Харилцаа
Харилцаа
Харилцаа
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
2<br />
МОДУЛЬ<br />
ХАРИЛЦАА<br />
“АМЬДРАХ УХААНЫ ЧАДВАР” БАГЦ ГАРЫН АВЛАГА
МОДУЛЬ<br />
2<br />
3 ДАХЬ ХЭВЛЭЛ<br />
ХАРИЛЦАА<br />
“АМЬДРАХ УХААНЫ ЧАДВАР” БАГЦ ГАРЫН АВЛАГА<br />
Шинэчлэн боловсруулсан:<br />
Хянан тохиолдуулсан:<br />
Чулуунбаатарын Байгалмаа<br />
Дийзгарын Баттогтох<br />
Зөвлөхөөр ажилласан:<br />
Эх бэлтгэсэн:<br />
Жозефин Соварин<br />
Анандита Филипоз<br />
Уттара Бхарат Кумар<br />
Элбэгзаяагийн Ангараг<br />
Ганбаатарын Санчир<br />
Энд илэрхийлсэн үзэл санаа нь зохиогчдынх бөгөөд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хүн амын сангийн албан ёсны<br />
байр суурийг илэрхийлэхгүй.<br />
Улаанбаатар хот. 2016 он
ХАРИЛЦАА<br />
ГАРЧИГ<br />
Өмнөх үг................................................................................................................. 1<br />
Удиртгал ................................................................................................................ 2<br />
Үндсэн ойлголт ..................................................................................................... 4<br />
Сэдвийн танилцуулга ............................................................................................ 6<br />
Үнэлгээ ................................................................................................................. 7<br />
Сэдэв 1. <strong>Харилцаа</strong>, түүний хэлбэр ....................................................................... 9<br />
Сэдэв 2. Үгийн бус харилцаа ............................................................................... 26<br />
Сэдэв 3. Сонсох чадвар ....................................................................................... 33<br />
Сэдэв 4. Өөртөө итгэлтэй харилцаа: “Би өгүүлбэр” ........................................... 41<br />
Сэдэв 5. Ятгалгад хариу өгөх ............................................................................... 52<br />
Сэдэв 6. Гэр бүлийн гишүүдийн харилцаа ........................................................... 62<br />
Сэдэв 7. Ажлын орчин дахь харилцаа ................................................................. 70<br />
ӨМНӨХ ҮГ<br />
“Амьдрах ухааны чадвар” багц гарын авлагын хоёр дахь модуль нь “<strong>Харилцаа</strong>” юм. Энэ модулийн<br />
агуулгыг өсвөр үеийнхэн төдийгүй насанд хүрэгчид ч судалж болно. Үүнийг судалснаар өөртөө<br />
итгэлтэй, идэвхтэй харилцах чадвараа дээшлүүлж чадна.<br />
Уг гарын авлагыг гурав дахь удаагаа хэвлэн гаргаж байна. Анхны хэвлэлийг англи хэл дээр<br />
Монгол дахь Энх тайвны корпусын сайн дурын ажилтан Питер Саймон бичиж, Нэгдсэн<br />
Үндэстний Байгууллага (НҮБ)-ын Хүн амын сангийн Өсвөр үеийн нөхөн үржихүйн эрүүл<br />
мэндийн төслийн Олон улсын зөвлөх Андреа Ирвин хянан тохиолдуулжээ. Монгол хэл рүү<br />
Амгаабазарын Гэрэлмаа орчуулж, Шагдарын Оюунцэцэг, Төмөрбатын Баасанцэрэн нар хянан<br />
тохиолдуулж, зургийг Баасансүрэнгийн Болормаа зуржээ. Нэг дэх хэвлэлийг НҮБ-ын Хүн амын<br />
сан, Монгол дахь Энх тайвны корпус, БСШУЯ, АНУ-ын Хөдөө аж ахуйн яам, Шведийн хөгжил,<br />
хамтын ажиллагааны агентлагийн тусламжтайгаар 2003 онд англи, монгол хэлнээ хэвлэсэн.<br />
Энэ гарын авлагын нэг дэх хэвлэлийг хот, аймаг, сумдын “Албан бус сургалтын төв“-д зөвхөн<br />
нэг ширхэгээр түгээсэн. Энэхүү гарын авлагын эрэлт хэрэгцээ жилээс жилд нэмэгдэж, дахин<br />
хэвлэх шаардлага урган гарсан тул НҮБ-ын Хүн амын сан болон Монгол дахь Энх тайвны<br />
корпус санаачлан, техник санхүүгийн тусламж үзүүлэн, 2007 онд хоёр удаа хэвлэжээ.<br />
“<strong>Харилцаа</strong>” модулийн хоёр дахь удаагийн хэвлэлд Дашзэвэгийн Алтанцэцэг үг үсгийн алдаа,<br />
найруулгыг засаж, хураангуйлан сайжруулж боловсруулан, Чулуунбаатарын Байгалмаа хянан<br />
тохиолдуулсан.<br />
Гурав дахь удаагийн хэвлэлийг НҮБ-ын Хүн амын сан, Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн<br />
дэмжлэгтэйгээр НҮБ-ын Хүн амын сан, Монгол Улсын Засгийн газартай хамтран хэрэгжүүлж<br />
буй “Залуучуудын хөгжлийн хөтөлбөр (2013-2017)“-ийн хүрээнд дахин сайжруулан шинэчилж,<br />
хэвлэлээ.<br />
<strong>Харилцаа</strong> модулийн гурав дахь хэвлэлийг НҮБ-ын Хүн амын сангийн Ази номхон далайн<br />
бүсийн зөвлөх Жозефин Соварин, Анандита Филипоз, Жонс Хопкинсийн их сургуулийн зөвлөх<br />
мэргэжилтэн Уттара Бхарат Кумар, мөн гарын авлагыг ашиглаж хэрэглэдэг мэргэжилтэн,<br />
сургагч багш нарын санал зөвлөмжийн дагуу Чулуунбаатарын Байгалмаа сайжруулан<br />
боловсруулж, “Гэр бүлийн гишүүдийн харилцаа“, “Ажлын орчин дахь харилцаа“ гэсэн хоёр<br />
сэдэв шинээр нэмж, НҮБ-ын Хүн амын сангийн редакцийн зөвлөлийн гишүүд болон Дийзгарын<br />
Баттогтох нар хянан тохиолдуулсан.<br />
<strong>Харилцаа</strong> модулийг дахин хэвлэхэд өөрийн үнэтэй хувь нэмэр оруулсан бүх хүнд гүн талархал<br />
илэрхийлье.<br />
1
МОДУЛЬ 2<br />
ХАРИЛЦАА<br />
УДИРТГАЛ<br />
<strong>Харилцаа</strong>ны чадвар гэж юу вэ?<br />
<strong>Харилцаа</strong> нь нарийхан замтай ижил зүйл юм. Тус замаар зорчиж буй эсрэг урсгалын хоёр<br />
машин зөрж өнгөрөхийн тулд нэг нь явж, нөгөө нь хүлээх хэрэгтэй болно. Үүнтэй нэгэн адил<br />
харилцаж буй хүмүүсийн нэг нь ярихад, нөгөө нь түүнийг сонсож, хүлээн аваад хариу үйлдэл<br />
үзүүлнэ. Хэрвээ харилцаж буй хүмүүс бие биеэ сонсолгүйгээр, өөд өөдөөсөө зэрэгцэн яривал<br />
харилцаа амжилттай болж чадахгүй бөгөөд замын түгжрэлтэй адил гацаа үүснэ гэсэн үг.<br />
<strong>Харилцаа</strong> гэдэг нь нэг хүнээс нөгөө хүнд мэдээлэл, бодол санаа, мэдрэмжийг үгэн болон<br />
үгэн бус илэрхийллээр дамжуулж, түүнийг хүлээн авагч нь ямар нэгэн байдлаар хариу үйлдэл<br />
үзүүлэх хоёр талт үйл явцыг хэлнэ. <strong>Харилцаа</strong>нд хоёроос доошгүй хүмүүс оролцоно. Хүн<br />
өөрийн бодол, санаа, хандлага эсвэл мэдрэмжийг бусадтай хуваалцаж байгаа тохиолдол бүр<br />
харилцаа юм. Тухайлбал, гэрийнхэнтэйгээ ярилцах, найз нартаа сонссон зүйлээ ярих, багш,<br />
ажил олгогчтойгоо ямар нэгэн асуудлыг хэлэлцэх зэрэг нь харилцаж байгаагийн жишээ юм.<br />
<strong>Харилцаа</strong>ны чадвар гэдэг нь бусад хүнийг ойлгох, өөрийгөө бусдад ойлгуулахад хэрэгтэй<br />
чадварыг хэлнэ. Үүнд үгэн буюу ярих, сонсох үндсэн чадвараас гадна үгэн бус харилцааны<br />
чадвар болох хүний нүүрний хувирал, дууны өнгө, гарын хөдөлгөөн, дохио зангаа, үйл хөдлөл<br />
гэх мэт хүний бүхий л мэдрэмж, хандлагыг илэрхийлдэг далд утгатай, хэлсэн үгний утга санааг<br />
гүнзгийрүүлдэг дохиог багтаадаг. Үгэн ба үгэн бус харилцааг нэгэн зэрэг ашиглаж байгаа<br />
тохиолдолд үгэн бус харилцаа нь илүү үнэн бодитой байна.<br />
<strong>Харилцаа</strong>ны чадвар эзэмших гэдэг нь өөрийн санаа, бодол, мэдрэмжээ өөртөө итгэлтэйгээр<br />
хэзээ, хэрхэн илэрхийлэхээ мэддэг, хэрэгжүүлж чаддаг болоход суралцахыг хэлнэ. Өнөөгийн<br />
нийгэмд харилцаа улам бүр өргөжсөөр байна. Тухайлбал, гар утас, интернэт, электрон шуудан<br />
гэх зэрэг цахим харилцаа хүрээгээ тэлсээр байна. Хүмүүс хамтдаа байгаа бүх тохиолдолд<br />
харилцаа үүсдэг учраас харилцааны чадвар нь хүний амьдралын нэгээхэн хэсэг болно. Энэ нь<br />
тухайн хүний гэр бүлийнхэн, найз нөхөд, хамт ажиллагсадтайгаа тогтоосон харилцаа холбоонд<br />
шууд нөлөөлдөг.<br />
<strong>Харилцаа</strong>ны чадвар эзэмших нь яагаад чухал вэ?<br />
<strong>Харилцаа</strong>ны чадвар эзэмших нь амьдралын олон асуудалд эерэгээр нөлөөлдөг. <strong>Харилцаа</strong>ны<br />
чадвар эзэмшсэн хүн санаа бодол, мэдрэмжээ маш тодорхой ойлгомжтой илэрхийлж,<br />
өөрийгөө бүрэн ойлгуулж чадна. Мөн аливаа зүйлийг буруу зөрүү ойлгохоос сэргийлэх буюу<br />
бусад хүмүүс болон нөхцөл байдлыг зөв ойлгоход тусална.<br />
<strong>Харилцаа</strong>ны чадвар муутай хүмүүс гэртээ болон ажил дээрээ олон хүндрэлтэй асуудалтай<br />
тулгарч, эцэст нь ганцаардаж, өөрийг нь ойлгохгүй байна гэж бусдыг буруутгаж, тэдэнд гомддог.<br />
Мөн тэд асуудалд дээрэнгүй, эсвэл хэт идэвхгүй байдалтай хандаж, өөрийн хүсэлт шаардлагаа<br />
хэтэрхий тулган шаардсан хэлбэрээр илэрхийлэх, эсвэл огт хүсэлт шаардлага тавьдаггүй байх<br />
жишээтэй. <strong>Харилцаа</strong>ны чадвар эзэмшээгүйн улмаас хүмүүс санаагаа ойлгомжгүй илэрхийлж,<br />
тодорхой бус зүйл ярьдаг. Хэт дээрэнгүй байдлаар бусадтай харилцдаг хүн хэн нэгэнтэй дотно<br />
холбоо харилцаа тогтооход хүндрэлтэй байдаг. Мөн хэт идэвхгүй харилцаатай хүн бусад<br />
хүний анхаарлыг өөртөө татах чадваргүй байдаг учраас бусдын дэргэд эв дүй муутай, зөвхөн<br />
өөрийгөө боддог эсвэл бусдад эвгүй сэтгэгдэл төрүүлэх магадлалтай.<br />
<strong>Харилцаа</strong> нь өдөр тутам тасралтгүй явагддаг учраас түүнийг хүмүүс ихэвчлэн онцгойлон<br />
анхаарч үздэггүй бөгөөд харилцааны муу зуршлаа засаж залруулах нь зарим хүнд хэцүү ч<br />
байж болох юм. Ихэнх хүмүүс бусадтай харилцахдаа гаргадаг дутагдлаа олж харж чаддаггүй<br />
ба харилцаандаа учирч буй бэрхшээл, хүндрэлийг гэр бүлийнхэн, найз нөхөд, хамт ажилладаг<br />
хүмүүстэй холбон, тэднийг буруутгадаг. Харин харилцааны хувьд хэтэрхий идэвхгүй хүмүүс<br />
бусдыг дарамт шахалт их үзүүлж байна, дээрэнгүй харьцаж байна гэж гомдоллоно. Бусадтай<br />
дээрэнгүй харилцдаг хүмүүс бусдыг хэт эмзэг, амархан гомддог гэж боддог.<br />
Гэтэл нөгөө талаас нь харахад харилцааны чадвар сайтай хүмүүс өөрийн санаа, бодол,<br />
мэдрэмжийг зохих арга хэлбэрээр эвтэйхэн илэрхийлж чадахын сацуу бусдын санаа бодол,<br />
мэдрэмжийг мэдэх, ойлгох чадвартай байдаг. <strong>Харилцаа</strong>ны чадвар сайтай хүмүүс нь зөвхөн<br />
юу хэлэхээ мэдээд зогсохгүй үүнийгээ хэзээ, хэрхэн хэлэхээ ч мэддэг. Тэд мөн хэзээ, хэрхэн<br />
бусдыг сонсохоо ч мэддэг. <strong>Харилцаа</strong>ны чадварыг сайн эзэмшсэн хүмүүс өөрийн амьдралаа<br />
хянаж, тохиолдож буй нөхцөл байдлын хариуцлагыг хүлээх чадвартай байдаг. Тэд өөрийгөө<br />
эелдэгээр хамгаалж чаддаг ба шаардлагатай үед бусдад дарамт үзүүлэлгүйгээр, хүсч байгаа<br />
зүйлээ бусдад ойлгуулж чаддаг.<br />
<strong>Харилцаа</strong>ны чадвараа хөгжүүлж чадвал үл ойлголцол, ганцаардалд орохгүйгээр, сэтгэл<br />
хангалуун, аз жаргалтай амьдрах боломжтой. Үүний нэг баталгаа нь харилцааны чадвар<br />
сайтай хүмүүс бусдад ямар нэг дарамтгүй, бусдын итгэлийг хүлээж, тэдэнд сайнаар нөлөөлөх<br />
боломжтой байдаг. <strong>Харилцаа</strong>ны чадварыг эзэмшиж, чадварлагаар ашигласнаар найз нөхөд,<br />
гэр бүлийнхэн болон хайртай хүмүүстэйгээ сэтгэл хангалуун, бат бэх холбоотой сайхан<br />
амьдарч чадна.<br />
Түүнчлэн нийгэм, эдийн засгийн хөгжилтэй уялдан орчин үед хүмүүс маш өргөн хэлбэрээр<br />
харилцах болжээ. Тухайлбал, нүүр нүүрээ харж харилцахаас гадна захидал, утас, интернэтээр<br />
маш өргөн хүрээнд харилцаж байна. Энэ нь сайн талтай ч, зарим тохиолдолд эрсдэлтэй. Огт<br />
танихгүй хүнтэй утсаар, интернэтээр танилцаж, болзох, ажил хэрэг явуулах зэргээр харилцах<br />
нь нэмэгдсээр байна. Эдгээр нөхцөлд ямар нэг эрсдэлгүйгээр, хэрхэн харилцах чадварыг<br />
эзэмших нь чухал.<br />
<strong>Харилцаа</strong>ны чадварыг эзэмшүүлэхийн тулд суралцагчдын онцлог, ялгаатай<br />
байдлыг хэрхэн харгалзан үзэх вэ?<br />
<strong>Харилцаа</strong>ны чадварыг эзэмшүүлэхийн тулд насны түвшин бүрийн онцлогийг харгалзан үзэх<br />
нь чухал. Тухайлбал, тодорхой насны түвшинд үе тэнгийнхэн, найз нөхөдтэйгөө болон эцэг эх,<br />
үр хүүхэд, багш, хамтран ажиллагч болон бусад хүмүүстэй хэрхэн харилцах талаар бодитой<br />
оновчтой дасгал, жишээ ашиглах хэрэгтэй.<br />
Мөн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд, залуучуудад тухайн сургалтыг хэрхэн зохион байгуулах, хот<br />
хөдөөгийн хүүхэд залуучууд, хүйсийн ялгаатай байдал, харилцааны хүрээ, өмнөх харилцааны<br />
туршлага, хувийн зан төлвийн онцлог (бүрэг ичимхий, эрээ цээргүй гэх мэт), тэдэнд тулгардаг<br />
харилцааны саад бэрхшээл зэргийг тооцоолох шаардлагатай.<br />
2 3
МОДУЛЬ 2<br />
ХАРИЛЦАА<br />
ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
Лавлаж нягтлах<br />
<strong>Харилцаа</strong>нд мэдээллийг дамжуулах (илгээх) болон хүлээн авах үйл явц багтана. Мэдээлэл<br />
илгээгчийн хэлж буй санааг хүлээн авч байгаа хүн нь зөв ойлгосон тохиолдолд хүмүүс харилцан<br />
ойлголцож чадна. Гэтэл утга санаа нь бүрэн тод илрэхгүй байгаа мэдээллийг өөрийнхөөрөө<br />
ойлгон тайлбарлах шаардлага харилцааны үед элбэг тохиолддог. Бүрэн бус үгээр илэрхийлсэн<br />
мэдээллийг өөрийнхөөрөө ойлгон тайлбарлах, эсвэл буруугаар ойлгох явдал гардаг. Тиймээс<br />
харилцаж байгаа хүмүүс бие биеэ зөв ойлгосон гэдэгтээ итгэлтэй байх зорилгоор ашигладаг<br />
үйл явцыг лавлаж нягтлах гэж нэрлэнэ. Өөрөөр хэлбэл, мэдээллийг хүлээн авагч нь илгээж<br />
байгаа хүнээс хэлсэн зүйл нь ямар утгатай болохыг лавлаж нягтлах үйл явц юм. Энэ нь<br />
харилцан бие биеэ буруу ойлгохоос зайлсхийж, зөв ойлголцоход чухал ач холбогдолтой.<br />
Үгийн бус харилцаа<br />
Үгийн бус харилцаа гэдэг нь тодорхой утга санааг илэрхийлэхийн тулд ашигладаг биеийн<br />
хөдөлгөөн, харц, дуу хоолой, дохио зангаа, үйлдлийг хэлнэ. Үгийн бус харилцааны үед<br />
мэдээллийн утга санаа тухайн нөхцөлөөс шалтгаалаад өөр өөр байдаг. Харин үгээр илэрхийлж<br />
байгаа мэдээлэл болон үгийн бус дохио зөрчилдөж байгаа тохиолдолд үгийн бус дохионд<br />
онцгой анхаарах шаардлагатай байдаг. Учир нь үгийн бус дохио нь ихэнхдээ санамсаргүй,<br />
өөрийн эрхгүй хийгддэг учраас мэдээлэл дамжуулагчийн жинхэнээсээ бодож байгаа, юмуу<br />
мэдэрч байгаа зүйлийн тухай ойлголт өгдөг.<br />
Идэвхгүй буюу өөртөө итгэлгүй харилцаа<br />
Идэвхгүй харилцаа гэдэг нь бусадтай харилцаж байгаа хүн өөрийн мэдрэмжийг шууд,<br />
тодорхой илэрхийлэхгүй байх харилцааны нэгэн хэлбэр юм. Идэвхгүй харилцагчид нь ихэнх<br />
тохиолдолд өөрийн хэрэгцээ, хүсэл зорилгыг хамгаалж чаддаггүй ба тэд өөртөө итгэлгүй,<br />
харилцааны чадвар дутмаг байдаг. Мөн тэд юу хүсч байгаагаа илэрхийлж хэлэхийн оронд<br />
бусад хүн өөрийнх нь санааг аяндаа тааж мэднэ, эсвэл асууна байх гэж найддаг. Энэ байдлаас<br />
үүдэлтэй нэг сөрөг үр дагавар бол хүн өөрийн хэрэгцээ, хүсэл, зорилгоо биелүүлж чадахгүй<br />
байх явдал юм. Ийм хүмүүс хийхийг хүсээгүй зүйлээ хийж, эвгүй байдалд ч ордог. Мөн тэд<br />
бусдад ашиглагдаж байна гэсэн мэдрэмж төрсөн үедээ өөртөө болон бусад хүнд уурлан,<br />
гомдож, дургүйцэж эхэлдэг.<br />
Түрэмгий харилцаа<br />
Түрэмгий харилцаа бүхий хүмүүс бусдад дарамт шахалт үзүүлэлгүйгээр, бусдыг гутаан<br />
доромжлолгүйгээр өөрийн хэрэгцээ, хүслээ илэрхийлэх итгэл, чадваргүй байдаг. Өөрөөр<br />
хэлбэл, түрэмгий харилцагчид нь өөрийн хүсч байгаа зүйлээ бусад хүнээр хийлгэхийн тулд<br />
дарамт шахалт үзүүлэх, айлган сүрдүүлэх, эсвэл хүч хэрэглэх зэрэг аргыг ашиглах хандлагатай<br />
байдаг. Тиймээс тэд өөрийн амьдралд болж байгаа зүйлээ бусадтай хуваалцах, бие биеэ<br />
харилцан ойлголцож харилцаа үүсгэх, бий болсон сайн харилцаагаа хадгалахад бэрхшээлтэй<br />
тулгарна. Цаашилбал, түрэмгий харилцаа нь улам гүнзгийрч, үл ойлголцол, сөргөлдөөнийг<br />
үүсгэх нөхцөл болж, улмаар хүчирхийлэл үүсэх аюултай.<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцаа<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцаа нь идэвхгүй болон түрэмгий харилцааны хооронд орших харилцааны<br />
эрүүл зөв хэлбэр юм. Өөртөө итгэлтэй харилцаа гэдэг нь бусад хүний хүсэл сонирхлыг хүндлэн<br />
хандахын зэрэгцээ тухайн хүн өөрийн бодол санааг маш тодорхой бөгөөд шууд илэрхийлэх<br />
харилцааны хэлбэр. Өөртөө итгэлтэй харилцааны үед бусад хүний бодлоос ялгаатай санааг<br />
илэрхийлэх, бусдын сэтгэлийг хямруулах, эвгүйцүүлэх зүйлийг хэлэх шаардлага гардаг. Энэ<br />
үед өөрийн хүсэл сонирхлоо дарах эсвэл өөрийнхөөрөө зүтгэн бүдүүлэг зан авир гаргаж,<br />
зөрчилдөн сөргөлдөхийн оронд бусдыг аль болох гомдоохгүй арга хэлбэрээр өөрийн хүсэл<br />
эрмэлзлэлээ бусдад таниулан илэрхийлдэг.<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцаж сурснаар хүн үйлдэл, алхмаа хянаж сурдаг ба улмаар түүнийхээ<br />
төлөө хариуцлага хүлээх чадвартай болдог. Өөртөө итгэлтэй харилцаж сурна гэдэг нь өөрийгөө<br />
шууд илэрхийлж, хамгаалж сурна гэсэн үг юм.<br />
Ятгалга<br />
Ятгалга гэдэг нь хүнээр ямар нэг зүйл хийлгэх, эсвэл бодуулах зорилготой хийгдэж байгаа<br />
харилцаа юм. Зохих ёсоор, болгоомжтой байдлаар ашигласан тохиолдолд ятгалга нь хүнд<br />
хэрэгтэй, тодорхой үр өгөөжтэй байдаг. Итгэлтэй харилцах, эсвэл өөрийгөө хамгаалах<br />
оролдлого олонх тохиолдолд эсэргүүцэл, ятгалгатай тулгардаг. Иймээс бусад хүний ятгалгад<br />
хэрхэн хариу өгөхөө мэдэж байх нь өөртөө итгэлтэй харилцааг амжилттай ашиглах чадварын<br />
нэгэн чухал хэсэг юм. Ятгалга нь янз бүрийн хэлбэрээр хийгдэж болно. Тухайлбал, нэг ч удаа<br />
уулзаж байгаагүй, зөвхөн интернэтээр харилцаж буй хүмүүс ч бие биеэ ятгаж, ямар нэг зүйл<br />
хийлгэх магадлалтай.<br />
Бусдыг ойлгох харилцаа<br />
Энэ нь бусадтай зөвхөн толгойгоо ашиглан зүгээр л ярилцаж, сонсож харилцах бус харин зүрх<br />
сэтгэлээсээ харилцахыг хэлнэ. Тус харилцааны хэлбэрийн үед бусдын хэлж байгаа зүйлийг<br />
зүрх сэтгэлээрээ ойлгож сонсох ба түүнд мэдрэмжтэй, санаа бодлоо зориулж ярилцана.<br />
4 5
МОДУЛЬ 2<br />
ХАРИЛЦАА<br />
СЭДВИЙН ТАНИЛЦУУЛГА<br />
СЭДЭВ 1. <strong>Харилцаа</strong>, түүний хэлбэр.<br />
Суралцагчид нь уг сэдвээр харилцаа гэж юуг хэлэх, харилцааны хэлбэр (өөртөө итгэлтэй,<br />
түрэмгий болон өөртөө итгэлгүй буюу идэвхгүй харилцаа), тэдгээрийн үр дагаврын талаар<br />
судална.<br />
СЭДЭВ 2. Үгийн бус харилцаа.<br />
Тус сэдвийн хүрээнд үгийн бус харилцааны хэлбэр нь үг яриагаар илэрхийлсэн мэдээллийн<br />
утгыг хэрхэн өөрчилж чаддагийг харуулсан жүжигчилсэн тоглолт хийж, үгийн бус харилцааны<br />
ач холбогдлыг судална. Түүнчлэн дохио зангаагаар нарийн төвөгтэй утга бүхий мэдээллийг<br />
илэрхийлэх оролдлого хийснээр, энэ нь хэр зэрэг хязгаарлагдмал болохыг ойлгоно.<br />
СЭДЭВ 3. Сонсох чадвар.<br />
Энэхүү сэдвээр сайн сонсогчийн эзэмшвэл зохих чадварын талаар дэлгэрэнгүй үзнэ. Эхлээд<br />
үг ярилгүйгээр бусдыг сонсох дасгал хийж, дараа нь үгийн бус харилцааны хэлбэрийг ашиглан<br />
сонсох дасгал хийх зэргээр туршилт хийсний эцэст, бусдыг сонсох сайн болон муу дадал<br />
хэвшлийн жагсаалт гаргана.<br />
СЭДЭВ 4. Өөртөө итгэлтэй харилцаа: “Би өгүүлбэр”.<br />
Энэ сэдвийн хүрээнд “Би өгүүлбэр”-ийн онцлогийг судалж, ийм өгүүлбэрийг зохиох дасгал<br />
хийнэ. Дараа нь мэдээллийг итгэлтэйгээр илэрхийлэхэд өгүүлбэрийг хэрхэн ашиглах алхмыг<br />
судалж, уг өгүүлбэр зохиох дасгал хийнэ.<br />
СЭДЭВ 5. Ятгалгад хариу өгөх.<br />
Тус сэдвийн хүрээнд суралцагчид бусдыг ятгах янз бүрийн арга замын тухай судалж, түүнд хариу<br />
үйлдэл үзүүлэх арга зам, тэдгээрийн давуу, сул талын талаар ярилцах болно. Мөн суралцагчид<br />
жүжигчилсэн тоглолт хийж, бусдын тоглолтыг үзэх явцдаа өөртөө итгэлтэйгээр харилцах<br />
алхам, ятгалга хийх оролдлого болон түүнд үзүүлж байгаа хариу үйлдлийг тодорхойлно.<br />
СЭДЭВ 6. Гэр бүлийн гишүүдийн харилцаа.<br />
Энэхүү сэдвийн хүрээнд суралцагчид гэр бүлийн гишүүдийн харилцааны хэлбэр, түүний эерэг<br />
болон сөрөг үр дагавар, үр нөлөөг тодорхойлж, гэр бүлийн гишүүдтэйгээ харилцахад анхаарах<br />
зүйлс буюу хэрхэн харилцах талаар зөвлөмж боловсруулна. Эцэг эх, хүүхдийн харилцааны<br />
онцлог, тэдний хоорондох харилцаа хүүхдэд хэрхэн нөлөөлдөг зэргийг судлахын зэрэгцээ эцэг<br />
эхчүүд хүүхэдтэйгээ хэрхэн үр дүнтэй, эерэгээр харилцах арга замыг тодорхойлж, түүнийг<br />
эзэмшихэд нь тус болох дасгал ажил хийнэ.<br />
ҮНЭЛГЭЭ<br />
I хэсэг. Мэдлэг<br />
Заавар: Өгөгдлийг уншаад, өөрийн хариултыг илэрхийлэх хэсэгт “+” тэмдэг тавина уу.<br />
№ Өгөгдөл Тийм Үгүй<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
<strong>Харилцаа</strong>г өөртөө итгэлтэй, итгэлгүй гэсэн хоёр хэлбэрт хуваадаг.<br />
Бусдыг үл хүндэтгэн, тулган шаардсан байдлаар харилцахыг өөртөө итгэлгүй харилцаа<br />
гэнэ.<br />
Үгээр болон үгийн бус хэлбэрээр илэрхийлж байгаа утга санаа хоорондоо нийцэхгүй<br />
тохиолдолд үгийн бус дохиог чухалчлан үзнэ.<br />
“Би“ өгүүлбэр нь сонсож байгаа хүнд чиглэсэн байдаг учраас ихэвчлэн сөрөг дагаварт<br />
хүргэдэг.<br />
Ятгалга нь хүссэн зүйлээ хүнээр хийлгэх, эсвэл өөрийн үзэл бодлоо бусдад тулгах<br />
зорилготой харилцаа юм.<br />
6 Хэлж буй зүйлийн утга санаа нь хэрэглэж байгаа үгсээс хамааран өөрөөр ойлгогддог.<br />
II хэсэг. Чадвар<br />
Заавар: Өгөгдлийг уншаад өөрт тохирох хариултыг сонгон, харгалзах тоог дугуйлна уу.<br />
№ Өгөгдөл Байнга Заримдаа Огт<br />
үгүй<br />
1 Хүмүүстэй харилцахдаа өөрийн бодол санаа, сэтгэгдлээ тодорхой хэлдэг. 2 1 0<br />
2 Бусадтай багаар хамтран ажиллахад хэзээ ч хүндрэл гардаггүй. 2 1 0<br />
3 Бусдын хэлж буй зүйлийг ойлгож байгаагаа үгээр болон үйлдлээрээ харуулдаг. 2 1 0<br />
4 Хүмүүс хүссэн зүйлээ хийлгэхийн тулд янз бүрээр ятгасан ч, миний хүсэл<br />
сонирхолд нийцээгүй зүйлийг хийхгүй.<br />
2 1 0<br />
5 Бусадтай харилцахдаа бүх хүний хүсэлт, хэрэгцээг бүрэн гүйцэд сонсдог. 2 1 0<br />
6 Өөрийн зорилго, амжилтад хүрэхийн тулд бие биеэ дэмжсэн, эерэг уур<br />
амьсгал бүрдүүлэхэд хувь нэмрээ оруулдаг.<br />
2 1 0<br />
СЭДЭВ 7. Ажлын орчин дахь харилцаа.<br />
Энэхүү сэдвээр ажлын орчин дахь харилцааны хэлбэрүүд, тэдгээрийн онцлог, эерэг болон<br />
сөрөг харилцааны үр дагавар, үр нөлөө, харилцааны зөрчил, түүний үр дагавар зэргийг<br />
тодорхойлж, ажлын орчинд хэрхэн үр дүнтэй, эерэгээр харилцах талаар дасгал ажиллана.<br />
6 7
МОДУЛЬ 2<br />
ХАРИЛЦАА, ТҮҮНИЙ ХЭЛБЭР<br />
III хэсэг. Хандлага<br />
Заавар: Өгөгдөл тус бүрийг уншаад, дараах зүйлийг ашиглан өөрийн үзэл бодлыг илэрхийлэх<br />
тоог дугуйлна уу.<br />
№ Өгөгдөл<br />
Санал<br />
нийлнэ<br />
Эрэлзэж<br />
байна<br />
Санал<br />
нийлэхгүй<br />
1 Өөртөө итгэлтэй харилцсанаар өөрийн хүсэл сонирхлоо тодорхой, шууд илэрхийлж,<br />
өөрийгөө болон бусдыг гомдоохгүй.<br />
2 1 0<br />
2 Өөртөө итгэлгүй харилцсанаар бусдад ашиглагдсан сэтгэгдэл төрдөг. 2 1 0<br />
3 Санаа бодлоо шууд илэрхийлэх чадваргүй, амиа хичээсэн, өөртөө итгэлгүй хүн<br />
бусадтай түрэмгий харилцдаг.<br />
4 Бусдын хэлсэн зүйлийг зөв ойлгосон гэдэгтээ итгэлтэй байхын тулд эргэж нягтлан<br />
асуух нь маш чухал.<br />
5 Айлган сүрдүүлэх, гутаан доромжлох, шалтгаан тоочих, гуйх замаар хүмүүс өөрийн<br />
хүссэн зүйлээ хийлгэхийг хүсвэл түүнийг нь хийхээс өөр аргагүй.<br />
2 1 0<br />
2 1 0<br />
2 1 0<br />
Сэдэв 1<br />
ХАРИЛЦАА, ТҮҮНИЙ ХЭЛБЭР<br />
8<br />
9
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 1<br />
ХАРИЛЦАА, ТҮҮНИЙ ХЭЛБЭР<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
Хэн нэгний хэлсэн мэдээллийн утга санаа нь түүнийг сонсож байгаа хүний ойлгосонтой нийцэж<br />
байгаа үед харилцаа амжилттай болно. Илгээж байгаа мэдээллийн утга нь түүнийг илгээхэд<br />
ашиглаж байгаа үгийн утгаас ялгаатай байж болно. Илгээж байгаа мэдээлэл тодорхой байх нь<br />
чухал. Бусдын илгээж байгаа мэдээллийг зөв ойлгосон гэдгээ баталгаажуулахын тулд нягтлан<br />
шалгаж байх нь чухал болно.<br />
ЗОРИЛГО<br />
Суралцагчид харилцаа, түүний хэлбэр, тэдгээр хоорондын ялгаа, хэлбэр бүрийн үр дагаврыг<br />
мэдэхийн зэрэгцээ хүмүүс хоорондын харилцааны хэлбэрийг тодорхойлдог болно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Уг сэдвийг судалснаар суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• <strong>Харилцаа</strong>ны үйл явцыг тайлбарлах<br />
• Өөртөө итгэлтэй болон итгэлгүй, бас түрэмгий харилцааны хэлбэрийг тодорхойлох<br />
• <strong>Харилцаа</strong>нд нөлөөлөх зарим хүчин зүйл, тэдгээрийн үр дагаврыг тодорхойлох<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• “Үгийн цаана” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.1) – бүлэг тус бүрт 1 хувь<br />
• “Хэрхэн хариулахаа шийдэх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.2) – 5 суралцагч тутамд 1 хувь<br />
• “<strong>Харилцаа</strong> амжилтгүй болов” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.3) – нэг хувь<br />
• “Нараагийн харилцааны чадвар” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.4) – нэг хувь<br />
• “Болдын харилцааны чадвар” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.5) – нэг хувь<br />
<strong>Харилцаа</strong>ны үндсэн гурван хэлбэр байна.<br />
Үүнд:<br />
• Өөртөө итгэлтэй харилцаа<br />
• Түрэмгий харилцаа<br />
• Өөртөө итгэлгүй харилцаа.<br />
Эдгээрээс гадна бусдыг ойлгох харилцаа гэж бий. Өөртөө итгэлтэй харилцаа гэдэг нь<br />
бүдүүлэг зан авир гаргалгүй, өөртөө итгэлтэй, илэн далангүй, шулуун шударга харилцахыг<br />
хэлнэ. <strong>Харилцаа</strong>ны өөртөө итгэлтэй хэлбэр нь ихэвчлэн эерэг үр дүнд хүрэхэд нөлөөлдөг ч,<br />
энэ нь хүссэн бүх зүйлдээ хүрэхийн баталгаа болж чадахгүй. Бусдыг үл хүндэтгэсэн, тулган<br />
шаардсан байдлаар харилцахыг түрэмгий харилцаа гэдэг. Түрэмгий харилцаа нь ихэвчлэн<br />
сөрөг үр дагавар дагуулдаг. Түрэмгий харилцдаг хүнд хүмүүс тийм ч дуртай биш байдаг. Өөртөө<br />
итгэлгүй буюу идэвхгүй харилцаа гэдэг нь өөрийн хүсэл, сонирхлоо тодорхой илэрхийлэлгүй<br />
шууд бус, тойруу харилцахыг хэлэх ба энэ нь ихэвчлэн сөрөг үр дагавартай, заримдаа үр<br />
дагавар нь тодорхой бус байдаг. Өөртөө итгэлгүй буюу идэвхгүй харилцаанаас ихэнхдээ хүнд<br />
ашиглагдсан, бусдад гомдсон сэтгэгдэл үлддэг.<br />
Бусдыг ойлгох харилцаа гэдэг нь зүрх сэтгэлээсээ ярилцаж, сонсохыг хэлнэ.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
“<strong>Харилцаа</strong>” модулийн хүрээнд эхлээд “<strong>Харилцаа</strong>, түүний хэлбэр” гэсэн сэдвийг судална.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
<strong>Харилцаа</strong>ны үйл явц<br />
<strong>Харилцаа</strong> нь ямар зорилготой болох тухай суралцагчдаас асууж, тэднээр дараах санааг<br />
гаргуулахын тулд асуултаар чиглүүлнэ.<br />
<strong>Харилцаа</strong>ны зорилго бол илгээсэн мэдээллээ харилцагчдаа (хүлээн авагч этгээд) ойлгуулахад<br />
оршино.<br />
10 11
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 1<br />
ХАРИЛЦАА, ТҮҮНИЙ ХЭЛБЭР<br />
ИЛГЭЭГЧ<br />
илгээх<br />
МЭДЭЭЛЭЛ<br />
НЯГТЛАН<br />
ШАЛГАХ<br />
ХҮЛЭЭН АВАГЧ<br />
тайлбарлах<br />
Самбарт дараах бүдүүвчийг зурж, харилцааны үйл явцыг тайлбарлана. Багш удиртгал хэсэгт<br />
байгаа харилцааны тухай мэдээллийг ашиглаж болно. Суралцагчдыг 4-5 хүнтэй бүлэг болгон<br />
хуваагаад, “Үгийн цаана” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.1)-д байгаа харилцан яриаг зааврын дагуу<br />
бэлтгэж, баг бүрт өгнө. Оюунаа, Жагаа хоёрын харилцан ярианы өгүүлбэр бүрийг хайчлан<br />
бэлтгэсэн байх бөгөөд, тэдгээрийг хольж, эмх замбараагүй болгосон байна. Багууд тухайн<br />
харилцан яриаг таван минутын хугацаанд зөв дараалалд оруулан эвлүүлж, хананд тогтоосон<br />
том цаасан дээр доош цувуулан байрлуулна. Баг бүрээс нэг хүн ханан дээр тогтоосон харилцан<br />
яриагаа танилцуулна. Дараа нь хамтран зөв дараалалтай байгаа эсэхийг нь нягтлан ярилцана.<br />
Тухайн харилцан ярианы өгүүлбэрийн байрыг солих санал байгаа эсэхийг асууна. Харилцан<br />
ярианы өгүүлбэрийн дараалал зөв эсэхийг шалгахдаа “Үгийн цаана” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
1.1)-ийн эх хувийг ашиглана.<br />
Самбарт зурсан бүдүүвчийг ашиглан, харилцан ярианы эхний 3 өгүүлбэрийг уншаад дараах<br />
асуултыг асууна:<br />
Мэдээлэл илгээгч нь хэн бэ?<br />
Мэдээлэл хүлээн авагч нь хэн бэ?<br />
Мэдээллийн утга санаа нь юу вэ?<br />
Харилцан ярианы 4-р ба 8-р өгүүлбэр нь бусад өгүүлбэрээс юугаараа ялгаатай байна вэ? Энэ<br />
хоёр өгүүлбэрийг сонирхолтой болгож байгаа зүйл нь юу вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
Мэдээллийн утга нь түүнийг бүрдүүлж байгаа үгийн утгаас өөр байна.<br />
4-р өгүүлбэр нь ямар утгатай байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ бол тоглож хэлсэн өгүүлбэр. Дөнгөж одоо л тодорхой төлөвлөгөө гаргах гэж байгааг<br />
илэрхийлсэн байж болно.<br />
8-р өгүүлбэр нь ямар утгатай байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Утга нь тодорхойгүй байгаа боловч өөрт нь тохиолдоод байгаа асуудлын талаар Баттай<br />
ярилцахыг хүсч байж болох юм.<br />
5 ба 9-р өгүүлбэр нь юугаараа онцлог байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Жагаагийн илгээсэн мэдээллийн утга нь тодорхой бус байсан болохоор энд Оюунаа<br />
Жагаагаас лавлан асууж байна.<br />
--<br />
Ийнхүү Оюунаагийн лавлан асууж байгаа нь нягтлан шалгаж байгаа хэрэг.<br />
--<br />
Хэрвээ мэдээлэл хүлээн авагч нь ирсэн мэдээллийн утгыг бүрэн<br />
тодорхой ойлгохгүй байгаа бол өөрийн төсөөлж ойлгосон зүйлээ илгээгч<br />
этгээдээс лавлаж, өөрийгөө шалгах нь чухал.<br />
Дараах асуултыг суралцагчдаас асууж, ярилцана.<br />
Мэдээллийн утга нь түүнийг илэрхийлэхэд ашигласан үгсээс өөр байгаа тохиолдолд ямар<br />
хүндрэл үүсдэг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Мэдээллийг буруугаар ойлгох магадлалтай.<br />
Нягтлан шалгах нь яагаад чухал байдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хүний хэлсэн зүйлийг зөвөөр ойлгосон гэдэгтээ итгэлтэй болоход бидэнд тусална.<br />
Бусдын илгээсэн мэдээллийг буруу ойлгохгүйн тулд юу хамгийн чухал вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрийн ойлгосон зүйлийн зөв эсэхийг харилцагчаасаа лавлан асуух.<br />
Ямар тохиолдолд заавал нягтлан шалгах зайлшгүй шаардлагатай вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хүлээж авсан мэдээллийн утгын талаар ямар нэг эргэлзээ байгаа бол үргэлж<br />
нягтлан асуух ёстой.<br />
Ямар тохиолдолд заавал нягтлах шаардлагагүй вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бусдын илгээсэн мэдээллийн утга нь илт тодорхой байгаа тохиолдолд.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
<strong>Харилцаа</strong>ны хэлбэр, түүний үр дагаврыг тодорхойлох<br />
Дараах өгүүлбэрийг танилцуулаад, суралцагчдаас энэ тохиолдолд хүн ямар үйлдэл хийхийг<br />
асууна.<br />
Чи шалгалт өгөхөөр ангидаа ороод, яг бичиж эхлэх гэтэл гэнэт бичих үзэг, балгүй<br />
ирснээ мэдлээ. Чи юу хийж болох вэ?<br />
Тэдний хэлсэн хариултыг самбарт жагсаан бичнэ. Дараах хариулт жагсаалтад багтсан эсэхийг<br />
анхаараарай.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Найзаасаа илүү үзгээ зээлүүлэхийг эелдэгээр гуйх.<br />
--<br />
Юу ч хийхгүй.<br />
--<br />
Чангаар санаа алдах.<br />
--<br />
Уйлж эхлэх.<br />
--<br />
Хүний ширээн дээрээс үзгийг нь хэлэлгүй авах.<br />
--<br />
Хэн нэгнээс үзгийг нь булааж авах.<br />
Суралцагчдыг 4-5 хүнтэй багт хувааж, баг бүрт “Хэрхэн хариулахаа шийдэх нь”<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.2) - материалаас нэг нэг нөхцөлийг тарааж өгнө. Тэд тухайн нөхцөлд<br />
хүн юу хийж болохыг тодорхойлно.<br />
12 13
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 1<br />
ХАРИЛЦАА, ТҮҮНИЙ ХЭЛБЭР<br />
Самбарт дараах хүснэгтийг зурна.<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцаа<br />
Өөртөө итгэлгүй харилцаа<br />
Түрэмгий харилцаа<br />
Жагсаалтаасаа өөртөө итгэлтэй харилцааны жишээг олж, ард нь инээж байгаа хүний царай<br />
зурж тэмдэглэнэ.<br />
Эдгээр үйлдэл бүрээс гарах үр дагаврыг сайн гэж санал нэгтэй шийдсэн хариултын ард “+”<br />
тэмдэг, харин муу гэж санал нэгдсэн хариултын ард “-” тэмдэг тавина. Харин үр дагавар нь<br />
тодорхой бус хариултыг “?“ тэмдгээр тэмдэглэнэ. Жишээ болгон чухал мөчид үзгээ мартсан<br />
үед хүмүүсийн хийх зүйлс дээр хамтран ажиллаж, дараах байдлаар тэмдэглэнэ.<br />
--<br />
Найзаасаа эелдэгээр гуйх “+”<br />
--<br />
Хүний ширээн дээрээс үзгийг нь зөвшөөрөлгүй авах “–“<br />
--<br />
Гараа өргөн, илүү үзгээ зээлүүлэхийг хүсэх “+”<br />
--<br />
Юу ч хийхгүй “?” (хэн нэгэн хүн анзаарахгүй бол тусалж чадахгүй)<br />
--<br />
Хүнийг айлган сүрдүүлсээр байгаад үзгийг нь авах “–“<br />
--<br />
Уйлж эхлэх “?”(хэн нэгэн хүн анзаарахгүй бол тусалж чадахгүй )<br />
--<br />
Чангаар санаа алдах “?” (хэн нэгэн хүн анзаарахгүй бол тусалж чадахгүй)<br />
Суралцагчдаас “түрэмгий” гэдэг үгийн утга, мөн “Түрэмгий харилцаа” гэж юуг хэлэхийг асууна.<br />
Тэдний хэлсэн зүйлийг ашиглан, дараах тодорхойлолтыг самбарт бичнэ. Түрэмгий харилцаа<br />
гэдэг нь бусдыг үл хүндэлсэн, хүчээр тулган шаардсан байдлаар харилцахыг хэлнэ.<br />
Түрэмгий харилцаатай хүн бусадтай хэрхэн харилцдагийг суралцагчдаас асууж, хэлсэн санааг<br />
самбарт тодорхойлолтын доор бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Айлган сүрдүүлэх<br />
--<br />
Хүнийг дээрэлхэх<br />
--<br />
Хүнийг гутаан доромжлох<br />
Суралцагчид гаргасан жагсаалтаасаа түрэмгий харилцааны жишээг тодорхойлоод, ард<br />
нь уурласан царай зурж тэмдэглэнэ. Суралцагчдаас “идэвхгүй” гэдэг үг нь ямар утгатай<br />
болохыг асууж ярилцаад, “Өөртөө итгэлгүй буюу идэвхгүй харилцаа” гэдгийг тодорхойлно.<br />
Тэдний хэлсэн үгсийг ашиглан, дараах тодорхойлолтыг самбарт бичнэ. Өөртөө итгэлгүй буюу<br />
идэвхгүй харилцаа гэдэг нь өөрийн хүсэл, сонирхлоо тодорхой илэрхийлэлгүй шууд бус, тойруу<br />
харилцахыг хэлнэ. Өөртөө итгэлгүй хүн бусадтай хэрхэн харилцдаг талаар суралцагчидтай<br />
ярилцана. Тэдний хэлсэн санааг өөртөө итгэлгүй харилцааны тодорхойлолтын доор бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Санаа алдах<br />
--<br />
Уурлах, урвайх<br />
--<br />
Юу ч хийхгүй байх<br />
Гаргасан жагсаалтаасаа өөртөө итгэлгүй буюу идэвхгүй харилцааны жишээг олж, ард нь<br />
гунигтай царай зурж тэмдэглэнэ. Дараа нь “Өөртөө итгэлтэй харилцаа” гэж юуг хэлэхийг<br />
асууна. Суралцагчдын хэлсэн үгсийг ашиглаад, дараах тодорхойлолтыг самбарт бичнэ. Өөртөө<br />
итгэлтэй харилцаа гэдэг нь бүдүүлэг зан авир гаргалгүйгээр өөртөө итгэлтэй, илэн далангүй,<br />
шулуун шударга харилцахыг хэлнэ. Өөртөө итгэлтэй хүн бусадтай хэрхэн харилцдаг талаар<br />
асууж, хэлсэн санааг самбарт өөртөө итгэлтэй харилцааны тодорхойлолтын доор бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрт нь төрж байгаа мэдрэмжийг хэлэх<br />
--<br />
Өөрийн хүсч байгаа зүйлийг хэлэх<br />
--<br />
Сэтгэл дундуур байвал түүнийгээ илэрхийлэх<br />
Баг бүр тэмдэглэгээг хийхээсээ өмнө тухайн үйлдлээс гарах үр дагавар, хүмүүст төрөх<br />
мэдрэмж, хүмүүсийн хоорондох харилцаа холбоонд үзүүлэх нөлөө зэргийг хамтдаа сайтар<br />
ярилцана. <strong>Харилцаа</strong>ны хэлбэр бүрээс ямар үр дагавар үүсч болохыг асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Түрэмгий харилцаа нь ихэвчлэн сөрөг үр дагаврыг дагуулдаг.<br />
--<br />
Өөртөө итгэлгүй буюу идэвхгүй харилцааны үр дагавар нь тодорхой бус<br />
байдлыг бий болгодог.<br />
--<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцаа нь ихэвчлэн эерэг үр дагаварт хүргэдэг.<br />
Баг бүр өөрсдийн ажилласан нөхцөлөөс түрэмгий харилцааны нэг жишээ сонгож, бусдадаа<br />
танилцуулна. Санал нийлж байгаа, мөн ойлгосон эсэхийг шалгаж нягтална.<br />
Дараах асуултыг асууж ярилцана.<br />
Хүмүүс ер нь яагаад түрэмгий байдлаар харилцдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Амиа хичээсэн, өөрийгөө хэт бодох<br />
--<br />
Сэтгэл хөдлөлөө хянах чадваргүй байх<br />
--<br />
Хүссэн зүйлдээ хүрч чадахгүй гэж айх<br />
--<br />
Санаа бодлоо шууд илэрхийлэх чадваргүй, өөртөө итгэх итгэлгүй байх<br />
Заримдаа амиа хичээсэн бодолгүй, муу санаатай биш хүмүүс ч түрэмгий байдлаар харилцах<br />
нь тохиолддог.<br />
Энэ үед тэр хүнд ямар санагддаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрийгөө хянаж чадаагүйдээ харамсах<br />
--<br />
Бүдүүлэг авир гаргалаа гэж бодох<br />
--<br />
Өөртөө сэтгэл дундуур байх<br />
Түрэмгий байх нь хүмүүсийг ямар байдалд оруулж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эргэн тойрны хүмүүс нь түүнд дургүйцэж, таагүй сэтгэгдэл төрнө.<br />
--<br />
Бусад хүн түүнээс зай барьж, хөндийрөхөд хүрнэ.<br />
Түрэмгий байх нь хүмүүсийн хоорондох нөхөрлөлд хэрхэн нөлөөлөх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ нь хүмүүсийг эвгүй байдалд оруулдаг. Түрэмгий хүн хэнд ч таалагдахгүй.<br />
14 15
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 1<br />
ХАРИЛЦАА, ТҮҮНИЙ ХЭЛБЭР<br />
Баг бүр өөрсдийн ажилласан нөхцөлөөс идэвхгүй харилцааны нэг жишээг сонгож, бусдадаа<br />
танилцуулна. Өөртөө итгэлгүй буюу идэвхгүй харилцааны тухай асууж ярилцана.<br />
Хүмүүс ер нь яагаад өөртөө итгэлгүй, идэвхгүй харилцдаг вэ?<br />
Өөртөө итгэлгүй, идэвхгүй хэлбэрээр харилцсан тохиолдлоо санахыг хичээнэ үү. Тэр үед ямар<br />
санагдаж байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөртөө итгэлгүй байх<br />
--<br />
Нөгөө хүндээ ая тал засах шаардлагын улмаас дарамтад орсон байх<br />
Өөртөө итгэлгүй, идэвхгүй харилцсанаас хүмүүст ямар сэтгэгдэл төрдөг вэ?<br />
Өөртөө итгэлгүй байсан тохиолдлоо санахыг оролдоно уу. Тэр үед ямар санагдаж байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бусдад ашиглуулсан мэт сэтгэгдэл төрнө.<br />
--<br />
Бусдад гомдох сэтгэл төрнө.<br />
--<br />
Өөртөө уур хүрнэ.<br />
Өөртөө итгэлгүй, идэвхгүй байснаас ямар хүндрэл үүсч болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Шаардлагатай, хүсч байгаа зүйлдээ хүрч чадахгүй<br />
Өөртөө итгэлгүй хүнд бусад хүн хэрхэн ханддаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэднийг хүндэлдэггүй.<br />
--<br />
Тэдний хүслийг тоолгүй өнгөрдөг (юу хүсч байгааг нь мэддэггүй учраас).<br />
--<br />
Тэднийг өөрсдийн зорилгод ашигладаг.<br />
Багууд өөрсдийн ажилласан нөхцөлөөс итгэлтэй харилцааны нэг жишээг сонгож, бусдадаа<br />
танилцуулна. Дараах асуултын дагуу ярилцана.<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцаа нь ямар давуу талтай вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрийн санаа бодлоо илэрхийлсэн (бусад хүнийг хуураагүй).<br />
--<br />
Өөрийгөө хүндэлж чадсаны зэрэгцээ бусад хүний юу мэдэрч байгааг ойлгож хүндлэхийг<br />
хичээсэн.<br />
--<br />
Тухайн нөхцөлд хамааралтай бүх хүн сэтгэл хангалуун байх боломжийг бий болгосон.<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцсаны дараа ямар санагддаг вэ?<br />
Өөртөө итгэлтэй хэлбэрээр харилцсан тохиолдлоо санахыг хичээнэ үү. Тэр үед ямар санагдаж<br />
байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрийгөө шулуун шударга, тодорхой, эелдэг байдагт таатай сэтгэгдэлтэй байна.<br />
--<br />
Өөртөө сэтгэл хангалуун байна.<br />
--<br />
Өөртөө шударга хандаж байгаа мэдрэмж төрнө.<br />
Өөртөө итгэлтэйгээр хэлсэн зүйлийг хүн хэрхэн хүлээж авдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хүмүүсийн өөрийнх нь мэдэрч байгаа зүйлд хүндэтгэлтэй хандсан учраас дургүй зүйлийг<br />
нь хэлсэн ч эвгүйцэхгүй.<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцахад юу нь хэцүү вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Харилцагчаа уурлах вий гэж эмээх.<br />
--<br />
Бусад хүнд таалагдахгүй байхаас айх.<br />
--<br />
Бусдаас өөр үйлдэл хийхээс айх.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
<strong>Харилцаа</strong>нд нөлөөлөх хүчин зүйлс, үр дагавар<br />
Суралцагчдад “<strong>Харилцаа</strong> амжилтгүй болов“ (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.3) өгүүллийг уншиж өгнө.<br />
Энэ нь бодит амьдралд тохиолддог янз бүрийн харилцаанаас үүсэх үр дагаврыг харуулах<br />
зорилготой. Суралцагчид уг өгүүлэлд харилцааны ямар асуудал байгааг тодорхойлно.<br />
Нараа өөрийн санаа бодлоо шууд илэрхийлсэн үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нараа харилцахдаа санаа бодлоо шууд илэрхийлээгүй (тэр өөртөө итгэлгүй, идэвхгүй<br />
хандлага гаргаж байсан).<br />
Болд Нараагийн хэлсэн тодорхой бус зүйлийг нягтлан шалгасан уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Болд Нараад төрсөн сэтгэгдлийг үгээр нарийвчлан “лавлаж нягтлаагүй”. (Нараа идэвхгүй<br />
харилцсан учраас түүний бодлыг тодорхой мэдэхэд Болд анхаарах ёстой байсан).<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж, ярилцана:<br />
Энэ өгүүлэлд харилцааны чадвартай холбоотой ямар алдаа ажиглагдаж байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нараагийн илгээсэн мэдээлэл ойлгомжгүй.<br />
--<br />
Хэлсэн зүйлийг нь Болд буруу ойлгосон.<br />
--<br />
Нараагийн илгээж байгаа тодорхой бус мэдээллийг Болд нягтлан шалгаагүй.<br />
Өгүүлэлд гарч байгаа хүмүүсийн харилцаа амжилтгүй болоход ямар хүчин зүйлс нөлөөлсөн<br />
бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Согтууруулах ундаа<br />
--<br />
Нараад Болд таалагдаж байсан явдал<br />
--<br />
Болдод Нараа таалагдаж байсан явдал<br />
--<br />
Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс ямархуу ааш аягтай байвал зохих тухай төсөөлөл<br />
Согтууруулах ундаа хүмүүсийн хоорондох харилцаанд хэрхэн нөлөөлдөг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энгийн үед бусдад хэлэхгүй, дотроо хадгалаад үлдэх байсан зүйлийг ил гарган хэлэх<br />
магадлалыг нэмэгдүүлнэ.<br />
--<br />
Бусад хүмүүсийн илгээж байгаа мэдээлэл, дохиог буруу ойлгох магадлалыг нэмэгдүүлнэ.<br />
Энэ өгүүлэлд гарсан хоёр хүн бие биедээ таалагдаж байгаа нь тэдгээрийн хоорондох<br />
харилцаанд хэрхэн нөлөөлж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
16 17
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 1<br />
ХАРИЛЦАА, ТҮҮНИЙ ХЭЛБЭР<br />
--<br />
Шулуухан, шууд харилцсан бол дараах нөхцөл байдал үүсэх болов уу гэж айж эмээх<br />
магадлалтай.<br />
--<br />
Өөрийнх нь талаар нөгөө хүнд буруу сэтгэгдэл төрөх вий гэж эмээсэн.<br />
--<br />
Өөрийн хүсч байсан хариуг авахгүй байх вий гэж эмээсэн. Жишээлбэл, Болдын хувьд,<br />
Нараа түүнтэй хоёулхнаа байхыг хүсэхгүй байна, зүгээр цэвэр агаар амьсгалмаар байна<br />
гэж хэлэх вий гэж эмээсэн.<br />
Тухайн нөхцөл байдлыг Нараа хэрхэн оновчтой зохицуулж болох байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нараа нь Болд түүнд таалагдаж байгаа боловч одоохондоо тэвэрч үнсэх, хоёулхнаа байх<br />
зэрэгт бэлэн биш байгаагаа хэлж болох байв.<br />
Нараа нь харилцааны чадвар сайн эзэмшээгүйн улмаас өөрийгөө аюултай байдалд оруулсан<br />
уу? Харин Болдод ямар нэг аюул заналхийлж байсан уу?<br />
Энэ өгүүллийн баатрууд тухайн нөхцөлд гурван өөр хувилбараар хариулт өгөхийг 2 суралцагч<br />
уншиж, сонсгоно. Харин бусад нь Болд, Нараа хоёр тухайн хувилбарт харилцааны аль<br />
хэлбэрийг ашиглаж байгааг тодорхойлно. Хоёр суралцагчийн нэг нь Нараа, нөгөө нь Болд<br />
болж, хариултыг уншина. Эхлээд Нараа харилцааны өөр өөр хэлбэрээр хэрхэн хариу үйлдэл<br />
үзүүлж болох байсныг үзнэ. Өгүүллийг уншихдаа эхлээд “Нараагийн харилцааны чадвар”<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.4)-ын эхэнд байгаа тайлбарыг танилцуулна. Сайн дурын гишүүд эхлээд<br />
“идэвхгүй хувилбар”-ыг уншина.<br />
Дараах асуултыг суралцагчдад тавьж, энэ хэсгийг ярилцана.<br />
Нараа харилцааны ямар хэлбэрээр харилцсан бэ?<br />
Үүнийг хэрхэн мэдсэн бэ?<br />
Болд, Нараа хоёрын нөхөрлөл цаашид яах бол?<br />
Дараа нь “түрэмгий хувилбар”-ыг өөр хоёр хүнээр уншуулж, суралцагчдаас дараах асуултыг<br />
асууна. Оролцогчид ямар хувилбарыг уншиж байгааг мэдэх ёсгүй гэдгийг анхаарах хэрэгтэй.<br />
Нараа харилцааны ямар хэлбэрээр харилцсан бэ?<br />
Үүнийг хэрхэн мэдсэн бэ?<br />
Нараагийн харилцаанаас юуг ойлгосон бэ?<br />
Болд, Нараа хоёрын нөхөрлөл цаашид яах бол?<br />
Дараа нь “Өөртөө итгэлтэй хувилбар”-ыг уншуулж, суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
Нараа харилцааны ямар хэлбэрээр харилцсан бэ?<br />
Юугаар нь дүгнэж мэдсэн бэ?<br />
Нараа юунд итгэлтэй байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нараа уг нөхцөлийн талаарх бодол санаагаа өөртөө итгэлтэйгээр хэлсэн. Болд түүнд<br />
таалагдаж байгаа, харин Болд түүнийг тэвэрсэнд нь эвгүйцсэн тухайгаа тодорхой<br />
илэрхийлсэн.<br />
Болдод анхаарал тавьж байгаа, түүнийг хүндлэн хандаж байгаагаа Нараа хэрхэн харуулсан<br />
бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Түүний хэлсэн зүйл Болдод ямар санагдаж байгааг Нараа асуусан.<br />
Болд түүнийг тэвэрсэн хэвээр байвал Нараа өөртөө итгэлтэй ямар алхам хийж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Түүнийг гараа авахыг хүснэ.<br />
Болд, Нараа хоёрын нөхөрлөл цаашид яах бол?<br />
Болд харилцааны өөр өөр хэлбэрээр хариу үйлдэл үзүүлж болох байсныг үзнэ. “Болдын<br />
харилцааны чадвар” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 1.5)-ын эхэнд байгаа нөхцөлийг уншиж танилцуулна.<br />
Саналаараа унших хоёр хүнийг дахин сонгож, “түрэмгий хувилбар”-ыг уншуулна. Дараах<br />
асуултыг суралцагчдад тавьж, энэ хэсгийг ярилцана.<br />
Болд харилцааны ямар хэлбэрээр харилцсан бэ?<br />
Үүнийг яаж мэдсэн бэ?<br />
Болд, Нараа хоёрын нөхөрлөл цаашид яах бол?<br />
“Өөртөө итгэлгүй хувилбар”-ыг уншуулж, дараах асуултыг суралцагчдаас асууна.<br />
Болд харилцааны аль хэлбэрээр харилцсан бэ?<br />
Үүнийг юугаар нь дүгнэж мэдсэн бэ?<br />
Болдод дараа нь ямар санагдах бол?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэр харамсаж, санаа бодлоо шууд хэлэх ёстой байсан юм хэмээн бодож магадгүй.<br />
Тэр хоёрын нөхөрлөл хэрхэн өрнөж байгаа талаар Нараа юу гэж бодож байгааг Болд мэдсэн<br />
үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй, мэдээгүй өнгөрсөн.<br />
Болд, Нараа хоёрын нөхөрлөл цаашид ямар байх бол?<br />
Эцэст нь Болдын хариултын “өөртөө итгэлтэй хувилбар”-ыг сонсоно. Энэ хувилбарт Болд<br />
итгэлтэй харилцаж байгаа хоёр тохиолдол гарах ба эдгээрийг ялгаж ойлгохын тулд анхааралтай<br />
сонсохыг хүснэ. “Өөртөө итгэлтэй хувилбар”-ыг хоёр хүнээр уншуулж, дараах асуултын дагуу<br />
хэлэлцэнэ.<br />
Болд аль хэсэгт өөртөө итгэлтэй харилцсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
1-р тохиолдол: Нарааг түүнтэй хамт хаа нэг тийшээ явахыг хүсч байгаа эсэхийг шууд<br />
асуусан.<br />
--<br />
2-р тохиолдол: Нарааг үгүй гэж хариулсны дараа түүний зан аашийг сайн ойлгохгүй<br />
байгаагаа шууд илэрхийлсэн.<br />
Нараа, Болд хоёр бие биеэ ойлгосон уу? Энэ хоёрын аль нэгийнх нь сэтгэл<br />
хямарсан уу? Болд, Нараа хоёрын нөхөрлөл цаашид яах бол?<br />
18 19
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 1<br />
ХАРИЛЦАА, ТҮҮНИЙ ХЭЛБЭР<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Энэ сэдвийг дүгнэхийн тулд дараах асуултын дагуу ярилцана.<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцсанаар өөрийн хүсч байгаа зүйлдээ баталгаатай хүрч чадах уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй.<br />
Тэгвэл өөртөө итгэлтэй харилцахыг яагаад оновчтой сонголт гэж үздэг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрийгөө хамгаалж чадсанаараа бахархах болно.<br />
--<br />
Бусдыг доромжилж дорд үзээгүйдээ сэтгэл амар байх болно.<br />
--<br />
Өөрийн хүссэн зүйлдээ бүрэн хүрч биелүүлж чадаагүй ч үнэнч шударга, илэн<br />
далангүй харилцсан гэдгээ мэдэж байх болно. (Итгэлтэй харилцаа бол бусад хүний мэдэрч<br />
байгаа зүйлийг харгалзан үзэх хамгийн оновчтой арга зам юм).<br />
--<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцахад хүмүүсийн үзүүлж байгаа хариу үйлдэл нь тэдний тухай их<br />
зүйлийг хэлж өгнө.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 1.1<br />
ҮГИЙН ЦААНА<br />
Харилцан ярианы өгүүлбэрүүдийг тус тусад нь жижиг цаасан дээр хуулж бичээд, тэдгээрийг<br />
хооронд нь холино. Баг бүрт хольсон харилцан ярианы өгүүлбэрийг өгч, зөв дараалалд<br />
оруулах даалгавар өгнө.<br />
1. Оюунаа: Сайн уу, сонин сайхан юу байна?<br />
2. Жагаа: Онц юмгүй дээ. Тайван сайхан.<br />
3. Оюунаа: Өнөө орой юу хийх бодолтой байна вэ?<br />
4. Жагаа: Тодорхой төлөвлөсөн юм алга. Ном л унших байх даа (инээмсэглэв)<br />
5. Оюунаа: Үнэн яриад байна уу? (гайхширсан шинжтэй)<br />
6. Жагаа: За, яалаа гэж дээ! Намайг бүжгэнд орох хичнээн их дуртайг чи<br />
мэдэж байгаа шүү дээ!<br />
7. Оюунаа: Тэгж бодсон юмаа. За тэгээд... Өнөө орой бүгд Баяраагийнд очих<br />
юм байна. Тийшээ очвол зугаатай байх болов уу гэж би бодлоо.<br />
8. Жагаа: Би тийшээ очмооргүй байна. Бат тэнд очно гэсэн.<br />
9. Оюунаа: Юу гэсэн үг вэ? Батаа та хоёр зодолдож, хэрэлдсэн юм уу?<br />
(гайхширсан шинжтэй)<br />
10. Жагаа: Бид хоёр зүгээр л байтал гэнэт л... (уйлж эхэлнэ).<br />
20 21
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 1<br />
ХАРИЛЦАА, ТҮҮНИЙ ХЭЛБЭР<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 1.2<br />
Чи нэгэн найзынхаа гэрт нь ирээд<br />
байгаа ба хүмүүс чамайг ундаа<br />
уугаад байна гэж шоолж, архи<br />
уулгах гэж шахна.<br />
Чи тэдэнд юу гэж хэлэх вэ?<br />
Танихгүй дугаараас чамтай танилцъя<br />
гэсэн мессэж ирсэн байв.<br />
Чи түүнд юу гэж хариулах вэ?<br />
Нэг найзтайгаа уулзахаар болзсон<br />
үед тэр дандаа хожимдож ирдэг.<br />
Тэр чамайг гадаа бороонд 30 минут<br />
хүлээлгэсний эцэст сая ирлээ.<br />
Чи түүнд юу гэж хэлэх вэ?<br />
ХЭРХЭН ХАРИУЛАХАА ШИЙДЭХ НЬ<br />
Фэйсбүүк дээр нэг найз чинь чамтай<br />
зөвшилцөлгүйгээр чиний таагүй<br />
дурсамжийн талаар бичжээ.<br />
Чи түүнд юу гэж хэлэх вэ?<br />
Чиний найз охин (хөвгүүн) чам<br />
руу утасдана гэж амласан боловч<br />
утастсангүй.<br />
Түүнтэй дараагийн удаа уулзахдаа<br />
чи түүнд юу гэж хэлэх вэ?<br />
Нэг найз чинь өөр хүмүүстэй хамт<br />
байхдаа чамайг дандаа “доош нь<br />
хийдэг”. Гэтэл хоёулхнаа байхдаа<br />
хэзээ ч тэгдэггүй.<br />
Түүнийг дахиж ингэхэд нь чи юу гэж<br />
хэлэх вэ?<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 1.3<br />
<strong>Харилцаа</strong> амжилтгүй болов<br />
Хаалганы хонх дуугарах үед Нараа зугаалгаар явахад бараг бэлэн болсон байлаа. Түүнийг<br />
хаалга онгойлгоход найз Цэцгээ нь зогсож байв. “Хэдүүлээ таксийн зогсоол дээр уулзана<br />
гэсэн биш билүү?” гэж Нарааг асуухад, Цэцгээ “Тийм л дээ. Гэхдээ би чамд нэг чухал юм хэлэх<br />
гэж ирлээ. Чи Болдыг санаж байна уу, нөгөө номын санд чиний надад зааж өгсөн залууг? Тэр<br />
одоо бидэнтэй хамт явах гэж байна” гэв.<br />
“Хөөх! Ямар догь вэ! Тэгээд би яавал дээр вэ?” гэж Нараа асуулаа. Цэцгээ хариуд нь “Зүгээр л<br />
байгаагаараа бай” гэлээ. Нараа Болдтой уулзана гэхээс сэтгэл хөөрөхийн зэрэгцээ бас санаа<br />
зовж байлаа. Тэр бүтэн өдрийн турш Болдын ойролцоо байх нь байна шүү дээ!<br />
Тэд амралтын газар ирээд нэг гэр түрээсэлж авав. Дараа нь үдийн хоол идэхээр хүн бүр<br />
авчирсан хүнсээ гаргаж тавьцгаалаа. Болд Нараад маш их анхаарал тавьж байсан ба<br />
Нараагийн сэтгэл нь үнэхээр их хөөрчээ. Нараа байнга л түүн рүү ширтэж байх шиг Болдод<br />
анзаарагдаж байв. Хоол идсэний дараа бүгд гэрээс гарч тэр хавиар тарцгаав. Харин Болд<br />
Нараа хоёр зүлгэн дээр суун юм ярьж өдрийг өнгөрөөв.<br />
Үдэш болж гадаа бүрэнхий болоход тэнд байсан хүмүүс гэр рүүгээ явсан тул тэр хоёр ч хамтдаа<br />
гэрт орлоо. Хөвгүүдийн зарим нь архи, пиво авчирсан байсан ба гэрт орсны дараа Болд Нараад<br />
нэг лааз пиво өгөв. Нараа хэсэг тээнэгэлзсэнээ уухаар шийдэж, пивийг авлаа. Тэр өөрийгөө<br />
том болж, биеэ даасан хүн гэдгийг Болдод харуулахыг хүсчээ. “Тэр биеэ барихгүй байна.<br />
Гайхалтай” гэж Болд бодлоо. Тэр хоёр сууж хэсэг зуур юм ярив. Энэ хооронд гэрт хүмүүс<br />
нэмэгдэн орж ирсээр байсан тул зайчлан сууцгааж нэг мэдэхэд Нараа Болдын яг дэргэд нь<br />
шахагдан суусан байлаа. Нараа түүн рүү хэт их ойртохыг хүсээгүй боловч олуулаа шахцалдан<br />
суусан тул хаашаа ч холдох арга байсангүй. Болдод Нараа маш их таалагдаж байсан ба тэнд<br />
байх түүнд сайхан байлаа. Биед нь наалдан сууж байгаа Нарааг хараад өөрийгөө ч бас түүнд<br />
таалагдаж байгаа нь гарцаагүй гэж Болд бодож байв.<br />
Хэсэг зуур бодсоны дараа Болд Нарааг тэврэхээр шийдэв. Болдыг мөрөн дээр нь гараа<br />
тавихад Нараад бага зэрэг эвгүй санагдсан ч юм хэлсэнгүй. Энэ чинь Болдтой уулзсан анхны<br />
өдөр шүү дээ, тэгээд ч ингэж шахалдаж сууж байхад яах ч арга алга. Нараа түүний энэ үйлдлийг<br />
хүндээр тусгаж авахыг хүссэнгүй. Лонхтой архи хэд хэд тойрсны дараа гэрт байсан хөвгүүд<br />
охидын зарим нь хос хосоороо гарч одоцгоов. Болдод Нарааг үнсэх хүсэл гэнэт төрж түүнтэй<br />
бусдын адил гадагш гармаар санагдаж байлаа. Уусан архи нь нөлөөлснөөс Нараагийн толгой<br />
бага зэрэг эргэх шиг болов. Гарч цэвэр агаар амьсгалъя гэж бодоод Нараа Болдоос гадаа<br />
гарах уу гэж асуув. Үүнийг сонссон Болд “Хараач! Тэр ч бас миний ижил бодолтой байх нь.<br />
Хоёулхнаа байхыг хүсч байгаа нь лавтай” гэж бодлоо. Ингээд Болд Нараатай гэрээс гарлаа.<br />
Гадаа гарангуутаа Болд Нараагийн гараас хөтлөн ойн зах руу алхав. Модон дотор орсны дараа<br />
Болд түүнийг өөр рүүгээ татан ойртуулаад үнсэж эхлэх нь тэр. Үүнд балмагдсан Нараа түүнийг<br />
өөрөөсөө түлхэн холдуулав. Болд Нараад таалагдаж байсан нь мэдээж, гэхдээ тэр түүнийг<br />
бараг мэдэхгүй шүү дээ! Харин Болд яагаад Нараа гэнэт тийм зан гаргасныг ойлгосонгүй. Гадаа<br />
гарч энэ бүхнийг эхлэх санааг Нараа өөрөө гаргасан биз дээ? Нараа эргэн тойрноо ажиглатал<br />
бусад хосууд ч мөн адил модон дотор үнсэлцэж байхыг анзаарав. Энэ байдлыг харсан Нараад<br />
эвгүйцэх сэтгэл ихээр төрлөө. Тэр уг нь Болдтой хоёулхнаа байхыг хүсээгүй боловч, бүгд л хос<br />
хосоороо болчихсон байлаа. Яах учраа олохгүй сандарсан Нараа огт хамаагүй, дүүгийнхээ<br />
тухай ярьж гарав. Юм ярих гэж энд ирээгүйг хоёул мэдэж байгаа юм чинь тэр лав согтсон<br />
байх гэж Болд бодоод Нарааг дахин үнсэж эхлэв. Айсандаа Нараа түргэхэн зуурт түүний<br />
гараас мултарч “Алив гэр рүүгээ явъя. Би ус уумаар байна. Бас Цэцгээг олъё” гэв. Энэ бүхнийг<br />
сонссон Болд бүр гайхаж хоцров. Ингэхэд тэр Нараад таалагдаж байна уу, үгүй юу?<br />
22 23
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 1<br />
ХАРИЛЦАА, ТҮҮНИЙ ХЭЛБЭР<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 1.4<br />
Нараагийн харилцааны чадвар<br />
Нөхцөл: Хэсэг эргэлзсэний дараа Болд Нарааг мөрөөр нь тэврэхээр шийдэв. Түүнийг мөрөн<br />
дээр нь гараа тавихад Нараад бага зэрэг эвгүй санагдсан ч юм хэлсэнгүй. Энэ чинь Болдтой<br />
уулзсан анхны өдөр шүү дээ, тэгээд ч ингэж шахалдаж сууж байхад яах ч арга алга. Бас түүний<br />
энэ үйлдлийг хүндээр тусгаж авахыг хүссэнгүй.<br />
ӨӨРТӨӨ ИТГЭЛГҮЙ БУЮУ ИДЭВХГҮЙ ХУВИЛБАР:<br />
Нараа:<br />
бэ!<br />
Болд:<br />
Нараа:<br />
Болд:<br />
ТҮРЭМГИЙ ХУВИЛБАР:<br />
Нараа:<br />
Болд:<br />
Нараа:<br />
[Эргэн тойрноо харснаа] Бид нар чинь ямар олуулаа байгаа юм<br />
Харин тийм ээ.<br />
[Эргэн тойрноо харсаар] Гэр дүүрэн хүн байна шүү. Ийм<br />
олуулаа байгаа юм чинь ингэж шахалдахаас яах вэ дээ.<br />
Тэгэлгүй яах вэ. Би чамайг ойлгож байна. Цөөхүүлээ байсан<br />
бол дээр байхгүй юу!<br />
[Чангаар] Чи чинь яах гээд байгаа юм бэ? [огцом хөдөлж<br />
Болдын гарыг түлхэнэ]<br />
За, яасан бэ? Зүгээр бай л даа. За за уучлаарай.<br />
Юу, яасан бэ гэнээ? Бид дөнгөж сая уулзаа биз дээ? Бурхан<br />
минь! Чи ч тэднээс ялгаагүй амьтан юм шив дээ. [гарч явна]<br />
ӨӨРТӨӨ ИТГЭЛТЭЙ ХУВИЛБАР:<br />
Нараа:<br />
Болд:<br />
Нараа:<br />
[Болд руу хараад аяархнаар] Болд, олон хүнтэй шахцалдаж<br />
байгаа ч тэврэхэд чинь надад эвгүй байна.<br />
[Гараа холдуулснаа] Юу гэсэн үг вэ? Өөрийгөө чамд таалагдаж<br />
байна л гэж бодлоо.<br />
Тийм ээ, чи надад таалагдаж байна. Гэхдээ бид хоёр бие<br />
биеэ нэг их сайн мэдэж амжаагүй байгаа шүү дээ. Би нэг их<br />
яармааргүй байна. Хоёулаа хэсэг азная, тэгэх үү? [баталж буйн<br />
тэмдэг болгож мөрөөрөө Болдыг нударна]<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 1.5<br />
Болдын харилцааны чадвар<br />
Нөхцөл: Гарч цэвэр агаар амьсгалъя гэж бодоод Нараа Болдоос гадаа гарах уу гэж асуув.<br />
Үүнийг сонссон Болд “Хараач! Тэр ч бас миний ижил бодолтой байх нь. Хоёулхнаа байхыг хүсч<br />
байгаа нь лавтай” гэж бодлоо. Ингээд Болд Нараагийн хойноос гэрээс гарлаа...<br />
ТҮРЭМГИЙ ХУВИЛБАР:<br />
Болд: [Гадаа гарангуутаа Болд Нараагийн гараас хөтлөн алхав]<br />
Нараа: [Эсэргүүцэж] Хөөе! Хаашаа явж байгаа юм бэ?<br />
Болд: [Гарыг нь тавиад дуугаа өндөрсгөн] Нараа, чи яагаад байгаа юм бэ?<br />
Яах гэж энд гарч ирснийг бид хоёр хоёулаа мэдэж байгаа, тийм үү?<br />
Арай айж байна гэх гээд байгаа юм биш биз дээ? Битгий нялх<br />
хүүхэд шиг зан гарга л даа.<br />
Нараа: Үгүй ээ, Болд оо. Би одоо хаашаа ч явмааргүй байна.<br />
Болд: [Нараагийн гараас дахин шүүрэн авч чангаана] [Инээнгээ] За, битгий<br />
маяглаад бай л даа. Хэн ч хараагүй л байна ш дээ. Бид хоёр<br />
нэг л юмыг хүсч байгаа биз дээ.<br />
Өөртөө итгэлгүй буюу идэвхгүй хувилбар:<br />
Болд: Гадаа ч сайхан байна шүү. Хммммм.<br />
Нараа: Юу гэнээ?<br />
Болд: Өө юу ч бишээ. Энд байх сайхан байна шүү.<br />
Нараа: Надад ч гэсэн сайхан байна.<br />
Болд: [толгойгоо эв хавгүйгээр хөдөлгөснөө бодов ‘Түүнийг үнсэх сэн’ ]<br />
Нараа: Юм хэлсэн үү?<br />
Болд: А-ан, юу ч биш ээ.<br />
Нараа: За за. [Цэцгээг харав] Тэнд Цэцгээ байна. Гэр рүүгээ явах гэж байх<br />
шиг байна. Би ч бас явъя даа. Би түүнтэй хамт явчихна. За за,<br />
Болдоо баяртай.<br />
Болд: Юу? за, за. Баяртай.<br />
ӨӨРТӨӨ ИТГЭЛТЭЙ ХУВИЛБАР:<br />
Болд:<br />
Нараа:<br />
Болд:<br />
Нараа:<br />
Болд:<br />
Нараа:<br />
Хоёулхнаа байж болох нэг газар очвол ямар вэ?<br />
Үгүй ээ, наадах чинь тийм ч сайхан санаа биш байна.<br />
Өө яасан бэ? Би чамд таалагдсан гэж бодсон юм. Тэгээд л энд гарч<br />
ирсэн биш юм уу? Би нэг л ойлгохгүй байна.<br />
Болдоо, өнөөдөр надад сайхан байна. Чиний зөвөө. Чи надад<br />
таалагдаж байна. Гэхдээ хоёулаа танилцаад нэг л<br />
өдөр болж байна, тийм үү? Иймэрхүү байдлаар хоёулхнаа байхад би<br />
арай л бэлэн биш байна. Би зүгээр л цэвэр агаар амьсгалмаар<br />
болоод гарч ирсэн юм. Намайг битгий буруугаар ойлгоорой.<br />
Хоёулаа яарахгүй байя, тэгэх үү?<br />
[Инээмсэглэн] Тийм ч юм болов уу даа. Би зүгээр л бүх зүйлийг<br />
тодорхой болгох гэсэн юм л даа.<br />
За за. Болдоо чи дараа долоо хоногийн хагас бүтэн сайнаар юу хийх вэ?<br />
24 25
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 2<br />
ҮГИЙН БУС ХАРИЛЦАА<br />
ЗОРИЛГО<br />
Суралцагчдад үгийн бус харилцааны илэрхийлэл нь мэдээллийн утгыг хэрхэн өөрчилж<br />
чаддагийг харуулж, үгийн бус харилцааны ач холбогдлыг ойлгуулж, дадлага хийнэ.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийн эцэст суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
• Хүмүүсийн хэрэглэдэг үгийн бус харилцааны хэлбэрийг нэрлэх.<br />
• Үгийн бус харилцааг ойлгоход төвөгтэй болгодог хүчин зүйлийг тодорхойлох.<br />
• Хүний үг хэлээр болон үгийн бус арга хэлбэрээр илэрхийлсэн мэдээлэл нь хоорондоо<br />
зөрчилдсөн тохиолдолд хэрхэн тодруулах талаар суралцах.<br />
Сэдэв 2<br />
ҮГИЙН БУС ХАРИЛЦАА<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• “Үг нь ижил, утга нь өөр” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.1) – 5 ширхэг карт: дүрд тоглох<br />
суралцагчдад зориулсан 4 карт, багшийн ашиглах 1 карт<br />
26 27
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 2<br />
ҮГИЙН БУС ХАРИЛЦАА<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Үг яриа ашиглалгүй харилцахыг, тухайлбал, хүний нүүр царайны хувирал, гарын дохио<br />
зангаа, биеийн байрлал, дууны өнгө, үйл хөдлөл зэргээр илэрхийлэхийг үгийн бус<br />
харилцаа гэнэ.<br />
• Хүний ярьж байгаа яриа болон үгийн бус дохио нь хоорондоо зөрчилдөж байгаа<br />
тохиолдолд мэдээллийн утгыг зөв ойлгосон эсэхээ лавлаж нягтлах нь чухал.<br />
• Үгийн бус дохиог буруу ойлгох явдал элбэг байдаг. Хүний бодол санаа, сэтгэгдлийг үгийн<br />
бус дохиогоор амжилттай илэрхийлж болдог бол илүү нарийн, олон санааг үгийн бус<br />
аргаар илэрхийлэх, ойлгоход хүндрэлтэй байдаг.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
“<strong>Харилцаа</strong>” модулийн хүрээнд судлах дараагийн сэдэв бол “Үгийн бус харилцаа” юм.<br />
Та юу гэж хэлэх вэ?<br />
Маш сайн байна.<br />
Чиний бэрхшээл<br />
юундаа байгааг чи<br />
өөрөө мэднэ шүү<br />
дээ.<br />
Би үгүй гэж хэлсэн.<br />
Үүнийг та хэрхэн хэлэх вэ?<br />
1. Сайхан инээнэ<br />
2. Огт хувиралгүй гөлийсөн<br />
байдалтай<br />
1. Гараа хөдөлгөлгүй<br />
2. Нүүр рүү нь чичлэн<br />
1. Хэвийн хоолойгоор<br />
2. Чанга хашгирч<br />
Ашиглах үгийн бус<br />
харилцааны хэлбэр<br />
Нүүрний хувирал; нүүрээрээ<br />
Дохио зангаа; гараараа<br />
Дууны чанга/сул; дуу<br />
хоолойгоороо<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Үгийн бус харилцааны тухай ойлголт<br />
Наашаа хүрээд ир<br />
1. Хэвийн хоолойгоор<br />
2. Уцаартайгаар дуугаа<br />
өндөрсгөн<br />
Дууны өнгө; дуу хоолойгоор<br />
Өөрийн санаа бодол, сэтгэгдлийг хүмүүс үг ярианаас өөрөөр илэрхийлдэг арга замыг<br />
суралцагчид жагсаан бичнэ. Дараа нь үгийн бус харилцаа гэж юу болохыг тэднээс асууна.<br />
Би мэдэхгүй ээ.<br />
1. Хэвийн зогсолт<br />
2. Мөрөө хавчин<br />
Биеийн байрлал; биеэрээ<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгийн бус харилцаа гэдэг нь үг яриагаар илэрхийлэгдээгүй харилцааг хэлнэ. Энэ нь ямар<br />
нэг үг яриа хэрэглэхгүйгээр хүний санаа бодлыг шууд, эсвэл үгийн утгыг өөрчилж, нэг бол<br />
үгэнд нэмэлт утга оруулан илэрхийлнэ.<br />
Би та нартай<br />
уулзмаар байна.<br />
Уучлаарай.<br />
1. Тэднээс хэвийн зайд зогсоно<br />
2. Тэдэнд маш ойрхон зогсоно<br />
1. Мөрөн дээр нь зөөлөн хүрч<br />
2. Хүчтэй түлхэн<br />
Зай; орон зайн<br />
байрлалаараа<br />
Биед хүрэх; гараараа<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Бичгийн харилцаа нь үгийн харилцааны нэг хэсэг тул захидал, ном сэтгүүл, бичгийн мэдээлэл<br />
зэрэг нь үгийн бус харилцаанд хамрагдахгүй болохыг анхаарна уу. Гэхдээ гар утас, интернэт<br />
зэргээр харилцаж байгаа тохиолдолд анхаарвал зохих зүйлсийг суралцагчдад сануулах<br />
шаардлагатай.<br />
За. Сонсож байна.<br />
Мэдээж, энэ тухай<br />
бид ярилцаж болно<br />
шүү дээ.<br />
1. Тэдэн рүү өөдөөс нь харан<br />
2. Өөр юм хийнгээ<br />
1. Сандал дээр сууж, тэдний<br />
өөдөөс харан<br />
2. Үүнийг хэлж байхдаа<br />
өрөөнөөс гарч явах<br />
Анхаарал; харцаараа буюу<br />
нүдээрээ<br />
Үйлдэл; зан үйлээрээ.<br />
Багш суралцагчдад хэд хэдэн төрлийн мэдээллийг жүжиглэн үзүүлж, уг мэдээллийн утгыг<br />
хувиргахын тулд үгийн бус харилцааны ямар хэлбэрийг ашигласныг асууна. Үүнд дараах<br />
хүснэгтийг ашиглана. Нэгдүгээр баганын өгүүлбэрийг уншихдаа хоёрдугаар баганад байгаа<br />
зааврын дагуу нэг өгүүлбэрийг хоёр янзаар уншина. Өгүүлбэр бүрийг 2 удаа уншихдаа тухайн<br />
мэдээллийн утгыг хувиргахын тулд үгийн бус харилцааны ямар хэлбэрийг ашигласан бэ? гэж<br />
асууна. Хүснэгтийн гуравдугаар багананд зөв хувилбарыг бичсэн байгаа. Хэр зэрэг жүжиглэн<br />
үзүүлж байгаагаас хамааран хүлээн авч буй хүмүүс өөр өөр хэлбэрийг нэрлэж болно.<br />
28 29
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 2<br />
ҮГИЙН БУС ХАРИЛЦАА<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
«Үг нь ижил, утга нь өөр» жүжигчилсэн тоглолт<br />
Үгийн бус харилцаа нь ямар их ач холбогдолтойг харуулсан нэгэн жүжигчилсэн тоглолт<br />
үзүүлнэ. Жүжигчилсэн тоглолтод 4 хүн оролцох шаардлагатай тул өөрсдийн саналаараа 4 хүн<br />
гарч ирнэ. Тэдэнд урьдчилан бэлтгэсэн “Үг нь ижил, утга нь өөр” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.1)<br />
картаас нэг нэгийг өгнө. Тэднээс нэг ижил асуулт асуух ба тэд ижил үгсийг ашиглан хариулна.<br />
Жүжигчилсэн тоглолтод оролцож байгаа хүн бүрийн хэрэглэж байгаа үгийн бус дохиог маш<br />
сайн анхаарч, үгийн бус харилцааны хэлбэр нь үгээр илэрхийлсэн мэдээллийн утгыг хэрхэн<br />
огцом өөрчилж болохыг бусад суралцагч ажиглана. Багшийн картын (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.1)<br />
нөхцөлийг суралцагчдад уншиж өгөөд, асуултыг жүжигчилсэн тоглолтод оролцсон суралцагч<br />
бүрээс ээлжлэн асууна.<br />
Сайн дурын 4 суралцагчийн жүжиглэлтийг үзсэний дараа тоглолт бүрийн талаар дараах<br />
асуултын дагуу ярилцана. Тоглолт бүрийн дараа тус тусад нь ярилцах хэрэгтэй.<br />
Жүжигчилсэн тоглолтод оролцсон хүнд ямар сэтгэгдэл төрсөн бэ?<br />
Юу бодож байгаагаа бусад хүнд ойлгуулахын тулд “жүжигчилсэн тоглолтыг үзүүлж буй хүн”<br />
ямар онцгой зүйлийг хийсэн бэ?<br />
Жүжигчилсэн тоглолт үзүүлж буй хүний үгийн болон үгийн бус дохио, дууны өнгөөр илэрхийлсэн<br />
мэдээлэл ижил утгатай байсан уу?<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
4-р тохиолдлоос бусад бүх мэдээллийн утга нь хоорондоо зөрчилтэй байсан. Тохиолдол<br />
бүрт сайн дурын суралцагчийг хариу өгүүлбэрээ хэлсний дараа илгээсэн мэдээллийн утгыг<br />
тодруулахын тулд юу гэж асууж болох тухай бусад суралцагчаас асуугаарай.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
1-р хүнд: Уучлаарай, тохиромжгүй үеэр юм асуучихав уу даа? Чамайг хүсвэл дараа яръя<br />
даа. 2-р хүнд: Нээрээ юу? Чамд нэг их таалагдахгүй байгаа юм шиг санагдлаа. Яагаад<br />
таалагдахгүй байна вэ?<br />
--<br />
3-р хүнд: Чи яагаад харцаа буруулаад байгаа юм бэ? Тийм чухал биш гэж бодсон уу?<br />
Ингээд хоорондоо зөрчилдсөн үгийн ба үгийн бус дохиог хэрэглэсэн “жүжигчид” өөрийн санаа<br />
бодлоо арай тодорхой байдлаар хэрхэн илэрхийлж болох байсныг харуулсан жишээ хэлэхийг<br />
суралцагчдаас хүснэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
1-р хүн: Би хийж байгаа зүйлээ арай дуусаагүй байна. Яг одоо чамтай ярьж чадахгүй нь.<br />
10 минутын дараа дахиад асуугаарай, за юу.<br />
--<br />
2-р хүн: Үнэнийг хэлэхэд энэ надад таалагддаг зүйл биш байна.<br />
--<br />
3-р хүн: Чи өөрөө юу гэж бодож байна вэ? Заавал бусдын санаанд тааруулах албагүй шүү<br />
дээ.<br />
Одоо суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Үгийн бус харилцааг зөв ойлгоход хүндрэл учруулж болох зарим хүчин зүйлийг хэлнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Зан чанар: Нөгөө хүн нь ямар ч асуудалд их нухацтай ханддаг, нэг их инээгээд байдаггүй,<br />
эсвэл бухимдсан, эсвэл инээд муутай хүн байж магадгүй.<br />
--<br />
Үгийн бус харилцааг хэрэглэх хувийн онцлог: Нэг нь төрөлхийн их хурдан ярьдаг байтал,<br />
нөгөө нь түүнийг энэ асуудлаар өөртэй нь ярилцах хүсэлгүй байна гэж ойлгож магадгүй.<br />
Тухайн хүний нүүрний хувирлын онцлогийг мэдэхгүй байх: Угаасаа амны хэлбэр нь<br />
жимийсэн юм шиг хүнийг ярилцах дургүйдээ тэгж байна гэж бодож болох юм.<br />
--<br />
Стресс болон бусад хүчин зүйлийн нөлөө: Магадгүй, ярилцахыг хүссэн хүн маань ядарсан,<br />
эсвэл өөр тулгамдсан асуудлын тухай бодож байж болно.<br />
--<br />
Сэтгэл санааны байдал болон орчин нөхцөл: Магадгүй, ярилцах хүн маань дөнгөж сая<br />
хэрүүл, уур уцаартай нөхцөл байдалтай тулгарсан ба тэр үед тайвширч амжаагүй байж<br />
болно.<br />
Хүний яриаг сонсож байгаа хүн үгийн болон үгийн бус аргаар илгээсэн мэдээллийн алинд нь<br />
илүү анхаарал тавих ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хүний илгээж байгаа мэдээллийн утгыг сайн ойлгоход аль аль нь маш чухал.<br />
Хэрвээ хоорондоо зөрчилдсөн утга бүхий мэдээлэл хүлээж авбал яах ёстой<br />
вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Лавлаж нягтлах ёстой. Нөгөө хүнээсээ арай тодорхой мэдээлэл өгөхийг хүсэх нь зөв.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Үгийн бус харилцааны давуу, сул талын тухай дараах асуултыг суралцагчдаас асууж, дүгнэлт<br />
хийнэ.<br />
Хүмүүс яагаад үгийн бус харилцааг ашигладаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үг хэлээр илэрхийлсэн мэдээллийн утгыг тодруулах, утгын нарийн өнгө нэмэх, зорилгоо<br />
бататгах, сэтгэл хөдлөлөө нэмэх зэрэг зорилгоор.<br />
--<br />
Бусад хүнд төрж байгаа сэтгэгдлийг мэдэх зорилгоор.<br />
Үгийн бус харилцаа нь ямар сул талтай вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үүнийг буруугаар ойлгох боломжтой.<br />
--<br />
Энэ нь мэдээллийг бүрэн дүүрэн дамжуулах боломжгүй.<br />
--<br />
Дангаар нь хэрэглэсэн тохиолдолд нарийн ээдрээтэй мэдээллийг дамжуулах боломжгүй.<br />
30 31
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 2<br />
СОНСОХ ЧАДВАР<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 2.1<br />
Үг нь ижил, утга нь өөр<br />
Багшийн карт:<br />
Дараах зүйлийг суралцагчдад уншиж өгнө: Чи үсээ тайруулсан бөгөөд үсний шинэ засалтын<br />
тухай найзууд чинь ямар бодолтой байгааг мэдэхийг хүсчээ.<br />
Жүжигчилсэн тоглолтод оролцож байгаа хүмүүсээс ингэж асуугаарай: “Миний үсний шинэ<br />
засалт ямар санагдаж байна вэ?”<br />
1-р суралцагчид зориулсан карт:<br />
Үгээр ингэж хариулна: “Дажгүй харагдаж байна.”<br />
Үгийн бус дараах үйлдлийг хийж үзүүлнэ: Чи яаралтай дуусгах ёстой нэгэн зүйлийг бичээд<br />
завгүй байгаа ба найзынхаа асуултад хариу өгөх, эсвэл түүн рүү анхаарч харах зав чамд<br />
үнэхээр алга. Чи бичиж байгаа зүйлээсээ хараа салгалгүй, найз руугаа ч харалгүй, хурдхан<br />
хариулж байна.<br />
2-р суралцагчид зориулсан карт:<br />
Үгээр ингэж хариулна: “Дажгүй харагдаж байна.”<br />
Үгийн бус дараах үйлдлийг хийж үзүүлнэ: Чамд найзын чинь үсний засалт үнэндээ огт<br />
таалагдсангүй. Ёстой онцгүй харагдаж байна гэж бодож байгаа ч найзыгаа гомдоохыг<br />
хүссэнгүй. Өөрийн эрхгүй чиний нүүрэн дээр таалагдахгүй байгаа шинж тэмдэг илэрч, түүнийгээ<br />
залруулан, өөрийгөө итгүүлэх гэж оролдож байгаа маягаар дээрх өгүүлбэрийг хэлнэ.<br />
3-р суралцагчид зориулсан карт:<br />
Үгээр ингэж хариулна: “Дажгүй харагдаж байна.”<br />
Үгийн бус дараах зүйлийг хийж үзүүлнэ: Найз чинь дандаа л ямар харагдаж байгаагаа лавлаж<br />
байдагт нь чи залхаж гүйцжээ. Тэр дандаа л чиний санал бодлыг асууж байдаг тул түүнийг<br />
өөртөө итгэх итгэлгүй хүн юм болов уу гэж бодно. Урьд өмнө нь чамайг “аятайхан харагдаж<br />
байна” гэж хэлэхэд тэр чамд итгэдэггүй байсан ба “онцгүй харагдаж байна” гэж хэлүүлэх гэж<br />
оролддог байсан. Чи бүр залхаж гүйцжээ. Чи дээрх өгүүлбэрийг уцаарлангүй өнгө аясаар<br />
хэлээд, харцаа буруулна.<br />
4-р суралцагчид зориулсан карт:<br />
Үгээр ингэж хариулна: “Дажгүй харагдаж байна.”<br />
Үгийн бус дараах зүйлийг хийж үзүүлнэ: Чи үнэндээ надад аятайхан харагдаж байна гэсэн<br />
бодлоо илэрхийлэх үйлдэл хийнэ.<br />
Сэдэв 3<br />
СОНСОХ ЧАДВАР<br />
32<br />
33
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 3<br />
СОНСОХ ЧАДВАР<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Сонсох чадвар сайн эзэмшсэн хүн бусдыг сонсож байх үедээ үгийн ба үгийн бус дохионы<br />
аль алиныг нь оновчтой ашигладаг.<br />
• Бусдыг сайн сонсох нь харилцааны нэг чухал чадвар бөгөөд хүмүүст өөрийг нь анхаарч<br />
байна гэсэн мэдрэмж төрүүлэх нэг чухал арга юм.<br />
• Сонсох чадвар сайн эзэмшсэн хүн “бусад хүн намайг сонсоосой” гэж хүсч байгаа хүнтэй<br />
харилцахдаа түүнд ярих боломжийг түлхүү олгодог.<br />
• Сонсох чадвар эзэмшсэн хүн харилцан ярилцах, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх үед харилцаж буй<br />
бусад хүнийхээ яриаг сонсож, идэвхтэй харилцдаг.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
“Сонсох чадвар” сэдвийг судална.<br />
ЗОРИЛГО<br />
Тус сэдвээр сайн сонсогчийн эзэмшвэл зохих чадвараас суралцана. Үг яриагүйгээр бусдыг<br />
сонсох дасгал хийж, бусдыг сонсох сайн, муу дадал хэвшлийн жагсаалт гаргана.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийн эцэст суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• Сайн сонсогчийн эзэмшвэл зохих чадварыг тодорхойлж, түүнд суралцах<br />
• Муу сонсогчийн буруу дадал хэвшлийг тодорхойлж, түүнээс зайлсхийх арга замуудын<br />
талаар судлах<br />
• Бусдыг сонсох өөр өөр арга хэлбэр, нөхцөлийг тодорхойлж, тайлбарлах<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• “Сонсох заавар” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.1) – нийт суралцагчдын 2/3 хувьд хүрэлцэх тооны<br />
карт. Өөрөөр хэлбэл, хэрвээ ангид 15 суралцагч байгаа бол 10 карт бэлдэнэ. Шаардлагатай<br />
бол даалгаврыг давхардуулан ашиглаж болно.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Сонсох хэлбэр<br />
Хүмүүстэй харилцахдаа бусдыг сонсох дасгал хийнэ. Суралцагчид хоёр багт хуваагдаж,<br />
давхар тойрог үүсгэн сууна. Дотор талын тойрог нь гадагшаа харж, гадна талын тойрог нь<br />
дотогшоо харж суухад хүн бүр өөдөөс нь харж суусан нэг нэг “хостой” болно. Сандал зөөх<br />
боломжгүй бол суралцагчдыг газар суулгаж, эсвэл зогсоож болно. Оролцогчид хоорондоо<br />
шахалдахгүй байхаар том тойрог үүсгэх хэрэгтэй.<br />
Ингээд дотор талын тойрогт сууж байгаа суралцагчид өөрийн хосдоо өчигдөр, эсвэл амралтын<br />
өдрөөр хийсэн зүйлээ ярина. Гадна тойрогт сууж байгаа хүмүүс ярьж байгаа хүний нүүр рүү<br />
эгцлэн харж, ямар нэг үг яриа ашиглалгүйгээр тэдний яриаг дэмжихийг хичээнэ. Ганц ч үг<br />
хэлэхгүй, ямар нэгэн дуу авиа гаргахгүй гэдгийг дахин сануулна. Дасгалыг нэг минут орчмын<br />
дараа зогсоогоод, дотор талын тойргийн буюу яригч хүмүүсээс дараах асуултыг асууна.<br />
Ярихад ямар санагдсан бэ?<br />
Сонсож байгаа хүн чинь нэг ч үг хэлэхгүй, ямар ч дуу авиа гаргахгүй байхад ганцаараа ярих<br />
нь ямар санагдсан бэ?<br />
Чиний яриаг таслахгүй ч, ганцаараа яриад байх нь аятайхан санагдсан уу?<br />
Гадна талын тойргийн буюу сонсогч хүмүүсээс дараах асуултыг асууна.<br />
Сонсоход ямар санагдсан бэ?<br />
Нөгөө хүнээ сонсож байхдаа яриаг нь хэрхэн дэмжсэн бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Толгой дохих.<br />
--<br />
Харцаараа холбоо тогтоох.<br />
--<br />
Гараараа дохиж зангах.<br />
Бусдын яриаг сонсоход үг яриа ашиглахгүй байхын зарим давуу талыг хэлнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
Сонсогч нь ярьж байгаа хүний яриаг тасалж саад болохгүй.<br />
Сонсогч нь “Одоо би юу гэж хэлэх вэ” гэж бодон, өөр зүйлд анхаарал нь<br />
сарнихгүй.<br />
34 35
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 3<br />
СОНСОХ ЧАДВАР<br />
Бусдын яриаг сонсож байгаа хүмүүс үг яриа ашиглахгүй, дуу авиа гаргахгүй байх нь ямар<br />
сөрөг талтай вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Сонсогч нь ярьж байгаа хүнээ ойлгож байгаагаа үгээр илэрхийлж чадахгүй.<br />
--<br />
Сонсогч нь ярьж байгаа хүнийг үргэлжлүүлэн ярихыг нь дэмжиж чадахгүй.<br />
--<br />
Сонсогч нь өөрийн ойлголтоо лавшруулан асууж чадахгүй.<br />
--<br />
Сонсогч нь өөрийн санаа бодлыг хуваалцаж чадахгүй.<br />
Самбарт, эсвэл том цаасан дээр дараах хүснэгтийг зурна.<br />
“Бага ярих шаардлагатай”<br />
“Их ярих шаардлагатай”<br />
Сурагчдаас дараах асуултыг асууж, хариултыг тохирох хэсэгт бичнэ. Хэрвээ суралцагчдын<br />
хариултад дараах зүйл гарч ирэхгүй бол асуултаар чиглүүлнэ.<br />
Бусдын яриаг сонсохдоо үг яриаг бага зэрэг хэрэглэх нь ямар нөхцөлд үр ашигтай вэ?<br />
(Хариултыг “Бага ярих шаардлагатай” гэсэн хэсэгт бичнэ.)<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүн зөвхөн өөрийг нь хүн сонсоосой гэж хүсч байгаа үед.<br />
--<br />
Өөрийнх нь дотор хуримтлагдаад байгаа зүйлсийг бүгдийг уудлан гаргах хүсэлтэй байгаа<br />
үед.<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүн нь бусдаас үг яриагаар дэмжлэг авахыг хүсэхгүй байгаа үед<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүн нь яриагаа таслуулахыг хүсэхгүй байгаа үед (жишээлбэл, аав ээж чинь,<br />
эсвэл багш чинь чамайг зэмлэж загнаж байгаа үедээ тэд чамайг сонсохгүй).<br />
Бусдын яриаг сонсохдоо үг яриаг бага хэрэглэх нь ямар нөхцөлд муу нөлөөтэй вэ?<br />
(Хариултыг “Их ярих шаардлагатай” гэсэн хэсэгт бичнэ.)<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүн зөвлөгөө авахыг хүсч байгаа үед.<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүн харилцан ярилцахыг хүсч байгаа үед.<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүн харилцагчийнхаа санаа бодлыг мэдэхийг хүсч байгаа үед.<br />
Одоо дасгалаа бага зэрэг өөрчлөн үргэлжлүүлнэ. Дотор талын тойрогт сууж байгаа хүмүүс<br />
зүүн гар тал руугаа гурван сандал алгасч сууна. Ингэснээр шинэ хүнтэй хамтран ажиллах<br />
боломжтой болно. Харин энэ удаа гадна талын тойрогт сууж байгаа суралцагчид ярина.<br />
Гадна талын тойрогт сууж байгаа суралцагчид нь түрүүчийн адил өчигдөр эсвэл амралтын<br />
өдөр хийсэн зүйлээ ярина. Энэ удаа сонсож байгаа хүн нь өөрийн хүсч байгаа зүйлээ үгээр<br />
чөлөөтэй илэрхийлэн хэлж болно, харин ярьж байгаа хүн рүүгээ огт харж болохгүй гэдгийг<br />
сануулна. Сонсож байгаа хүн нь цонх, тааз, шал гээд юуг ч харж болохоос гадна өрөөний<br />
нөгөө буланд хэн нэгийг сууж байна гэж төсөөлөн, түүн рүүгээ харж гараараа дохих гэх мэтийн<br />
хөдөлгөөн хийж болно. Гагцхүү ярьж байгаа хүн рүү л харж болохгүйг анхааруулна.<br />
Нэгээс хоёр минутын дараа энэ дасгалыг зогсоогоод суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
Ярьсан хүмүүсээс асуух асуулт:<br />
Ярьсан бүх зүйлийг чинь сонссон гэж бодож байна уу?<br />
Яриаг чинь сонсохдоо өөдөөс чинь харахгүй, өөр зүг рүү хараад байхад ямар<br />
санагдсан бэ?<br />
Яриаг чинь огт анзаарсан шинжгүй байхад үргэлжлүүлэн ярих нь ямар санагдсан бэ?<br />
Чиний яриаг ийм байдлаар сонсож байсан тохиолдол амьдралд чинь таарч байсан<br />
уу? Жишээ хэлж чадах уу? Тэр үед чамд ямар санагдсан бэ?<br />
Сонссон хүмүүсээс асуух асуулт:<br />
Энэ дасгалыг хийхэд ямар санагдсан бэ?<br />
Ярьж байгаа хүн рүү харахгүйгээр яриаг нь сонсох боломжтой гэдгийг мэдэж байгаа<br />
ч, чиний яриаг ийм байдлаар сонсоход ямар санагдсан бэ? Энэ нь байдаг л энгийн<br />
зүйл үү?<br />
Бусдын яриаг ийнхүү харилцагч руугаа харалгүйгээр сонсоход ямар чухал<br />
мэдээллийг мэдэхгүй өнгөрч болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нүүрний хувирал гэх мэт үгийн бус харилцааны дохиог.<br />
Ямар тохиолдолд үгийн бус харилцааны дохио чухал биш вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Утсаар ярьж байхад.<br />
--<br />
Машин жолоодож байхад ярилцах.<br />
--<br />
Ямар нэг чухал бус зүйлийн тухай ярилцаж байгаа үед.<br />
--<br />
Бодож эргэцүүлэх шаардлагагүй зүйлийн тухай ярилцаж байгаа үед.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Бусдыг сонсож сурсан ба сураагүй дадал хэвшил<br />
Энгийн үед ярилцдаг шиг үгийн болон үгийн бус харилцааг хослуулан хэрэглэх дасгал хийнэ.<br />
Суралцагчдыг гурваар нь багт хувааж, багийн гишүүдийг “1”, “2”, “3” гэж дугаарлана.<br />
“1” дүгээр гишүүн ярьж,<br />
“2”, “3” дугаар гишүүд сонсоно.<br />
“Сонсох даалгавар” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.1) гэсэн ажлын заавар бүхий картыг “2”, “3” дугаар<br />
багийн гишүүдэд тарааж, зөвхөн өөрөө уншаад, өөр хүнд харуулж болохгүйг анхааруулна.<br />
Ярих даалгавартай суралцагчид нь ойрын үед тохиолдсон, өөр хүнтэй хуваалцан ярьж болох,<br />
хэт хувийн шинжтэй бус нэг асуудлыг ярихад бэлтгэх ёстой. Тухайлбал, гэр бүлийн маргаан,<br />
найзтайгаа санал зөрөлдсөн гээд ямар ч асуудлыг ярихаар сонгож болно. Хэрвээ сонгож<br />
чадахгүй бол бусадтай хуваалцан ярилцаж болох өөр нэг хувийн асуудлыг сонгож болно.<br />
Гурван минут л ярих буюу суралцагчдын анхаарал сарнин, сонирхолгүй болох үед дасгалыг<br />
дуусгана. Самбарт “Бусдыг сонсож сурсан хүний эзэмшсэн чадвар”-ыг суралцагчдаас асууж,<br />
жагсаан бичнэ. Үүний тулд ярих даалгавартай суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
36 37
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 3<br />
СОНСОХ ЧАДВАР<br />
Тантай ярилцсан хүн ярьсан зүйлийг чинь сонссон гэдгийг яаж мэдсэн бэ?<br />
Хариултыг самбарт жагсаан бичнэ. Жагсаалтад дараах зүйлс багтсан байвал зохино.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүндээ анхаарлаа бүрэн төвлөрүүлэх. Ямар нэг өөр зүйл хийхээ зогсоох<br />
(жишээлбэл, хоол хийх, цэвэрлэгээ хийх, унших, бичих зэрэг).<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүний өөдөөс харах.<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүн рүү ойртох.<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүний нүд рүү харж, харцаараа харилцаа тогтоох.<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүнд хариу болгон толгойгоо дохих, эсвэл сэгсрэх<br />
--<br />
“Аан”, “тийм үү”, “тэгээд” гэх мэтээр дэмжих.<br />
--<br />
Сэтгэл зовох, баярлах, айх зэрэг сэтгэл хөдлөлөө нүүрний хувирлаар харуулах.<br />
--<br />
Хүний хэлэх гэсэн санааг хэрхэн ойлгосноо өөрийн үгээр хэлж, утгыг нь нягтлан шалгах.<br />
Самбарт “Бусдыг сонсож сураагүй хүнд илрэх шинж” гэж бичнэ. Ярих даалгавар гүйцэтгэсэн<br />
суралцагчдаас дараах асуулт асууж, хариултын самбарт бичнэ.<br />
Сонсож байсан хүмүүсийн ямар үйлдэл “өөрийг чинь тоохгүй буюу яриаг чинь чухал гэж<br />
үзэхгүй байна” гэсэн сэтгэгдэл төрүүлсэн бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хүсээгүй байхад нь зөвлөгөө өгөх.<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүний яриаг таслах.<br />
--<br />
Өөр зүг рүү харах.<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүний яриаг таслан, өөр зүйл ярьж эхлэх, яриаг давж гарах оролдлого хийх.<br />
--<br />
Өөртэйгөө холбоотой зүйл ярьж байхад өөрийнх нь зан үйлийг шүүмжлэх.<br />
--<br />
Ярьж байгаа сэдэвтэй холбоогүй, хөндлөнгийн өөр сэдвээр ярьж, ярианы сэдвийг өөрчлөх.<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүнтэй санал зөрөлдөн, түүний юу хийх байсан талаар ярьж, нөгөө хүнээ<br />
өдөх.<br />
--<br />
Өөр зүйлд анхаарлаа хандуулах.<br />
Ярьж буй зүйлийг чинь сонсохгүй байгаа хүнтэй ярихад ямар санагдсан бэ?<br />
Бусдын яриаг сонсож сураагүй хүнтэй ярилцахад ямар санагдсан бэ?<br />
Бусдыг сайн сонсохгүй байх нь харилцаанд хэрхэн нөлөөлдөг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүний яриа удаашрах, эсвэл эргэлзэж магадгүй.<br />
--<br />
Яриаг таслахад хүргэж болно.<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүнийг гомдоож мэдэх ба улмаар ярьж байгаа хүмүүсийн харилцаанд муугаар<br />
нөлөөлж мэднэ.<br />
Бусдыг сайн сонсох чадвар эзэмшсэн хүнтэй ярилцахад ямар санагдсан бэ?<br />
Бусдыг сайн сонсох нь харилцаанд хэрхэн нөлөөлдөг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүний урам нэмэгдэж, ил тод, илэн далангүй ярилцана.<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүнд таатай сэтгэгдэл төрж, улмаар сонсож байгаа хүнтэй холбоо тогтоох<br />
хүсэлтэй болж болно.<br />
Ямар нөхцөлд бусдыг сайн сонсоход хүндрэлтэй байх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Завгүй байгаа үед.<br />
--<br />
Ямар нэг бодолд автсан буюу өөр нэг зүйлийн тухай бодож байгаа үед.<br />
--<br />
Ямар нэг ажлаас хоцорч байгаа буюу яаруу яваа үед.<br />
--<br />
Стресст орсон үед.<br />
--<br />
Ууртай байгаа үед.<br />
--<br />
Сонирхолгүй сэдвээр ярих үед.<br />
--<br />
Ядарсан үед.<br />
Ийм тохиолдолд яах ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ярьж байгаа хүнээс уучлал хүсэн, өөрт тохиолдсон асуудлыг тайлбарлаад, дараа<br />
тохиромжтой үед дахин уулзаж, энэ талаар ярихыг хүсэх.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Ярьж байгаа хүн нөхцөл байдал, цаг хугацаанаас хамаарч, харилцагчаасаа заавал ижил<br />
зүйлийг хүсэх албагүй тухай ярилцсанаа суралцагчдад сануулна. Ярьж байгаа зарим хүн<br />
сонсогчоос “зөвхөн сонсох”-ыг, урам дэм өгөхийг хүсдэг бол, зарим нь харилцан ярилцах,<br />
санаа бодлоо солилцохыг хүсдэг.<br />
Суралцагчдаас дараах асуулт асууна:<br />
Өөрийнх нь яриаг сонсох дургүй байгаа хүнийг яаж мэдэж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хариултыг хүлээлгүй ярих, яриан дундаа зогсолт, хүлээлт гаргахгүй байх.<br />
--<br />
Шууд хариу өгөхгүй, зөвхөн өөрийн бодож байгааг л үргэлжлүүлэн ярих.<br />
--<br />
Юм хэлэхэд байнга таслах.<br />
--<br />
Ярианы сэдвийг өөрчлөх.<br />
Харилцан ярилцах хүсэлтэй хүнийг яаж мэдэж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ярилцаж байгаа хүнийхээ хариултыг хүлээх.<br />
--<br />
Өөрийн туршлага, бодлоо хуваалцахыг нөгөө хүнээсээ хүсэх.<br />
<strong>Харилцаа</strong> холбоонд бусдыг сайн сонсох нь яагаад чухал байдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бусад хүнийг өөрийнх нь хувьд чухал гэдгийг тэдэнд харуулна.<br />
--<br />
Бусдын бодол санаа, мэдрэмж, хүсэл сонирхлыг ойлгох цорын ганц арга зам.<br />
--<br />
Ойртон дотносох боломж олгоно.<br />
38 39
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 3<br />
ӨӨРТӨӨ ИТГЭЛТЭЙ ХАРИЛЦАА: “БИ ӨГҮҮЛБЭР”<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.1<br />
Сонсох заавар<br />
Даалгавар нэг бүрийг тусгай жижиг цаасан дээр бичиж бэлтгэсэн байна.<br />
Ярьж байгаа хүн чамаас<br />
хүсээгүй ч түүнд зөвлөгөө<br />
өг – “Чи тэгээч...”, эсвэл<br />
“Хэрвээ би чиний оронд<br />
байсан бол...” гэх мэт<br />
зүйлсийг хэл. Нэлээд<br />
урт зөвлөгөө өгөхийг<br />
хичээгээрэй.<br />
Ярьж байгаа хүний яриаг<br />
тасалж, илүү сонирхолтой<br />
өөр зүйл ярьж, түүнийг<br />
давж гарахыг оролд.<br />
Ярьж байгаа хүний яриаг<br />
тодруулах зорилгоор<br />
янз бүрийн асуулт тавь.<br />
Жишээлбэл, “Чи... гэж хэлэв<br />
үү?” эсвэл “Би чиний хэлсэн<br />
зүйлийг сайн ойлгохгүй<br />
байна. Үүнийгээ улам<br />
тодруулан ярихгүй юу?” гэх<br />
мэтээр.<br />
Ярьж байгаа хүнд урам дэм<br />
өгч, “Ингэсэн чинь надад<br />
маш их таалагдаж байна,”<br />
эсвэл “Чи энэ асуудлыг<br />
үнэхээр сайн зохицуулж<br />
чадсан юм шиг санагдлаа”<br />
гэх мэтээр өөрийг нь магт.<br />
Ярьж байгаа хүний өөрийг<br />
нь шүүмжилж, “тэр ч ёстой<br />
тэнэг зүйл байна даа” эсвэл<br />
“Чи яах гэж тийм юм хийж<br />
байгаа юм бэ?” гэх мэтээр<br />
өөр рүү нь дайрч давшил.<br />
Ярьж байгаа хүн рүү эгцлэн<br />
хараад, харцаараа ойлгож<br />
байгаагаа илэрхийлж,<br />
сайшааж байгаагаа үе үе<br />
толгой дохиж, эсвэл санал<br />
нийлж байгаагаа үгээр<br />
илэрхийл. (жишээлбэл,<br />
“аанхаа” эсвэл “тийм шүү”<br />
гэх мэтээр).<br />
Ярьж байгаа хүний яриатай<br />
огт холбоогүй өөр сэдэв<br />
рүү орж, ярианы сэдвийг<br />
өөрчил.<br />
Нөгөө хүнээ ярьж байхад<br />
нь өөр хүн рүү тонгойн,<br />
ямар нэг зүйлийг шивнэн<br />
ярьж эхэл.<br />
Эхлээд анхааралтай сонсож<br />
байгаад, дараа нь уйдаж<br />
байгаа мэт дүр гарган,<br />
хэрвээ сууж байгаа бол<br />
гараа толгой дээрээ тавь.<br />
Өрөөг тойруулан харж,<br />
санаа алдан, цаг руугаа<br />
хар. Дараа нь дэвтрээ<br />
гаргаж ирээд, нээгээгүй<br />
хэрнээ нээх гэж байгаа мэт<br />
эргүүлж тойруулан барь.<br />
Үе үе “үгүй ээ” гэж хэлэх<br />
мэт толгойгоо сэгсрэн,<br />
санал нийлэхгүй байгаа<br />
мэтээр ярьж байгаа хүн<br />
рүү хар. Дараа нь харцаа<br />
буруул.<br />
Хааяа хааяа “тийм, тийм”,<br />
“аанхаа” гэх мэт зүйл хэлж,<br />
нөгөө хүний хэлж байгаатай<br />
санал нийлж байгаагаа үгээр<br />
илэрхийл.<br />
Ярьж байгаа хүнтэй санал<br />
зөрөлд. Нөгөө хүнээ ямар<br />
нэг зүйл хэлэх бүрт түүнийг<br />
нь эсэргүүцэн үгүйсгэж<br />
тухайн нөхцөлд ярьж байгаа<br />
хүн юу хийх, яах ёстой<br />
байсныг хэл.<br />
Үе үе “Тийм үү”, “Нээрэн үү”<br />
гэх мэт зүйлсийг итгэхгүй,<br />
эргэлзэж байгаа өнгө<br />
аястайгаар хэл.<br />
Яриаг нь сонсох хүсэлгүй<br />
байгаагаа илэрхийлж,<br />
яриан дундуур нь “ёстой<br />
сонирхолгүй юмаа, утгагүй<br />
юм“ гэх зэрэг үгсийг хэл.<br />
Сэдэв 4<br />
ӨӨРТӨӨ ИТГЭЛТЭЙ ХАРИЛЦАА:<br />
“БИ ӨГҮҮЛБЭР”<br />
40<br />
41
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 4<br />
ӨӨРТӨӨ ИТГЭЛТЭЙ ХАРИЛЦАА: “БИ ӨГҮҮЛБЭР”<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
--<br />
“Би өгүүлбэр” гэдэг нь сэтгэгдэл, мэдрэмж, хэрэгцээ, хүсэл сонирхлыг илэрхийлсэн,<br />
ихэвчлэн “Би” гэсэн үгээр эхэлдэг өгүүлбэрийг хэлнэ.<br />
--<br />
Бусадтай харилцахдаа “Би өгүүлбэр”-ийг ашиглах нь эерэг үр дүнд хүрэх магадлалыг<br />
нэмэгдүүлдэг. Өөртөө итгэлтэй харилцахад “Би өгүүлбэр”-ийг ашиглах нь элбэг байдаг.<br />
--<br />
“Би өгүүлбэр”-ийг ашиглан өөртөө итгэлтэйгээр харилцаж сурахад олон удаагийн дасгал<br />
хийх нь чухал.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцаа: “Би өгүүлбэр” гэсэн сэдвийг судална.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
“Би өгүүлбэр"<br />
ЗОРИЛГО<br />
“Би” өгүүлбэрийн онцлогийг судалж, тухайн өгүүлбэрийг зохиох дасгал ажиллан, өөртөө<br />
итгэлтэйгээр харилцахад тус өгүүлбэрийг хэрхэн ашиглах алхмыг судална.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийг судалснаар суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• “Би” өгүүлбэрийг ашиглаж сурах.<br />
• Өөртөө итгэлтэйгээр харилцахад шаардагдах алхмыг тодорхойлох.<br />
• Өөртөө итгэлтэй хэлбэрийг илэрхийлсэн өгүүлбэр зохион, найруулж сурах.<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• Тохиолдол (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.1)<br />
• “Сөрөг хариултын жишээ” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.2) – Том үзүүлэн<br />
• “Сөрөг утгатай буюу “Чи“ өгүүлбэр” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.3) – хоёр хүний дунд нэг хувь<br />
өгөхөөр, эсвэл нэг том үзүүлэн дээр бичиж, нэг зэрэг ажиллуулахаар бэлтгэнэ.<br />
• “Сөрөг утгатай өгүүлбэр - Хариултын хувилбар” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.4)<br />
• “Өөртөө итгэлтэй харилцах алхам” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.5) –ыг бичсэн том үзүүлэн<br />
Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.1-д байгаа тохиолдлыг уншиж, ийм нөхцөлд өөрийн бодол сэтгэгдлээ<br />
хэрхэн илэрхийлэхийг суралцагчдаас асууна. Урьдчилан бэлтгэсэн “Сөрөг хариултын жишээ”<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.2) гэсэн үзүүлэнг дэлгэн харуулна. Жишээ өгүүлбэрийг тод хараар<br />
онцлон бичсэн үгийн өнгө аясаар хэлж, эдгээрийг сонсож байгаа хүн өгүүлбэр бүрт ямар<br />
хариу үйлдэл хийж болохыг асууж, ярилцана.<br />
Дээрх өгүүлбэр нь өөрт төрсөн сэтгэгдэл, мэдрэмжийг бусдад ойлгуулах эсвэл тэдний<br />
үйлдлийг өөрчлөх гэж хичээж байгаа тохиолдолд яагаад үр дүн муутай арга зам гэж үзэхийг<br />
суралцагчдаас асууна. Тэдний хариултыг самбарт бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эдгээр өгүүлбэр нь сөрөг сэтгэгдэл төрүүлэхээр өнгө аястай байна (зэмлэсэн, буруутгасан,<br />
дайрч давшилсан).<br />
--<br />
Сонсогч руу төвлөрсөн.<br />
--<br />
Эдгээр өгүүлбэрт өгүүлэгч хүнд төрж байгаа мэдрэмж, хүсэл эрмэлзлэл зэрэг нь тодорхой<br />
илэрч чадахгүй байна.<br />
Самбарт бичсэн хариултыг арилгалгүйгээр том цаасан дээр бичиж бэлтгэсэн дараах<br />
өгүүлбэрийг харуулж, ийм тохиолдолд суралцагчид ямар хариу үйлдэл үзүүлэхийг асууж,<br />
ярилцана.<br />
Миний дэвтрийг алга болгосонд чинь уур их хүрч байна. Шалгалтад бэлтгэхэд дэвтэр минь<br />
их хэрэгтэй байсан юм. Харин одоо нэгэнт дэвтэргүй болсон учир шалгалтаа сайн өгч<br />
чадахгүй байх гэдэгт санаа зовж байна. Чамайг надаас авсан юмаа арай гамтай хэрэглэж<br />
байхыг л би хүсч байна.<br />
Энэ өгүүлбэр яагаад өмнөх жишээнээс сайн болсон байгааг нь суралцагчдаас асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нөгөө хүнээ айлгаж сүрдүүлээгүй, доромжилж давшлаагүй байна (энэ өгүүлбэр нь сөрөг<br />
утга агуулаагүй).<br />
--<br />
Сонсогч биш, харин түүнийг өгүүлэгч рүү төвлөрсөн байна.<br />
42 43
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 4<br />
ӨӨРТӨӨ ИТГЭЛТЭЙ ХАРИЛЦАА: “БИ ӨГҮҮЛБЭР”<br />
--<br />
Өгүүлэгч этгээдэд төрж байгаа сэтгэгдэл, мэдрэмж, хүсэл бодол нь тодорхой<br />
илэрхийлэгдсэн байна.<br />
Дээрх өгүүлбэрт багтсан гурван санаа тус бүр өмнөх гурван өгүүлбэрээс эсрэг утгатай болно.<br />
Иймээс энэ гурван санааг тодруулан ярих үедээ түүнтэй утгаараа дүйцэх өгүүлбэрийг хөндлөн<br />
зураасаар дарж тэмдэглэнэ. Ярилцаж дууссаны дараа харилцаа амжилтгүй болсон тухай<br />
гурван өгүүлбэр бүгд дарагдсан байх ёстой. Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Мэдээлэл хүлээж авч байгаа хүн эерэг хариу үйлдэл хийх магадлал өндөр байгаа нь юутай<br />
холбоотой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Мэдээлэл илгээж байгаа хүн бодол санаа, сэтгэгдлийнхээ хариуцлагыг өөр дээрээ авч<br />
байна.<br />
--<br />
Мэдээлэл илгээгч нь хүлээн авж буй хүнийг буруутгах, эсвэл “доромжилж давшлах”<br />
оролдлого гаргахгүй байна.<br />
Эдгээр өгүүлбэрээс ажиглахад, өгүүлэгч өөрт төрсөн мэдрэмж, сэтгэгдэл дээр төвлөрөн<br />
ярьж байгааг юу тодорхой харуулж байна вэ? Самбарт бичсэн өгүүлбэрт байгаа “Би” гэдэг үг<br />
бүрийг дугуйлж тэмдэглэнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эдгээр өгүүлбэрийг хэлэхдээ “Чи” гэхийн оронд “Би” гэж эхэлсэн байна. “Чи дандаа л ...”,<br />
“Чи хэзээ ч ...”, “Чи бол ...” гэхийн оронд “Би ...”, эсвэл “... гэж би хүсч байна” гэх мэтээр<br />
найруулсан байна.<br />
“Би өгүүлбэр” нь маш чухал, онцгой дотоод хүчийг агуулсан байдаг. Үүнийг жишээгээр<br />
харуулна. Энэ дасгалыг хийхэд саналаараа оролцох хүсэлтэй нэг хүнийг сонгоод, түүнийг<br />
“Чи өгүүлбэр” ашиглан зэмлэнэ гэдгийг урьдчилан хэлнэ. Үүний хариуд тэр таны хэлж байгаа<br />
зүйлийг үгүйсгэж, тантай санал зөрөлдөх ёстой гэдгийг анхааруулна. Тэгээд түүнд хандан “Чи<br />
дандаа л хоцорч ирдэг” гэж зэмлэнэ. Хариуд нь суралцагч нь “Үгүй, би дандаа хоцордоггүй<br />
шүү дээ” гэж хэлнэ. Дахин өөр нэг суралцагчийг саналаар нь сонгож, түүнтэй харилцахдаа “Би<br />
өгүүлбэр”-ийг ашиглана гэдгийг хэлнэ. Үүний хариуд суралцагч мөн л таны хэлснийг үгүйсгэж,<br />
тантай санал зөрөлдөх ёстойг анхааруулна. Одоо түүнд хандан “Хоцорч ирдэг чинь надад<br />
төвөгтэй санагдах юм” гэж хэлнэ. Оролцогч нь “Үгүй ээ, энэ чамд төвөгтэй санагдахгүй” гэж<br />
хэлж, үгүйсгэх оролдлого хийнэ. Эсвэл тэр юу ч хэлэхгүй зогсож болно. Энэ үед, магадгүй тэр<br />
танд ямар мэдрэмж төрж байгааг мэдэж чадахгүй гэдгийг хэлнэ. Хэрвээ энэ удаа суралцагч нь<br />
“Би байнга хоцроод байдаггүй шүү дээ” гэж хэлбэл, Би чамайг байнга хоцордог гэж хэлээгүй”<br />
гэж хариулна. Зүгээр л түүний хоцорч ирэх нь өөрт чинь төвөгтэй санагддаг гэдгээ л хэлсэн<br />
гэж сануулна.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
“Би өгүүлбэр” нь бусдын тодорхой үйлдлээс зөвхөн тухайн хүнд төрж байгаа мэдрэмж,<br />
сэтгэгдэлд төвлөрсөн байдаг. Иймд “Би өгүүлбэр”-ийг зөв зохистой хэрэглэсэн үед түүнийг<br />
үгүйсгэх аргагүй болохыг энэ дасгал ажил харуулж байгааг онцлон анхааруулна.<br />
Дээрх жишээнээс “Би өгүүлбэр” юуг харуулж байгааг суралцагчдаас асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Би өгүүлбэр“-ийг үгүйсгэх боломжгүй. Ийм өгүүлбэр нь хэн нэгэнд төрсөн сэтгэгдэл,<br />
мэдрэмжийг илэрхийлдэг учир сонсогч тэдгээрийг байгаа чигээр нь хүлээж аваад, өөрөө<br />
ямар нэг зүйлийг хийх ёстой болно.<br />
“Би өгүүлбэр”-ийг ашиглан харилцахад өөр нэг чухал зүйл байдаг. “Би өгүүлбэр”-ийг оновчтой<br />
хэрэглэхэд зөвхөн “Би” гэдэг үгээр эхлэх нь хангалтгүй болохыг “Чи өгүүлбэр”-ийн дараах<br />
жишээнд тулгуурлан тайлбарлана.<br />
Жишээ: “Чи хэзээ ч миний найзуудтай хамт гадагш явахыг хүсдэггүй”.<br />
Энэхүү сөрөг утгатай өгүүлбэрийг дараах байдлаар хэд хэдэн хувилбараар өөрчилж, самбарт<br />
бичнэ.<br />
Хоёулаа найз нартай минь хамт заримдаа гадагшаа гарч байхыг би хүсч байна.<br />
Миний найзуудтай хамт гадагшаа гарахыг чи ер нь хүсдэггүй юм шиг надад санагддаг.<br />
Бид хоёр миний найз нартай хамт гадагшаа гарч чаддаггүйд би сэтгэл зовдог.<br />
Энэ гурван өгүүлбэр нь бүгд л “Би өгүүлбэр” мэт харагдаж байгаа боловч нэг нь нөгөө<br />
хоёроосоо арай хүч султай өгүүлбэр байгааг хэлнэ. Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Эдгээр “Би өгүүлбэр”-ийн аль нь бусдаасаа өөр байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Миний найзуудтай гадагшаа гарахыг чи ер нь хүсдэггүй юм шиг надад санагддаг.”<br />
Энэ “Би өгүүлбэр” нь нөгөө хоёр өгүүлбэрээсээ яагаад хүч султай гэж үзэж байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ өгүүлбэр нь үүссэн асуудлын тухайд өгүүлэгч этгээд ямар мэдрэмжтэй байгааг<br />
харуулахгүй байна.<br />
--<br />
Энэ өгүүлбэр нь харилцагчийнхаа хүсэл, мэдрэмжийн талаар өгүүлэгч этгээд ямар<br />
бодолтой байгааг л хэлж байна. Харин өөрийнх нь мэдрэмж, санаа бодол тодорхой<br />
илрээгүй байна.<br />
Энэ өгүүлбэр нөгөө хоёр өгүүлбэрийн адил эерэг хариу үйлдэл хийх боломжийг нэмэгдүүлж<br />
чадах уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй.<br />
Суралцагчдыг хос хосоор нь багт хувааж, Сөрөг утгатай буюу - “Чи өгүүлбэр” (Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 4.3) материалаас нэг нэгийг өгнө. Хэрвээ энэ материалыг том үзүүлэн дээр<br />
бичиж бэлтгэсэн бол түүнийгээ ашиглана. Суралцагчид дараах даалгаврыг гүйцэтгэнэ.<br />
Зүүн талын баганад бичсэн сөрөг утгатай “Чи өгүүлбэр”-ийг уншаад, оронд нь хэрэглэж<br />
болох, сонсогч этгээдийг дайрч давшлалгүйгээр өгүүлэгч этгээдийн сэтгэгдэл, мэдрэмжийг<br />
илэрхийлсэн өгүүлбэр зохиож бичнэ. “Би өгүүлбэр”-ийн хэлбэрээр найруулах ба үгийг<br />
анхааралтай, оновчтой сонгоно. Өгүүлбэрээ “Би” үгээр эхлэх шаардлагагүй, харин өөрт<br />
төрсөн сэтгэгдэл, мэдрэмжийг ил тод, шулуун шударга илэрхийлэх нь чухал.<br />
Суралцагчдын зохиосон өгүүлбэрийг сонсож, сайжруулах шаардлагатай бол “Сөрөг утгатай<br />
өгүүлбэр–Хариултын хувилбар” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.4) материал дахь мэдээллийг ашиглана.<br />
Суралцагчдаас энэ дасгалыг гүйцэтгэхэд хэр зэрэг хялбар, эсвэл хүнд байсныг нь асуугаад,<br />
“Би өгүүлбэр”-ийг ашиглахын давуу талыг тодруулна.<br />
44 45
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 4<br />
ӨӨРТӨӨ ИТГЭЛТЭЙ ХАРИЛЦАА: “БИ ӨГҮҮЛБЭР”<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эдгээрийг үгүйсгэн, үндэслэл муутай гэж хэлэх боломжгүй.<br />
--<br />
Эдгээр нь нөгөө хүнээ буруутгасан, түүн рүү дайрч давшилсан утга агуулаагүй.<br />
Ихэнх хүн өөрт төрсөн санаа бодлоо хэлэхээс өмнө бусдыг буруутгах нь элбэг байдаг. Үүний<br />
шалтгааныг юу гэж бодож байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрт төрсөн сэтгэгдлээ шууд, илэн далангүй, шулуун шударга хэлэх чадвар дутмаг байдаг<br />
тул үүнийг хэрэглэхэд илүү хүнд байж болзошгүй.<br />
--<br />
Өөрт төрсөн сэтгэгдэл, мэдрэмжээ илэрхийлэхэд зүрх зориг, өөрийгөө хүндлэх чадвар ч<br />
шаардагдана.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцааг илэрхийлсэн өгүүлбэр<br />
Дараах асуултыг суралцагчдаас асууж, дасгал ажлыг эхлүүлнэ.<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцахын тулд хүн ямар зүйл хийх ёстойг санаж байгаа хүн байна уу?<br />
Суралцагчдын хэлсэн бүх хариултыг самбарт бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Би өгүүлбэр”-ийг ашиглах.<br />
--<br />
Юу хэлэх гэж байгаагаа мэдэж байх.<br />
--<br />
Тод, ойлгомжтой ярих.<br />
--<br />
Өөртөө ямар сэтгэгдэл төрж байгааг бусад хүмүүст хэлэх.<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцахад гардаг бэрхшээлтэй асуудал бол өөрийн харилцааны хуучин<br />
зуршил, дадал хэвшлийг өөрчлөх явдал юм. Түрэмгий болон өөртөө итгэлгүй харилцдаг хүмүүс<br />
өөртөө итгэлтэй харилцааг эзэмшихийн тулд хийж дадсан үйлдлээс зайлсхийх нь чухал.<br />
Өөртөө итгэлгүй, идэвхгүй харилцааны үед ямар онцлог илэрдгийг асууж, хариултыг самбарт<br />
бичихдээ “Битгий, бүү” гэсэн сул үгийг нэмж, үгүйсгэсэн утгатай өгүүлбэр бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Битгий амандаа бувтана.<br />
--<br />
Битгий гомдолло.<br />
--<br />
Бөөрөнхийлж бүү ярь, – хүссэн зүйлээ шууд хэл!<br />
--<br />
Битгий худлаа хэл.<br />
--<br />
Уучлал битгий хүс.<br />
--<br />
Бухимдсан эвгүйцсэн үйлдэл бүү хий.<br />
Түрэмгий харилцааны үед илэрдэг онцлогийг асууж, дээрхийн адил хариултыг самбарт бичнэ.<br />
Бичихдээ мөн “Битгий, бүү” гэсэн сул үгийг хэрэглэн, үгүйсгэсэн утгатай өгүүлбэр бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Битгий орилж, хашгич.<br />
--<br />
Хүсч байгаа зүйлээ ямар ч үнээр хамаагүй олж авахыг бүү хичээ.<br />
--<br />
Ямар нэгэн зүйл бүү шаард.<br />
--<br />
Бусад хүнийг битгий гутаан доромжил.<br />
--<br />
Бүдүүлэг авир битгий гарга.<br />
--<br />
Гараараа битгий зааж чичил.<br />
Амжилттай сайн харилцахад хоёр чухал асуудал байдгийг хүмүүс ихэнхдээ ойшоож үздэггүй.<br />
Үүнд:<br />
--<br />
1 дүгээрт: Тохиромжтой цаг, газрыг сонго.<br />
--<br />
2 дугаарт: Өөрт төрсөн сэтгэгдэл, мэдрэмжээ нуухын тулд элдэв шалтаг тоочих хэрэггүй,<br />
зүгээр л шалтгааныг нь хэл!<br />
Мөн дараах зүйлийг суралцагчдад тайлбарлана.<br />
Хэрвээ чи хэн нэгэнтэй өөрийн хувийн асуудлыг ярилцах шаардлагатай бол хоёулхнаа үлдэх<br />
үеийг хүлээ, эсвэл дахин уулзах цаг тохиролцож болно. Хэрвээ ямар нэг асуудлаар ярилцах<br />
гэтэл харилцагч хоёр хүний хэн нэг нь энэ талаар сэтгэл санааны бэлтгэлгүй байвал (ядарсан,<br />
сэтгэл нь хямарсан, ууртай, согтуу гэх мэт) арай илүү бэлтгэлтэй болох цагийг хүлээх нь зүйтэй.<br />
Тохиромжтой газраа сонгож чадвал бусад хүний дэргэд нөгөө хүнээ эвгүй байдалд оруулахаас<br />
зайлсхийх, та хоёр бусад хүний нөлөөнд автахааргүй, чөлөөтэй, илэн далангүй ярилцах<br />
боломжтой болох, бодол санаагаа төвлөрүүлэн хэлэх гэсэн зүйлээ хэлж дараа нь харамсахгүй<br />
байх боломжтой. Шалтаг тоочилгүй, шалтгааныг шууд хэлж сурах нь өөрт төрсөн сэтгэгдэл,<br />
мэдрэмжийг нууж далдлалгүй, шулуун шударга илэрхийлснээр бусдад буруу ойлголт<br />
төрүүлэхээс сэргийлэх ба хэрвээ асуудлыг шууд зохицуулж чадахгүй бол тухайн асуудал нь<br />
дахин дахин тохиолдож болзошгүй. “Өөртөө итгэлтэй харилцах алхам” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
4.5) материалыг дэлгэн харуулна. Алхам бүрт холбогдох тайлбар өгч, жишээ хэлнэ. Хүний<br />
биеийн хөдөлгөөн, дуу хоолойн өнгө харилцаанд үг яриатай адил чухал ач холбогдолтой.<br />
Дараагийн үйл ажиллагаа руу орохын өмнө суралцагчид нь дээрх алхмын талаар нэгдсэн<br />
ойлголттой болсон байх ёстой.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Хэрвээ суралцагчид нь энэ алхмын загварыг хэтэрхий энгийн байна гэж үзвэл, эсвэл хүн ер нь<br />
өөртөө итгэлтэйгээр хэлсэн асуудлыг тийм ч хялбар хүлээн зөвшөөрдөггүй гэж хэлбэл, одоо<br />
үзэж байгаа загвар нь зөвхөн суурь загвар болохыг хэлнэ. Дараа дараагийн сэдвээр бусдын<br />
дарамт шахалт, ятгах оролдлогыг харуулсан илүү нарийн, ээдрээтэй тохиолдлыг үзнэ гэдгийг<br />
хэлнэ.<br />
Одоо дээрх алхмыг ойлгоход суралцагчдад тус болох зорилгоор дараах тохиолдлыг ашиглан,<br />
өөртөө итгэлтэйгээр санаагаа илэрхийлэх өгүүлбэр зохионо. Дараах нөхцөлийг суралцагчдад<br />
уншиж өгнө.<br />
Хамгийн сайн найзын чинь хуучин найз залуу (найз охин) нь чамтай болзохыг хүсчээ. Чи<br />
түүнийг аятайхан залуу (охин) гэж бодож байгаа ч сайн найзыгаа гомдоохыг хүсэхгүй<br />
байгаа учраас түүнтэй орооцолдохыг хүсэхгүй байна. Иймд чи түүний хүсэлтээс татгалзаж,<br />
түүнийгээ өөртөө итгэлтэйгээр хэлэхээр шийджээ.<br />
46 47
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 4<br />
ӨӨРТӨӨ ИТГЭЛТЭЙ ХАРИЛЦАА: “БИ ӨГҮҮЛБЭР”<br />
Суралцагчид өөртөө итгэлтэй харилцах алхмын дагуу мэдээлэл боловсруулж, алхам тус бүрт<br />
өгүүлбэр зохионо. Эдгээр өгүүлбэрийг самбарт бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрт төрсөн сэтгэгдэл, тухайн асуудлыг тайлбарлах: “Чамайг би дажгүй залуу (охин) гэж<br />
боддог. Гэхдээ яг одоо чи бид хоёрын хувьд уулзаж болзоход тохиромжтой үе гэж би<br />
бодохгүй байна. ... (найзын чинь нэр) бид хоёрын нөхөрлөл миний хувьд маш чухал зүйл.<br />
Чамтай уулздаг болчихвол түүнд эвгүй санагдах байх. Түүнийг гомдоох хүсэл надад алга”.<br />
--<br />
Хүсэлтээ хэлэх: “Бид хоёр яаралгүй, юу болохыг хэсэг хугацаанд хүлээх нь зүйтэй гэж би<br />
бодож байна”.<br />
--<br />
Нөгөө хүний бодлыг асуух: “Чи ямар бодолтой байна вэ?”<br />
--<br />
Хариултыг хүлээх: “Чиний юу хэлж байгааг би ойлгож байна”.<br />
--<br />
Талархан хүлээж авах: “За, ингээд болох шив дээ. Намайг ойлгон хүлээж авсанд чинь<br />
баярлалаа”.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Тус сэдвийг дүгнэхийн тулд суралцагчдаас дараах асуултыг асууж, ярилцана.<br />
“Би өгүүлбэр” болон өөртөө итгэлтэй харилцах хоёрын хооронд ямар холбоо хамаарал байна<br />
вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцахад ”Би өгүүлбэр”-ийг ашиглах шаардлагатай.<br />
“Өөртөө итгэлтэй харилцах алхам” үзүүлэнд суралцагчдын анхаарлыг дахин хандуулна. Энд<br />
байгаа ихэнх жишээ “Би өгүүлбэр” байгааг хэлнэ.<br />
“Би өгүүлбэр”-ийг хэлж, хэрэглэж сурахад хүнд ямар чадвар шаардагдах вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тухайн хүн өөрт төрсөн сэтгэгдэл, мэдрэмжээ үнэн зөв, өөрийгөө хуурч мэхлэлгүй ойлгох.<br />
--<br />
Өөрийн мэдэрч байгаа мэдрэмж, хүсэл мөрөөдлөө тодорхойлох.<br />
--<br />
Тухайн хүн өөрийгөө хүлээн зөвшөөрч, өөрийн бодол, хүсэл сонирхлоо үнэлж сурах.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.1<br />
Тохиолдол<br />
Чи маргааш нэгэн чухал шалгалт өгөх ёстой. Шалгалтын өмнөх өдөр нэг найз чинь дэвтрийг<br />
чинь түр гуйж, дутуу хичээлээ нөхөж аваад, шалгалтандаа бэлдэх гэсэн юм гэжээ. Чи хэдийгээр<br />
шалгалтын өмнө дэвтрээ хүнд өгөх дургүй байсан боловч найз чинь чиний дэвтрийг өдөртөө<br />
багтааж өгөхөөр амласан тул түүнд өгчээ. Тэгээд хэсэг хугацааны дараа дэвтрээ авахаар<br />
түүнтэй уулзтал тэр чиний дэвтрийг алга болгочихлоо гэв. Чи маргаашийн шалгалтад санаа их<br />
зовохоос гадна найздаа маш их уур хүрч байв. Энэ бол чамаас гуйж авсан юмыг алга болгож<br />
байгаа анхны тохиолдол биш бөгөөд дэвтрийг чинь эцсийн мөчид зээлсэн анхны тохиолдол ч<br />
бас биш юм.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.2<br />
Зэмлэсэн:<br />
Доромжилсон:<br />
Сүрдүүлсэн:<br />
Буруутгасан:<br />
Сөрөг хариултын жишээ<br />
“Чи яагаад бусад хүний эд зүйлийн талаар огт санаа тавьдаггүй юм бэ?”<br />
“Ямар тэнэг амьтан бэ? Хүний дэвтрийг гээж байхдаа яадаг байна аа!”<br />
“Чи дандаа л ингэх юм. Би чамд дахиад хэзээ ч юу ч зээлдүүлж байхгүй<br />
“Одоо би чамаас болж шалгалтандаа унах нь! Энэ бол ганцхан чиний л<br />
буруу!”<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.3<br />
Сөрөг утгатай буюу “Чи өгүүлбэр”<br />
Сөрөг утгатай буюу –“Чи өгүүлбэр”<br />
Чи миний хэлж байгаа юмыг хэзээ ч сонсдоггүй.<br />
Чи дандаа л хоцорч ирдэг.<br />
Энэ чинь ёстой тэнэг санаа.<br />
Эерэг утгатай буюу “Би өгүүлбэр”<br />
Миний хэлж байгаа зүйлийг сонсохгүй<br />
байдагт чинь би дургүй.<br />
Манай найз нараас нэг нь ч миний хийсэн<br />
зүйлийг ойшоож үздэггүй.<br />
Хамтдаа гадагшаа гарах бүрт чи намайг<br />
анхаардаггүй.<br />
Над руу битгий хашгичаад бай!<br />
Битгий тэгж бай.<br />
Асуулт асууж байхад минь намайг битгий<br />
шоолж бай.<br />
48 49<br />
Чи тэнэг!<br />
Чи дандаа л өөрийгөө зөв гэж боддог.
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 4<br />
ӨӨРТӨӨ ИТГЭЛТЭЙ ХАРИЛЦАА: “БИ ӨГҮҮЛБЭР”<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.4<br />
Сөрөг утгатай өгүүлбэр – Хариултын хувилбар<br />
Багшид зориулсан мэдээлэл<br />
Сөрөг утгатай буюу<br />
Эерэг утгатай буюу “Би өгүүлбэр”<br />
“Чи өгүүлбэр”<br />
Чи миний хэлж байгаа<br />
зүйлийг хэзээ ч<br />
сонсдоггүй.<br />
• Миний хэлж байгаа зүйлийг сонсохгүй байдаг чинь надад<br />
таалагддаггүй.<br />
• Миний хэлж байгаа зүйлийг сонсохгүй байдаг чинь миний<br />
сэтгэлийг хямраадаг.<br />
Чи дандаа л хоцорч ирдэг. • Чамайг хоцорч ирээд байхаар би чиний хувьд чухал биш юм<br />
шиг санагддаг.<br />
• Чи үргэлж цагтаа ирж байгаасай гэж би хүсдэг.<br />
Энэ чинь ёстой тэнэг<br />
санаа.<br />
Манай найз нараас нэг нь<br />
ч миний хийсэн зүйлийг<br />
ойшоож үздэггүй.<br />
Хамтдаа гадагш<br />
гарах бүрт чи намайг<br />
анхаардаггүй.<br />
Над руу битгий хашгичаад<br />
бай!<br />
• Энэ санааг хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй байх болов уу гэж би<br />
бодож байна.<br />
• Би үүнтэй санал нийлэхгүй байна.<br />
• Найз нарын минь хэн нь ч миний хийсэн зүйлийг үнэлэхгүй<br />
байгаад би санаа зовж байна.<br />
• Найз нарын минь хэн нь ч миний хийсэн зүйлийг<br />
анзаарахгүй байгаа нь миний санааг зовоож байна.<br />
• Намайг тоохгүй болохоор чинь би өөрийгөө хэрэггүй хүн<br />
гэж санадаг.<br />
• Хамтдаа гадагш гарах үед чи надад илүү их анхаарал тавьж<br />
байгаасай гэж би хүсдэг.<br />
• Над руу хашгираад байхаар чинь би гомддог.<br />
• Над руу хашгираад байхаар чинь намайг хүндлэхгүй байгаа<br />
юм шиг надад санагддаг.<br />
Битгий тэгж бай. • Чамайг ингэхэд би дургүй.<br />
• Чиний ингэх нь надад түгшүүртэй санагддаг.<br />
Асуулт асууж байхад минь<br />
намайг битгий шоолж<br />
бай.<br />
• Асуулт асуухад минь шоолоод байхаар би их тэнэг байдалд<br />
орсон мэт санагддаг.<br />
• Намайг асуулт асуухаар чамайг шоолохгүй байгаасай гэж би<br />
хүсдэг.<br />
Чи тэнэг! • Чиний энэ байдал надад таалагдахгүй байна.<br />
• Чиний энэ байдал намайг эмзэглүүлж байна.<br />
Чи дандаа л өөрийгөө зөв<br />
гэж боддог.<br />
• Миний хэлж байгаа зүйлийг сонсохгүй болохоор би чиний<br />
хувьд чухал хүн биш юм байна гэж санадаг.<br />
• Миний хэлж байгаа зүйлийг анхаарч байгаасай гэж би<br />
хүсдэг.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.5<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцах алхам<br />
Алхам Тайлбар Чиний хэлж болох үгс Жишээ<br />
1. Өөрт төрсөн<br />
сэтгэгдэл,<br />
мэдрэмж,<br />
үүссэн<br />
асуудлыг<br />
тайлбарла.<br />
2. Хүсэлтээ<br />
тавь.<br />
3. Юу бодож<br />
байгааг нь асуу.<br />
4. Нөгөө хүнээ<br />
сонс.<br />
5. Талархан<br />
хүлээж ав.<br />
Тодорхой асуудал,<br />
үйлдлийн талаар чамд<br />
ямар мэдрэмж төрж<br />
байгааг хэл. Чамд саад<br />
болж байгаа үйлдэл,<br />
асуудлыг тодорхой<br />
хэл.<br />
Юу хүсч байгаагаа<br />
тодорхой илэрхийл.<br />
Чиний тавьсан<br />
хүсэлтийн талаар<br />
нөгөө хүн юу бодож<br />
байгааг асуу.<br />
Чиний санал,<br />
хүсэлтийн талаар<br />
төрсөн мэдрэмж,<br />
бодол санаагаа нөгөө<br />
хүн чинь хуваалцана.<br />
Хэрвээ нөгөө хүн<br />
хүсэлтийг чинь<br />
зөвшөөрөх юм бол<br />
“баярлалаа” гэж хэлэх<br />
нь яриаг дуусгах нэгэн<br />
сайхан арга болно.<br />
“...-хээр надад<br />
санагддаг”<br />
“...-хээр би санаагаар<br />
унадаг. ”<br />
“...-хээр би эвгүйцдэг”<br />
“...-хээр надад гомдол<br />
төрдөг”<br />
“...-х чинь надад<br />
таалагддаггүй”<br />
“...-вэл сайн байна”<br />
“...-ээсэй гэж би хүсч<br />
байна ”<br />
“Чи ...-ж чадах уу”<br />
“Битгий ...-ж байгаарай“<br />
“...-дэг ч болоосой гэж<br />
би хүсдэг”<br />
“Энэ талаар чи юу гэж<br />
бодож байна вэ?”<br />
“Энэ чамд зүгээр үү?”<br />
“Энэ чамд боломжтой<br />
санагдаж байна уу?”<br />
“Ямар бодолтой байна<br />
вэ?”<br />
Нөгөө хүн хариултаа<br />
хэлнэ .<br />
“Баярлалаа.”<br />
“За, чамд талархаж<br />
байна.”<br />
“Чамайг зөвшөөрсөнд<br />
би баяртай байна.”<br />
Чи зээлсэн мөнгөө<br />
хугацаандаа буцааж<br />
өгөхгүй болохоор<br />
чи намайг ашиглаад<br />
байгаа юм шиг<br />
надад санагдаад<br />
байна.<br />
“Чи зээлсэн мөнгөө<br />
аль болох хурдан<br />
буцааж өгч байвал<br />
сайн байна”.<br />
“Чи юу гэж бодож<br />
байна?<br />
“Тийм шүү, Би<br />
нээрэн зээлсэн<br />
мөнгөө өгөхдөө<br />
их удаадаг нь<br />
үнэн. Гэхдээ би<br />
дараагийн удаад<br />
аль болох хурдан<br />
эргүүлж өгье ”<br />
“Хүлээж авсанд<br />
чинь баярлалаа.<br />
Одоо хоёулаа<br />
хамтдаа жаахан<br />
хөгжим сонсвол<br />
ямар вэ?”<br />
“Сайн байна!”<br />
50 51
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 5<br />
ЯТГАЛГАД ХАРИУ ӨГӨХ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Энэ сэдвийн хүрээнд бусдыг ятгах янз бүрийн арга хэлбэрийн тухай судалж, түүнд хариу<br />
үйлдэл үзүүлэх арга зам, тэдгээрийн давуу, сул талын талаар ярилцах ба өөртөө итгэлтэйгээр<br />
харилцах алхам, ятгалга хийх оролдлого болон түүнд үзүүлэх хариу үйлдлийг тодорхойлно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Тус сэдвийг судалснаар суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• Бусдыг ятгадаг аргыг мэддэг болох.<br />
• Ятгалгад хариу үзүүлэх арга замыг боловсруулах.<br />
• Ятгалгад хариу өгөх арга хэлбэр бүрийн давуу, сул талыг тодорхойлох.<br />
Сэдэв 5<br />
ЯТГАЛГАД ХАРИУ ӨГӨХ<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• Цаасан скоч<br />
• “Ятгалгын олон хэлбэр” карт (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.1) – А4-ийн хэмжээтэй цаасан дээр<br />
хувилсан том карт нэг багц, мөн А4-ийн цаасны 1/4-тэй хэмжээтэй цаасан дээр хувилсан<br />
жижиг карт нэг багц<br />
• “Жүжигчилсэн тоглолтыг хянах хуудас” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.2) – том үзүүлэн хэлбэрээр<br />
• “Ятгалгыг харуулсан жүжигчилсэн тоглолтын зохиомж” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.3) – хоёр<br />
хувь<br />
52 53
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 5<br />
ЯТГАЛГАД ХАРИУ ӨГӨХ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Өөртөө итгэлтэй харилцсан ч бусад хүн шууд чамтай санал нийлж, хамтран ажиллаж<br />
эхлэх баталгаа болж чадахгүй. Өөртөө итгэлтэйгээр харилцаад эхлэхээр олон хүн өөрийн<br />
хүссэн зүйлийг тухайн хүнээр хийлгэхээр ятгах нь элбэг тохиолддог.<br />
• Бусад хүн нь чиний яриаг таслах, ярианы сэдвийг өөрчлөх, эсвэл чамайг өөр зүйлд<br />
ятган итгүүлэх оролдлого хийж байгаа үед ч гэсэн өөрийн хүсэл эрмэлзлэл, өөрт төрсөн<br />
мэдрэмжээ бусдад ойлгуулан мэдрүүлэхийг хичээх нь өөртөө итгэлтэй харилцааны нэг<br />
хэсэг болно.<br />
• Итгэлтэй харилцаанд өөрийн байр суурийг давтан хэлэх, зөвшилцөлд хүрэхийг санал<br />
болгох, шаардлагатай бол тухайн хүнээс “зай барих” зэрэг багтана.<br />
• Ятгалгад хариу өгөх арга хэлбэр нь тодорхой нөхцөл байдлаас хамаарч, өөр өөр утга<br />
агуулах бөгөөд үр дагавар нь ч өөр өөр байдаг.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцах чадварын нэгэн хэсэг болох “Ятгалгад хариу өгөх” гэсэн сэдвийг<br />
судална.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Ятгалгыг ойлгох нь<br />
Өөртөө итгэлтэйгээр харилцахад хүмүүс ямар хариу үйлдэл хийж болохыг харуулсан хэдэн<br />
жишээ үзэх гэж байгааг суралцагчдад тайлбарлана. Урьдчилан бэлтгэж ирсэн “Ятгалгын олон<br />
хэлбэр” гэсэн материал (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.1) –аас “Ятгалгын том карт”-ыг хананд нааж<br />
тогтооно. Карт бүрийг нэг нэгээр нь уншиж, дараах байдлаар тоймлон тайлбарлана.<br />
--<br />
Чамайг гутаан доромжлох: Чамайг элдвийн үгээр гомдоох.<br />
--<br />
Маргах: Чам руу дайрч давшлан, эсэргүүцэж, маргаан өдөөх.<br />
--<br />
Айлган сүрдүүлэх: Түүний хүсч байгаа зүйлийг нь хийхгүй бол ямар нэг зүйлийг хийнэ<br />
(эсвэл хийхгүй) гэж хэлэх.<br />
--<br />
Тайвшруулах: Бүх зүйл сайхан бүтнэ гэж чамд хэлэх.<br />
--<br />
Шалтгаан тоочих: Өөрийгөө зөвтгөсөн ямар нэг тайлбар, элдэв шалтгаан хэлэх.<br />
--<br />
Үндсэн сэдвээсээ гажиж, өөр сэдэв рүү орох: Ярианы сэдвийг өөрчлөх<br />
Суралцагч бүрт “Ятгалгын олон хэлбэр” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.1)–т багтах “Ятгалгын жижиг<br />
карт” нэгийг өгнө. Хэрвээ жижиг картын тоо нь суралцагчдын тооноос илүү бол үлдсэн картыг<br />
суралцагчдын дунд жигд тараана. Суралцагчид өөрт оногдсон картыг нэг нэгээрээ чанга<br />
уншиж, уг карт нь хананд байрлуулсан том картын алинд хамаарч байгаа, яагаад гэдгийн<br />
учрыг тайлбарлаад, тохирох хэсэгт байрлуулна. Тухайн картыг зөв байрлуулсан эсэх талаар<br />
бусад суралцагч ямар бодолтой байгааг асууна.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Суралцагчдад тарааж өгсөн жижиг картын зарим нь хэд хэдэн хэсэгт хамрагдах боломжтой<br />
байгаа. Доор өгсөн жишээ нь байж болох ангиллын хэд хэдэн хувилбарын зөвхөн нэг нь болно.<br />
Суралцагчдын гаргасан ангилал нь ор тас буруу биш л бол, эсвэл суралцагчдын дийлэнх нь<br />
зөвшөөрсөн бол тухайн саналыг хүлээж аваарай.<br />
Чамайг гутаан<br />
доромжлох:<br />
Маргах:<br />
Айлган сүрдүүлэх:<br />
Хэцүү зүйл биш<br />
гэж тайвшруулах:<br />
Шалтгаан тоочих:<br />
Сэдвээсээ гажих:<br />
Чи зүгээр л айгаад байна шүү дээ.<br />
Чи ийм юм хийж чадахгүй нялх хүүхэд юм уу?<br />
Яагаад болохгүй гэж? Хүн болгон л ингэдэг биз дээ!<br />
Ингэлээ гээд яачихна гэж чи бодоод байгаа юм бэ?<br />
Чи ер нь үүний талаар юу мэддэг юм бэ?<br />
Үүнийг хий. Хийхгүй гэж байгаа бол миний найз гэж өөрийгөө бодоод<br />
ч хэрэггүй.<br />
Үүнийг хийх өөр хүнийг би олно.<br />
Үүнийг хийхгүй бол би чамайг гомдоож чадна шүү.<br />
Ингэлээ гээд муу юм болохгүй дээ.<br />
Битгий санаа зов.<br />
Бүх асуудлыг би зохицуулчихна.<br />
Би бүх асуудлыг зохицуулчихсан.<br />
Бид хоёр тэртээ тэргүй л гэрлэнэ шүү дээ.<br />
Ганц удаа ингэлээ гээд чи жирэмсэн болчихгүй.<br />
Чи надад өртэй шүү дээ.<br />
Чи чинь үүнийг хийх насанд хүрчихсэн хүн биз дээ.<br />
Чи их гоё нүдтэй шүү.<br />
Би чамд л хайртай гэдгийг чи мэдэж байгаа.<br />
Жижиг карт дахь өгүүлбэрийн нөхцөл байдалтай төстэй тохиолдолд хариу үйлдэл хэрхэн<br />
үзүүлж болох арга замын талаар ярилцана. “Хэн нэгэн хүн чиний хэлж ярьж байгаа зүйлийг<br />
таслах юмуу, эсвэл ярианы гол сэдвээс гажиж, өөр сэдэв рүү орох оролдлого хийвэл чи юу<br />
гэж хэлж болох вэ?” гэсэн асуултыг самбарт бичнэ. Яриаг тасалдуулах, эсвэл өөр сэдэв рүү<br />
орох оролдлого хийсэн тохиолдолд хэрэглэж болох зарим жишээг суралцагчдын хамт гаргана.<br />
Суралцагчдын санал болгож байгаа өгүүлбэрийг самбарт бичнэ.<br />
Дараах хэлбэрийн өгүүлбэрийг суралцагчдаар гаргуулахад анхаарна:<br />
--<br />
Хэлэх зүйлээ дуусгах боломж надад олгооч.<br />
--<br />
Намайг ярьж дуустал битгий таслаарай.<br />
--<br />
Чиний хэлж байгааг би ойлгож байна л даа, гэхдээ миний хэлэх зүйлийг чи эхлээд сонсчих.<br />
--<br />
Чиний ... гэж бодож байгааг би мэдэж байна л даа, гэхдээ би эхлээд хэлэх зүйлээ<br />
дуусгачихъя.<br />
54 55
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 5<br />
ЯТГАЛГАД ХАРИУ ӨГӨХ<br />
Ингээд дээрх тохиолдолд хариу үйлдэл болгон ашиглаж болох гурван арга замын тухай<br />
тусгайлан авч үзнэ. “Татгалзах”, “Хойшлуулах”, “Зөвшилцөх” гэсэн үгийг самбарт бичээд,<br />
эдгээрийн талаар суралцагчдын бодлыг асууж, жишээ хэлэхийг хүснэ. Хэрвээ шаардлагатай<br />
бол дараах нөхцөл, жишээг чиглүүлэг болгон ашиглана.<br />
--<br />
Бат чамайг үдэшлэгт хамт явъя гэж ятгасаар байв. Гэвч чи маргааш шалгалттай.<br />
--<br />
Чамайг машин барихыг мэдсээр байж, үдэшлэг дээр Чимгээ чамд архи уулгах гэж<br />
зүтгэсээр байв.<br />
--<br />
Болд чиний найз залуу бөгөөд та хоёр танилцаад хэдхэн сар л болж байгаа. Чи түүнтэй<br />
бэлгийн харилцаанд ороход бэлэн биш байгаа боловч тэр чамайг ятгасаар байв.<br />
Татгалзах:<br />
Хойшлуулах:<br />
Зөвшилцөх:<br />
“Үгүй” гэж маш тодорхой хэлээд, шаардлагатай бол нөгөө хүнээ орхин<br />
явах<br />
Жишээ:<br />
• Үгүй дээ, би үгүй гэж хэллээ.<br />
• Үгүй, баярлалаа.<br />
• Үгүй, намайг ятгах гэж оролдоод хэрэггүй.<br />
Сайтар бодох боломжтой цаг гартал асуудлыг шийдвэрлэлгүй хойш тавих.<br />
Жишээ:<br />
• Би яг одоо бэлэн биш байна.<br />
• Бид хоёр энэ талаар дараа ярилцаж болох юм.<br />
• Би эхлээд нэг найзтайгаа ярилцаад үзмээр байна.<br />
Та хоёрын хоёулангийнх нь хувьд хүлээж авах боломжийн шийдвэр<br />
гаргахыг оролдох.<br />
Жишээ:<br />
• Үүний оронд ингэе.<br />
• Би үүнийг хийхгүй, гэхдээ хоёулаа ...-ж болох юм биш үү?<br />
• Бид хоёрт хоёуланд нь таалагдах зүйл юу байна вэ?<br />
Одоо суралцагчдыг гурван багт хуваана. Нэг баг нь татгалзах, хоёр дахь нь хойшлуулах, гурав<br />
дахь нь зөвшилцөх асуудлыг авч үзээд, дараах гурван асуултад хариулна.<br />
Танай багт оногдсон арга замын давуу тал нь юу байна вэ?<br />
Танай багт оногдсон арга замын сул тал нь юу байна вэ?<br />
Ямар нөхцөл байдалд энэ аргыг хэрэглэх нь ашигтай байх вэ?<br />
Дээрх асуудлыг багаараа хэлэлцээд, хийсэн зүйлээ бусдадаа танилцуулна. Нэг багийн ажлын<br />
танилцуулгын дараа нэмж хэлэх зүйл байгаа эсэхийг бусад суралцагчаас асууна. Дараах санал<br />
болгож байгаа хариултыг удирдамж болгон ашиглана.<br />
Татгалзах<br />
Давуу тал:<br />
--<br />
Өөрийн хүсч байгаа зүйлдээ хүрэх хамгийн шууд, шулуун арга зам.<br />
--<br />
Өөрийн хийх дургүй зүйлийг хийхгүй байх боломжтой.<br />
Сул тал:<br />
--<br />
Бусдад уян хатан бус, зөрүүд харагдаж магадгүй.<br />
--<br />
Хэрвээ нөгөө хүн чинь согтуу эсвэл өөрийгөө хянах чадваргүй байгаа бол хүчээр түрүү<br />
барих, тэр ч бүү хэл хүчирхийллээр хариу үйлдэл үзүүлэх магадлалтай.<br />
Нөхцөл байдал:<br />
--<br />
Тодорхой нэг асуудлаар өөрийн баттай байр суурин дээр зогсож, буулт хийхийг хүсэхгүй<br />
байгаа үед.<br />
--<br />
Буулт хийснээр өөртөө сэтгэл хангалуун бус болох, эсвэл өөрийгөө хүнд байдалд оруулах<br />
нь тодорхой, буулт хийх ямар ч боломжгүй үед.<br />
Хойшлуулах<br />
Давуу тал:<br />
--<br />
Асуудлыг шийдвэрлэх тохиромжтой үе хүртэл сөргөлдөөнийг түр хугацаагаар хойшлуулна.<br />
--<br />
Чамд бодож тунгаах хугацаа олгоно.<br />
Сул тал:<br />
--<br />
Асуудлыг бүрэн шийдэх эцсийн шийдэл болж чадахгүй. Энэ бол зөвхөн түр хугацааны арга<br />
юм. Тухайн асуудлыг хэзээ нэгэн цагт шийдэх л хэрэгтэй болно.<br />
Нөхцөл байдал:<br />
--<br />
Нөгөө хүн чинь согтуу байгаа үед асуудлыг хойшлуулах нь түүнийг эрүүл болтол нь хойш<br />
тавих боломж олгоно.<br />
--<br />
Нөгөө хүн чинь их уурласан, юмуу сэтгэл нь хүчтэй хөдөлсөн үед асуудлыг хойшлуулах нь<br />
түүнийг тайвширтал хойш тавих боломж олгоно.<br />
--<br />
Олон хүний дунд, чөлөөтэй харилцах боломжгүй үед асуудлыг хойшлуулж, тохиромжтой<br />
цагийг иртэл хойш тавих боломж олгоно.<br />
Зөвшилцөх<br />
Давуу тал:<br />
--<br />
Хэдийгээр нөгөө хүнтэйгээ санал нийлэхгүй байгаа ч түүний байр суурийг анхаарч үзэж,<br />
хамтдаа ямар нэгэн шийдэл олохын тулд ажиллах чин хүсэлтэй байгааг тодорхой харуулна.<br />
Сул тал:<br />
--<br />
Тухайн асуудал нь чиний хувьд буулт хийж болохооргүй зүйл байгаа, эсвэл нөгөө хүн чинь<br />
эрүүлээр сэтгэж чадахгүй байгаа тохиолдолд ашиглах боломжгүй.<br />
Нөхцөл байдал:<br />
--<br />
Өөртөө эвгүй сэтгэгдэл үлдээлгүй, бусадтай санал нийлж болох өөр ямар нэг шийдлийн<br />
хувилбар байгаа үед.<br />
--<br />
Нөгөө хүнтэйгээ тогтоосон харилцаа чиний хувьд маш чухал ач холбогдолтой үед.<br />
--<br />
Тухайн нөхцөл байдлаас гарах өөр арга зам байхгүй гэж чи бодож байгаа үед.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
Тодорхой нэг нөхцөлд аль аргыг хэрэглэх нь тохиромжтойг яаж мэдэх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тодорхой нөхцөлд нөгөө хүнтэйгээ ямар төрлийн холбоотой болох, үүссэн асуудлын<br />
талаар тэдэнд ямар мэдрэмж төрж байгаа, ямар үр дагавар хүлээж байгаа зэрэг олон<br />
хүчин зүйлээс хамаарч аль аргыг хэрэглэхээ сонгох нь зохистой.<br />
56 57
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 5<br />
ЯТГАЛГАД ХАРИУ ӨГӨХ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Ятгалгыг харуулсан жүжигчилсэн тоглолт<br />
Нэг нь нөгөөгөө ятгах оролдлого хийж байгаа үед өөрийгөө хэрхэн хамгаалж болохыг харуулсан<br />
жүжигчилсэн тоглолт хийнэ. Үүний өмнө өөртөө итгэлтэй харилцах алхмыг суралцагчдаас<br />
асууж, тоймлон давтана. Суралцагчдын хэлсэн харилцааны алхмыг самбарт бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрт төрсөн мэдрэмж, үүссэн асуудлыг тайлбарлах.<br />
--<br />
Хүсэлтээ тавих.<br />
--<br />
Тавьсан хүсэлтийн талаар нөгөө хүний бодлыг асуух.<br />
Жүжигчилсэн тоглолтод нэг нь өөртөө итгэлтэйгээр санаагаа илэрхийлэн харилцахад<br />
нөгөө нь түүнийг өөр зүйлд ятган, ярианы сэдвийг өөрчлөх оролдлого хийх болно гэдгийг<br />
суралцагчдад хэлнэ. “Жүжигчилсэн тоглолтыг хянах хуудас” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.2) гэсэн<br />
материалыг хүн бүрт тараан өгнө. Жүжигчилсэн тоглолтыг үзэх явцдаа өөртөө итгэлтэйгээр<br />
хэлсэн өгүүлбэр болон ятгалгыг уг хянах хуудасны тохирох хэсэгт “+” тэмдгээр тэмдэглэнэ.<br />
Жүжигчилсэн тоглолтод өөрийн хүсэлтээр оролцох нэг эрэгтэй, нэг эмэгтэйг сонгоно. Хэрвээ<br />
дан ижил хүйсийн суралцагч байгаа бол хоёр эрэгтэй хүн, эсвэл хоёр эмэгтэй хүн байхаар<br />
зохицуулж болно. Хоёр суралцагч тус тусад нь “Ятгалгыг харуулсан тоглолтын зохиомж” (Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 5.3) материалыг өгч, дүрийг оноож, тусгай заавар өгнө.<br />
Тэд эхлээд энгийн хувилбарыг тоглож үзүүлэх ёстой. Дараа нь ятгалгатай хувилбарыг гурван<br />
удаа тоглож үзүүлэх ба төгсгөл нь өөр өөр байна гэдгийг хэлнэ. Хэрвээ шаардлагатай бол<br />
жүжиглэх хоёр суралцагчийг ангиас дагуулан гарч, зааврыг тайлбарлаж юу хийхээ ойлгосон<br />
эсэхийг нь шалгаж болно. Хоёр суралцагч эхлээд жүжгийн энгийн, ятгалгагүй хувилбарыг<br />
тоглож, бусад нь түүнийг үзэх явцдаа ажигласан зүйлээ хяналтын хуудсанд тэмдэглэнэ. Дараа<br />
нь уг жүжгийн ятгалгатай өөр хувилбарыг үзүүлэх гэж байгааг хэлээд, мөн дээрхийн адил<br />
хяналтын хуудсанд тэмдэглэгээ хийхийг сануулна. Хамгийн сүүлд нь “Татгалзсан төгсгөлтэй”<br />
хувилбарыг үзүүлнэ. Энэ хувилбарыг үзэж дуусаад, нийт суралцагчдаас дараах асуултыг<br />
асууна.<br />
Найз залуу нь найз охиныхоо өөртөө итгэлтэйгээр илэрхийлсэн яриаг таслахыг хэрхэн<br />
оролдсон бэ?<br />
Найз охин нь ямар хариу үйлдэл үзүүлсэн бэ? Дараа нь ах нь юу хийсэн бэ?<br />
Ятгалгын ямар аргыг найз залуу нь ашигласан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Энэ хэцүү зүйл биш” гэсэн тайвшруулах аргыг хэрэглэсэн.<br />
Найз охин нь ямар аргыг ашиглаж хариулсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Татгалзах” арга.<br />
Сайн дурын хоёр суралцагч “хойшлуулах” болон “зөвшилцөх” төгсгөлтэй хувилбарыг жүжиглэн<br />
тоглож үзүүлэх ба дүүгийнх нь ашиглаж байгаа аргыг тодорхойлох даалгаврыг дээрх байдлаар<br />
давтан хийлгэнэ. Тухайн жүжигт найз охиных нь ашигласан арга бүрээс ямар үр дагавар гарч<br />
болохыг суралцагчдаас асууна. Тэд аль нэг аргыг бусдаас нь илүү гэж үзэж байна уу? Яагаад?<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Өөрт төрсөн сэтгэгдэл, мэдрэмжээ тодорхой илэрхийлсээр байтал ятгах оролдлого хийж<br />
байгаа хүмүүсийн тухай юу гэж хэлэх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэд хэт амиа хичээсэн, зөвхөн өөрийн хүсэл, сонирхлоо бодож байна.<br />
--<br />
Тэд бусдыг хүндлэхгүй байна.<br />
Өөрт төрсөн сэтгэгдэл, мэдрэмжээ тодорхой илэрхийлсээр байтал ятгах оролдлого хийж<br />
байгаа хүмүүс сайн найз мөн үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бусдыг байгаагаар нь хүлээн авахгүй, эсвэл мэдрэмж, хүсэл эрмэлзлэлийг хүндэлж<br />
үзэхгүй хүмүүс сайн найзууд байж чадахгүй.<br />
Ятгалгад хариу өгөхийн тулд ямар чадвар эзэмшсэн байх хэрэгтэй вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөртөө итгэлтэй харилцах алхмыг эзэмших<br />
58 59
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 5<br />
ЯТГАЛГАД ХАРИУ ӨГӨХ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.1<br />
Маргах<br />
Элдэв шалтгаан тоочих<br />
Ятгалгын олон хэлбэр<br />
Ятгалгын том карт<br />
Энэ бол хэцүү зүйл биш<br />
гэж тайвшруулах<br />
Айлган сүрдүүлэх<br />
Ятгалгын жижиг карт<br />
Чамайг гутаан доромжлох<br />
Үндсэн сэдвээсээ гажиж,<br />
өөр сэдэв рүү орох<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.2<br />
Өөрт төрсөн мэдрэмж, үүссэн асуудлыг<br />
тайлбарлах.<br />
Хүсэлтээ илэрхийлэх.<br />
Өөрийн хүсэлт, мэдрэмжийнхээ талаар<br />
харилцагчийнхаа бодлыг асуух.<br />
НӨГӨӨ ХҮН: Ярианы сэдвийг<br />
өөрчлөхийг оролдох.<br />
Ярианы сэдэв рүү эргээд орох.<br />
НӨГӨӨ ХҮН: Ятгахыг оролдох.<br />
Татгалзах.<br />
Хойшлуулах.<br />
Зөвшилцөх.<br />
Жүжигчилсэн тоглолтыг хянах хуудас<br />
Хувилбар 1 Хувилбар 2 Хувилбар 3 Хувилбар 4<br />
Чи зүгээр л айгаад байна<br />
шүү дээ.<br />
Чи ийм юм хийж<br />
чадахааргүй нялх хүүхэд<br />
юм уу?<br />
Яагаад болохгүй гэж? Хүн<br />
болгон л ингэдэг биз дээ!<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.3<br />
Ятгалгыг харуулсан тоглолтын зохиомж<br />
Ингэлээ гээд яачихна гэж<br />
чи бодоод байгаа юм бэ?<br />
Чи ер нь үүний талаар юу<br />
мэддэг юм бэ?<br />
Хэлснээр хий. Хийхгүй<br />
гэж байгаа бол миний<br />
найз гэж өөрийгөө<br />
бодоод ч хэрэггүй.<br />
Нөхцөл: Найз чинь ирж, чамайг унаагаараа аваад, гэрт чинь хүргэж өгөх ёстой. Чи түүнтэй<br />
уулзсан боловч тэр элдвийн зүйл үглэн бувтнаж, хэлж ярих нь тод сонсогдохгүй байв. Тэр архи<br />
нэлээд их уусныг чи мэдсэн бөгөөд түүний машинд суухгүй байсан нь дээр гэж бодно. Найз<br />
чинь чамайг авч явна гэж ятгахыг оролдоно.<br />
Хэлснээр хийх өөр хүнийг<br />
би олъё л доо.<br />
Хэлснээр хийхгүй бол би<br />
чамайг гомдоож чадна<br />
шүү.<br />
Ингэлээ гээд муу юм<br />
болохгүй.<br />
Энгийн хувилбар (ятгалга байхгүй):<br />
Найз охин: Чамайг архи уучихсан байхад чинь машин бариулахаасаа би айж байна. Би ер нь<br />
чамаар гэртээ хүргүүлмээргүй байна. Тэгээд чи ч гэсэн машин бариад хэрэггүй. Чи машинаа<br />
орхиод, гэртээ харь, тэгэх үү?<br />
Найз залуу: Ммммм. Би ч бага зэрэг балгачихсан л даа. Чиний зөв байх л даа.<br />
Би чамд л хайртай гэдгийг<br />
чи мэдэж байгаа.<br />
Би бүх асуудлыг<br />
зохицуулчихсан.<br />
Чи надад өртэй шүү дээ.<br />
Битгий санаа зов.<br />
Бид хоёр тэртээ тэргүй л<br />
гэрлэнэ шүү дээ.<br />
Чи чинь үүнийг хийх<br />
насанд хүрчихсэн хүн биз<br />
дээ.<br />
Бүх асуудлыг би<br />
зохицуулчихна.<br />
Ганц удаа ингэлээ гээд чи<br />
жирэмсэн болчихгүй.<br />
Чи их хөөрхөн нүдтэй<br />
шүү.<br />
Ятгалга хэрэглэсэн хувилбар:<br />
Найз охин:<br />
Найз залуу:<br />
Найз охин:<br />
Найз залуу:<br />
Найз охин:<br />
Татгалзах:<br />
Хойшлуулах:<br />
Зөвшилцөх:<br />
Архи уучихсан байхад машин бариулахаасаа би айж байна.<br />
Чи ер нь машин барих тухай юу мэддэг юм бэ?<br />
Хэлэх гэсэн зүйлээ дуусгах боломж надад олгооч. Бид гэр гэртээ аюулгүй<br />
очихыг л хүсч байна. Согтууруулах ундаа хэрэглэсэн тохиолдолд чам шиг сайн<br />
жолооч ч гэсэн анхаарал нь суларна. Тиймээс машин бариад хэрэггүй. Чи<br />
машинаа орхиод, гэртээ харь, тэгэх үү?<br />
За, би зүгээр л байна шүү дээ. Санаа зовоод байх зүйл огт алга.<br />
(Дараах 3 өөр төгсгөлийг хэлнэ)<br />
Би үүнтэй чинь санал нийлэхгүй байна. Тэгээд ч би чамтай хамт явахгүй.<br />
За баяртай (Яваад өгнө).<br />
Хамтдаа жаахан алхаж, энэ тухай ярилцъя.<br />
Чи ер нь машинаа энд орхичих. Гадаа сайхан байна шүү дээ. Хоёулаа<br />
хамтдаа алхаад харьчихъя.<br />
60 61
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 6<br />
ГЭР БҮЛИЙН ГИШҮҮДИЙН ХАРИЛЦАА<br />
Сэдэв 6<br />
ГЭР БҮЛИЙН<br />
ЗОРИЛГО<br />
Энэ сэдвийн хүрээнд гэр бүлийн гишүүдийн хоорондох харилцааны хэлбэр, тэдгээрийн үр<br />
дагавар, гэр бүлийн харилцаа сайн байсны улмаас хувь хүн, гэр бүл, нийгэмд үзүүлэх үр нөлөө<br />
зэргийг тодорхойлж, гэр бүлийн гишүүдийн хоорондох харилцааг сайжруулахад анхаарах<br />
зүйлийн талаар судална.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Тус сэдвийг судалснаар суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• Гэр бүлийн харилцааны хэлбэр, түүний үр дагаврыг тодорхойлох<br />
• Гэр бүлийн эерэг харилцааны хувь хүн, гэр бүл, нийгэмд үзүүлэх үр нөлөөг тодорхойлох<br />
• Гэр бүлийн эерэг харилцааг бүрдүүлэхэд анхаарах зүйлийг тодорхойлж, түүнийг хэрхэн<br />
хэрэгжүүлэх талаар ярилцах<br />
• Эцэг эх, хүүхдийн хоорондын харилцааны онцлогийг тодорхойлох<br />
• Хүүхэдтэйгээ харилцах арга барилаас суралцах<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
ГИШҮҮДИЙН ХАРИЛЦАА • Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• Цаасан скоч<br />
• “Гэр бүлийн харилцааны хэлбэр” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.1)<br />
• “Гэр бүлийн харилцааны зөрчлийг шийдвэрлэх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.2)<br />
62 63
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 6<br />
ГЭР БҮЛИЙН ГИШҮҮДИЙН ХАРИЛЦАА<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Гэр бүлийн гишүүд харилцаагаар дамжуулан бие биедээ өөрсдийн хайр халамж, хүсэл,<br />
хэрэгцээ шаардлага зэргийг илэрхийлж байдаг. <strong>Харилцаа</strong> нь гэр бүлийн гишүүдийг<br />
хооронд нь холбож байдаг хүчин зүйл юм.<br />
• Гэр бүлийн гишүүд хоорондоо уян хатан байдлаар харилцах хэрэгтэй. Мөн эерэг<br />
харилцааг ямагт эрхэмлэх нь зүйтэй. Сөрөг, дорд үзсэн харилцаа нь гэр бүлийн гишүүдийн<br />
зөөлөн, дулаан уур амьсгалыг эвддэг. Дотны хүн нь л хэлэхгүй бол хэн хэлэхэв гээд байнга<br />
шүүмжилж, бүх зүйлийг сөрөг байр сууринаас хараад байж болохгүй.<br />
• Гэр бүлийн гишүүдийнхээ ямар нэгэн буруу зүйл хийж байгааг нь засч залруулах шаардлага<br />
гарвал уурлаж бухимдах эсвэл загнаж шийтгэлгүй харин ч эсрэгээр нь эерэг харилцах нь<br />
үр дүнтэй байдаг. Эерэг харилцаа нь шүүмжлэлээс илүү нөлөө үзүүлнэ. Шүүмжлэл байх<br />
ёстой ч, энэ нь тодорхой хязгаартай байна. Гэр бүлийн гишүүдийн харилцаа нь бие биеэ<br />
хайрлаж, хүндэлсэн, урам зориг өгч, дэмжсэн, чин сэтгэл бүхий харилцаа юм.<br />
• Эцэг эхчүүд хүүхэдтэйгээ нээлттэй, илэн далангүй харилцах нь чухал байдаг. Нээлттэй, үр<br />
дүнтэй харилцах нь зөвхөн хүүхдэд төдийгүй гэр бүлийн бүх гишүүдэд эерэгээр нөлөөлнө.<br />
• Нээлттэй, илэн далангүй харилцаатай гэр бүлийн эцэг эх, хүүхдүүдийн хоорондын холбоо,<br />
бие биеэ ойлгох байдал сайжирдаг. Хүүхдүүд бусадтай харилцах чадварыг эцэг эхээсээ<br />
суралцаж байдаг.<br />
• Эцэг эхчүүд хүүхэдтэйгээ үр дүнтэй, эерэгээр харилцсанаар тэдэнд бусдыг хүндлэх,<br />
сонсох, бусдын хэлсэн зүйлийг хэрхэн хүлээж авах зэргийг зааж сургаж байдаг.<br />
• Эцэг эхчүүд хүүхдээ бүр бага байхаас нь л идэвхтэй харилцаж байх хэрэгтэй бөгөөд тэдний<br />
нас насных нь онцлогт тохируулан харилцах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, тэдний ойлгох үг<br />
хэллэгийг ашиглахын зэрэгцээ үгийн бус харилцааг ашигладаг байх нь чухал. Эдгээр нь<br />
хүүхдийн оюуны болон нийгмийн хөгжил, эрүүл мэндэд чухал нөлөө үзүүлдэг.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
Энэ удаад “Гэр бүлийн гишүүдийн харилцаа” гэсэн сэдвийг судална.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Гэр бүлийн харилцаа<br />
Гэр бүлийн гишүүдийн хоорондын харилцааны хэлбэрийн талаар төсөөлөн бодож, тэдгээрийн<br />
үр дагаврын талаар ярилцана. Үүний тулд эхлээд суралцагчдыг суудал дээрээ өөртөө эвтэйхэн<br />
суугаад, нүдээ аньж, гүнзгий амьсгал авч, гаргахыг хүснэ. Суралцагчид нүдээ аньсан чигээрээ<br />
багшийн унших зүйлийг өөрийн амьдралдаа төсөөлөн бодно. Багш “Гэр бүлийн харилцааны<br />
хэлбэр” гэсэн материал (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.1) дахь эхний нөхцөлийг суралцагчдад<br />
аажуухан уншина.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж, ярилцана.<br />
Үүнд:<br />
Гэр бүлийн харилцаа, уур амьсгал ийм байвал танд ямар санагдаж байна вэ?<br />
Ийм төрлийн харилцааны улмаас ямар үр дагавар үүсч болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Гэр бүлийн гишүүд бие биеэ үл хүндэтгэх.<br />
--<br />
Хүүхдийн төлөвшилд сөрөг нөлөө үзүүлэх.<br />
--<br />
Гэртээ байхаас зайлсхийх.<br />
--<br />
Гэр бүлийн хүчирхийлэл үүсэх.<br />
--<br />
Гэр бүл салах.<br />
Та ийм харилцаатай гэр бүлд байвал амар амгалан байж, өөрийн амьдралын зорилго, хүсэл<br />
мөрөөдөлдөө хүрч, амжилт гаргаж чадах уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй.<br />
Суралцагчдад “Гэр бүлийн харилцааны хэлбэр” гэсэн материал (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.1)-д<br />
байгаа 2 дахь нөхцөлийг уншиж танилцуулна.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж, ярилцана.<br />
Үүнд:<br />
Гэр бүлийн харилцаа, уур амьсгал ийм байвал танд ямар санагдаж байна вэ?<br />
Ийм төрлийн харилцааны улмаас ямар үр дагавар үүсч болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Гэр бүлийн гишүүд бие биеэ хайрлаж, хүндэлнэ.<br />
--<br />
Гэртээ байхад сэтгэл санаа амар амгалан, тайван байдлыг мэдэрнэ.<br />
--<br />
Бие биедээ тавих халамж анхаарал улам нэмэгдэнэ.<br />
--<br />
Эрүүл, аз жаргалтай байх болно.<br />
--<br />
Амьдралын эрч хүч, хүсэл эрмэлзэл дүүрэн байна.<br />
Та ийм харилцаатай гэр бүлд байвал амар амгалан байж, өөрийн амьдралын зорилго, хүсэл<br />
мөрөөдөлдөө хүрч, амжилт гаргаж чадах уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тийм.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Гэр бүлийн харилцаа<br />
Суралцагчид бүлгээр ажиллаж, гэр бүлийн харилцааны үр дагаврыг тодорхойлно. Тэднийг<br />
гурван бүлэгт хувааж, тэд дараах зүйлийг тодорхойлж, том цаасан дээр бичнэ.<br />
--<br />
Нэгдүгээр бүлэг – гэр бүлийн харилцаа сайн болон муу байснаар гэр бүлийн гишүүн болох<br />
хувь хүнд үзүүлэх үр нөлөө<br />
--<br />
Хоёрдугаар бүлэг – гэр бүлийн харилцаа сайн болон муу байснаар гэр бүлд бүхэлд нь<br />
үзүүлэх үр нөлөө<br />
--<br />
Гуравдугаар бүлэг – гэр бүлийн харилцаа сайн болон муу байснаар нийгэмд үзүүлэх үр<br />
нөлөө<br />
Бүлэг бүр өөрсдийн хийсэн зүйлсээ бусдадаа танилцуулна. Бусад багаас асууж, тодруулах,<br />
нэмэх зүйл байгаа эсэхийг лавлана. Дараах зүйлийг чиглүүлэг болгон ашиглаж болно.<br />
Гэр бүлийн эерэг болон сөрөг харилцааны хувь хүнд үзүүлэх үр нөлөө<br />
Хувь хүнд үзүүлэх эерэг үр нөлөө<br />
--<br />
Өөртөө итгэх итгэлийг нэмэгдүүлнэ.<br />
--<br />
Өөрийн бодол, мэдрэмжээ нээлттэй<br />
илэрхийлдэг болох.<br />
--<br />
Эерэг зөв хүмүүжилтэй болох.<br />
Хувь хүнд үзүүлэх сөрөг үр нөлөө<br />
--<br />
Өөртөө итгэлгүй болох.<br />
--<br />
Бусдыг үл хүндлэх.<br />
--<br />
Стресс бухимдал үүсэх.<br />
64 65
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 6<br />
ГЭР БҮЛИЙН ГИШҮҮДИЙН ХАРИЛЦАА<br />
Гэр бүлийн эерэг болон сөрөг харилцааны гэр бүлд үзүүлэх үр нөлөө<br />
Гэр бүлд үзүүлэх эерэг үр нөлөө<br />
--<br />
Итгэлцэл, ойлголцол нэмэгдэнэ.<br />
--<br />
Хүндлэл бий болно.<br />
--<br />
Гэр бүл улам бат бэх болно.<br />
--<br />
Гэр бүлийн гишүүд урам зоригтой<br />
байна.<br />
Гэр бүлд үзүүлэх сөрөг үр нөлөө<br />
--<br />
Зөрчил үүснэ.<br />
--<br />
Байнга маргалдана.<br />
--<br />
Бие биеэ үл хүндэлнэ.<br />
--<br />
Гэр бүл дэх харилцаа алдагдана.<br />
Гэр бүлийн эерэг болон сөрөг харилцааны нийгэмд үзүүлэх үр нөлөө<br />
Нийгэмд үзүүлэх эерэг үр нөлөө<br />
--<br />
Нийгмийн бухимдал бага байна.<br />
--<br />
Хүмүүсийн ажлын бүтээмж сайн байна.<br />
--<br />
Ажил болон бусад орчин дахь<br />
хүмүүсийн хоорондох харилцаа сайн<br />
байна.<br />
Нийгэмд үзүүлэх сөрөг үр нөлөө<br />
--<br />
Нийгмийн стресс бухимдал их байна.<br />
--<br />
Архидалт ихсэнэ.<br />
--<br />
Гэр бүлийн хүчирхийлэл.<br />
--<br />
Хүүхдийн эсрэг хүчирхийлэл.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Гэр бүлийн гишүүдийн харилцааны зөрчил, түүнийг шийдвэрлэх арга зам<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 4<br />
Эцэг эх хүүхдийн харилцааны онцлог<br />
Суралцагчид нүдээ аниад, өөртөө эвтэйхэн суухыг хүсээд, дараах асуултын дагуу тунгаан<br />
бодно. Багш асуултыг аажуухан нэг нэгээр нь бодох хугацаа өгч асууна.<br />
Таныг бага байхад аав ээж чинь тантай болон ах эгч, дүү нартай чинь хэрхэн харилцдаг байсан<br />
бэ?<br />
Тэр үед аав ээж тань болон хүүхдүүдийн хоорондын харилцааны юу нь маш их таалагддаг<br />
байсан бэ?<br />
Юу нь огт таалагддаггүй байсан бэ?<br />
Та хэрвээ аав ээж болсон бол, эсвэл аав ээж болохоороо хүүхэдтэйгээ хэрхэн харилцана гэж<br />
боддог вэ? Яагаад ийнхүү бодож байна вэ?<br />
Сүүлийн асуултыг асуусны дараа тодорхой хугацаа өнгөрмөгц нүдээ аажуухан нээхийг хүснэ.<br />
Тус дасгалаас өөрийн мэдэрсэн зүйлээ бусадтай сайн дураараа хуваалцах 2-3 хүний саналыг<br />
сонсоно. Суралцагчдыг хоёр бүлэгт хуваагаад, өөд өөдөөсөө 2 эгнээгээр суухыг хүснэ.<br />
Нэг талын эгнээнд суусан суралцагчдыг өнөө үед эцэг эхчүүд хүүхэдтэйгээ харилцахдаа<br />
гаргадаг нийтлэг алдааг нэг нэгээрээ хэлэхийг хүснэ. Харин эсрэг талын эгнээнд сууж<br />
байгаа суралцагчдыг тэдгээр алдааг хэрхэн засаж залруулж болох шийдлийг хэлэхийг хүснэ.<br />
Багаараа хамтран ярилцаж болно гэдгийг тайлбарлана. Баг бүрээс гарсан санааг том цаасан<br />
дээр сийрүүлэн бичнэ. Дараа нь тэдгээрийг дүгнэн ярилцана.<br />
Гэр бүлийн гишүүдийн хооронд үүсэх зөрчлийг тодорхойлох дасгал хийнэ. Суралцагчдаас<br />
дараах асуултыг асууж ярилцана.<br />
Зөрчил гэр бүлийн ямар гишүүдийн дунд үүсч болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эхнэр нөхрийн хооронд.<br />
--<br />
Эгч дүүсийн хооронд.<br />
--<br />
Эцэг эх, хүүхдийн хооронд гэх мэтчилэн.<br />
Зөрчил үүсэхгүй гэр бүл гэж бий юу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ямар ч гэр бүлд зөрчил үүсэхгүй байна гэж үгүй. Харин түүнийг хэрхэн зөв шийдвэрлэх<br />
нь л чухал.<br />
Гэр бүлийн гишүүдийн хооронд зөрчил үүссэн тохиолдолд хэрхэн харилцах талаар багаараа<br />
хамтран зөвлөмж бичнэ. Багийн гишүүд хамтран гэр бүлийн гишүүдэд зориулсан зөвлөмж<br />
боловсруулна. Баг бүр өөрсдийн боловсруулсан зөвлөмжөө бусдадаа танилцуулна. Багш<br />
нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.2-т байгаа санаа гарсан эсэхийг хянаж, шаардлагатай тохиолдолд<br />
нэмж тайлбарлана. Оролцогчид хоёр хоёроороо хамтран гэр бүлийн харилцааг сайжруулахад<br />
анхаарах зүйлсийн жагсаалт гаргана. Дараа нь гурав гурван хосууд хоорондоо нийлж,<br />
гаргасан санааг нэгтгэж, бусдадаа танилцуулна. Жижиг бүлэг бүрээс гарсан санааг нэгтгэж,<br />
давхцуулалгүйгээр нэгдсэн жагсаалт гаргана. Эдгээр зүйлийг амьдралд хэрхэн хэрэгжүүлэх<br />
талаар суралцагчдаас асууж, ярилцана.<br />
Шигтгээ: Зөрчил үүсэх нь нэг талаас гэр бүлийн гишүүд бие биеэ улам сайн ойлгодог болох<br />
сайхан боломж.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 5<br />
Эцэг эх хүүхдийн харилцааны онцлог<br />
Суралцагчдыг гурван хүнтэй бүлэгт хувааж, дараах өгүүлбэрээс нэг нэгийг өгнө. Эдгээр<br />
нь хүүхэдтэйгээ харилцахад анхаарах зүйл бөгөөд тэд эдгээрийг дэлгэрүүлэн тайлбарлаж,<br />
жишээгээр үзүүлнэ. Мөн тухайн зөвлөмжийг хэдэн насны хүүхэдтэй харилцахад ашиглаж<br />
болохыг тайлбарлана.<br />
--<br />
Хүүхэдтэйгээ харилцахдаа тухайн насныхны түвшинд харилцах<br />
--<br />
Хэлж буй зүйлээ товчхон, энгийн ойлгомжтой байдлаар илэрхийлэх<br />
--<br />
Хүүхэдтэйгээ харилцах үедээ өөрийн мэдрэмж, санаа бодлоо илэрхийлж байх<br />
--<br />
Хүүхэдтэйгээ ярилцах тогтмол цаг гаргах, бүр тусгайлан хуваарь гаргах<br />
--<br />
Хэрвээ хүүхдийнхээ асуусан зүйлийг мэдэхгүй байгаа тохиолдолд түүнийгээ хүлээн<br />
зөвшөөрч хэлэх<br />
--<br />
Аливаа зүйлийн талаар тайлбарлаж байгаа бол аль болохоор бүрэн гүйцэд тайлбар<br />
өгөхийг хичээх<br />
--<br />
Зөрчилтэй харилцааны үед нэг удаад нэг л асуудал дээр ажиллах<br />
--<br />
Асуудлыг шийдвэрлэх үр дүнтэй эерэг арга замыг хайх<br />
--<br />
Зөрчилтэй харилцааны үед аль болохоор эелдэг харилцах<br />
--<br />
Зөрчилтэй харилцааны үед “Би өгүүлбэр”-ийг хэрэглэх<br />
--<br />
Үглэж янших, лекц унших зэрэг сөрөг харилцаанаас зайлсхийх<br />
66 67
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 6<br />
ГЭР БҮЛИЙН ГИШҮҮДИЙН ХАРИЛЦАА<br />
--<br />
Хүүхдийнхээ яриаг нь тасалдуулахгүй байх<br />
--<br />
Өнгөрсөн зүйлийг одоогийн болсон зүйлтэй холбож сөхөхгүй байх<br />
--<br />
Асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэж болохыг хүүхэддээ хэлж, тайлбарлах<br />
--<br />
Үл ойшоож, дорд үзэхгүй байх<br />
--<br />
Хүүхдийнхээ бодол санаа, сэтгэгдлийг үгүйсгэхгүй байх<br />
--<br />
Худлаа хэлж, явцгүй арга заль хэрэглэхгүй байх<br />
Баг бүрийн хийсэн зүйлтэй танилцаж, тухай бүрт нь асууж, ярилцана.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Гэр бүлийн гишүүдийн хоорондох харилцаа нь хувь хүний сайн сайхан байдалд ямар ач<br />
тустай вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Гэр бүлийн гишүүдийн ирээдүйн амьдралд чухал нөлөө үзүүлнэ.<br />
Гэр бүлийн гишүүдийн дунд үүссэн зөрчлийг шийдвэрлэх боломжтой юу?<br />
Та өөрийн гэр бүлд үүссэн зөрчлийг ямар аргаар шийддэг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Зөрчил үүсэхгүй гэр бүл гэж байхгүй. Гэр бүлийн зөрчлийг шийдвэрлэхийн тулд<br />
хүлээцтэй, илэн далангүй, шударга харилцах нь чухал.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.1<br />
Гэр бүлийн харилцааны хэлбэр<br />
Нөхцөл 1<br />
Батаа, Халиунаа хоёр гэрлээд гурван жил болж байгаа хэдий ч байнга муудалцана. Халиунаа<br />
нөхрөө ажлаасаа тараад ирэхэд нь оройтож ирлээ, эртхэн ирж болдоггүй юм уу гэж<br />
уцаарлана. Тэрээр “Хүүхдээ өдөржин ганцаараа харсаар байгаад ядарч байна, гэрийн бүх л<br />
ажлыг хийсээр залхаж байна. Найз нөхөдтэйгөө ч дураараа гарч уулзаж чадахаа болилоо”<br />
хэмээн гомдоллож, юм л бол чамтай гэрлээд дээрдсэн юм алга гэж уурлана.<br />
Нөхцөл 2<br />
Болд, Туяа хоёр гэрлээд гурван жил болж байгаа хосууд. Тэд одоо 2 настай охинтой бөгөөд<br />
гурван жилийн дараа дараагийн хүүхдээ төрүүлнэ гэж шийджээ. Эхнэр нь одоохондоо хүүхдээ<br />
хараад гэртээ байгаа ч нөхрийгөө ажлаас нь ирэхэд үргэлж сайхан зантай угтдаг байна.<br />
Нөхөр нь ч ажлаасаа тараад гэр рүүгээ яаран ирдэг бөгөөд амралтын өдрүүдээр хамтдаа аав<br />
ээжийндээ очиж, хааяа тэднээр хүүхдээ харуулангаа гадуур гарч найз нөхөдтэйгөө уулздаг<br />
ажээ. Тэд өөрсдийгөө аз жаргалтай сайхан амьдарч байна гэж хэлэх дуртай гэнэ.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.2<br />
Гэр бүлийн харилцааны зөрчлийг шийдвэрлэх нь<br />
Хэрвээ харилцааны явцад бэрхшээлтэй асуудал тулгарвал аль болох эерэг аргаар зохицуулахыг<br />
хичээх хэрэгтэй.<br />
--<br />
Хэрвээ харилцааны явцад асуудал хурцадвал “түр завсарлага” авах хэрэгтэй. Спортын<br />
тэмцээний үеэр авдаг “түр завсарлага” шиг энэ нь харилцааны тулгамдсан асуудлын үед<br />
ч чухал байдаг. Ярилцаж байгаа хүмүүс сэтгэлийн хөдөлгөөнөө хянах чадвартай болж,<br />
тайвширсны дараа яриагаа үргэлжлүүл.<br />
--<br />
Төвийг сахисан буюу дундыг баримталсан үг хэллэгийг ашигла. Энэ нь шууд би чи, эсвэл<br />
тухайн хүнээ нэрээр нь дуудах, эсвэл тухайн хүний хэлсэн зүйл, хэрэгцээ шаардлагыг<br />
шууд шүүмжлэх зэргээс зайлсхийнэ гэсэн үг юм.<br />
--<br />
Бүх хүний хүсэлт, хэрэгцээг бүрэн гүйцэд сонсох хэрэгтэй. Хүн бүрийн санаа бодлыг<br />
тэвчээртэй сонс.<br />
--<br />
Идэвхтэй сонсох чадвараа хүн бүр ашиглаж, бусдынхаа хэлсэн зүйлийг өөрийн үгээр<br />
илэрхийлэн буцаан асууж, зөв ойлгосон эсэхээ нягтал. Бүгд бие биенээ сонсож, бусад<br />
хүн өөрийг нь ойлгосон гэдгийг мэдсэнээр үүссэн зөрчлийг шийдвэрлэх ямар арга зам<br />
байгааг тодорхойлох дараагийн алхам руу шилждэг.<br />
--<br />
Хэн нэгний хүсэл хэрэгцээнд тохирсон бус, харин бүх л байж болох арга замыг бодож,<br />
тэдгээрийг жагсаан бичээрэй. Тэдгээрийг нэг нэгээр нь сайтар хэлэлцэх нь зүйтэй. Энэ<br />
арга зам үнэхээр тус асуудлыг шийдвэрлэж чадах уу? Бид үүнийг хийж чадах уу? Үүнийг<br />
хийхэд хэр зэрэг хэцүү эсвэл амархан байх вэ? гэх зэргээр ярилцана.<br />
--<br />
Эцэст нь хамгийн зөв оновчтой арга замыг сонгож, зөвшилцөнө.<br />
68 69
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 7<br />
АЖЛЫН ОРЧИН ДАХЬ ХАРИЛЦАА<br />
ЗОРИЛГО<br />
Энэхүү сэдвийн хүрээнд ажлын орчин нөхцөл дэх харилцааны онцлогийг танин мэдэж, хамтран<br />
ажиллагсадтай хэрхэн харилцах, зөрчилтэй харилцааг хэрхэн шийдвэрлэх зэрэгт суралцана.<br />
Сэдэв 7<br />
АЖЛЫН ОРЧИН ДАХЬ<br />
ХАРИЛЦАА<br />
ЗОРИЛТ<br />
Тус сэдвийг судалснаар суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• Ажлын орчин нөхцөл дэх харилцаа, түүний онцлогийг танин мэдэх<br />
• Зөрчилтэй харилцааг шийдвэрлэх арга замын талаар судлах<br />
• Ажлын орчин нөхцөлд хамтран ажиллагсадтайгаа харилцах арга барилд суралцах<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• Цаасан скоч<br />
• “Зөрчлийн эерэг болон сөрөг нөлөө” карт (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.1)<br />
• “Зөрчлийн эерэг болон сөрөг нөлөө” багшид зориулсан хувилбар (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
7.2)<br />
70 71
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 7<br />
АЖЛЫН ОРЧИН ДАХЬ ХАРИЛЦАА<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Нэг байгууллагад хамт ажиллаж буй хүмүүс хоорондоо ажил хэргийн улмаас болон олон<br />
нийтийн ажил, хүмүүнлэгийн ажлын учир шалтгаанаар харилцдаг. Ямар нэг хамт олон,<br />
бүлэгт харьяалагддаггүй хүн гэж байхгүй.<br />
• Ямар ч хувь хүн тухайн харьяалагдаж буй бүлэг, хамт олныхоо дунд өөрийн хувь нэмрийг<br />
оруулж байдаг. Тухайлбал, зарим хүмүүсийн хувьд тухайн хамт олны дунд эерэг уур<br />
амьсгалыг бүрдүүлдэг бол, зарим нь сөрөг байдлыг ч бий болгоход хувь нэмэр оруулдаг.<br />
• Хамтран ажиллагсад нь өөрсдийн зорилго болон амжилтад хүрэхийн тулд бие биеэ<br />
хүндэлж, дэмжсэн, эерэг уур амьсгал бүрдүүлэх нь чухал байдаг.<br />
• Хамтран ажиллагсдын харилцааны явцад зөрчил үүсэх явдал цөөнгүй гардаг. Зөрчлийн<br />
шалтгаан нь янз бүр байж болно.<br />
• Зөрчил нь нэг талаараа сөрөг зүйл мэт боловч, зарим талаараа эерэг нөлөө үзүүлж<br />
болно. Гэхдээ зөрчлийг зөв зохицуулж чадвал эерэг үр дүн гарна.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
Хамтран ажиллагсдын харилцааны талаар судална.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Хамтран ажиллагсдын харилцааны онцлог<br />
Нэг байгууллагад ажилладаг хүмүүс өөр хоорондоо хэрхэн харилцдаг талаар ярилцана.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж, ярилцана.<br />
Ажлын онцлогоос хамааран ажил хийж байгаа хүмүүс бусадтай ямар хэлбэрээр харилцдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Шууд ганцаарчлан харилцах.<br />
--<br />
Хэсэг бүлгээр харилцах.<br />
--<br />
Утсаар харилцах.<br />
--<br />
Захидал болон бичгээр харилцах.<br />
--<br />
Гинжин хэлбэрээр.<br />
--<br />
Тойрог хэлбэрээр харилцах гэх мэт.<br />
Ажлын орчин нөхцөлд ямар хүмүүстэй харилцдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Байгууллагын удирдах албан тушаалтан.<br />
--<br />
Нэг хэлтсийн ажилтнууд.<br />
--<br />
Өөр бусад хэлтсийн ажилтнууд.<br />
--<br />
Бусад байгууллагын мэргэжилтнүүд.<br />
--<br />
Байгууллагаар үйлчлүүлэгч хүмүүс.<br />
--<br />
Үйлчилгээний ажилтнууд гэх мэт.<br />
Ажлын орчин дахь харилцаа нь ерөнхийдөө ямар утга агуулгатай байдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ажил үүрэг өгөх.<br />
--<br />
Мэдээлэх.<br />
--<br />
Өгсөн үүрэг даалгаврыг гүйцэтгэх.<br />
--<br />
Хийсэн зүйлсээ танилцуулах.<br />
--<br />
Ажил үүргийн талаар лавлах.<br />
--<br />
Зөвлөх, туслах, зөвлөгөө авах гэх мэт.<br />
Ямар ч хувь хүн тухайн харьяалагдаж буй бүлэг, хамт олныхоо дунд тодорхой хувь нэмэр оруулж<br />
байдгийг суралцагчдад тайлбарлана. Суралцагчид ажлын орчинд харилцаа эерэг болон сөрөг<br />
байх нь ямар үр дагавар, үр нөлөөтэй болохыг бүлгээр ажиллан тодорхойлно. Оролцогчдыг<br />
таван хүнтэй бүлэгт хуваана. Бүлэг бүр тодорхой нэг ажил мэргэжлийг сонгон авч, тухайн<br />
ажлын орчин дахь эерэг болон сөрөг харилцааны үр дагавар, үр нөлөөг асуудлын мод зурах<br />
аргыг ашиглан тодорхойлно. Дараа нь өөрсдийн хийсэн зүйлсээ бусдадаа танилцуулж,<br />
хамтран ярилцана.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Ажлын орчин дахь харилцааны зөрчил, түүний үр нөлөө<br />
Дараах мэдээллийг суралцагчдад тайлбарлана.<br />
Хамтран ажиллагчдын харилцааны явцад зөрчил үүсэх явдал цөөнгүй гардаг. Мөн зөрчил<br />
нь хувь хүний ялгаатай байдал, онцлогоос гадна мэдээллийн ялгаатай байдал, мэдээллийг<br />
хүлээн авч буй байдал, эрх мэдлийн ялгаатай байдал, бусдын нөлөө зэрэг зүйлээс болж<br />
үүсдэг.<br />
Тэдний хоорондын зөрчил нь нэг бол хүмүүс рүү чиглэсэн, эсвэл тухайн хүмүүсийн<br />
илэрхийлж буй санаа руу, эсвэл хоёуланд нь чиглэсэн байдаг. Зөрчил нь нэг талаараа<br />
сөрөг зүйл мэт боловч зарим талаараа эерэг нөлөө үзүүлж болно. Гэхдээ зөрчлийг зөв<br />
зохицуулж чадвал эерэг үр дүн гарна. Харин зөрчлийг оновчтой аргаар шийдвэрлэж<br />
чадахгүй бол сөрөг үр дүн гарна.<br />
Суралцагчдад урьдчилан бэлтгэж ирсэн “Зөрчлийн эерэг болон сөрөг нөлөө” гэсэн материал<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.1) –дахь картыг тараана. Тэд түүнийг хананд байрлуулсан “Зөрчлийн<br />
эерэг нөлөө”, “Зөрчлийн сөрөг нөлөө” гэсэн хоёр гарчиг бүхий цаасны аль тохироход нь<br />
байрлуулна. Зөв байрлуулсан эсэхийг хамтран ярилцана. Багшид зориулсан материал (Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 7.2)-ыг ашиглан хянана.<br />
72 73
МОДУЛЬ 2: СЭДЭВ 7<br />
АЖЛЫН ОРЧИН ДАХЬ ХАРИЛЦАА<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Ажлын орчин дахь харилцааны чадвар<br />
Дараах мэдээллийг суралцагчдад тайлбарлана.<br />
Хамтран ажиллагсад нь өөрсдийн зорилго, амжилтад хүрэхийн тулд бие биеэ хүндэлж,<br />
дэмжсэн, эерэг уур амьсгал бүрдүүлэх нь чухал байдаг. Ийм уур амьсгалыг бүрдүүлэхийн тулд<br />
дараах байдлаар харилцах хэрэгтэй.<br />
Хэн нэгэн нь давамгайлсан бус ижил тэнцүү байр сууринаас харилцах.<br />
Бие биенээ ойлгохыг хичээж, ойлгож байгаагаа үгээр болон үйлдлээрээ илэрхийлэх.<br />
Бусдын үзэл бодлыг хүлээцтэй сонсох.<br />
Бусдын хэлсэн зүйлийг шууд шүүмжлэлгүйгээр тухайн ярилцаж буй асуудлын талаар<br />
өөрийн үзэл бодлоо тодорхой илэрхийлэх гэх мэтчилэн.<br />
Хэрвээ бусадтай хэрхэн харилцах чадварт сайн суралцаж чадвал энэ нь тухайн хүний ирээдүйн<br />
амьдралд, улмаар нийгэмд томоохон хувь нэмэр оруулна. Хүмүүст тохиолддог хүндрэлтэй<br />
асуудлын дийлэнх нь хүмүүсийн хоорондох харилцаанаас үүдэлтэй байдаг. Иймээс харилцааны<br />
чадварт суралцах нь хамгаас чухал зүйл юм.Суралцагчдыг 4-5 хүнтэй бүлэгт хувааж, ажлын<br />
орчинд бусадтай хэрхэн эерэгээр харилцахыг харуулсан дүрийн тоглолт үзүүлэхийг хүснэ.<br />
Үүний тулд эхлээд цаасан дээр анхаарвал зохих зүйлийг урьдчилан бичиж бэлтгэсэн байх ба<br />
тухайн санаагаа дүрийн тоглолтоороо үзүүлнэ. Дүрийн тоглолтын дараа цаасан дээр буулгасан<br />
анхаарвал зохих зүйлийг бусад багт танилцуулж тайлбарлана. Бүлэг тус бүр дээрх байдлаар<br />
дүрд тоглож, өөрсдийн илэрхийлсэн санаагаа тайлбарлах явцад гол санааг багш тэмдэглэж,<br />
дараа нь хамтран ярилцана.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 7.1<br />
Зарим хүмүүсийн олж хараагүй<br />
зүйлийг таниулах<br />
Идэвх санаачлага бүтээлч<br />
байдал буурах<br />
<strong>Харилцаа</strong> холбоогоо шинэчлэх<br />
<strong>Харилцаа</strong> холбоо тасарч, хамтын<br />
ажиллагаа муудах<br />
Хязгаарлагдмал явцуу<br />
орон зай үүсэх<br />
Зөрчлийн эерэг болон сөрөг нөлөө<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 7.2<br />
Зөрчлийн эерэг нөлөө<br />
Зөрчлийн эерэг болон сөрөг нөлөө<br />
Багшид зориулсан хувилбар<br />
Хүмүүсийн сэтгэл санаа хямрах<br />
Өөрийн бодож байсан зүйлээ өөр<br />
өнцгөөс харахад туслах<br />
Шинэ боломжууд гарч ирэх<br />
Эерэг өрсөлдөөнд хүргэж, бүтээлч<br />
байдлыг бий болгох<br />
Хүчирхийлэл бүхий харилцаа<br />
бий болох<br />
Зөрчлийн сөрөг нөлөө<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна.<br />
--<br />
Тус сэдвийн хүрээнд мэдэж авсан хамгийн чухал 3 зүйлийг нэрлэнэ үү?<br />
--<br />
Ажлын орчинд хүмүүстэй эерэг харилцах нь ямар ач холбогдолтой вэ?<br />
--<br />
Ажлын орчинд хүмүүстэй эерэг харилцахын тулд анхаарвал зохих зүйлийг нэрлэнэ үү?<br />
--<br />
Цаашид бусадтай хэрхэн харилцах талаар төлөвлөсөн ямар нэг зүйл байна уу?<br />
Тухайлбал, ямар зүйлийг төлөвлөж байна вэ?<br />
Зарим хүмүүсийн олж хараагүй<br />
зүйлийг таниулах<br />
Өөрийн бодож байсан зүйлээ өөр<br />
өнцгөөс харахад туслах<br />
<strong>Харилцаа</strong> холбоогоо шинэчлэх<br />
Шинэ боломжууд гарч ирэх<br />
Эерэг өрсөлдөөнд хүргэж, бүтээлч<br />
байдлыг бий болгох<br />
Хүмүүсийн сэтгэл санаа хямрах<br />
Идэвх санаачлага бүтээлч<br />
байдал буурах<br />
<strong>Харилцаа</strong> холбоо тасарч, хамтын<br />
ажиллагаа муудах<br />
Хязгаарлагдмал явцуу<br />
орон зай үүсэх<br />
Хүчирхийлэл бүхий харилцаа<br />
бий болох<br />
74 75
МОДУЛЬ 2<br />
ХАРИЛЦАА<br />
БАГЦ СЭДВИЙН ДҮГНЭЛТ<br />
“<strong>Харилцаа</strong>” гэсэн багц сэдвийг судалсныг суралцагчдад хэлнэ. Энэ багц сэдвээр судалсан гол<br />
ойлголт, эзэмшсэн чадварын талаар тэд ямар сэтгэгдэл, бодолтой байгааг асууж, ярилцана.<br />
--<br />
Энэ багц сэдвийн хүрээнд хийсэн ямар дасгал нь хамгийн сонирхолтой санагдсан бэ?<br />
Яагаад?<br />
--<br />
Шинэ, сонирхолтой санагдсан, эсвэл шинээр сурч авсан зүйлээсээ хэлнэ үү?<br />
--<br />
Ямар зүйлийг ойлгоход хэцүү байсан бэ? Энэ багц сэдвийн агуулгатай холбоотой асуух<br />
зүйл байна уу?<br />
--<br />
Сурч эзэмшсэн шинэ чадвараас алийг нь хэрэглэхэд хэцүү гэж бодож байна вэ?<br />
Үүнийг эзэмшихийн тулд юу хийж болох вэ? Эдгээр шинэ чадварыг төлөвшүүлэхэд бие<br />
биедээ хэрхэн тусалж болох вэ?<br />
--<br />
Яагаад энэ багц сэдвийн хүрээнд судалсан чадварыг эзэмших нь чухал гэж бодож байна<br />
вэ?<br />
--<br />
Энэ багц сэдвээр сурсан чадваруудаас хэрэглэж үзсэн үү? Ямар үр дүн гарсан бэ?<br />
--<br />
Эдгээр чадвар нь хүний амьдралд ямар ач холбогдолтой вэ?<br />
“<strong>Харилцаа</strong>” багц сэдвийг амжилттай судалсанд нь суралцагчдад баяр хүргээрэй. Өөртөө<br />
итгэлтэй харилцаа нь зөвхөн таалагдахгүй байгаа, хийхийг хүсэхгүй байгаа зүйлийн хувьд л<br />
хэрэглэгддэг зүйл биш болохыг тайлбарлана. Тухайн сэдвээр орсон багц агуулга нь зөвхөн<br />
сөрөг мэдрэмжийг илэрхийлэх, аюул учруулах нөхцөлүүдээс зайлсхийхтэй холбоотой<br />
асуудал дээр төвлөрсөн байсан ч өөртөө итгэлтэй харилцааны нөгөө тал буюу бусдыг магтаж<br />
урамшуулсан үг хэлэхийн ач холбогдлыг үгүйсгэсэн хэрэг биш юм. Энэ багц сэдвийн төгсгөлд<br />
хүн бүр бусдад зориулан сайшаал магтаалын үг хэлнэ. Энэ нь цаашид амьдралдаа өдөрт<br />
нэгээс доошгүй удаа хэн нэгэн хүнд урам хайрласан сайхан, магтаалын үг хэлж байх даалгавар<br />
болно. Өөрийн чинь хувьд үнэлж хүндэтгэдэг, өөрт чинь таалагддаг, эсвэл ийм л талаараа<br />
энэ хүнтэй төстэй байх юмсан гэж хүсдэг тэр л чанар, эсвэл инээмсэглэхэд чинь хүргэсэн<br />
ямар нэг үйлдлийг нь магтан бусдад хэлж байхыг суралцагчдад зөвлөнө. Инээмсэглэхэд чинь<br />
хүргэсэн тэр хүнд талархал илэрхийлээрэй.<br />
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ<br />
--<br />
“<strong>Харилцаа</strong>ны үйл явц” дасгалд “Introduction to Communication” (Hunter-Geboy, 1995, pp. 57-<br />
58) материалыг зөвшөөрөлтэйгээр өөрчлөн ашиглав.<br />
--<br />
“Сонсох хэлбэр” дасгалд “Unit 2: Listen – You Matter to Me!” (Anderson, Beels & Powell, 1994,<br />
Theme 7, pp. 6-8) материалыг зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав.<br />
--<br />
“Сонсох хэлбэр” дасгалд “Unit 2: Listen – You Matter to Me!” (Anderson, Beels & Powell, 1994,<br />
Theme 7, pp. 6-8) материалыг зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав.<br />
--<br />
Бусдыг сонсож сурсан ба сураагүй дадал хэвшил” дасгалд “Active Listening” (Wilson and<br />
Johnson, 1995, pp. 13-17) материалыг зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав.<br />
--<br />
“Сонсох заавар” нөөц хэрэглэгдэхүүнд “Active Listening” (Wilson and Johnson, 1995, pp. 13-<br />
17) материалыг зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав.<br />
--<br />
“Би” өгүүлбэр дасгалд “Choosing Words Carefully” (Hunter-Geboy,1995, pp. 62-64)<br />
материалыг зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав.<br />
--<br />
“Өөртөө итгэлтэй харилцааг илэрхийлсэн өгүүлбэр” дасгалд “Unit 1: What is Assertiveness?”<br />
(Anderson, Beels & Powell, 1994, Theme 2, pp. 5-8) ба “Session 5: Assertiveness: Assertive<br />
Messages” (Peace Corps Center for Field Assistance and Applied Research, 2000, Pt. 6,<br />
pp. 29-35) материалыг зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав.<br />
--<br />
“Сөрөг хариултын жишээ” нөөц хэрэглэгдэхүүнд “Choosing Words Carefully” (Hunter-Geboy,<br />
1995, p. 62) материал дотор багтсан өгүүлбэрүүдийг зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав.<br />
--<br />
“Сөрөг утгатай хариулт буюу - “Чи өгүүлбэр” нөөц хэрэглэгдэхүүнд “Handout: Positive Communication:<br />
Say What You Feel” (Hunter-Geboy, 1995, p. 64) материалыг зөвшөөрөлтэйгээр<br />
ашиглав.<br />
--<br />
“Сөрөг утгатай өгүүлбэр – Хариултын хувилбар” нөөц хэрэглэгдэхүүнд “Handout:<br />
Positive Communication: Say What You Feel” (Hunter-Geboy, 1995, p. 64) материалыг<br />
зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав.<br />
--<br />
“Өөртөө итгэлтэй харилцах алхам” нөөц хэрэглэгдэхүүнд “Participant Handout: Steps to Delivering<br />
an Assertive Message” (Peace Corps Center for Field Assistance and Applied Research,<br />
2000, Pt. 6, p. 33) материалыг зөвшөөрөлтэйгээр ашиглав.<br />
--<br />
“Ятгалгыг ойлгох нь” дасгалд “Session 6: Assertiveness/Peer Pressure: Responding to Persuasion—Part<br />
I” (Peace Corps Center for Field Assistance and Applied Research, 2000, Pt. 6, pp.<br />
37-43) материалыг зөвшөөрөлтэйгээр өөрчлөн ашиглав.<br />
--<br />
“Ятгалгыг харуулсан жүжигчилсэн тоглолт” дасгалд “Session 6: Assertiveness/Peer Pressure:<br />
Responding to Persuasion—Part I” (Peace Corps Center for Field Assistance and Applied Research,<br />
2000, Pt. 6, pp. 37-43) материалыг зөвшөөрөлтэйгээр өөрчлөн ашиглав.<br />
--<br />
“Ятгалгын олон хэлбэр”-т “Session 6: Assertiveness/Peer Pressure: Responding to Persuasion—Part<br />
I” (Peace Corps Center for Field Assistance and Applied Research, 2000, Pt. 6, pp.<br />
37-38) материалыг зөвшөөрөлтэйгээр өөрчлөн ашиглав.<br />
--<br />
“Ятгалгыг харуулсан тоглолтын зохиомж” -д “Participant Handout: Persuasion Role-Play”<br />
(Peace Corps Center for Field Assistance and Applied Research, 2000, Pt. 6, p. 43) материалыг<br />
зөвшөөрөлтэйгээр өөрчлөн ашиглав.<br />
--<br />
“Ятгалгыг харуулсан тоглолтын зохиомж” -д “Participant Handout: Persuasion Role-Play”<br />
(Peace Corps Center for Field Assistance and Applied Research, 2000, Pt. 6, p. 43) материалыг<br />
зөвшөөрөлтэйгээр өөрчлөн ашиглав.<br />
--<br />
Anderson, J., Beels, C., & Powell, D. (1994). Healthskills for life (Key Stage 3). Walton-on-Thames<br />
Surrey, UK: Thomas Nelson and Sons Ltd.<br />
76 77
МОДУЛЬ 2<br />
--<br />
Hunter-Geboy, C. (1995). Life planning education: A youth development program. Washington,<br />
DC: Advocates for Youth.<br />
--<br />
Peace Corps Center for Field Assistance and Applied Research. (2000). Peace Corps life skills<br />
manual (Information Collection and Exchange Publication No. M0061). Washington, DC: Information<br />
Collection and Exchange.<br />
--<br />
Wilson, P., & Johnson, J. (1995). Fatherhood Development: A Curriculum for Young Fathers.<br />
Philadelphia: Public/Private Ventures.<br />
--<br />
Monitoring and Evaluating Life Skilss for Youth Development. Volume 1: The Guidelines. (2011).<br />
Jacobs Foundation, Switzerland.<br />
--<br />
Питер Саймон. (2003). Амьдрах ухаан: <strong>Харилцаа</strong>. Цуврал ном. БСШУЯ, НҮБ-ын Хүн амын<br />
сан, Монгол дахь Энх тайвны корпус. Шведийн хөгжил, хамтын ажиллагааны агентлаг.<br />
--<br />
Питер Саймон., Алтанцэцэг,Д. (2007). Амьдрах ухааны чадварууд: <strong>Харилцаа</strong>. Цуврал ном.<br />
БСШУЯ, НҮБ-ын Хүн амын сан, Монгол дахь Энх тайвны корпус.<br />
78
МОДУЛЬ 2<br />
ISBN:<br />
80<br />
Энэхүү багц гарын авлага нь үнэгүй тараагдах бөгөөд зарж<br />
борлуулахыг хориглоно!
Change language