус тусад нь цаасан дээр хувилна.<br />
Бага хэмжээний анхаарал<br />
сарниулагч:<br />
--<br />
30 минутын туршид нүдээ аниж хөгжим<br />
сонсох.<br />
--<br />
Телевизийн нэвтрүүлэг үзэх<br />
--<br />
Сэтгүүл унших.<br />
--<br />
Нэг цаг бясалгал хийх.<br />
--<br />
30 минутийн хугацаанд унтаад авах.<br />
--<br />
Аяга тавгаа угаах.<br />
Багахан хэмжээний зайлсхийлт:<br />
--<br />
Тестийн өмнөх өдөр нь бүхэл<br />
оройжингоо кино үзэх.<br />
--<br />
Хичээлээ таслах.<br />
--<br />
Өдөржингөө ном унших.<br />
--<br />
Гэрийн даалгавраа хийхийн оронд<br />
өдөржингөө гэрээ цэвэрлэх.<br />
Томоохон хэмжээний зайлсхийлт:<br />
--<br />
Эхнэртэйгээ (нөхөртэйгөө) үг<br />
дуугарахгүй байх.<br />
--<br />
Гэртээ байгаа хүмүүсийг тоохгүй байх.<br />
--<br />
Гэртээ оройтож ирэх.<br />
--<br />
Найз охиноо (залуугаа) утасдахаар нь<br />
ярихаас татгалзах.<br />
--<br />
Найз охиноосоо (залуугаасаа) зугтахын<br />
тулд утасны дугаараа солих.<br />
--<br />
Найз охинтойгоо (залуутайгаа)<br />
асуудалтай байгаа үедээ зугаалгаар<br />
хөдөө явах, удаан хугацаагаар өөр<br />
газар байх.<br />
Анхаарал сарниулагч:<br />
--<br />
Орой найз нартайгаа гадагшаа гарч, пиво<br />
уух.<br />
--<br />
Дүү охинтойгоо бүхэл оройг тоглон<br />
өнгөрөөх.<br />
--<br />
Найзтайгаа хамт зах руу хоёр цаг орчим ху<br />
гацаагаар явах.<br />
Зайлсхийлт:<br />
--<br />
Өдөржингөө унтах.<br />
--<br />
Шалгалтын өмнөх долоо хоногт өдөр<br />
болгон найзуудтайгаа гадагш гарах.<br />
--<br />
Анги дотор хамгийн арын ширээн дээр<br />
сууж, хичээлдээ анхаарахгүй байх.<br />
--<br />
Найз охинтойгоо (залуутайгаа) уулзахаар<br />
тохирсон хэрнээ очихгүй байх.<br />
--<br />
Найз охинтойгоо (залуутайгаа) уулзахгүйн<br />
тулд найзуудтайгаа өдөр болгон спорт<br />
заалд тоглох.<br />
--<br />
Видео тоглоом тоглох, эсвэл интернэтэд<br />
цагийг өнгөрүүлэх<br />
Зугатан зайлалт:<br />
--<br />
Эхнэр/нөхрөөсөө салах.<br />
--<br />
Гэрээсээ нүүж, хамаатан эсвэл найзындаа<br />
амьдрах.<br />
--<br />
Сургуулиасаа гарах.<br />
--<br />
Найз охиноо жирэмсэн болчихоор нь өөр<br />
хот руу шилжин нүүх.<br />
--<br />
Өдөр болгон архи хэтрүүлж уух.<br />
--<br />
Ажил дээрээ шөнө болтол сууж, хагас,<br />
бүтэн сайнаар ажиллах.<br />
Баасан гаригт шалгалттай гэдгийг багш<br />
чинь зарлав.<br />
Чи шалгалттай гэдгээ мэдэж байсан<br />
хэрнээ зөвшөөрсөн. Энэ бол чиний<br />
хамгийн анхны болзоо тул чиний сэтгэл их<br />
түгшиж байна.<br />
Болзоонд очихыг зөвшөөрснөөс хойш<br />
нэг хоног өнгөрөөд байгаа ч гэсэн чи<br />
анхаарлаа төвлөрүүлж чадахгүй л байна.<br />
Чи өглөөжингөө л хичээлээ давтахыг<br />
оролдсон ч одоо шалгалтаа сайн дүнтэй<br />
өгч чадах эсэх талаар түгшиж эхэллээ.<br />
Хоёр шөнийн турш нойр муутай<br />
хоносноос болоод чи ядарсан байна.<br />
Маргааш шалгалттай бөгөөд чи одоо<br />
сэтгэл их зовниж эхэллээ.<br />
Өнөөдөр Мягмар гариг бөгөөд чамд<br />
таалагддаг нэг охин (хөвгүүн) чамайг<br />
Баасан гаригийн орой хамт гадагш гарахыг<br />
хүссэн байна.<br />
Чамайг болзоонд урьсан тэр өглөөний<br />
бодлоос салж чадахгүй байна. Чи болзооны<br />
тухай, ямар хувцас өмсөх, хаашаа явах<br />
тухай их бодож түгшиж байгаа учраас<br />
шалгалтад бэлтгэн, хичээлээ хийхэд<br />
анхаарлаа төвлөрүүлж чадахгүй байна.<br />
Энэ бүх сэтгэлийн зовнилоос болоод чи<br />
унтаж чадахгүй байна. Өнөө шөнө сайн<br />
унтахгүй өнгөрөөх хоёр дахь шөнө нь!<br />
Чиний сэтгэл зовнисон, түгшсэн, бие<br />
ядарсан учраас чи гэрийнхэнтэйгээ<br />
муудалцдаг болов.<br />
48 49
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 4<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ УРТ ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.5<br />
Завгүй Баасан гараг<br />
Хариулт<br />
Алхмуудыг дарааллаар нь байрлуулбал:<br />
1. Баасан гаригт шалгалттай гэдгийг багш чинь зарлав.<br />
2. Өнөөдөр Мягмар гариг бөгөөд чамд таалагддаг нэг охин (хөвгүүн) чамайг Баасан<br />
гаригийн орой хамт гадагш гарахыг хүссэн байна.<br />
3. Чи шалгалттай гэдгээ мэдэж байсан хэрнээ зөвшөөрсөн. Энэ бол чиний хамгийн анхны<br />
болзоо учраас чиний сэтгэл их түгшиж байна.<br />
4. Чамайг болзоонд урьсан тэр өглөөний бодлоос чи салж чадахгүй байна. Чи болзооны<br />
тухай, ямар хувцас өмсөх, хаашаа явах тухай их бодож түгшиж байгаа учраас шалгалтад<br />
бэлтгэн, хичээлээ хийхэд анхаарлаа төвлөрүүлж чадахгүй байна.<br />
5. Болзоонд очихыг зөвшөөрснөөс хойш нэг хоног өнгөрөөд байгаа ч гэсэн чи анхаарлаа<br />
төвлөрүүлж чадахгүй л байна. Чи өглөөжингөө л хичээлээ давтахыг оролдсон ч одоо<br />
шалгалтаа сайн дүнтэй өгч чадах талаар түгшиж эхэллээ.<br />
6. Энэ бүх сэтгэлийн зовнилоос болоод чи унтаж чадахгүй байна. Өнөө шөнө унталгүй<br />
өнгөрөөх хоёр дахь шөнө нь!<br />
7. Хоёр шөнийн турш нойр муутай хоносноос болоод чи ядарсан байна. Маргааш шалгалттай<br />
бөгөөд одоо сэтгэл их зовниж эхэллээ.<br />
8. Чиний сэтгэл зовнисон, түгшсэн, бие ядарсан учраас чи гэрийнхэнтэйгээ муудалцдаг<br />
болов.<br />
Сэдэв 5<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ УРТ<br />
ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
50<br />
51
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 5<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ УРТ ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Суралцагчид стрессийг <strong>зохицуулах</strong> урт хугацааны аргатай танилцаж, тэдгээрийг хэрэглэх<br />
дасгал хийнэ. Мөн эдгээр аргуудыг өөрийн амьдралд хэрхэн ашиглаж болох талаар хэлэлцүүлэг<br />
хийнэ.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Суралцагчид дараах зүйлсийг хийх чадвартай болсон байна. Үүнд:<br />
• <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино болон урт хугацааны аргын хоорондох ялгааг тодорхойлох.<br />
• <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> урт хугацааны гурваас доошгүй аргыг нэрлэх.<br />
• <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> урт хугацааны аргууд стрессийг хэрхэн бууруулдаг тухай<br />
тайлбарлах.<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар.<br />
• Маркер, эсвэл шохой.<br />
• “<strong>Стрессийг</strong> харуулсан тохиолдол” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.1)-тохиолдол тус бүрийг тусад<br />
нь карт болгон хувилсан байх ба нэг суралцагчид нэг карт.<br />
• “<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> аргын тухай мэдээллийн хуудас” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.2-5.7)<br />
суралцагч тус бүрт нэг хувь.<br />
• “Багаар хийх илтгэлийн удирдамж” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.8)<br />
Багшийн анхааралд: Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.2-5.7-г дараагийн хичээл дээр мөн ашиглах тул<br />
хийсэн хувиудаа хадгалах хэрэгтэй. Хэрвээ боломжтой бол эдгээр нөөц хэрэглэгдэхүүн тус<br />
бүрээс 3-4 хувь бэлдээрэй.<br />
• <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> урт хугацааны аргыг дотор нь стресс үүсэхээс нь өмнө урьдчилан<br />
сэргийлэхэд туслах арга, стресс үүсгэж байгаа эх сурвалжтай тулж ажиллах арга, стресс<br />
нэгэнт үүссэн хойно нь түүний үзүүлэх нөлөөг аль болох үр бүтээлтэйгээр <strong>зохицуулах</strong><br />
бэлтгэл хангадаг арга гэж хувааж болно.<br />
• Цаг хугацааг үр бүтээлтэйгээр <strong>зохицуулах</strong> нь богино хугацаанд багтаан маш их зүйлийг<br />
амжуулах шаардлагаас урган гардаг стрессээс урьдчилан сэргийлэх, үр нөлөөг нь<br />
багасгахад тусалдаг стресс <strong>зохицуулах</strong> нэгэн чухал арга болно.<br />
• Өөртөө сайн сайхнаар хандан өөрийн сэтгэцийн эрүүл мэндийг хамгаалах, эрүүл бус<br />
зуршлаа өөрчлөх, хошин шогийн мэдрэмжээ алдалгүй хадгалах зэрэг нь стрессийг<br />
<strong>зохицуулах</strong> чадвартай холбоотой.<br />
• Биеийн тамирын дасгал сургуулилтыг тогтмол хийх, чанартай сайн хоол идэх, тайвшруулан<br />
амраах нөлөөтэй дасгал тогтмол хийх нь үүсэх стрессийг үр бүтээлтэйгээр <strong>зохицуулах</strong>ад<br />
бидний биеийг бэлтгэж өгдөг.<br />
• Өөрийгөө дэмжин сайшаасан уур амьсгалаар хандах, шийдвэрийг өөрөө гаргах зэрэг нь<br />
хүнд өөрийн амьдралаа өөрөө хянаж байгаа сэтгэгдлийг төрүүлснээр стресс бууруулдаг<br />
арга болно.<br />
• Асуудлыг шийдвэрлэх гэдэг нь стрессийг үүсгэж байгаа нөхцөлийг тодорхойлох, улмаар<br />
эдгээрийг шийдвэрлэхэд тус болох ерөнхий арга юм.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> урт хугацааны аргын тухай<br />
Хэн бүхэнд танил байж болох нэгэн нөхцөл буюу хэт их ажилтай байгаа үеийн тухай уншиж<br />
өгнө.<br />
Тодорхой хугацааны туршид нөхцөл байдал их л хүнд байлаа. Тэгээд сайжрахгүй харин<br />
улам л дордсоор байгаа мэт санагдана. Та ядарсаар, ажлаа хугацаандаа амжуулж чадахгүй,<br />
аливаа зүйлд анхаарлаа төвлөрүүлж чадахгүй болсон байв. Бүх зүйл таны хяналтаас гарчээ.<br />
Харин ажил дээрээ стресс <strong>зохицуулах</strong> сургалтад оролцсон нь аз болжээ. Та стрессийг<br />
<strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны аргыг мэддэг болжээ. Бүх зүйлийг тодорхой хэмжээнд<br />
<strong>зохицуулах</strong> боломжтой боллоо.<br />
Танай дарга харин танд улам их ажил нэмж өгөхийн хажуугаар биелүүлэх боломжгүй<br />
богино хугацааг тулгаж байгаагийн улмаас та олон цагаар галзуу мэт ажиллаж байгаа ч<br />
гэсэн бясалгал хийж байгаагийн ачаар унтахад зориулсан багахан хугацаа ч гэсэн танд<br />
тустай байлаа. Ажлын үр бүтээлээ хэвээр нь хадгалахын тулд та үдийн завсарлагын үеэр<br />
хэсэгхэн хугацаанд унтдаг болжээ. Ажил дээрх нөхцөл байдал хүндрэлтэй болж ирэх үед<br />
стрессээ тайлахын тулд та аль болох чангаар инээж хөхөрдөг болжээ. Гэтэл сүүлийн үед та<br />
өөрөөсөө “Ер нь ингэхийн хэрэг байна уу?” гэж асуудаг болжээ. Танд гэр бүлтэйгээ өнгөрөөх<br />
цаг гарахгүй байгаа нь гэрт стресс үүсэх шалтгаан болж байна. Үдийн завсарлагын үеэр<br />
дугхийхэд зориулж байгаа цаг нь таны ажлын бүтээмжид чухал ач холбогдолтой байгаа<br />
хэдий ч үдийн хоолны үеэр найз нөхөдтэйгээ уулзахад чинь саад болж байна (Найзууд чинь<br />
таныг уулзахгүй байна гэж гомдоллох болов). Та бүх зүйлийг өөрийн хяналтад байлгаж<br />
байна гэж хэлж болох хэдий ч энэ нь багахан хэмжээний хяналт бөгөөд зөвхөн одоо л<br />
ийм байгаа юм. Та энэ байдлыг тэр чигээр нь үүрд хадгалж чадахгүй. Ингээд та хүн бүрийн<br />
амаа олохгүй магтаж байгаа “амьдрах ухааны” талаар эргэлзэх болов...<br />
52 53
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 5<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ УРТ ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
Дараах асуултыг асууна.<br />
Энэ нөхцөлийн асуудал нь юундаа байна вэ? Энд гарч байгаа стрессийг <strong>зохицуулах</strong>ад богино<br />
хугацааны арга яагаад тус болж чадахгүй байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны арга нь зөвхөн түр хугацааны шийдэл болох ба<br />
тэр нь стрессийн шалтгааныг биш харин зөвхөн шинж тэмдэг буюу нөлөөллийг <strong>зохицуулах</strong><br />
арга юм.<br />
Ямар тохиолдолд стрессийг <strong>зохицуулах</strong> богино хугацааны арга үүссэн стрессийг <strong>зохицуулах</strong><br />
чадваргүй байдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Стресстэй нөхцөл нь удаан хугацааны туршид үргэлжилж байгаа тохиолдолд.<br />
--<br />
Стрессийн эх сурвалж болсон нөхцөл нь өөрөө аяндаа шийдвэрлэгдэхээргүй байгаа бол.<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> урт хугацааны арга нь богино хугацааны аргаас юугаараа ялгаатай вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эдгээр арга нь стрессийг үүсгэж байгаа эх сурвалж руу чиглэгдэж, шийдвэрлэхийг<br />
хичээдэг.<br />
--<br />
Эдгээр нь арай тогтмол шинжтэй, зуршил маягийн үйл ажиллагаа байдаг.<br />
--<br />
Эдгээр нь тухайн хүний баримталж байгаа хандлага, байр суурьт илүү удаан хугацааны<br />
өөрчлөлт оруулах зорилготой байдаг.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> урт хугацааны зарим арга<br />
Суралцагчдыг таван багт хуваана. Баг бүр стрессийг <strong>зохицуулах</strong> урт хугацааны нэг буюу<br />
түүнээс дээш тооны аргатай танилцана. Баг бүрт нэг нөхцөл, стрессийг <strong>зохицуулах</strong> урт<br />
хугацааны аргыг хэрхэн ашиглах тухай зааварчилгаа өгнө. Багууд нөхцөлийг уншаад, өөрт<br />
оногдсон аргын тусламжтайгаар гол баатарт тохиолдсон стрессийг хэрхэн <strong>зохицуулах</strong> арга<br />
боловсруулна. Багууд бусад суралцагчдад товч илтгэл тавих ба энэ илтгэлдээ дараах зүйлийг<br />
багтаана.<br />
Үүнд:<br />
--<br />
Аргыг тоймлож, тайлбарлана.<br />
--<br />
Тухайн нөхцөлд гол баатарт тохиолдсон стрессийн шалтгааныг хэлнэ.<br />
--<br />
Гол баатар нь тухайн багт оногдсон аргын тусламжтайгаар өөрт нь тохиолдсон стрессийг<br />
алхам алхмаар хэрхэн бууруулах төлөвлөгөөгөө танилцуулна.<br />
Стрессийн нөхцөл (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.1) болон <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> аргын тухай<br />
мэдээллийн хуудас (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.2-5.7) –ыг дараах хүснэгтийн дагуу тарааж өгнө.<br />
Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.1-д буй таван нөхцөлийг баг бүрт нэг оногдохоор зураасын дагуу<br />
хайчилж бэлтгэсэн байна.<br />
Багийн<br />
№<br />
1 Батын түүх<br />
Стрессийн нөхцөл<br />
2 Мөнхөөгийн түүх<br />
3 Чимгээгийн түүх<br />
4 Булгаагийн түүх<br />
5 Тулгаагийн түүх<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> арга<br />
--<br />
Цаг хугацааны зохицуулалт<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.2)<br />
--<br />
Амьдралаа өөрөө хянах нь<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.3)<br />
--<br />
Бодол санаандаа анхаарал тавих нь<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.4)<br />
--<br />
Мөнгө санхүүгийн зохицуулалт<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.5)<br />
--<br />
Өөрийн бие махбодыг анхаарах нь<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.6)<br />
--<br />
Асуудлыг шийдвэрлэх нь<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.7)<br />
Баг бүр уншсан нөхцөл, боловсруулсан төлөвлөгөөгөө танилцуулна. Багуудын тайлан илтгэлийг<br />
үнэлэхдээ “Багаар хийх илтгэлийн удирдамж” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.8) ба “<strong>Стрессийг</strong><br />
<strong>зохицуулах</strong> аргын тухай мэдээллийн хуудас” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.2-5.7) зэрэг материалыг<br />
ашиглана. Хэрвээ багийн гишүүд нь аль нэг гол санааг илтгэл дотроо дурдахгүй өнгөрвөл<br />
санааг гаргаж ирэхийн тулд нэмэлт асуулт тавина. Баг бүрийн ашигласан аргын нэрийг самбарт<br />
жагсаан бичнэ. Багуудын илтгэл дуусахад самбарт нийт 11 арга бичигдсэн байх ёстой.<br />
Нэг багийн илтгэлийн дараа бусад суралцагчаас дараах асуулт асууна.<br />
Стрессийн шалтгаан нь юу байсан бэ?<br />
Стрессийн улмаас тухайн хүнд ямар мэдрэмж төрсөн бэ?<br />
Энэ багийн ашигласан арга болон төлөвлөгөөтэй холбоотой асуулт байна уу?<br />
Энэ багийн боловсруулсан төлөвлөгөөнд нэмэх зүйл байна уу?<br />
Тухайн нөхцөлд уг аргыг үр дүнтэй болгож байгаа зүйл юу байна вэ?<br />
Бүх багийн илтгэлийн дараа суралцагчдаас дараах асуулт асууна.<br />
Стресст орж байгаагаа мэдэрсэн тохиолдолд ямар аргыг хэрэглэхээ хэрхэн шийдэх ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ямар арга сонгох нь ямар стресстэй тулгараад байгаагаас шалтгаална. Жишээ нь, хэрвээ<br />
стресс нь мөнгө санхүүгийн холбоотой асуудал байгаа бол мөнгө санхүүгийн зохицуулалтын<br />
аргыг хэрэглэх шаардлагатай.<br />
--<br />
Хэрвээ богино хугацаанд их ажлыг амжуулах шаардлагатай тулгараад байгаа бол цаг<br />
хугацааны зохицуулалтын аргыг хэрэглэх ёстой.<br />
Эдгээр арга нь юунд голлон чиглэж байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрийн амьдрал юмуу амьдралд нь үүсээд байгаа нөхцөл байдлыг өөрийн хяналтад авах.<br />
--<br />
Өөрийн амьдрал, тодорхой нэг асуудлыг зохицуулж болох.<br />
--<br />
Эерэг үзэл бодол, хандлагатай болох.<br />
--<br />
Аливаа хүндрэлийг зүгээр нэг тэвчээд байх бус, харин шийдвэрлэх оролдлого хийх.<br />
--<br />
Өөрийн эрүүл мэндийг ерөнхийд нь сайжруулах.<br />
Эдгээр аргаас аль нь хамгийн их хүндрэлтэй вэ? Яагаад?<br />
54 55
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 5<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ УРТ ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
ДҮГНЭЛТ НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.1<br />
СТРЕССИЙН НӨХЦӨЛ<br />
Дараах асуултын дагуу ярилцаж, сэдвийг дүгнэнэ.<br />
Энэ сэдвээр стрессийг <strong>зохицуулах</strong> ямар аргыг мэдэж авсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
<strong>Стрессийг</strong> тайлах богино хугацааны арга<br />
--<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> урт хугацааны арга<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> эдгээр арга бүрийг бид ямар зорилгоор ашигладаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Стрессийн нөлөөг багасгах<br />
--<br />
Стресстэй нөхцөлд шууд тулж ажиллах<br />
--<br />
Стрессээс урьдчилан сэргийлэх, эсвэл үзүүлэх нөлөөг нь бууруулах зорилгоор стресстэй<br />
нөхцөлийг төлөвлөх<br />
--<br />
Ерөнхийдөө стрессийн үзүүлэх нөлөөг даван туулахын тулд хэрэглэх гэх мэт.<br />
1. Батын түүх<br />
Бат дунд сургуулийн төгсөх ангийн сурагч бөгөөд хоёр долоо хоногийн дараа коллежид<br />
элсэн орох шалгалт өгөх ёстой. Сургуулийн амралт эхэлсэн өдөр, Даваа гаригийн өглөө болж<br />
байлаа. Хичээлгүй байсан учраас Бат найзуудтайгаа зугаацахаар төлөвлөжээ. Пүрэв гаригт тэд<br />
дисконд орж бүжиглэнэ, бямба гаригт хотоос гадагш зугаалгаар явна, харин мягмар ба баасан<br />
гаригийн үдээс хойш сагсан бөмбөг тоглохоор тохиролцсон байна. Батаа мөн өөрийн хамгийн<br />
сайн найз болох Төгөлдөртэй хэсэг хугацааг хамт өнгөрөөх бодолтой байгаагаас гадна долоо<br />
хоногт нэг удаа тэр ээждээ дэлгүүрээс юм авахад нь тусалдаг юм. Сүүлийн үед тэр өөртөө<br />
нэг цамц авахгүй бол ерөөсөө болохгүй нь гэж бодох болж, зуны амралтаараа Улаанбаатарт<br />
очиж хэд хонох боломжтой эсэхийг асуухаар хотод амьдардаг нагац эгчдээ и-мэйл бичих<br />
эсвэл утсаар мессэж бичих бодолтой байгаа. Яг одоо түүний хувьд маш их зүйлийг амжуулах<br />
хэрэгтэй байгаа бөгөөд төлөвлөсөн бүх зүйлээ хийхийн зэрэгцээ шалгалтдаа бэлтгэх цаг<br />
тулчихаад Батын санааг зовоох болов.<br />
Батын хувьд үүсээд байгаа нөхцөлийг <strong>зохицуулах</strong>ын тулд цагаа хуваарилахад нь тусал.<br />
2. Мөнхөөгийн түүх<br />
Мөнхөө долоо дугаар ангийн сурагч бөгөөд сүүлийн үед санаа нь зовж, сэтгэл нь хямрах<br />
болжээ. Бүх зүйл буруугаар эргээд байгаа мэт санагдана. Мөнхөөгийн ээж нь түүнийг<br />
яваандаа Анагаах ухааны сургуульд орж суралцах ёстой гэж байнга ярина. Ээж нь өөрөө эмч<br />
бөгөөд хүүдээ мэргэжлээ өвлүүлнэ гэж үргэлж хүсдэг. Харин Мөнхөө байгалийн шинжлэлийн<br />
хичээлд нэг их сайн биш бөгөөд эдгээр хичээлд муухан дүнтэй байна гэж ээж нь уурлана.<br />
Үнэндээ Мөнхөө байгалийн шинжлэлийн хичээлд нэг их дуртай биш л дээ. Тэр харин монгол,<br />
орос, англи хэлний хичээлдээ сайн сурдаг. Өөрт нь байгалийн шинжлэлээс илүү хэлний хичээл<br />
таалагддагийг Мөнхөө өөрөө ч мэднэ.<br />
Гэтэл энэ сэдэв хөндөгдөх бүрт ээж нь энэ асуудлыг аль эрт шийдчихсэн мэт байдлаар ярьдаг<br />
нь Мөнхөөгийн хувьд хэцүү санагдана. Ингээд л өөрт нь сонголт байхгүй, ээжийнхээ хэлснийг<br />
л дагахаас өөр аргагүй болсон мэт хүүд санагдана. Эмчийн мэргэжил бол түүний ирээдүйн<br />
зам биш гэдгийг Мөнхөө дотроо мэдэж байгаа боловч ээжийгээ гомдоож, итгэлийг нь эвдэх<br />
хүсэл алга.<br />
Мөнхөөд шийдвэр гаргах, сонголт хийхийн тулд өөрийгөө сайшаан дэмжсэн байдлаар<br />
хандахад нь тусална уу.<br />
3. Чимгээгийн түүх<br />
Чимгээ, Бат хоёр үерхээд нэлээд хэдэн сар болж байгаа. Бат Чимгээд хайртай гэдгээ хэлсэн<br />
бөгөөд Чимгээг өөрт нь хэрвээ хайртай бол түүнтэй бэлгийн харилцаанд орохыг ятгажээ. Бат<br />
бол сайн найз залуу, хэрвээ түүнтэй унтахгүй бол өөрөөс нь салах байх гэж Чимгээ бодов.<br />
Чимгээгийн найзууд нь ч түүнийг Баттай унтах хэрэгтэй гэж хэлцгээв. Чимгээ түүнтэй унтахгүй<br />
байгаадаа буруутай юм шиг санагдаж, Бат өөрөөс нь салах байх гэж санаа зовохын зэрэгцээ,<br />
үгүй гэж хэлэх нь түүний хувьд маш хүндхэн зүйл учраас энэ асуудлын улмаас маш их санаа<br />
зовж, стресст оржээ. Тэр бүх зүйлийг мэдэж байгаа боловч ийм зүйлд бэлэн биш байлаа.<br />
Чимгээд тухайн нөхцөл байдлын талаар тунгаан бодох, тулгамдаад байгаа асуудлыг<br />
тодорхойлж, стрессийг <strong>зохицуулах</strong> арга зам олоход нь тусална уу.<br />
56 57
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 5<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ УРТ ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
4. Булгаагийн түүх<br />
Булгаа 22 настай, нөхөр, нэг хүүхэдтэйгээ амьдардаг багш бүсгүй юм. Бямба гаригт тэр<br />
найзуудтайгаа хамт гадуур явж байхдаа өөрийн очих дуртай нэг дэлгүүрт ороод, маш гоёмсог<br />
улаан хүрмийг харсан байна. Тэр хүрмийг өмсч үзэхэд маш сайхан таарч байлаа. “Арай л<br />
үнэтэй юм даа” гэж бодсон хэдий ч нэг их эргэцүүлэлгүй тэр хүрмийг худалдан авчээ. Хүрэм<br />
нь түүнд маш их таалагдаж байгаа хэдий ч тэр энэ мөнгийг зарах төлөвлөгөөгүй байжээ.<br />
Гэртээ ирээд Булгаа дараагийн долоо хоногийн хоолны мөнгө маш бага үлдсэнийг мэдэв. Тэр<br />
энэ сарын байрны мөнгөө төлчихсөн байгаа боловч хоол, автобус, мөн Баасан гаригт болох<br />
ажлын газрынхны нийллэг гээд мөнгө шаардагдах зүйл цаана нь их байна. Цалин буутал долоо<br />
хоногийн хугацаа байна. Түүнд одоо цөөн төгрөг үлдсэн ч гэсэн энэ нь хүрэхгүй гэж Булгаа<br />
зовж байгаа ба мөнгөө ингэж үрсэн нь түүний хувьд их л тэнэг хэрэг болжээ гэж бодно. Одоо<br />
яах вэ?<br />
Булгаад энэ долоо хоногийг аль болох бага стресстэй өнгөрөөн, мөнгө санхүүгээ <strong>зохицуулах</strong>ад<br />
нь тусална уу.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Булгаад одоо үлдээд байгаа мөнгөний хэмжээг зааж, өөрийн орон нутгийн нөхцөлд<br />
зохицуулан, нэг долоо хоногийн хугацаанд мөнгө санхүүгээ нарийн <strong>зохицуулах</strong> хэрэгтэй<br />
гэдгийг тайлбарлаарай.<br />
5. Тулгаагийн түүх<br />
Сүүлийн хэдэн сарын турш Тулгаа ажил дээрээ маш их дарамттай байна. Дараагийн долоо<br />
хоногт тэр нэлээд олон ажлын тайлан, мөн улирлын нэгдсэн тайлан бичиж өгсөн байх ёстой.<br />
Хийсэн ажил бүрийнхээ тайланг тухай бүрт нь бичих ёстой байсан ч ажил дээрээ нэлээд<br />
цагийг фэйсбүүкт орж өнгөрүүлдэг байсандаа тэр гэнэт харамсав. Тэр зарим өдөр хэсэг<br />
найзуудтайгаа нийлж, шөнөжингөө онлайнаар видео тоглоом тоглож, нойргүй хоноод, гэртээ<br />
ч харилгүй өнжих тохиолдол нэлээд их гарч байжээ.<br />
Гэрт ч гэсэн нөхцөл байдал нэлээд хүндрэлтэй байна. Эхнэр нь Тулгааг их ажилтай учраас<br />
заримдаа ажил дээрээ хонодог гэж бодож байтал нэг найзаасаа нөхрийгөө видео тоглоом<br />
тоглодог тухай санамсаргүй мэджээ. Тэр хоёрын харилцаа ойрд тун муу байгаа бөгөөд санаа<br />
амар унтаж чадахгүй байна. Тэр хийх ёстой олон ажлын тухай бодож, нойр нь хулжин, эргэж<br />
хөрвөөнө. Ингээд өглөө босоход эрүү нь хөшсөн байх юм.<br />
Тулгаа маш их ядарч байгаа учраас нойроо сэргээхийн тулд кофе байнга ууж, сэтгэлээ<br />
тайвшруулахын тулд чихэр тогтмол иднэ. Тэр сүүлийн долоо хоногийн турш олигтой хоол хийж<br />
чадаагүй учраас бэлэн хоол идэж байлаа. Одоо түүний нуруу нь өвдөж, бараг л өдөр өнжөөд<br />
толгой нь өвддөг болжээ. Өдөр ирэх тусам байдал улам хүндэрсээр байгаа мэт санагдана.<br />
Түүний ажлын бүтээмж нь нэг их сайн биш л байна.<br />
Тулгаагийн өмнө тулгараад байгаа хүндрэлтэй асуудлыг шийдвэрлэхэд тусална уу. Амархан<br />
хийж болох биеийн тамирын дасгал болон амрах төлөвлөгөөг боловсруулан, биеэ анхаарахад<br />
нь тусалж, эрүүл хоолны дэглэм баримтлахад нь хэрэгтэй арга замыг боловсруулна уу.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.2<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ АРГЫН ТУХАЙ МЭДЭЭЛЛИЙН ХУУДАС:<br />
ЦАГ ХУГАЦААНЫ ЗОХИЦУУЛАЛТ<br />
Өөрийн хийх ажлын дарааллыг тогтоох нь цаг хугацааны зохицуулалтын гол үндэс болно.<br />
Үүнийг олон арга замаар хийж болно. Тухайлбал, АБВ арга гэж байдаг. Энэ аргыг дараах<br />
байдлаар хэрэгжүүлж болно.<br />
1. Эхлээд хийх ёстой болон хийхийг хүсч байгаа зүйлийг бүгдийг нь багтаасан “Хийх зүйлийн<br />
жагсаалт”-ыг гаргана. Энэ жагсаалтад стрессийн шинж тэмдгийг бууруулахад тус болох<br />
зүйл болон өмнөө тавьсан богино болон урт хугацааны зорилтыг биелүүлэхэд тус болох<br />
зүйлийг багтаагаарай.<br />
2. Гаргасан жагсаалтад байгаа зүйлийг дараах байдлаар ангилна: маш чухал, заавал хийх<br />
ёстой, яаралтай зүйлийг “А” үсгээр; чухал боловч арай хожуу хийж болох зүйлийг “Б”<br />
үсгээр; харин хийвэл зүгээр боловч заавал одоо хийх гэж яараад байх хэрэггүй зүйлийг “В”<br />
үсгээр тэмдэглэнэ. Хэрвээ та стрессийг бууруулах, амрах зорилготой зүйлсийг ихэнхдээ<br />
анхаардаггүй бол тэр зүйлийг “А” үсгээр тэмдэглээрэй. Хугацаа заагдсан чухал ажил байгаа<br />
бол эдгээрийг хугацаагаар нь ангилах нь зүйтэй. Хамгийн чухал юмуу хамгийн хүнд зүйлээ<br />
хамгийн түрүүнд хийх хэрэгтэй.<br />
3. Ингээд “А”, ”Б”, ”В” гэж хийх ёстой бүх ажлаа ангилж дууссаны дараа одоо зөвхөн “А”<br />
гэдэг ангилалд багтаж байгаа ажлаа тусад нь авч ангилна. Хамгийн чухал ажлаа А-1; ач<br />
холбогдлоороо 2-рт орж байгаа ажлаа А-2 гэх мэтээр тэмдэглэнэ. Дараа нь “Б” ажлаа<br />
дээрхийн адилаар ангилаад (Б-1, Б-2 гэх мэтээр), дараа нь “В” ажлаа дотор нь ангилна.<br />
Одоо эн тэргүүний ажил болон арай хожуу хийх ажлыг багтаасан жагсаалтыг гаргасан<br />
байна. Ингээд “А” ангиллын ажлаа хийж дууссаны дараа та “Б” ангиллын ажлаа хийж эхэлнэ.<br />
4. Өөрийн гаргасан ангилалдаа тулгуурлаад долоо хоногийн ажлын төлөвлөгөөгөө гаргаарай.<br />
Өөрийн хамгийн үр бүтээлтэй ажилладаг үеийг мэдэж аваад, оюун санааны хамгийн их<br />
хүчийг шаардсан ажлаа энэ үед нь тааруулан хийгээрэй.<br />
“Хийх ажлын жагсаалт”-ыг гаргаснаараа цаашдын ажлынхаа тодорхой чиглэлийг олж авна.<br />
Өөрийн цаг хугацааг зохион байгуулалттай болгосноор та юу хийх ёстойгоо, мөн маш чухал,<br />
яаралтай зүйлийг хийж байгаа гэдгээ мэддэг болох ба ингэснээрээ тулгарах шахалт дарамт<br />
багасна. Таны хувьд хийж байгаа зүйлдээ өөрийн хяналтаа нэмэгдүүлж, эдгээр зүйлийг<br />
хэрэгжүүлэхэд анхаарлаа илүү төвлөрүүлэх боломжтой болно.<br />
Санаж явах зүйл:<br />
1. Таны зорилго бол жагсаалтад дурдсан зүйлээ бүгдийг нь хийх явдал биш юм. Хэрвээ та<br />
бүгдийг нь биелүүлж чадвал сайн байна, гэхдээ үүнд анхаарлаа төвлөрүүлэх хэрэггүй.<br />
Зүгээр л өөрт байгаа цагтаа багтаагаад хийж чадах зүйлээ л хий. Энэ аргыг хэрэглэснээр<br />
та хамгийн чухал зүйлээ л хамгийн түрүүнд амжуулж чадна.<br />
2. Өдрөөс өдөрт, тэр ч бүү хэл цаг цагаар таны тэргүүн зэргийн зорилт өөрчлөгдөхөөр<br />
гаргасан жагсаалтаа ч өөрчилж болно. Уян хатан байгаарай.<br />
3. Аливаа зүйлийг хойш тавьдгаа боль. Ямар нэг ажлыг хийх шаардлага гарч ирлээ гэдгийг<br />
мэдсэн дор нь хийх дургүй байлаа ч гэсэн тэр ажлаа хийж байх хэрэгтэй.<br />
58 59
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 5<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.3<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ АРГЫН ТУХАЙ МЭДЭЭЛЛИЙН ХУУДАС 1:<br />
Амьдралаа өөрөө хянах<br />
Өөрөө шийдвэр гаргах<br />
Насанд хүрсэн хүмүүс нь заримдаа хүүхдээ өөрийн хүслээр байлгахыг хүсдэг. Хүүхэд нь эцэг<br />
эхдээ таалагдах зүйлийг мэдэж байгаа. Энэ зүйлийг хийх юмуу эцэг эхийнхээ хүсэн хүлээж<br />
байгаа зүйлийг биелүүлэхийг хичээх нь их байдаг. Амьдралд тохиолдож байгаа том хэмжээний<br />
сонголтыг хийхдээ анхаарал халамж тавьж байгаа насанд хүрсэн хүний заавар зөвлөгөө<br />
авах нь чухал ач холбогдолтой. Өөрөөсөө илүү туршлагатай хүний үгийг сонсон, түүнээс аль<br />
болох их зүйлийг сурч авахыг хичээх ёстой. Гэхдээ өөрт холбогдолтой чухал шийдвэрийг<br />
өөрөө л гаргах ёстой. Учир нь тэр шийдвэрийн дагуу амьдрах хүн нь та өөрөө шүү дээ.<br />
Өөрийн амьдралтай холбоотой шийдвэрийг өөрөө гаргаж эхлэхийн тулд дараах зүйлийг хийх<br />
ёстой. Үүнд:<br />
1. Өөрийн амьдралтай холбоотой чухал шийдвэрийг өөрөө гаргах ёстой гэдэгтээ итгэлтэй<br />
болох.<br />
2. Юуг үнэлж, итгэж, хүсч явдаг тухай бодох.<br />
3. Ирээдүйдээ алхам алхмаар ойртохын тулд хожим ямар хүн болох талаар өөрийн<br />
төсөөллийг гаргах.<br />
4. Хэн нэгэн хүн чиний өмнөөс томоохон шийдвэр гаргах гэж байгаа тохиолдолд ямар нэг<br />
арга хэмжээ авах боломжтой тохиолдлыг таньж мэдэх.<br />
5. Шаардлагатай бол өөртөө итгэлтэй, өөрийгөө сайшаан дэмжсэн байдлаар өөрийн үнэт<br />
зүйл болон өөрийн шийдвэрийг бусад хүнд хэлж зөвлөх.<br />
Өөрийгөө дэмжин сайшаах<br />
Өөртөө итгэлтэй байж, өөрийгөө дэмжин сайшаах нь стрессийг бууруулах нэг арга юм.<br />
Өөрийгөө сайшаан дэмжих чадвартай болохын тулд юуны өмнө би хүнийхээ хувьд ямар эрхтэй<br />
билээ гэдгийг мэдэх нь чухал.<br />
1. Бусдын тавьж байгаа шаардлагад та “үгүй” гэж хэлэх эрхтэй.<br />
2. Таныг хилсдүүлж байгаа юмуу, дарамталж байгаа хүмүүсийн эсрэг тэмцэх эрхтэй.<br />
3. Өөртөө төрж байгаа уур уцаар, итгэл алдарсан, эргэлзсэн, айсан болон хайрлах сэтгэл,<br />
баясал бахдал зэрэг мэдрэмжээ бусдад ил гарган, хуваалцах эрхтэй.<br />
4. Таны эрх зөрчигдсөн үед хариу үйлдэл хийх эрхтэй.<br />
5. Та өөрийнхөөрөө байж, бусад хүнээс ялгаатай байх эрхтэй.<br />
Өөртөө итгэлтэй, өөрийгөө сайшаан дэмжсэн арга хэмжээг авахын тулд хийж болох алхмыг<br />
доор тоймлон дурдлаа. Үүнд:<br />
1. Нөгөө хүнтэйгээ ямар нэг асуудлыг хөндөн ярилцахад тохиромжтой цагийг олно.<br />
2. “Би” гэсэн томъёоллыг ашиглан өөрийн мэдрэмжийг илэрхийлнэ.<br />
3. Та юу хүсч, танд юу шаардлагатай байгаагаа илэрхийлнэ. Т<br />
4. Шаардлагаа тавьж байхдаа тэднээс хариу хэлэхийг хүснэ.<br />
5. Ирээдүйд иймэрхүү нөхцөл байдал үүссэн тохиолдолд хэрхэн биеэ авч явах талаар хоёр<br />
тал харилцан зөвшөөрсөн тохиролцоог боловсруулна.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.4<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ УРТ ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ АРГЫН ТУХАЙ МЭДЭЭЛЛИЙН ХУУДАС: 2<br />
Өөртөө сайхан хандах<br />
Бодол санаандаа анхаарал тавих нь<br />
Хүн заримдаа өөртөө хамгийн хүчтэй дайсан болдог. Өөрийн найзад ханддаг шиг өөртөө<br />
эелдэг бөгөөд сайн хандаж сурах нь юу юунаас илүү чухал. Хүн болгонд өөрийн хайр, халамж<br />
хэрэгтэй байдаг. Өөртөө сайн сайхан хандахын тулд хийж болох зарим зүйлд дараах алхам<br />
орно. Үүнд:<br />
--<br />
Хэрвээ та аливаа зүйлийг хамгийн төгс хэлбэрээр хийх хандлагатай бол өөртөө тавьж<br />
байгаа хатуу шаардлагыг утга учиртай, бодит амьдралд байж болохоор хэмжээнд хүртэл<br />
бууруул. Бүх зүйл дээр хамгийн сайн нь байх албагүй.<br />
--<br />
Ямар нэг дэвшил гаргасан юмуу, чадах зүйлээ биелүүлсэн бол өөрийгөө шагнаж урамшуул.<br />
Өөртөө урам зориг өгч, баясаж цэнгэх боломж олго.<br />
--<br />
Амьдралд юмуу өөртөө хэтэрхий хахир хандах хэрэггүй. Амьдралд заримдаа нухацтай<br />
хандах шаардлага гардаг ч гэсэн зарим хүн үүнийг хэтрүүлэх нь байдаг. Амьдрал гэдэг<br />
чинь бас зугаа цэнгэл, инээж хөхрөхөөс бүрдэж, түүнийг хүсч байдгийг битгий март.<br />
Жижиг алдаа, саад бэрхшээл бол жижиг л зүйл шүү дээ.<br />
Эерэг хандлагатай байх<br />
Аливаа зүйлийг эерэг талаас харж сурах нь стрессийг бууруулах, түүнээс урьдчилан сэргийлэх<br />
нөлөөтэй байдаг. Энэ нь хэдийгээр энгийн зүйл мэт сонсогдож байгаа ч хүмүүс заримдаа<br />
сөрөг хандлагад дассан тул үүнээсээ салж чаддаггүй. Аливаа зүйлд эерэг хандлага баримтлах<br />
сонголт хий, тэгвэл сэтгэл санаа арай өөдрөг байна гэсэн үг. Дараах зүйлийг хийх нь танд тус<br />
болно.<br />
--<br />
Аливаа зүйлийн эерэг талыг нь харж сонголт хий. “Энэ аяга дүүрэн биш байна” гэж бодож<br />
байгаа ч үүний оронд тэр аяга нь бас хоосон биш байгааг сана.<br />
--<br />
Та сайхан ааш зантай байгаа үедээ амьдралд тохиолдсон баярлаж бахархаж явдаг бүх<br />
зүйлийнхээ жагсаалтыг гаргаж үзээрэй. Ажил үйлс чинь доройтоод байна гэж бодохын<br />
цагт тэр жагсаалтаа гарган ирж, дахин нэг уншаад, өөрийгөө болон өөрийн амьдралын<br />
үнэ цэнийг мэдрээрэй.<br />
--<br />
“Дотор хүн”-тэйгээ ярьж эерэг уур амьсгал оруулах аргыг ашиглаарай. Тархин дотор<br />
өрнөж байгаа “яриаг” сонсож байгаад, өөрийгөө буруутгасан, сөрөг уур амьсгалтай<br />
бодлоо “зогсоо”. Сөрөг уур амьсгалтай зүйлийг бодож байгаа үед өөртөө хэлж болох<br />
эерэг өгүүлбэрийг зохио.<br />
Хошин шогийн мэдрэмжтэй байх<br />
Бүх зүйл муугаар эргэж, инээхээс өөр юу ч хийх аргагүй болсон мэт санагдах үе таны амьдралд<br />
тааралдаж байсан уу? Инээд гэдэг нь байгалийн нэгэн “эм” билээ. Та аливаа нөхцөл байдлын<br />
саруул тунгалаг, инээдтэй талыг нь олж харж сонгох хэрэгтэй. Бүх л зүйл ээдрээтэй, хүндрэлтэй<br />
болоод ирэхийн цагт хэтийн төлөвөө алдалгүй харж байхад хошин шогийн мэдрэмж тус болно.<br />
Инээх хөхрөх чадвараа алдахгүйн тулд дараах зүйлийг хийж болно. Үүнд:<br />
--<br />
Нийлж байх шогч хүмүүсийг ол. Таныг инээлгэж байдаг хүмүүс нь танд сайн нөлөө үзүүлнэ.<br />
--<br />
Инээдмийн кино, хошин шогийн тоглолт, нэвтрүүлэг үзэж байгаарай.<br />
--<br />
Инээдмийн ном болон комикс уншиж байгаарай.<br />
--<br />
Шинэ онигоо цээжилж, бусад хүнд ярьж өгөөрэй.<br />
--<br />
Инээж хөхрөх дасгал хийж, аль болох их инээж байхыг хичээгээрэй.<br />
60 61
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 5<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.5<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ АРГЫН ТУХАЙ МЭДЭЭЛЛИЙН ХУУДАС: 3<br />
Мөнгө санхүүгийн зохицуулалт<br />
Мөнгө олон төрлийн стрессийн шалтгаан болдог. Ялангуяа мөнгө бага байх нь маш их стресс<br />
үүсгэдэг. Мөнгөтэй холбоотой стрессээс урьдчилан сэргийлэх хамгийн шилдэг арга бол төсөв<br />
хийж мөрдөх юм (Энэ нь зарцуулалтын төлөвлөгөө юм). Хэрвээ мөнгийг буруу зарцуулж<br />
байгаагаа мэдвэл төсөв хийж, хийсэн төсвөө чанд баримталснаар өөрийн зарцуулалтыг хянах,<br />
мөн дараагийн мөнгөтэй залгатал хангалттай хэмжээний нөөцтэй болж, яваандаа мөнгөн<br />
хуримтлал бий болгоно гэдэгтээ итгэлтэй байх боломжтой болно.<br />
Өөрийн мөнгө санхүүг <strong>зохицуулах</strong>ын тулд та дараах зүйлийг хийх ёстой. Үүнд:<br />
--<br />
Нийт орлогынхоо хэмжээг бичээд, нэг долоо хоногт, эсвэл нэг сард хэдий хэмжээний<br />
мөнгө зарцуулах боломжтойг төлөвлө.<br />
--<br />
Одоогийн байдлаар хоол, унаа, байр, гэр ахуй гэх мэт зайлшгүй хэрэгцээтэй зүйлд<br />
нэг өдөр, нэг долоо хоног юмуу, нэг сарын хугацаанд хэдий хэмжээний зардал гаргаж<br />
байгаагаа тооцоолоод, танд шаардагдах мөнгөний хэмжээг орж ирэх орлогын хэмжээтэй<br />
харьцуулж үз.<br />
--<br />
Орж ирэх мөнгөний хэмжээнд тохирсон зарцуулалтын төлөвлөгөөг гарга. Хэрэв боломжтой<br />
бол онцгой хэрэгцээ болон яаралтай зүйлд зориулж багахан хэмжээний мөнгийг сар<br />
болгон хуримтлуул.<br />
--<br />
Хэрвээ таны үндсэн хэрэгцээнд шаардагдах мөнгөний хэмжээ нь орж ирэх орлогын<br />
тань хэмжээнээс илүү гарч байгаа бол хэрэгцээгээ аль болохоор багасгах, эсвэл нөхцөл<br />
байдлыг хэвийн хэмжээнд байлгахад шаардагдах нэмэлт орлогын эх үүсвэрийг эрж олох<br />
хэрэгтэй.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.6<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ УРТ ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ АРГЫН ТУХАЙ МЭДЭЭЛЛИЙН ХУУДАС: 4<br />
Биеийн тамирын дасгал тогтмол хийх<br />
Өөрийн бие махбодыг анхаарах нь<br />
Стресс бууруулах зорилгоор боловсруулж ашиглах нэгэн чухал арга бол биеийн тамирын<br />
дасгал юм.<br />
Биеийн тамирын хөтөлбөрийг боловсруулахад ашиглаж болох үндсэн хоёр алхмыг доор<br />
харуулав.<br />
Үүнд:<br />
1. Таалагддаг нэг, эсвэл түүнээс дээш тооны дасгал олж бэлтгэ. Аажим, хэмнэлтэй ямар ч<br />
төрлийн хөдөлгөөн байж болно.<br />
2. Уг дасгалыг биеэ хэт их ачаалалд оруулахгүй, нэлээд удаан хугацааны турш тасралтгүй<br />
өөрийн биед эвтэйхнээр байнга хийж бай. Таны биед тохирсон давтамж, эрч хүч болон<br />
үргэлжлэх хугацааг тогтоо.<br />
Давтамж гэдэг нь долоо хоногт хэдэн удаа хийхийг хэлнэ. <strong>Стрессийг</strong> бууруулахын тулд биеийн<br />
тамирын дасгалыг долоо хоногт наад зах нь гурван удаа хийвэл зохино.<br />
Эрч хүч гэдэг нь уг дасгалыг хэр хурдан юмуу, удаан хийх вэ гэсэн үг. Өөрийн биед тохирсон<br />
түвшнийг олох ёстой боловч аажим ахиулж хийх тусмаа сайн.<br />
Үргэлжлэх хугацаа гэдэг нь хэдий хугацаанд хийх вэ гэсэн үг. Хамгийн дээд хэмжээний үр<br />
өгөөжийг авахын тулд биеийн тамирын дасгалыг дундаа завсарлагагүйгээр 20-30 минутийн<br />
туршид хийх ёстой.<br />
Хоолны дэглэм баримтлах<br />
“Идэж байгаа зүйл чинь та юм шүү” гэсэн хэллэгийг та урьд нь сонссон уу? Таны идэж<br />
байгаа зүйл нь таны мэдрэмж болон гадаад үзэмжид нөлөөлдөг учраас хүмүүс ингэж хэлдэг.<br />
<strong>Стрессийг</strong> бууруулах зорилгоор хэрэглэх хоолны дэглэмтэй холбоотой хоёр жишээ татъя:<br />
1. Боловсруулагдсан элсэн чихрийн хэмжээг багасгах.<br />
2. Хэрэглэж байгаа кофеины хэмжээг багасгах.<br />
Элсэн чихэр нь хүний цусан дахь сахарын хэмжээг ихэсгэх, бууруулах нөлөө үзүүлдэг учраас<br />
хүний биеийн эрч хүчний түвшинд нөлөөлж, улмаар ааш араншинг амархан хувирамтгай<br />
болгодог. Чихэр, шоколад, жигнэмэг, сахар, хийжүүлсэн ундаа, мөн боловсруулсан элсэн<br />
чихрийн агууламжтай бусад төрлийн бүтээгдэхүүнийг өөрийн хоол хүнснээсээ бүрэн хасах,<br />
хэмжээг нь аль болох бага түвшинд байлгахыг хичээгээрэй. Кофеин нь хүнийг амархан айж<br />
цочдог, бухимдуу болгодог. Кофе, байхуу цай, кока кола, шоколад гэх мэт кофеин агуулсан<br />
зүйлээс аль болох зайлсхийвэл зохилтой. Хоол хүнсний горимдоо бага хэмжээний өөрчлөлт<br />
хийж, эдгээрийгээ тууштай баримтлаад үзээрэй.<br />
Тогтмол амрах<br />
Амрах нь хүний сэтгэл санааг саруул болгож, илүү цэгцтэй сэтгэхэд тус болдог. Энэ нь сэтгэл<br />
санааг төвлөрүүлэн, бүтээлч санааг гаргахад тустай. Хэрвээ та сэтгэлээ тайвшруулан амраах<br />
дасгалыг тогтмол хийж заншвал стрессгүй, илүү тайван байж чадна. Түрүүчийн сэдвээр бидний<br />
сурч авсан сэтгэлээ тайвшруулан амрах дасгалд Төсөөлөн бодох; Бясалгал хийх арга багтсан.<br />
62 63
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 5<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.7<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ АРГЫН ТУХАЙ МЭДЭЭЛЛИЙН ХУУДАС: 5<br />
Асуудлыг шийдвэрлэх нь<br />
Стресс болон хүндрэлтэй асуудал үүсээд байгаа үед хэрэглэж болох нэгэн сайн арга бол уг<br />
асуудлын үндэс суурь, нөхцөлийг олж тогтоох явдал юм. Асуудал юунд байгааг олж тогтоох,<br />
энэ нөхцөлд та юу хийж чадахаа тодорхойлоод, хийж чадах зүйлээ хэрэгжүүлэх нь таныг эрх<br />
мэдэлтэй, хяналт тавих чадвартай байгааг мэдрүүлдэг. Хэрвээ ямар нэг асуудал тулгараад<br />
байгаа бол түүнийг заавал тэсч амьдрах шаардлага танд байхгүй. Уг асуудлыг шийдвэрлэчихвэл<br />
та илүү аз жаргалтай байх биш үү?<br />
Аливаа асуудлыг шийдвэрлэхэд дараах алхмыг ашиглаж болно. Үүнд:<br />
--<br />
Асуудал нь юундаа байгааг тодорхойл. Өнгөн талдаа илэрч байгаа асуудлын үндэс суурийг<br />
бодоод, дараа нь ямар шалтгааны улмаас үүссэн гэх мэт асуултыг өөртөө тавьснаар түүний<br />
уг сурвалж руу нэвтрэх, эргэцүүлэн бодох боломжтой болно.<br />
--<br />
Асуудлыг шийдвэрлэх, нөлөөг бууруулахад хэрэглэх боломжийн бүх арга замыг гаргаж ир.<br />
Нэг бус, хэд хэдэн хувилбартай шийдэл байж болохыг анхаараарай.<br />
--<br />
Хувилбар бүрийн ач холбогдлыг тодорхойлоорой.<br />
--<br />
Хамгийн үр ашигтай, хамгийн өгөөжтэй хувилбарыг сонгож, түүнийгээ хэрэгжүүлэх<br />
төлөвлөгөөг боловсруулаарай.<br />
--<br />
Төлөвлөгөөгөө чанд хэрэгжүүлээрэй.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.8<br />
Батын түүх<br />
Арга: Цаг хугацааны зохицуулалт<br />
Батад стресс үүсгэж байгаа зүйл юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
БАГААР ХИЙХ ИЛТГЭЛИЙН УДИРДАМЖ<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ УРТ ХУГАЦААНЫ АРГА<br />
--<br />
Хийхийг хүсч байгаа болон хийх ёстой зүйлээ бүгдийг нь амжуулж хийж чадахгүй гэж<br />
эмээж байна.<br />
Багийн боловсруулсан төлөвлөгөөнд дараах зүйл багтсан байх ёстойг анхаарна уу.<br />
Үүнд:<br />
--<br />
Бат хичээлээ давтахад зориулах хугацааг хамгийн эн тэргүүнд анхаарах.<br />
--<br />
Зугаа цэнгэлийн холбогдолтой, ялангуяа спортын холбогдолтой үйл ажиллагааг багтаасан<br />
байх.<br />
--<br />
Сэтгэлээ амрааж, тайвшрах зориулалттай аргыг багтаасан байх.<br />
Мөнхөөгийн түүх<br />
Арга: Өөрийгөө дэмжин сайшаах, Өөрөө шийдвэр гаргах<br />
Мөнхөөд стресс үүсгэж байгаа зүйл юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Мөнхөөд амьдралаа өөрөө хянаж чадахгүй байгаа мэт санагдаж байна. Өөрөө хүсэхгүй<br />
байгаа ажил, мэргэжлийг сонгуулахаар ээж нь түүнийг шахаж байгаа. Энэ асуудлаар<br />
өөртөө итгэлтэй, өөрийгөө дэмжин сайшаасан байдлаар ээжтэйгээ ярьж чадахгүй байгаа<br />
нь Мөнхөөгийн хувьд хүндрэл үүсгэж байна.<br />
Багийн боловсруулсан төлөвлөгөөнд дараах зүйл багтсан байх ёстойг анхаарна уу.<br />
Үүнд:<br />
--<br />
Өөрийн эдлэх эрхэд итгэлтэй болох, эсвэл амьдралаа өөрөө хянах эрхтэй гэдгийг хүлээн<br />
зөвшөөрсөн байх ёстой. Мөн ээж нь түүний өмнөөс томоохон шийдвэр гаргах гээд байгааг<br />
ойлгох ёстой.<br />
--<br />
Мөнхөөгийн хувьд, ирээдүйдээ юу хийхийг хүсч байгаагаа тодорхойлох арга зам хэрэгтэй.<br />
--<br />
Өөрийгөө сайшаан дэмжсэн харилцааны хэлбэрийг ашиглан, өөрийн ирээдүйн<br />
төлөвлөгөөний талаар ээжтэйгээ ярилцах ёстой.<br />
Чимгээгийн түүх<br />
Аргууд: Асуудлыг шийдвэрлэх, Өөртөө сайхан хандах, Эерэг хандлагатай байх, Хошин шогийн<br />
мэдрэмжтэй байх<br />
Чимгээд стресс үүсгэж байгаа зүйл юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Чимгээ бол аливаа зүйлийг төгс байлгах хандлагатай хүн. Тэр өөртөө хэтэрхий хатуу<br />
шардлага тавьж, өөртэйгөө маш их сөрөг уур амьсгалаар ярьж байна. Тэр аливаа<br />
зүйлийг хэтэрхий ноцтой хүлээж авдаг. Өөртөө хэтэрхий их шаардлага тавьснаар,<br />
өөрийгөө дарамтад оруулж байна.<br />
Багийн боловсруулсан төлөвлөгөөнд дараах зүйл багтсан байх ёстойг анхаарна уу.<br />
Үүнд:<br />
--<br />
Өөртөө тавьж байгаа хүсэлт хүлээлтийг зөөлрүүлж, түвшинг нь бууруулах.<br />
--<br />
Найз нартайгаа уулзаж, инээж наадах цаг гаргах.<br />
64 65
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 5<br />
СТРЕССЭЭС УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ НЬ<br />
--<br />
Баттай ярилцаж, тухайн асуудалд бэлэн биш байгаагаа шуудхан хэлэх.<br />
--<br />
Өөрийн амьдралд байгаа сайн сайхан зүйлийг үнэлэх.<br />
--<br />
Өөртэйгөө ярихдаа эерэг уур амьсгалаар хандах, үүний дотор шинэ бодлын үр тарих<br />
(Хэрвээ баг уг асуудлыг хөндөж гаргахгүй бол Чимгээгийн хувьд шинээр боловсруулах<br />
ямар бодол байж болохыг ярилцана уу).<br />
Булгаагийн түүх<br />
Арга: Мөнгө санхүүгийн зохицуулалт,<br />
Булгаад стресс үүсгэж байгаа зүйл юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэр хүрэм худалдан авч, мөнгөө зарцуулсан. Одоо дараагийн цалин буух хүртэл<br />
хугацаанд мөнгө нь хүрэхгүй гэж эмээж байна.<br />
--<br />
Багийн боловсруулсан төлөвлөгөөнд дараах зүйл багтсан байх ёстойг анхаарна уу. Үүнд:<br />
--<br />
Ажил дээр нь болох нийллэгт оролцох, гэр бүлийнхээ хэрэгцээг хангах зэрэгт нийцүүлэн<br />
энэ долоо хоногийн хугацааны санхүүгийн бодит төсөв зохиох.<br />
--<br />
Бусдаас мөнгө зээлэлгүйгээр энэ долоо хоногийг өнгөрөөх арга зам хайх.<br />
--<br />
Төлөвлөсөн төсвөөс гадуур зүйлд мөнгөө зарахгүй байх хязгаарлалт тогтоох.<br />
--<br />
Хэрвээ тухайн баг Булгааг санхүүгийн уналтад орохоос өмнө санхүүгийн төлөвлөгөө хийх<br />
ёстой байсан гэдгийг дурдахгүй өнгөрөх юм бол Булгааг ер нь хэзээнээс өөрийн төсвийг<br />
хийх ёстой байсныг асууж, дүгнэлт гаргуулна.<br />
Тулгаагийн түүх<br />
Аргууд: Асуудлыг шийдвэрлэх, Биеийн тамирын дасгал тогтмол хийх, Эрүүл хоолны дэглэм<br />
баримтлах, Тогтмол амрах ,<br />
Тулгаад стресс үүсгэж байгаа зүйл юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тулгаа маш их ачаалалтай байгаа. Энэ байдал нь хэсэг хугацаанд үргэлжилнэ. Цагийн<br />
юмыг цагт нь хийгээгүйн улмаас одоо тэр маш их ажилтай байгаа. Бас эхнэртэйгээ<br />
харилцаа муу байгаа. Түүнд стрессийн нөлөөгөөр илэрдэг бие махбодын сонгодог шинж<br />
тэмдэг илэрч байгаа. Энэ нөлөө нь “спираль” хэлбэрээр улам хурцдах шинжтэй байна.<br />
Багийн боловсруулсан төлөвлөгөөнд дараах зүйл багтсан байх ёстойг анхаарна уу.<br />
Үүнд:<br />
--<br />
Долоо хоногт наад зах нь гурван удаа хийж болох биеийн тамирын дасгал сонгох.<br />
--<br />
Түүний хэрэглэж байгаа элсэн чихэр болон кофейны хэмжээг багасгах.<br />
--<br />
Сэтгэл тайвшруулж, амраах үйлчилгээтэй дасгал тогтмол хийх.<br />
-<br />
- Үүсээд байгаа хүндрэлийг шийдвэрлэж болох зарим хувилбарыг сонгох Сэдэв 6<br />
СТРЕССЭЭС УРЬДЧИЛАН<br />
СЭРГИЙЛЭХ<br />
66<br />
67
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 6<br />
СТРЕССЭЭС УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ НЬ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Стресст орсон хойноо түүнийг <strong>зохицуулах</strong> гэж хичээснээс стресст орохгүй байх нь олон<br />
талын ач холбогдолтой.<br />
• Стресст орохгүйн тулд цаг хугацаа, мөнгө санхүүгийн зохицуулалт сайн хийдэг байхын<br />
дээр өөртөө эерэг хандлагатай, аливаад нягт нямбай хандах хэрэгтэй.<br />
• Стресст орсон тохиолдолд хүн бүрт “Аюулгүйн тор” байх хэрэгтэй. Энэ нь хамгийн ойр<br />
дотны итгэлтэй сайн найз, хамт олноос бүрдсэн бүлэг юм.<br />
• “Аюулгүйн тор”-ыг тодорхойлохын тулд нөхөрлөлийн таван түвшинг баримтална.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Стрессээс урьдчилан сэргийлэх нь<br />
ЗОРИЛГО<br />
Стресст орохгүйн тулд түүнээс урьдчилан сэргийлэх талаар бодох бодомж олгоно. Мөн<br />
“Стрессийн аюулгүйн тор” гэдэг аргатай танилцана.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• Стресс үүсэхээс өмнө урьдчилан сэргийлэх боломж байдгийг мэдэх.<br />
• Стресс үүсэхээс урьдчилан сэргийлэх үндсэн аргуудтай танилцах.<br />
• Стресст орохгүйг хичээж ажлаа зөв зохицуулдаг болох.<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар.<br />
• Маркер, эсвэл шохой.<br />
• “Нөхөрлөлийн таван түвшин” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.1) – суралцагч нэг бүрт нэг хувь,<br />
эсвэл нэг том үзүүлэн.<br />
Өмнөх сэдвүүдээр бид стресс нэгэнт бий болсон тохиолдолд хэрхэн зохицуулж болох арга<br />
замын тухай хэлэлцсэн. Харин одоо бид дээрх аргуудыг ашиглан, стрессээс урьдчилан<br />
сэргийлэх тухай ярилцана. Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
Өмнөх сэдвийн дасгал ажилд гарсан аль нэг баатар нь стресс <strong>зохицуулах</strong> ямар нэг аргыг<br />
ашиглах замаар өөрт тохиолдсон стрессийг үүсэхээс нь өмнө урьдчилан сэргийлэх<br />
боломжтой байсан уу?<br />
Стресс үүсэхээс нь өмнө урьдчилан сэргийлэх зорилгоор ямар аргыг ашиглаж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Цаг хугацааны зохицуулалт (удахгүй тохиолдох гэж байгаа маш их шахуу ажилтай үеийн<br />
цагийн хуваарийг гаргах)<br />
--<br />
Мөнгө санхүүгийн зохицуулалт (мөнгө дуусаагүй байх тэр үед л зарцуулалтын төсөв зохиох)<br />
--<br />
Өөртөө найрсаг сайхан хандах (энэ нь итгэл мэдрэмжийг дээшлүүлж, дарамт шахалтын<br />
түвшинг бууруулах нөлөөтэй)<br />
--<br />
Аливаа зүйлд сайн сайхан хандлагатай байх (амьдралыг эерэг талаас нь илүү сайхнаар<br />
төсөөлөх)<br />
--<br />
Хошин шогийн мэдрэмжээ алдахгүй байх (аливаа хүндрэлийн гэгээтэй талыг нь олж<br />
харахад тустай)<br />
--<br />
Асуудлыг шийдвэрлэх (аливаа хүндрэлийг гарахаас нь өмнө урьдчилан сэргийлнэ)<br />
--<br />
Өөрийн үйлдлийг батлан дэмжсэн байдлаар өөртөө хандах (энэ нь аливаа хүсээгүй<br />
хүндрэлээс хол байхад тус болно)<br />
Амьдралд нь тохиолдох бүх стрессийг урьдчилан харж, сэргийлэх боломж хүнд бий юу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй. Амьдралд тохиолдох зарим стрессийг урьдчилан сэргийлэх боломжгүй.<br />
Зарим стрессээс урьдчилан сэргийлэх боломж байхгүй юм бол аль арга нь таны бие махбод<br />
болон сэтгэл санаанд нийцэж, стрессийн нөлөөг бууруулж, даван туулахад туслах вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөртөө итгэлтэй, сайн сайхан хандах.<br />
--<br />
Эерэг хандлагатай байх.<br />
--<br />
Хошин шогийн мэдрэмжтэй байх.<br />
--<br />
Эрүүл хоолны дэглэмтэй байх.<br />
68 69
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 6<br />
СТРЕССЭЭС УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ НЬ<br />
--<br />
Биеийн тамирын дасгал тогтмол хийх.<br />
--<br />
Тогтмол амарч байх.<br />
Самбарт бичсэн ихэнх аргыг хэрхэн ашиглаж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эдгээр аргыг стресст орсон үедээ хэрэглээд зогсохгүй стресс үүсэхээс өмнө урьдчилан<br />
сэргийлэхийн тулд ашиглах боломжтой юм.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Стрессийн аюулгүйн тор<br />
Урт хугацааны туршид үргэлжлэх стрессийг бууруулахад туслах чухал нэг арга нь “Аюулгүйн<br />
тор” юм. Одоо суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
“Аюулгүйн тор” гэж юуг хэлэх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ нь циркэд агаарын үзүүлбэр, эсвэл олсон дээрх үзүүлбэр үзүүлэхэд доогуур нь татдаг<br />
тор юм. Хэрвээ циркчин унавал тэр тор нь түүнийг тогтоон авч, гэмтэхээс урьдчилан<br />
сэргийлдэг.<br />
Тэгвэл “Стрессийн аюулгүйн тор” гэж юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ нь танд шаардлагатай үед туслалцаа үзүүлэх, хэлэх ярихыг чинь сонсох, таныг удирдан<br />
чиглүүлэх, мөн таныг гайхалтай сайн хүн гэдгийг танд байнга сануулж байх итгэлийг чинь<br />
хүлээсэн цөөн хэдэн хүнээс бүрдсэн бүлэг бөгөөд таныг “унаж байх үед барьж аван<br />
тогтоох” үүрэгтэй болно.<br />
“Нөхөрлөлийн таван түвшин” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.1) тарааж өгөх, эсвэл бэлтгэсэн<br />
үзүүлэнгээ дэлгэн харуулна. Үзүүлэнд байгаа мэдээллийг суралцагчид хамт уншина.<br />
Тэд өөрийн дэмжлэгийн тогтолцоо буюу “аюулгүйн тор”-ыг тодорхойлно. Үүний тулд дараах<br />
зүйлийг хийнэ.<br />
--<br />
Өөрийн итгэл найдвар болсон харилцааны шаталбарыг зураад, шат бүрт танилуудынхаа<br />
нэрсийг бичнэ.<br />
--<br />
Өөрийн аюулгүйн торыг үнэлж үзээд, энэхүү торыг хэрхэн бэхжүүлэх тухай эргэцүүлэн<br />
бодно.<br />
--<br />
Таны амьдралд стресс үүсэхэд аюулгүйн тор тэр стрессийг амжилттай даван туулахад<br />
тусалсан тухай дүрслэн бичнэ.<br />
Өөрийн амьдралд байгаа бүх харилцаа холбоог тавдугаар түвшний харилцаа болгох нь тэдний<br />
гол зорилго биш гэдгийг суралцагчдад сануулна. Аюулгүйн тортой байна гэдэг нь тухайн<br />
хүмүүс дараах зүйлийг хүсч байгааг харуулж байна. Үүнд:<br />
--<br />
Өөрийн ойлголт болон чадавхиа 4, 5 дахь түвшинд хүргэн хөгжүүлнэ. Ингэснээр илүү<br />
өндөр түвшний итгэл найдварыг тогтоох боломж гарна. Тэр үед нь нөхцөл байдалд зохих<br />
ёсоор хариу үйлдэл үзүүлэх боломжтой.<br />
--<br />
Тухайн хүний аюулгүйн торны цөм хэсгийг бүрдүүлдэг цөөн тооны 4 ба 5 дахь түвшний<br />
холбоог амьдралдаа бий болгоно.<br />
--<br />
Өөрсдийн орчин тойронд маш олон 1, 2 ба 3-р түвшний холбоог олж болно. Тантай ойрхон<br />
холбоо харилцаагүй хүмүүсийн эзэмшсэн мэдлэг, таныхаас ялгаатай амьдралыг үзэх үзэл,<br />
өөрийн үнэлгээний тусламжтайгаар танд туслалцаа дэмжлэг үзүүлж чадна. Тэр хүмүүс нь<br />
шинэ зүйл, шинэ асуудлыг бидэнд авчирч болно.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.1<br />
НӨХӨРЛӨЛИЙН ТАВАН ТҮВШИН<br />
Бага зэргийн итгэл Дунд зэргийн итгэл Бүрэн хэмжээний итгэл<br />
Нэг дэх түвшин<br />
Баримт<br />
Хоёр дахь<br />
түвшин<br />
Тэд ингэж<br />
хэлдэг<br />
Гурав дахь<br />
түвшин<br />
Би ингэж<br />
боддог<br />
Дөрөв дэх<br />
түвшин<br />
Би ингэж<br />
мэдэрч байна<br />
Тав дахь түвшин<br />
Бидний тухай би<br />
ингэж мэдэрч<br />
байна<br />
Хүмүүсийн хооронд үүссэн итгэлцэл болон харилцаа холбоог үнэлэхийн тулд хүмүүстэй<br />
юуны тухай ярьж байгаагаа эргэцүүлэх нь чухал. Бид хүмүүстэй юуны тухай ярьж, сэтгэлээ<br />
хуваалцдаг вэ? Нөгөө хүн надтай юуны тухай ярьж, хуваалцдаг вэ? Нөхөрлөлийн түвшний<br />
тодорхойлолт нь бусад хүнтэй тогтоосон харилцаагаа үнэлж дүгнэхэд бидэнд тус болно.<br />
Нэг дэх түвшний харилцаа холбоонд баримт мэдээллийн тухай ярьдаг.<br />
“Баасан гарагийн орой нийллэгтэй”, “Дөрөв дэх бүлгээр бид маргааш шалгалттай”, “Долоо<br />
хоногийн сүүлээр цас орох нь ээ” гэх мэт. Нөгөө хүнтэй хуваалцаж байгаа мэдээлэл нь баримт,<br />
мэдээлэл, мэдлэг, хичээл гэх мэт ямар ч аюулгүй, хувийн бус чанартай зүйл байна. Энэ төрлийн<br />
мэдээлэл нь хэлж байгаа хүний хувийн мөн чанартай огт холбоогүй юмуу бараг холбоогүй<br />
байдаг.<br />
Хоёр дахь түвшний харилцаа холбоонд бусад хүмүүсийн бодож, хийж байгаа зүйлийн тухай<br />
ярьдаг. “Бат шинэ найз охинтой болсон гэж би сонслоо”, “Тооны шинэ багш гайгүй сайн багш<br />
гэнээ”. Хоёр дахь түвшний мэдээлэл нь түүнийг хэлж байгаа хүнээс шууд гарч байгаа зүйл биш<br />
учраас мөн л харьцангуй аюулгүй төрлийн мэдээлэл юм. Энэ түвшний мэдээлэлд та өөрөө огт<br />
гарч ирэхгүй. Таны бусадтай хуваалцаж байгаа мэдээлэл нь сонссон, уншсан, эсвэл өөр нэг<br />
хүний хэлсэн зүйл учраас энэ мэдээллийнхээ талаар та ямар бодол, мэдрэмжтэй байгааг хэн<br />
ч мэдэхгүй өнгөрнө. Хэлсэн зүйлийг чинь хүлээж авахгүй байх вий гэсэн эрсдэл энд байхгүй. `<br />
Гурав дахь түвшний харилцаа холбоонд таны юу гэж бодож байгаа тухай ярьдаг. “Энэ<br />
даашинзны өнгө нь надад таалагдаагүй”, “Хурдын шинэ дуу надад таалагдаагүй”, “Бэлгэвчгүй<br />
бэлгийн харилцаа хийнэ гэдэг тэнэг явдал гэж би боддог”. Гурав дахь түвшнээс итгэл ба<br />
эрсдэл эхэлнэ. Та өөрийн бодлыг ил гарган хэлснээр өөрийгөө бусдад таниулж эхэлнэ. Энэ нь<br />
эхний хоёр түвшнээс илүү эрсдэлтэй. Учир нь та өөрийн байр суурийг бусдад таниулж, санал<br />
зөрөлдөх, “өөр” хүн гэдгээ харуулах, магадгүй таныг хүлээж авахгүй байх нөхцөлийг нээж өгч<br />
байна. Үүний зэрэгцээ бусад хүнд хэн болохоо, мөн өөрийн үнэлж үздэг зүйлээ мэдрүүлж<br />
байна.<br />
Дөрөв дэх түвшний харилцаа холбоонд таны мэдрэмжийн тухай ярьдаг. Та уйлж байгаа хүнийг<br />
тэвэрнэ. Гэмтсэн бэртсэн юм уу, эвгүй байдалд орсон хүний сэтгэлийг тайтгаруулна. Та болон<br />
нөгөө хүн чинь мэдрэмжээ харилцан хуваалцаж, түүнд нь хариу үйлдэл үзүүлнэ. Та хоёр уур<br />
хүрсэн, уйтгартай, баяр баясгалантай байгаагаа зөвхөн ярихаар хязгаарлахгүй өөрийн хайр,<br />
баяр баясал зэргийг илэрхийлж, уурлан уцаарлаж, уяран уйлж, баярлан дэвхцэнэ. Сэтгэл<br />
хөдлөлийн эрч хүчийг биеэ барилгүй илэрхийлнэ. Сэтгэлийн хөдөлгөөнөө илэрхийлэх нь үүний<br />
тухай ярихаас илүү эрсдэлтэй байдаг. Энэ түвшний харилцаа холбоонд хүрэхэд бид эрсдэлд<br />
өртөх магадлалтай болно. Энэ түвшин нь хүмүүсээс маш их итгэл шаарддаг ба өөрийгөө<br />
70 71
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 6<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ ХУВИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ<br />
дэлгэн хуваалцаж байгаа бусад хүн таны энэ байдлыг шоолон дооглохгүй, эсвэл танд тэднээс<br />
тусламж авах хамгийн их хэрэгцээтэй байгаа тэр үед таныг хаяад явчихгүй гэдэгт итгэлтэй<br />
байх шаардлага гарна. Энэ түвшинд жинхэнэ холбоо харилцаа үүсдэг.<br />
Тав дахь түвшний харилцаа холбоо нь нөгөө хүний талаар танд ямар мэдрэмж төрж байгаа<br />
тухай ярьдаг. Тав дахь түвшин нь дөрөв дэхийн үргэлжлэл боловч, харин тэр хүнтэй хуваалцан<br />
ярилцах сэдэв нь түүний талаар танд төрж байгаа мэдрэмж болно. Та өөрийн хайр, гомдол,<br />
уур, сэтгэлийн хямрал, аз жаргал, гуниг гутрал, ичих сэтгэл гэх мэт та хоёрын харилцааны<br />
улмаас үүсч байгаа бүхий л төрлийн зүйлээ шууд илэрхийлнэ. Эдгээр зүйлийг бусадтай<br />
хуваалцах нь дээд зэргийн ойрын холбоо, хамгийн их хэмжээний эрсдэл, мөн хамгийн гүн<br />
гүнзгий ойлголцлыг багтаасан байдаг. Ингэхийн тулд нөгөө хүндээ болон та хоёрын хоорондох<br />
харилцаа холбоонд хамгийн дээд хэмжээнд итгэх шаардлагатай болно. Тав дахь түвшний<br />
харилцаа холбооны бэрхшээлтэй талд дараах зүйл багтана. Үүнд: Танд ямар мэдрэмж төрж<br />
байгааг мэдэж байх; өөрт төрж байгаа мэдрэмжийг илэрхийлэх үгсийг мэдэж байх; ийм өндөр<br />
хэмжээний итгэлийг дааж чадах өөр хүн таны амьдралд байх зэрэг болно. Та хоёрын хооронд<br />
тогтсон итгэл цаг хугацаа өнгөрөхийн хэрээр бэхжиж ирэхэд харилцаа холбоо ч мөн бэхжин<br />
тав дахь түвшинд хүрдэг. Хэрвээ дөрөв дэх түвшний харилцаа холбоо хангалттай хугацааны<br />
туршид тогтсон, мөн энэ түвшний харилцаа холбоонд хангалттай хүчин чармайлт тавьж чадсан<br />
бол нөхөрлөлийн тав дахь түвшинд хүрэх сайхан боломж байна.<br />
Сэдэв 7<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ<br />
ХУВИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ ЗОХИОХ<br />
72<br />
73
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 7<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ ХУВИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
Стрессийн нөлөөг багасгах урт хугацааны төлөвлөгөө боловсруулахад дараах зүйлийг<br />
багтаах шаардлагатай. Үүнд:<br />
• Өөрийн мэдэрч байгаа стрессийн эх сурвалж, шалтгааныг зөв тодорхойлох.<br />
• Урьдчилан таамаглаж чадах стресстэй нөхцөлөөс сэргийлэх төлөвлөгөө гаргах.<br />
• Стрессийн нөлөөг <strong>зохицуулах</strong> аргыг тогтмол хэрэглэж, хэвшил болгох.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Сэдэлжүүлэлт<br />
ЗОРИЛГО<br />
Суралцагчид өөрсдийн амьдралд тохиолдож байгаа стрессийг <strong>зохицуулах</strong> аргыг хэрхэн<br />
хэрэглэх талаар төлөвлөгөөг боловсруулж туршина.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийг үзэж судалснаар суралцагчид дараах мэдлэг, чадварыг эзэмшинэ. Үүнд:<br />
• Өөрийн амьдралд хамгийн элбэг тохиолддог стресс үүсгэгчийн жагсаалтыг гаргах.<br />
• <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> богино болон урт хугацааны аргыг ашиглаад, өөрийн амьдралд<br />
тохиолдох стрессийг <strong>зохицуулах</strong> үр ашигтай төлөвлөгөө боловсруулж танилцуулах.<br />
• Стресс бууруулах нь яагаад ач холбогдолтой болохыг харуулсан хоёроос доошгүй<br />
шалтгааныг нэрлэх.<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар.<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой.<br />
• “<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> миний хувийн төлөвлөгөө” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.1) – хоёр<br />
суралцагч бүрийн дунд нэг хувь, эсвэл үзүүлэн байдлаар.<br />
• Тав дахь сэдвийн хүрээнд ашигласан “Стресс <strong>зохицуулах</strong> аргын тухай мэдээллийн хуудас”<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.2-5.7) -аас наад зах нь хэрэглэгдэхүүн тус бүрээс нэг хувь. Хэрвээ<br />
боломжтой бол хэрэглэгдэхүүн тус бүрээс хэд хэдэн хувь, эсвэл суралцагч тус бүрт нэг<br />
хувь.<br />
• A4 цаас – суралцагч бүрт нэг хувь.<br />
• Өнгийн харандаа.<br />
Багш дараах тохиолдлыг уншиж танилцуулахад, суралцагчид тухайн тохиолдолд дүн<br />
шинжилгээ хийж, ямар аргаар стрессийг зохицуулж болох тухай ярилцана.<br />
Төгөлдөр хичээлдээ очихдоо автобусаар явдаг. Нэгэн өдөр автобусанд маш их хүнтэй<br />
байсан бөгөөд тэрээр саяхан авсан шинэ гар утсаа хулгайд алджээ. Төгөлдөр утсаа<br />
алдсанаа автобусанд байхдаа мэдээгүй, сургууль руу орж явахдаа сая мэджээ. Түүнд<br />
харамсах сэтгэл их төрж, аав ээждээ үүнийг яаж хэлэх вэ гэсэн бодол тархинд эргэлдэх<br />
болов. Тэрээр энэхүү стрессийг хэрхэн даван туулах вэ?<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> аргын тойм<br />
Өмнөх сэдвээр судалсан стрессийг <strong>зохицуулах</strong>, сөрөг нөлөөгүй аргыг жагсаан суралцагчдаас<br />
асууж, тэдний нэрлэсэн аргыг самбарт бичнэ.<br />
Жишээлбэл: Кино үзэх, хөгжим сонсох, гадуур алхах, .... гэх мэт.<br />
Стресс үүсгэх нөхцөлийг нэрлэж, суралцагчид уг нөхцөлд үүсэх стрессийг <strong>зохицуулах</strong> аргыг<br />
санал болгоно.<br />
Чухал шалгалт өгөх<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Цаг хугацааны зохицуулалт.<br />
--<br />
Өөртэйгөө эерэг уур амьсгалтай яриа өрнүүлэх.<br />
--<br />
Бясалгал хийх.<br />
--<br />
Биеийн тамирын дасгал хийх, эсвэл амраах зориулалттай бусад аргыг ашиглах.<br />
Өртэй байх<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Мөнгө санхүүгийн зохицуулалт.<br />
--<br />
Асуудлыг шийдвэрлэх.<br />
Найзтайгаа байнга санал зөрөлдөх<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөртөө итгэлтэй, өөрийгөө сайшаан хандах.<br />
--<br />
Бусадтай ярилцах.<br />
--<br />
Асуудал шийдвэрлэх.<br />
74 75
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 7<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ ХУВИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ<br />
Өөрийн ирээдүйн талаар шийдвэр гаргах<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бусадтай ярилцах<br />
--<br />
Бичих<br />
--<br />
Асуудал шийдвэрлэх<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong>ын тулд хэрэглэх цорын ганц зөв арга гэж бий юу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ихэнх тохиолдолд сонголт хийж болох хэд хэдэн хувилбар хүнд байдаг.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> хувийн төлөвлөгөө боловсруулах<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж, ярилцана.<br />
Стресс үүсгэгчтэй тэмцэхийн тулд нэн түрүүнд ямар алхам хийх нь зүйтэй вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Уг зүйлийг тодорхойлох.<br />
Уг зүйлийг тодорхойлсны дараа юу хийх ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тухайн зүйлтэй тэмцэхэд хэрэглэж болох төрөл бүрийн аргын тухай бодоод, хамгийн сайн<br />
үр дүнтэй, хамгийн тохиромжтой санагдсан хувилбарыг сонгоно.<br />
Ирээдүйд тохиолдож болзошгүй стрессийн эх үүсвэрийг урьдчилан таамаглах боломжтой юу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Заримыг нь урьдчилан таамаглах боломжтой.<br />
Урьдчилан таамаглаж болох стрессийн эх үүсвэрийн хувьд яах ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Болохоос нь өмнө урьдчилан сэргийлэх, эсвэл нөлөөллийг нь бууруулах арга замыг<br />
төлөвлөх.<br />
Харин урьдчилан таамаглах боломжгүй эх сурвалжийн хувьд яах ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
Стресс <strong>зохицуулах</strong>, хүнийг стрессийн нөлөөлөлтэй тэмцэх эсэргүүцэлтэй болгодог ерөнхий<br />
аргыг ашиглана.<br />
Суралцагч нэг бүрт, эсвэл хоёр суралцагч бүрийн дунд “<strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> миний хувийн<br />
төлөвлөгөө” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.1) материал тарааж өгөх, эсвэл урьдчилан бэлтгэсэн<br />
үзүүлэнгээ дэлгэн харуулна. Суралцагч бүр стрессийг <strong>зохицуулах</strong> өөрийн төлөвлөгөөг<br />
боловсруулна. Нэг суралцагч эхний зааврыг чанга уншина. Тэднээс асуух, лавлах зүйл байгаа<br />
эсэхийг тодруулна. Дараа нь өөр суралцагч хоёр дахь зааврыг уншина. Мөн лавлах зүйл<br />
байгаа эсэхийг асууна. Ийм байдлаар бүх зааврыг уншаад, бүх зүйлийг суралцагчид ойлгосон<br />
эсэхийг шалгана.<br />
Тавдугаар сэдвээр ашигласан “Стресс <strong>зохицуулах</strong> аргын тухай мэдээллийн хуудас” (Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 5.2-5.7) тараах материалыг суралцагчид өөрийн төлөвлөгөөг боловсруулахдаа<br />
лавлагаа болгон ашиглана. Материал хангалттай бол суралцагчдын дунд тарааж ашиглуулна.<br />
Стресс <strong>зохицуулах</strong> хувийн төлөвлөгөө боловсруулж байх үеэр багш анги дотуур явж, ямар нэгэн<br />
асуулт гарвал хариулт өгч, тайлбарлаж, суралцагчдад тусална. Суралцагчид төлөвлөгөөгөө<br />
бусдад танилцуулна. Урьдчилан таамаглаж болох стресс үүсгэгч болон тэдгээрийн нөлөөг<br />
хамгийн бага хэмжээнд байлгах арга замын талаар суралцагчдын хариултыг сонсоно.<br />
Урьдчилан таамаглаж болохооргүй стресстэй тэмцэх эсэргүүцэлтэй болоход тус болох зарим<br />
аргыг нэрлэнэ. Энэ аргыг хэрэгжүүлэх талаар боловсруулсан тодорхой төлөвлөгөөг сонсоно.<br />
Суралцагчидтай дараах асуултын дагуу ярилцана.<br />
--<br />
Төлөвлөгөөний аль хэсгийг боловсруулахад хамгийн хэцүү байсан бэ?<br />
--<br />
Та нарын боловсруулсан төлөвлөгөөний аль хэсгийг хэрэгжүүлэхэд хялбар гэж бодож<br />
байна вэ? Яагаад?<br />
--<br />
Та нарын боловсруулсан төлөвлөгөөний аль хэсгийг хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй гэж бодож<br />
байна вэ? Яагаад?<br />
--<br />
Бүх өөрчлөлтийг нэгэн зэрэг хийхээр зорих нь зөв үү? Тийм бол яагаад? Үгүй бол яагаад?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Олон хүний хувьд, нэг удаад зохицуулж болох хэмжээний цөөн хэдэн өөрчлөлтийг хийгээд,<br />
эдгээр өөрчлөлтөө хэвшил болтол тууштай баримтлах нь хялбар. Дараа нь өөр бусад<br />
өөрчлөлтийг хийж болно.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Стресс <strong>зохицуулах</strong> төлөвлөгөө хийх нь яагаад ач холбогдолтой болохыг суралцагчдаас<br />
асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хийж чадах зүйлийнхээ тухай ухамсартайгаар бодох нь эдгээрийг хийх магадлалыг улам<br />
нэмэгдүүлнэ.<br />
--<br />
<strong>Стрессийг</strong> даван туулах боломжгүй, түүний хүчинд автагдахаас өөр аргагүй мэт санагдах<br />
нь элбэг тохиолддог. Стресс <strong>зохицуулах</strong> төлөвлөгөөтэй байх нь танд итгэл төрүүлж,<br />
тохиолдоод байгаа стрессийг өөрийн хяналт доор байлгах боломжийг олгоно.<br />
--<br />
Таны амьдралд тохиолддог стрессийн тухай бодсоны үр дүнд урьд нь мэдээгүй байсан<br />
стрессийн шалтгааныг нээж танихад тус болох магадлалтай.<br />
76 77
МОДУЛЬ 7: СЭДЭВ 7<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ ХУВИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 7.1<br />
СТРЕССИЙГ ЗОХИЦУУЛАХ МИНИЙ ХУВИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ<br />
Стрессийн эх үүсвэртэй тэмцэх нь<br />
1. Таны хувьд хамгийн их хэмжээний стресс байнга үүсгэж байдаг гурван үйл явдлыг<br />
тод о р х о й л н о у у.<br />
• ______________________________________________________________________<br />
• ______________________________________________________________________<br />
• ______________________________________________________________________<br />
2. Стресс үүсгэгчдээс сонгон авч, яагаад таны хувьд стресс үүсгэж байгааг харуулсан янз<br />
бүрийн шалтгааныг бичнэ үү.<br />
Нэг дэх стресс үүсгэгч: _____________________________________________________<br />
__________________________________________________________________________<br />
Хоёр дахь стресс үүсгэгч: __________________________________________________<br />
_________________________________________________________________________ _<br />
__________________________________________________________________________<br />
Гурав дахь стресс үүсгэгч: _________________________________________________<br />
3. Таны жагсаан бичсэн шалтгаанаас өөрчилж болох эсвэл хяналтдаа байлгах боломжтой<br />
шалтгааныг дугуйлна уу.<br />
4. Таны дээр жагсаан бичсэн шалтгаанууд дотроос дурын гурван шалтгаантай тэмцэхэд үр<br />
өгөөжтэй байх аргыг жагсаан бичнэ үү.<br />
Нэг дэх шалтгаан: ________________________________________________________<br />
Би үүнтэй хэрхэн тэмцэх вэ:<br />
________________________________________________________________________<br />
• _____________________________________________________________________<br />
• _____________________________________________________________________<br />
• _____________________________________________________________________<br />
Хоёр дахь шалтгаан: ______________________________________________________<br />
Би үүнтэй хэрхэн тэмцэх вэ:<br />
• ______________________________________________________________________<br />
• ______________________________________________________________________<br />
• ______________________________________________________________________<br />
Гурав дахь шалтгаан: ______________________________________________________<br />
Би үүнтэй хэрхэн тэмцэх вэ:<br />
• ______________________________________________________________________<br />
• ______________________________________________________________________<br />
• ______________________________________________________________________<br />
5. Нэг асуултад хариулт болгон бичсэн гурван стресс үүсгэгчийн дотроос аль нь урьдчилан<br />
таамаглаж болохыг тодорхойл. Хэрвээ эдгээрээс аль нь ч урьдчилан таамаглах<br />
боломжгүй бол ирээдүйд таны хувьд стресс үүсгэнэ гэдгийг мэдэж байгаа үйл явдал,<br />
нөхцөл байдлыг бичнэ үү.<br />
____________________________________________________________________________<br />
____________________________________________________________________________<br />
6. Уг стресс үүсгэгч нь таны амьдралд гарч ирснээр үүсэх стрессийн нөлөөллийг<br />
багасгахын тулд хийх зүйлийг жагсаан бичнэ үү.<br />
Урьдчилан таамаглаж болох нэг дэх стресс үүсгэгч: _____________________________<br />
Энэ стресс үүсгэгчийн үзүүлэх нөлөөг багасгахын тулд стрессийг <strong>зохицуулах</strong> ямар аргыг<br />
ашиглах вэ?<br />
• ___________________________________________________________________<br />
• ___________________________________________________________________<br />
• ___________________________________________________________________<br />
Урьдчилан таамаглаж болох хоёр дахь стресс үүсгэгч: _______________________<br />
Энэ стресс үүсгэгчийн үзүүлэх нөлөөг багасгахын тулд стрессийг <strong>зохицуулах</strong> ямар аргыг<br />
ашиглах вэ?<br />
• ___________________________________________________________________<br />
• ___________________________________________________________________<br />
• ___________________________________________________________________<br />
Стрессийн нөлөөнөөс өөрийгөө хамгаалах нь<br />
7. Стрессийн үзүүлэх ерөнхий нөлөөг эсэргүүцэх өөрийн тэмцлийг нэмэгдүүлэхийн тулд би<br />
дараах аргыг ашиглана.<br />
• ___________________________________________________________________<br />
• ___________________________________________________________________<br />
• ___________________________________________________________________<br />
8. Өөрийн бичсэн аргуудаас нэгийг сонгож, энэ аргыг хэрэгжүүлэхэд зориулсан<br />
төлөвлөгөөг алхам алхмаар тайлбарлан боловсруулна уу.<br />
Арга: _________________________________________________________________<br />
Алхмууд:<br />
1. ___________________________________________________________________<br />
2. ___________________________________________________________________<br />
3. ___________________________________________________________________<br />
4. ___________________________________________________________________<br />
5. ___________________________________________________________________<br />
78 79
БАГЦ СЭДВИЙН ДҮГНЭЛТ<br />
Энэ багц сэдвээр судалсан агуулгын талаар суралцагчдын бодол санаа, сэтгэгдлийг сонсоно.<br />
Дараах асуултын дагуу ярилцаж, модулийг дүгнэнэ.<br />
--<br />
Энэ багц сэдвийн ямар дасгал ажил хамгийн сонирхолтой байсан бэ? Яагаад?<br />
--<br />
Шинэ, сонирхолтой санагдсан, шинээр мэдэж авсан зүйлээ нэрлэнэ үү?<br />
--<br />
Ямар зүйлийг ойлгоход хэцүү байсан бэ? Энэ багц сэдвийн агуулгатай холбоотой лавлах<br />
ямар нэгэн асуулт байна уу?<br />
--<br />
Сурч авсан шинэ чадвараас алийг нь хэрэглэхэд хүндрэлтэй гэж бодож байна вэ? Үүний<br />
талаар юу хийж болох вэ? Уг шинэ чадварыг төлөвшүүлэхэд бие биедээ хэрхэн тусалж<br />
болох вэ?<br />
--<br />
Яагаад энэ багц сэдвээр заасан чадварыг эзэмших нь чухал гэж бодож байна вэ?<br />
--<br />
Энэ багц сэдвээр судалсан чадвараас хэрэглэж үзсэн үү? Ямар үр дүн гарсан бэ?<br />
--<br />
Эдгээр чадвар нь цаашдын амьдралд чинь ямар ач холбогдолтой байж болох вэ?<br />
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ<br />
--<br />
Anderson, J., Beels, C., & Powell, D. (1994). Healthskills for life (Key Stage 3). Walton-on-<br />
Thames Surrey, UK: Thomas Nelson and Sons Ltd.<br />
--<br />
Hipp, E. (1995). Fighting invisible tigers: A stress management guide for teens (Revised and<br />
Updated). Minneapolis: Free Spirit Publishing.<br />
--<br />
Free Spirit Publishing Inc.-ийн зөвшөөрлөөр Үл үзэгдэгч бартай тэмцэх нь: Өсвөр насныханд<br />
зориулсан стрессийг <strong>зохицуулах</strong> тухай зөвлөмж (Earl Hipp © 1995)-өөс хэсэглэн авав. Free<br />
Spirit Publishing Inc., Minneapolis, MN; 1-866-703-7322; www.freespirit.com. Бүх эрх хүчинтэй.<br />
--<br />
Ребекка Уаттэрс. (2003). Амьдрах ухаан: <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong> нь. НҮБ-ын Хүн амын сан,<br />
Монгол дахь Энх тайвны корпус. БСШУЯ.<br />
- - Ребекка Уаттэрс., Байгалмаа,Ч. (2007). Амьдрах ухааны чадварууд: <strong>Стрессийг</strong> <strong>зохицуулах</strong><br />
нь. НҮБ-ын Хүн амын сан, БСШУЯ, Монгол дахь Энх тайвны корпус, Шведийн хөгжил,<br />
хамтын ажиллагааны агентлаг.
Энэхүү багц гарын авлага нь үнэгүй тараагдах бөгөөд<br />
зарж борлуулахыг хориглоно!<br />
ISBN:
Change language