Leyendas y mitos: huellas en la comarca - Facultad de Ciencias ...
Leyendas y mitos: huellas en la comarca - Facultad de Ciencias ...
Leyendas y mitos: huellas en la comarca - Facultad de Ciencias ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Pon<strong>en</strong>cia<br />
Título: <strong>Ley<strong>en</strong>das</strong> y <strong>mitos</strong>: <strong>huel<strong>la</strong>s</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comarca</strong><br />
Las ley<strong>en</strong>das <strong>de</strong> los pueblos originarios, <strong>de</strong>l Ca<strong>la</strong>fate, <strong>de</strong>l Neuquén y <strong>de</strong>l Limay y <strong>de</strong>l<br />
Ceibo y los <strong>mitos</strong> <strong>de</strong> Ifig<strong>en</strong>ia y <strong>de</strong> Eco y Narciso: matriz <strong>de</strong> <strong>la</strong> ofr<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia<br />
vida y <strong>la</strong> transformación.<br />
q Acerca <strong>de</strong>l mito y <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da.<br />
Autora: Mgt. Lilí Muñoz<br />
Domicilio: Roca 717.Neuquén 8300. Patagonia Arg<strong>en</strong>tina<br />
Correo electrónico: lidiar@arnetcom.ar<br />
Tel. 0299-4487380-<br />
Instituto Universitario Patagónico <strong>de</strong> Artes (IUPA)<br />
Des<strong>de</strong> que el hombre empezó a vivir <strong>en</strong> comunidad, quiso<br />
reunirse y sintió <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> "contar" a los <strong>de</strong>más. Entre otros temas, buscó e int<strong>en</strong>tó<br />
explicar los f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os, <strong>la</strong>s <strong>huel<strong>la</strong>s</strong> y los síntomas <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y <strong>de</strong>l mundo<br />
circundante: así nacieron el mito y <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da, re<strong>la</strong>tos <strong>en</strong> fin, que <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
primeras épocas <strong>de</strong> los pueblos. Si bi<strong>en</strong> creemos que <strong>en</strong> es<strong>en</strong>cia todas <strong>la</strong>s fábu<strong>la</strong>s serían<br />
formas cambiantes <strong>de</strong> una misma matriz <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to y l<strong>en</strong>guaje int<strong>en</strong>tanto explicar<br />
los misterios aún insondables para el ser humano, que esos re<strong>la</strong>tos carec<strong>en</strong> <strong>de</strong> autor y<br />
que sólo varía <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> narrar, son precisam<strong>en</strong>te los mediadores -autores, rapsodas,<br />
cu<strong>en</strong>tacu<strong>en</strong>tos, aedas, doc<strong>en</strong>tes- los que modifican el textos y, a <strong>la</strong> vez, se modifican, <strong>en</strong><br />
tanto sujetos sociales pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>de</strong>terminados tiempos y lugares. Es <strong>la</strong> voz, el<br />
gesto y <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra los que se alejan o acercan , los que se <strong>en</strong>mascaran o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>mascaran<br />
re<strong>la</strong>tos. En <strong>la</strong>s comunida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que el mito y el rito todavía sigu<strong>en</strong> <strong>en</strong> contacto con <strong>la</strong><br />
realidad, el mediador se difumina, es m<strong>en</strong>os autoral y más anónimo. El mundo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
mitologías es un mundo animado, un mundo que danza, un campo <strong>de</strong> juego y lucha <strong>en</strong><br />
horizontalizaciones circu<strong>la</strong>res. El mundo <strong>de</strong>l mito y <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da, vital y animado, no<br />
trata <strong>de</strong> establecer control sobre <strong>la</strong> naturaleza. Este mundo se propone ponernos <strong>de</strong><br />
acuerdo y armonizar con el<strong>la</strong>. Es mediante este s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> armonía, <strong>de</strong> vivir <strong>de</strong><br />
acuerdo con lo que ti<strong>en</strong>e que hacerse <strong>en</strong> este mundo, que mito y ley<strong>en</strong>da propician <strong>la</strong><br />
vitalidad <strong>de</strong>l medio.<br />
1
Así, hubo y hay dos tipos <strong>de</strong> transmisión, con <strong>la</strong>s<br />
variaciones y mixturas propias <strong>de</strong> todo acto humano: <strong>la</strong> oral, tradicional, que se<br />
transmitió <strong>de</strong> padres a hijos, g<strong>en</strong>eracionalm<strong>en</strong>te, y más tar<strong>de</strong> <strong>la</strong> escrita, que fijó sus<br />
formas y <strong>la</strong>s embelleció y complejizó con recursos que le son propios, a <strong>la</strong> vez que fue<br />
<strong>de</strong>spojando al texto <strong>de</strong> toda refer<strong>en</strong>cia s<strong>en</strong>sible. Ya <strong>en</strong> el tercer mil<strong>en</strong>io, consi<strong>de</strong>ré una<br />
necesidad aproximarme a <strong>la</strong> reflexión acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas tecnológicas <strong>de</strong> narrar, que<br />
aúnan oralidad y escritura, a <strong>la</strong> vez que otros l<strong>en</strong>guajes y soportes: me refiero a ciertas<br />
formas publicitarias, a Internet, a <strong>la</strong> televisión, vi<strong>de</strong>os, cine, juegos electrónicos, <strong>en</strong>tre<br />
otros.<br />
Ley<strong>en</strong>da y mito surg<strong>en</strong> como fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> uno o<br />
más individuos, para lograr luego <strong>la</strong> aceptación popu<strong>la</strong>r, porque respond<strong>en</strong> a<br />
inquietu<strong>de</strong>s y s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos colectivos. Los recibe el lector y el escucha, recreados o no,<br />
y su mundo <strong>de</strong> ilusión atrapa e induce a que se p<strong>en</strong>etre <strong>en</strong> él. Prisioneros <strong>de</strong> nuestra<br />
condición humana y <strong>de</strong> nuestro inconsci<strong>en</strong>te colectivo, mito y ley<strong>en</strong>da conmuev<strong>en</strong><br />
porque se realim<strong>en</strong>tan a sí mismos, a partir <strong>de</strong> hechos inmediatos para elevarlos a<br />
categoría poética. Es <strong>la</strong> primera visión amplia, abarcadora <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el que<br />
estamos o hemos heredado. Al mito suele difer<strong>en</strong>ciárselo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da, asociando a sus<br />
protagonistas con dioses, semidioses o héroes. Ley<strong>en</strong>da y mito son re<strong>la</strong>tos ficticios que<br />
incluy<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>tos mágicos o sobr<strong>en</strong>aturales. En ambos, a m<strong>en</strong>udo suced<strong>en</strong><br />
interv<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> seres superiores a los humanos.<br />
Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>limitación <strong>en</strong>tre ley<strong>en</strong>da y mito cada vez se va<br />
volvi<strong>en</strong>do más imprecisa, aún id<strong>en</strong>tificamos a <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da como un re<strong>la</strong>to tal vez más<br />
localizado <strong>en</strong> un tiempo y espacio <strong>de</strong>terminados. El mito se pres<strong>en</strong>ta como ahistórico.<br />
Es “una i<strong>de</strong>a fuerza capaz <strong>de</strong> po<strong>la</strong>rizar <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía creadora <strong>de</strong> los grupos humanos” 1<br />
que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> <strong>en</strong> un tiempo que está fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong> medida humana. Ti<strong>en</strong>e proyección<br />
cosmogónica: se refiere al nacimi<strong>en</strong>to, a <strong>la</strong> vida y acciones <strong>de</strong> dioses y semidioses que<br />
dieron orig<strong>en</strong> al mundo. No sólo es forma, es también <strong>la</strong> fuerza y <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> una i<strong>de</strong>a.<br />
Un mito sirve para vivir. La pa<strong>la</strong>bra conserva, pese a su racionalidad, pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esa<br />
realidad mítica: <strong>la</strong>s cosas y los seres que son nombradas aparec<strong>en</strong> como actuando o<br />
sufri<strong>en</strong>do, se muev<strong>en</strong> según una ley propia y a <strong>la</strong> medida <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te o situación <strong>en</strong><br />
que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> también un género. Héctor Tizón, escritor jujeño<br />
contemporáneo, ha dicho que “… el mito es vivido con inoc<strong>en</strong>cia; el mito no es un<br />
1 Cuña, Irma, Preutopía andina, 2001, www.escritorespatagonicos.nstemp.org<br />
2
conjunto <strong>de</strong> signos oscuros, anfibológicos y esotéricos, sólo les parece oscuro o<br />
<strong>en</strong>igmático a los extraños”. 2<br />
Mitos y ley<strong>en</strong>das explican o int<strong>en</strong>tan explicar con<br />
simi<strong>la</strong>r fuerza sincrética, con mayor o m<strong>en</strong>or grado <strong>de</strong> verosimilitud, y con fuerte<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia agonística 3 , circunstancias <strong>de</strong>l <strong>de</strong>stino, <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> una flor, <strong>de</strong> una<br />
piedra, <strong>de</strong> un pájaro, , <strong>de</strong>l cielo, <strong>de</strong>l mar, y su inserción armónica <strong>en</strong> el todo. Mitos y<br />
ley<strong>en</strong>das <strong>de</strong>l mundo se han constituido, también con variada suerte <strong>en</strong> este s<strong>en</strong>tido, <strong>en</strong><br />
literatura y como tal han trasc<strong>en</strong>dido <strong>en</strong> versiones anónimas o <strong>de</strong> autor y autora, hasta el<br />
punto <strong>de</strong> que no siempre el lector, espectador o escucha resulte consci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los<br />
procesos <strong>de</strong> intertextualidad g<strong>en</strong>érica 4 que se ha v<strong>en</strong>ido produci<strong>en</strong>do con el texto<br />
literario.<br />
Ambos, mito y ley<strong>en</strong>da, vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> lejos, <strong>de</strong>l fondo <strong>de</strong> los tiempos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas,<br />
<strong>en</strong>vueltos <strong>en</strong> bor<strong>de</strong>s difuminados, <strong>en</strong> nieb<strong>la</strong> in<strong>de</strong>cisa, y a <strong>la</strong> vez, con el sabor per<strong>en</strong>ne y<br />
universal, <strong>de</strong> <strong>la</strong> imaginación y <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra. Son el basam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria que ayuda<br />
a <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión y asunción <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te. Mitos y ley<strong>en</strong>das p<strong>la</strong>smados <strong>en</strong> textos<br />
literarios orales o escritos, fortalec<strong>en</strong> <strong>la</strong> proyección <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>comarca</strong> hacia <strong>la</strong> utopía<br />
posible, con base <strong>en</strong> <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong>l p<strong>la</strong>cer por los pequeños y<br />
cotidianos logros <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad: el trabajo creativo que permite sobrevivir, <strong>la</strong><br />
expresión artesanal y artística, <strong>la</strong> familia nuclear, <strong>la</strong> integración <strong>de</strong> los más viejos con<br />
sus “consejos <strong>de</strong> ancianos”, <strong>la</strong> libertad religiosa, <strong>la</strong> <strong>de</strong>mocracia <strong>de</strong> participación directa<br />
“<strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>za” o <strong>en</strong> <strong>la</strong> mo<strong>de</strong>rna Asamblea pública, <strong>la</strong> armonización con lo difer<strong>en</strong>te, con<br />
<strong>la</strong>s realida<strong>de</strong>s dispares. Este trabajo no trae respuestas, sì una pregunta para todos<br />
nosotros y alguna afirmación por mi parte ¿Qué ti<strong>en</strong>e que ver <strong>la</strong> literatura con el mito<br />
y <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da?. Personalm<strong>en</strong>te sost<strong>en</strong>go <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> una literatura no circunscripta a<br />
cìrculos, <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l lector y <strong>la</strong>s posibles implicancias didácticas <strong>de</strong> un canon<br />
que contemple <strong>la</strong> horizontalidad <strong>de</strong> literaturas.<br />
q Las <strong>huel<strong>la</strong>s</strong>.<br />
q<br />
2 Tizón, Héctor, Tierras <strong>de</strong> frontera, Alfaguara, Bs.As.2000, p. 30.<br />
3 Enti<strong>en</strong>do agonístico con <strong>la</strong> acepción <strong>de</strong> lucha.<br />
4 Consi<strong>de</strong>ro <strong>la</strong> intertextualidad g<strong>en</strong>érica, sigui<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tre otros, a Michael Bajt{in, 1992, y a <strong>la</strong> Doctora Ma.<br />
Inés Palleiro, 2001, como <strong>la</strong>s transmutaciones que a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s culturas y el tiempo han v<strong>en</strong>ido<br />
produciéndose <strong>en</strong> el formato o soporte superestructural con que suel<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificarse los textos literarios.<br />
3
En <strong>la</strong>s <strong>Ley<strong>en</strong>das</strong> que se pres<strong>en</strong>tan, <strong>de</strong>l Ca<strong>la</strong>fate (<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> tehuelche), <strong>de</strong> <strong>la</strong> Flor <strong>de</strong>l<br />
Ceibo, 5 (charrúa – guaraní), y <strong>de</strong>l Abrazo <strong>de</strong>l Neuqu<strong>en</strong> y <strong>de</strong>l Limay (<strong>de</strong> orig<strong>en</strong><br />
mapuche), así como <strong>en</strong> los <strong>mitos</strong> clásicos <strong>de</strong> Ifig<strong>en</strong>ia y <strong>de</strong> Eco y Narciso es posible<br />
ir <strong>de</strong>lineando tópicos temáticos comunes como el <strong>de</strong>l sacrificio y ofr<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia<br />
vida y el <strong>de</strong> <strong>la</strong> transformación o metamorfosis. Por otra parte, y situándonos <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong>l lector y <strong>de</strong>l mediador, se incursiona <strong>en</strong> aproximaciones a <strong>la</strong><br />
productividad didáctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> propuesta y <strong>de</strong>l ingreso al conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los textos a<br />
partir <strong>de</strong>l <strong>de</strong>talle.<br />
§ En los difer<strong>en</strong>tes textos se marca una estructura conectiva <strong>de</strong>l recuerdo y <strong>la</strong><br />
memoria con puntos <strong>de</strong> contacto a través <strong>de</strong> líneas <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> rasgos<br />
culturales. Existiría una estructura conectiva <strong>de</strong>l recuerdo a partir <strong>de</strong> una<br />
simi<strong>la</strong>r matriz folclórico-literaria que tejería re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tido <strong>en</strong>tre textos<br />
consi<strong>de</strong>rados <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición clásica griega, a través <strong>de</strong>l tópico <strong>de</strong> <strong>la</strong> ofr<strong>en</strong>da <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> propia vida, <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes formas y variantes <strong>comarca</strong>nas, y <strong>la</strong>s ley<strong>en</strong>das <strong>de</strong><br />
los habitantes <strong>de</strong> los pueblos originarios <strong>en</strong> territorio arg<strong>en</strong>tino.<br />
Agam<strong>en</strong>ón vaci<strong>la</strong>, pero igualm<strong>en</strong>te ofr<strong>en</strong>da <strong>en</strong> sacrificio a su hija Ifig<strong>en</strong>ia para<br />
ap<strong>la</strong>car <strong>la</strong> ira <strong>de</strong> los dioses que mant<strong>en</strong>ían varadas a <strong>la</strong>s naves griegas <strong>en</strong> Auli<strong>de</strong><br />
y no les permitían avanzar hacia <strong>la</strong> conquista <strong>de</strong> Troya. Por su parte Ifig<strong>en</strong>ia, <strong>la</strong><br />
primogénita, termina aceptando su <strong>de</strong>stino y se ofrece como pr<strong>en</strong>da para el<br />
bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tribus helénicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> misión empr<strong>en</strong>dida.<br />
En distintas versiones <strong>de</strong> ley<strong>en</strong>das <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> mapuche, como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Abrazo <strong>de</strong>l<br />
Neuquén y el Limay, se repite <strong>la</strong> ofr<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia vida, <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong><br />
Raihue, <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> mapuche a su dios, Ngu<strong>en</strong>ech<strong>en</strong>, para favorecer <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> sus<br />
amigos Neuquén y Limay.<br />
Simi<strong>la</strong>r ofr<strong>en</strong>da se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l Ca<strong>la</strong>fate, <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> tehuelche.<br />
El dar <strong>la</strong> vida humana por salvar al pueblo también se manifiesta <strong>en</strong> “La<br />
ley<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> flor <strong>de</strong>l ceibo” <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> guaraní: Anahí, una fea indiecita <strong>de</strong><br />
maravillosa voz, es quemada viva por <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r a su comunidad <strong>de</strong>l invasor<br />
español.<br />
En otra versión <strong>de</strong> esta ley<strong>en</strong>da, <strong>la</strong> <strong>de</strong> “La flor <strong>de</strong>l ceibo y el churrinche”,<br />
también se repite el tópico <strong>de</strong>l sacrificio voluntario, <strong>en</strong> este caso <strong>de</strong> hombre y<br />
<strong>de</strong> mujer, con mediación <strong>de</strong> adivino.<br />
5 En <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> Flor <strong>de</strong>l Ceibo o Seibo se sigu<strong>en</strong> n dos versiones, una arg<strong>en</strong>tina y otra montevi<strong>de</strong>ana,<br />
esta ultima incluye <strong>la</strong> Ley<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l Ceibo y el Churrinche, el pájaro conocido <strong>en</strong>tre los arg<strong>en</strong>tinos como<br />
4
§ Otra marca <strong>de</strong> similitud estaría repres<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> matriz semántica <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
metamorfosis o transformación, como signo <strong>de</strong>l <strong>de</strong>v<strong>en</strong>ir natural <strong>de</strong> seres y<br />
naturaleza.<br />
Ifig<strong>en</strong>ia, <strong>en</strong> el mito griego, se transforma <strong>en</strong> cierva y es llevada por <strong>la</strong> diosa<br />
Artemisa a territorio bárbaro para consagrar<strong>la</strong> a su sacerdocio. Un rasgo <strong>de</strong><br />
transmutación simi<strong>la</strong>r suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley<strong>en</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong> Flor <strong>de</strong>l Ceibo, don<strong>de</strong>, según<br />
<strong>la</strong> versión <strong>de</strong> que se trate, se da <strong>la</strong> transmutación <strong>de</strong> cuerpos y sangre <strong>en</strong> flor,<br />
árbol y ave.<br />
A su vez, <strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> cuerpos y sangre <strong>en</strong> flor t<strong>en</strong>dría conexión con el<br />
mito griego <strong>de</strong> Eco y Narciso 6 : El jov<strong>en</strong> <strong>en</strong>amorado <strong>de</strong> sí mismo, al morir, se<br />
transforma <strong>en</strong> <strong>la</strong> flor que lleva su nombre. La ninfa Eco, por su parte, diluye su<br />
cuerpo, se transmuta, al no ser correspondida <strong>en</strong> su amor por Narciso. Sólo<br />
queda su voz nombrando al amado.<br />
En culturas originalm<strong>en</strong>te muy difer<strong>en</strong>tes, se estarían registrando rasgos<br />
simi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> significación <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong> armonía <strong>de</strong> los elem<strong>en</strong>tos.<br />
Por un <strong>la</strong>do, se percibe <strong>en</strong> <strong>la</strong> cosmogonía <strong>de</strong> los pueblos originarios que se<br />
m<strong>en</strong>cionan <strong>en</strong> el corpus el respeto <strong>de</strong> tehuelches, mapuches y charrúas-guaraníes<br />
hacia <strong>la</strong> tierra y <strong>la</strong> naturaleza, su cuidado y <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> equilibrio <strong>en</strong> el<br />
tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre seres y elem<strong>en</strong>tos. Los pueblos originarios se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> parte <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> naturaleza y <strong>de</strong> sus habitantes y el daño que se les pueda ocasionar, les afecta<br />
tanto como si se les hiciera a ellos mismos. Y <strong>en</strong> ese s<strong>en</strong>tido se expresa su<br />
literatura, cuyas matrices temáticas han llegado a nosotros a través <strong>de</strong> versiones.<br />
Por su parte los pitagóricos (Grecia, siglo VI a. C.) consi<strong>de</strong>raban al universo<br />
como un gran todo armónico: el cosmos y <strong>la</strong> música <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esferas eran el orig<strong>en</strong><br />
admirable que reina <strong>en</strong> los movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> los cuerpos celestes.<br />
Los pueblos primig<strong>en</strong>ios que habitaban América <strong>de</strong>l Sur están ligados a<br />
ceremonias rogativas que ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a preservar <strong>la</strong> armonía <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s<br />
ininterrumpidas <strong>de</strong> los seres <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta hasta el dios, sin excluir piedras,<br />
ríos, elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza, minerales y antepasados. Estos rituales, como se<br />
ha observado <strong>en</strong> los textos <strong>de</strong>l corpus, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> como significante pon<strong>de</strong>rado –por<br />
difer<strong>en</strong>tes razones- a <strong>la</strong>s mujeres <strong>de</strong> <strong>la</strong> tribu, qui<strong>en</strong>es llevan <strong>la</strong> voz y <strong>la</strong> acción<br />
“brasita <strong>de</strong> fuego”.<br />
6 Ovidio Nasón, 1988, Narciso y Eco, <strong>en</strong> Metamorfosis, texto revisado y traducido por Antonio Ruiz <strong>de</strong> Elorrio,<br />
Vol. I (Lib. I-V), Madrid, Consejo Superior <strong>de</strong> Investigaciones Ci<strong>en</strong>tíficas.<br />
5
<strong>en</strong> tales ceremonias. Rituales semejantes se observan a través <strong>de</strong> los textos<br />
literarios que nos han llegado <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradición clásica: caso <strong>de</strong> Ifig<strong>en</strong>ia y su<br />
ofr<strong>en</strong>da, <strong>en</strong> Ifig<strong>en</strong>ia <strong>en</strong> Áuli<strong>de</strong>; <strong>de</strong> Ifig<strong>en</strong>ia como sacerdotisa, <strong>en</strong> Ifig<strong>en</strong>ia <strong>en</strong><br />
Táuri<strong>de</strong>, <strong>en</strong>tre otros.<br />
§ Un tercer rasgo se refiere a <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz oral acudi<strong>en</strong>do a <strong>la</strong><br />
aproximación al objeto <strong>de</strong> estudio por medio <strong>de</strong>l <strong>de</strong>talle, <strong>de</strong>l indicio <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>,<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> reconstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad. Este proceso <strong>de</strong> reconstrucción <strong>de</strong>l<br />
recuerdo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> memoria se liga con el concepto <strong>de</strong> abducción 7 , <strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndolo<br />
como una forma infer<strong>en</strong>cial, más bi<strong>en</strong> conjetural, <strong>de</strong> acercami<strong>en</strong>to al<br />
conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>de</strong>talles marginales, apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te cotidianos, obvios o<br />
factibles <strong>de</strong> <strong>de</strong>sechar, que luego se conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>tales para <strong>la</strong>s<br />
hipótesis provisorias. En este s<strong>en</strong>tido, es posible imaginarse el resurgimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
vestigios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s antiguas socieda<strong>de</strong>s matriarcales, logrado, paradojalm<strong>en</strong>te, a<br />
través <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> un universo fem<strong>en</strong>ino don<strong>de</strong> <strong>la</strong> mujer es <strong>la</strong> que se<br />
sacrifica para sost<strong>en</strong>er un universo colonizado por hombres.<br />
En <strong>la</strong> Ley<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l Ceibo se percibe esta huel<strong>la</strong> imperceptible. A difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s heroínas <strong>de</strong> cu<strong>en</strong>tos maravillosos, <strong>en</strong> <strong>la</strong> versión<br />
más conocida, <strong>la</strong> protagonista es una jov<strong>en</strong> nativa, fea, con una voz muy dulce<br />
y a su vez, es una mujer muy vali<strong>en</strong>te. Este último rasgo que <strong>la</strong> asimi<strong>la</strong> más a<br />
los héroes masculinos, los elegidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura patriarcal, da pie, por contraste,<br />
a otro <strong>de</strong>talle que l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, ahora <strong>en</strong> <strong>la</strong> versión uruguaya, ya que qui<strong>en</strong><br />
se trasmuta <strong>en</strong> flor <strong>de</strong> ceibo es el jov<strong>en</strong> charrúa Zuanandí. Sin embargo, esta<br />
transmutación se ve complem<strong>en</strong>tada por el pedido que hace <strong>la</strong> hermosa y dulce<br />
doncel<strong>la</strong> Churrinche al hechicero <strong>de</strong> <strong>la</strong> tribu charrúa. El<strong>la</strong> argum<strong>en</strong>ta a favor <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> libertad <strong>de</strong>l movimi<strong>en</strong>to. El <strong>de</strong>talle que sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> el personaje fem<strong>en</strong>ino es<br />
el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra para conv<strong>en</strong>cer. Se asemeja <strong>en</strong> esto al personaje <strong>de</strong><br />
Clitemnestra, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, <strong>en</strong> mi opinión, <strong>de</strong>l “mito oscuro”, <strong>la</strong> madre <strong>de</strong><br />
Ifig<strong>en</strong>ia, qui<strong>en</strong> argum<strong>en</strong>ta con racionalidad y emoción <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión<br />
<strong>de</strong> su esposo, Agam<strong>en</strong>ón, <strong>de</strong> sacrificar a <strong>la</strong> hija <strong>de</strong> ambos para favorecer a <strong>la</strong><br />
armada griega.<br />
7 Se sigue a Peirce, Charles, <strong>en</strong> La ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> semiótica, Ediciones Nueva Visión, Bs.As.1986.<br />
6
q Algunas <strong>de</strong>rivaciones didácticas. 8<br />
§ Predominio <strong>de</strong> rasgos escriturales por sobre los orales.<br />
Tanto <strong>en</strong> los <strong>mitos</strong> como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ley<strong>en</strong>das aquí tratados, se registra<br />
predominio <strong>de</strong> rasgos escriturales por sobre los orales, podríamos hab<strong>la</strong>r<br />
<strong>de</strong> oralidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> escritura. Las ley<strong>en</strong>das <strong>de</strong> los pueblos originarios <strong>de</strong><br />
América <strong>de</strong>l Sur suel<strong>en</strong> ser e<strong>la</strong>boradas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el receptor como especies puras<br />
<strong>de</strong> transmisión oral, cuando <strong>en</strong> realidad han sufrido una serie <strong>de</strong><br />
transformaciones, producidas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los siglos, sea por los pueblos que<br />
les han impuesto su cultura, sea por <strong>la</strong> propia mixtura con <strong>la</strong>s diversas razas<br />
que han ido pob<strong>la</strong>ndo América, y sobre todo, <strong>la</strong> <strong>comarca</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual nos<br />
situamos, Arg<strong>en</strong>tina. En este s<strong>en</strong>tido, no consi<strong>de</strong>ro una versión más pura<br />
que otra. Cada texto se aprecia como versión literaria que <strong>la</strong> <strong>comarca</strong>, <strong>en</strong><br />
forma anónima o <strong>de</strong> autora o autor, ree<strong>la</strong>bora con características propias,<br />
sobre una matriz argum<strong>en</strong>tal.<br />
§ <strong>Ley<strong>en</strong>das</strong> y <strong>mitos</strong> ¿hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> literatura?<br />
Por otra parte, no siempre ley<strong>en</strong>das y <strong>mitos</strong> <strong>de</strong> nuestros pueblos son<br />
consi<strong>de</strong>rados literatura. Lo habitual es que, al m<strong>en</strong>os, se problematice acerca<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>de</strong> ley<strong>en</strong>das y <strong>mitos</strong> <strong>de</strong> los pueblos<br />
originarios <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura. No suce<strong>de</strong> lo mismo con los <strong>mitos</strong><br />
pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> tradición clásica, como los aquí m<strong>en</strong>cionados. Mitos<br />
como el <strong>de</strong> Ifig<strong>en</strong>ia y el <strong>de</strong> Eco y Narciso, se recib<strong>en</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el receptor 9<br />
como literatura clásica, sin tal vez t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el orig<strong>en</strong> oral, anónimo y<br />
folklórico que tuvieron alguna vez.<br />
Opino que no per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista el orig<strong>en</strong> oral <strong>de</strong> unos y otros textos, más allá<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s transmutaciones e intertextualida<strong>de</strong>s que han t<strong>en</strong>ido lugar <strong>en</strong> ellos ,<br />
forma parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> discusión que t<strong>en</strong>emos que abordar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> didáctica,<br />
c<strong>en</strong>trándonos <strong>en</strong> nuestra propia concepción <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad y <strong>de</strong> literatura. Y<br />
esta discusión, que inevitablem<strong>en</strong>te nos llevará, al m<strong>en</strong>os, a ciertos<br />
8 En <strong>la</strong> acepción que da a <strong>la</strong> Didáctica <strong>la</strong> Dra. Edith Litwin, se <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ra como <strong>la</strong> disciplina que trata<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ética y los valores, <strong>de</strong> <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a <strong>en</strong>señanza, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión sobre <strong>la</strong><br />
teoría y práctica <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza. Se refiere a valores inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> condición humana, pero tomados<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> su condición social, <strong>en</strong> los contextos y situaciones y <strong>en</strong> el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contradictorias re<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>de</strong> los actores <strong>en</strong> esos ámbitos. (Cfr.Litwin, Edith, El campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> didáctica:<strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> una nueva<br />
ag<strong>en</strong>da, 1996<br />
7
alumbrami<strong>en</strong>tos provisorios, ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza <strong>de</strong> <strong>la</strong> literatura<br />
<strong>en</strong> su amplia gama <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s y con políticas culturales y educativas.<br />
Las contribuciones que se han ido arrimando <strong>la</strong>s matrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> ofr<strong>en</strong>da y <strong>la</strong>s<br />
metamorfosis, y el abordaje <strong>de</strong>l conocimi<strong>en</strong>to por el <strong>de</strong>talle, conforman algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
conjeturas iniciales que han ido tomando forma y se podrían consi<strong>de</strong>rar como posibles<br />
<strong>de</strong>rivaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>señanza, puesto que el eje temático conductor <strong>de</strong> los textos<br />
seleccionados ti<strong>en</strong>e que ver con <strong>la</strong> memoria y <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad como conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />
propio sujeto y <strong>de</strong> su comunidad.<br />
Enti<strong>en</strong>do que el <strong>de</strong>sarrollo y problematización <strong>de</strong> este eje pue<strong>de</strong> llegar a ser un punto<br />
<strong>de</strong> partida para el <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table <strong>de</strong> los pueblos <strong>de</strong> América: id<strong>en</strong>tidad que se<br />
pi<strong>en</strong>sa y asume como mixtura heterogénea -cuestión <strong>de</strong> tradiciones, pero no sólo <strong>de</strong><br />
tradiciones-, <strong>de</strong> formas <strong>de</strong> vida, <strong>de</strong> modos y usos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra y el gesto sobre <strong>la</strong> base<br />
conceptual y viv<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> lo propio, así como su ejercicio social no sacralizado ni<br />
banalizado. Una id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra que se si<strong>en</strong>te y acciona <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lo oral y<br />
escritural <strong>de</strong> modo que sirva al sujeto social, a su propia felicidad y a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los otros,<br />
<strong>de</strong>sechando <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia sesgada o <strong>de</strong> minusvaloración <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong>s literaturas<br />
que se gestan o se han gestado <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>comarca</strong>.<br />
q Bibliografía.<br />
Anónimo, La ley<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l ceibo y <strong>de</strong>l churrinche, Edición Internet, 1998, <strong>en</strong><br />
www.chasque.apc.org<br />
Anónimo, El Ceibo, versión <strong>de</strong> Nidia Gobiel<strong>la</strong>.<br />
Bajtín, Michael, 1982, Los géneros discursivos, <strong>en</strong> Estética <strong>de</strong> <strong>la</strong> Creación Verbal,<br />
Siglo XXI, México.<br />
Esquilo y Sófocles, 1957, Agam<strong>en</strong>ón, <strong>en</strong> La Orestíada, Traducción <strong>de</strong> José Alemany<br />
Bolufer, <strong>en</strong> Obras completas, El At<strong>en</strong>eo, Bs.As.<br />
Eurípi<strong>de</strong>s, 1951, Traducción <strong>de</strong> Eduardo Mier y Barbery, Ifig<strong>en</strong>ia <strong>en</strong> Áuli<strong>de</strong> , <strong>en</strong><br />
Obras Completas, El At<strong>en</strong>eo, Bs.As.<br />
Havelock, Eric, 1995, La ecuación oral-escrito, una fórmu<strong>la</strong> para <strong>la</strong> m<strong>en</strong>talidad<br />
mo<strong>de</strong>rna, <strong>en</strong> Cultura escrita y oralidad, (comp.. A.Olson y N.Torrance), Barcelona,<br />
Gedisa.<br />
Litwin, Edith, 1996, El campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> didáctica: <strong>la</strong> búsqueda <strong>de</strong> una nueva ag<strong>en</strong>da, <strong>en</strong> W.<br />
<strong>de</strong> Camilloni, Alicia y otras, Corri<strong>en</strong>tes Didácticas Contemporáneas, Piadós, Bs.As.<br />
Muñoz, Lilí,, 1997, El abrazo <strong>de</strong>l Neuquén y <strong>de</strong>l Limay, <strong>en</strong> Cueva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Barda y otros<br />
re<strong>la</strong>tos, Narvaja Editor, Córdoba..<br />
Palleiro, Ma.Inés, 2000, Bibliografía <strong>de</strong>l Seminario <strong>de</strong> Post-Grado Lingüística,<br />
Semiótica y Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación: una aproximación introductoria, <strong>Facultad</strong> <strong>de</strong><br />
Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Educación, Universidad Nacional <strong>de</strong>l Comahue, Cipolletti, Río Negro.<br />
9 Se consi<strong>de</strong>ra el término <strong>en</strong> <strong>la</strong> acepción <strong>de</strong> receptor activo, productor <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tidos.<br />
8
Peirce, Charles, 1986, La ci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> semiótica, Ediciones Nueva Visión,Bs.As.<br />
Ong, Walter, 1993, Oralidad y escritura. Tecnologías <strong>de</strong> <strong>la</strong> pa<strong>la</strong>bra, Fondo <strong>de</strong> Cultura<br />
Económica, México.<br />
Ovidio Nasón, 1988, Narciso y Eco, <strong>en</strong> Metamorfosis, texto revisado y traducido por<br />
Antonio Ruiz <strong>de</strong> Elorrio, Vol. I (Lib. I-V), Madrid, Consejo Superior <strong>de</strong> Investigaciones<br />
Ci<strong>en</strong>tíficas.<br />
q Resúm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> los textos trabajados.<br />
Mito <strong>de</strong> Ifig<strong>en</strong>ia<br />
Las naves griegas se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran varadas <strong>en</strong> Áuli<strong>de</strong>, sin po<strong>de</strong>r dirigirse a Troya.<br />
Presionado por los tripu<strong>la</strong>ntes, los Jefes griegos acud<strong>en</strong> a Calcas, el adivino, qui<strong>en</strong><br />
consulta el oráculo <strong>de</strong> Apolo. Éste indica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> sacrificar a Ifig<strong>en</strong>ia, <strong>la</strong> hija <strong>de</strong><br />
Agam<strong>en</strong>ón, Jefe <strong>de</strong> Jefes griegos, <strong>en</strong> el altar <strong>de</strong> Diana, <strong>la</strong> diosa cazadora. Agam<strong>en</strong>ón<br />
acce<strong>de</strong> al sacrificio <strong>de</strong> su hija, pese a <strong>la</strong> oposición <strong>de</strong> Clitemnestra, su esposa, y madre<br />
<strong>de</strong> Ifig<strong>en</strong>ia. En algunas versiones, <strong>la</strong> diosa Diana sustituye a <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> por una cierva,<br />
mi<strong>en</strong>tras que Ifig<strong>en</strong>ia es llevada como sacerdotisa <strong>de</strong> <strong>la</strong> diosa a tierra extranjera.<br />
Eco y Narciso<br />
Eco, <strong>la</strong> ninfa conversadora, fue cond<strong>en</strong>ada por Juno (reina <strong>de</strong> los dioses) a repetir<br />
siempre <strong>la</strong> última pa<strong>la</strong>bra que escuchaba. Un día, <strong>en</strong> el bosque conoce a Narciso, un<br />
hermoso y jov<strong>en</strong> cazador. Eco se <strong>en</strong>amora <strong>de</strong> Narciso y ante su rechazo, comi<strong>en</strong>za a<br />
a<strong>de</strong>lgazar hasta que su cuerpo <strong>de</strong>saparece y sólo queda su voz resonando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s rocas.<br />
En tanto Narciso, al ir a beber a una fu<strong>en</strong>te, se <strong>en</strong>amora <strong>de</strong> su propia imag<strong>en</strong> allí<br />
reflejada. Pasan los días, y consumido por ese amor, muere. Cuando <strong>la</strong>s ninfas van a<br />
r<strong>en</strong>dirle su último hom<strong>en</strong>aje <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> su cuerpo una flor <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tro<br />
amarillo y pétalos b<strong>la</strong>ncos a <strong>la</strong> que l<strong>la</strong>man "Narciso".<br />
Ley<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l Ceibo y el Churrinche 10 .<br />
Los españoles habían <strong>de</strong>sembarcado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong>l Paraná-Guazú, territorio charrúa.<br />
El cacique consulta al adivino, qui<strong>en</strong> recibe <strong>de</strong> Tupá <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> que serán<br />
v<strong>en</strong>cidos, a m<strong>en</strong>os que se sometan. Los charrúas no aceptan ser sometidos y sólo cabe <strong>la</strong><br />
posibilidad <strong>de</strong> quedar <strong>en</strong> <strong>la</strong> memoria. El adivino indica que el primer guerrero que vierta<br />
su sangre <strong>en</strong> <strong>la</strong> lucha hará que nazca una flor roja sust<strong>en</strong>tada por un árbol con espinas,<br />
10 El Churrinche es conocido como “brasita <strong>de</strong> fuego” y como pájaro <strong>de</strong> <strong>la</strong> libertad.<br />
9
que recordará <strong>la</strong>s glorias <strong>de</strong>l pueblo charrúa. A su vez, <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> que <strong>en</strong>jugue <strong>la</strong> sangre<br />
<strong>de</strong> ese primer guerrero, será transformada <strong>en</strong> pájaro. Zuanandí, el hijo <strong>de</strong>l cacique, quiso<br />
ser el primer guerrero herido y Churrinche, dulce y bel<strong>la</strong> jov<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> tribu, pidió <strong>en</strong>jugar<br />
<strong>la</strong> sangre <strong>de</strong>l guerrero con sus manos. Ambos se transformaron <strong>en</strong> ceibo y pájaro,<br />
respectivam<strong>en</strong>te.<br />
El Ceibo.<br />
En <strong>la</strong> ribera <strong>de</strong>l Paraná vivía una indiecita fea <strong>de</strong> dulcísima voz. Con <strong>la</strong> invasión <strong>de</strong> los<br />
hombres b<strong>la</strong>ncos es llevada cautiva. Tras matar a un c<strong>en</strong>tine<strong>la</strong> es cond<strong>en</strong>ada a morir <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> hoguera. La ataron a un árbol e iniciaron el fuego. A medida que éste avanzaba, <strong>la</strong><br />
indiecita Anahí se fue convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> un árbol <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>s hojas reluci<strong>en</strong>tes y flores<br />
rojas aterciope<strong>la</strong>das.<br />
El abrazo <strong>de</strong>l Neuquén y <strong>de</strong>l Limay 11<br />
Dos jóv<strong>en</strong>es amigos mapuches, Neuqu<strong>en</strong> y Limay, comi<strong>en</strong>zan a distanciarse <strong>en</strong>tre ellos<br />
atraídos por <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> Rahiue, su jov<strong>en</strong> amiga <strong>de</strong> recorrida por los <strong>la</strong>gos <strong>de</strong>l sur.<br />
Consultada <strong>la</strong> machi <strong>de</strong> <strong>la</strong> tribu, <strong>de</strong>cid<strong>en</strong> salir <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s caraco<strong>la</strong>s <strong>de</strong> mar que les<br />
pi<strong>de</strong> <strong>la</strong> muchacha.<br />
Pasa el tiempo, y el vi<strong>en</strong>to, celoso <strong>de</strong>l amor <strong>de</strong> Rahiue hacia los dos amigos, Neuqu<strong>en</strong> y<br />
Limay, dice a <strong>la</strong> jov<strong>en</strong> que <strong>la</strong> han olvidado. Rahiue, cada vez más mustia y <strong>de</strong>lgada, ya<br />
que no sabe nada <strong>de</strong> sus amigos, ofrece su vida al padre Ngu<strong>en</strong>ech<strong>en</strong>, dios mapuche,<br />
para que vuelvan. Así nace una hermosa flor cordillerana. Neuqu<strong>en</strong> y Limay al saber <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> transformación <strong>de</strong> Rahiue se un<strong>en</strong> <strong>en</strong> un abrazo, dando a luz el río Negro.<br />
Ley<strong>en</strong>da <strong>de</strong>l Ca<strong>la</strong>fate 12<br />
Konek, <strong>la</strong> hechicera <strong>de</strong> <strong>la</strong> tribu, ya no podía realizar el viaje <strong>de</strong>l invierno hacia <strong>la</strong>s tierras<br />
m<strong>en</strong>os frías. Las mujeres le han hecho un bu<strong>en</strong> kau, un toldo don<strong>de</strong> guarecerse <strong>de</strong>l frío,<br />
y le han <strong>de</strong>jado comida. Konek, ya so<strong>la</strong>, pi<strong>en</strong>sa que <strong>la</strong> comida no alcanzará para pasar el<br />
invierno.<br />
Al llegar <strong>la</strong> primavera volvieron <strong>la</strong>s golondrinas.<br />
Des<strong>de</strong> ad<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l kau, <strong>la</strong> voz <strong>de</strong> <strong>la</strong> anciana com<strong>en</strong>zó a hab<strong>la</strong>rles. Les anunció que nunca<br />
más t<strong>en</strong>drían que irse <strong>en</strong> invierno, pues ahora t<strong>en</strong>drían alim<strong>en</strong>to y fruto. Cuando <strong>la</strong>s<br />
golondrinas <strong>en</strong>traron al kau, <strong>la</strong> anciana no estaba. En su lugar había una mata espinosa y<br />
amaril<strong>la</strong>, <strong>de</strong> flores perfumadas, <strong>la</strong>s que <strong>en</strong> verano se convertían <strong>en</strong> frutos morados.<br />
11 Versión <strong>de</strong> Lilí Muñoz, Cfr. Cueva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Barda y otros re<strong>la</strong>tos, Narvaja Editor, 1997, Córdoba, Arg<strong>en</strong>tina.<br />
12 Fu<strong>en</strong>te: Suplem<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l Manual Estrada para <strong>la</strong> Provincia <strong>de</strong> Sta. Cruz, sin m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> fecha.<br />
10