10.04.2014 Views

Manual para la formación en Prevención de Riesgos Laborales - CISS

Manual para la formación en Prevención de Riesgos Laborales - CISS

Manual para la formación en Prevención de Riesgos Laborales - CISS

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Manual</strong> <strong>para</strong><br />

<strong>la</strong> formación<br />

<strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción<br />

<strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong><br />

<strong>Laborales</strong><br />

CURSO<br />

SUPERIOR<br />

G<strong>en</strong>aro Gómez Etxebarria<br />

6ª EDICIÓN


ÍNDICE<br />

MÓDULO I<br />

FUNDAMENTOS DE LAS TÉCNICAS DE MEJORA<br />

DE LAS CONDICIONES DE TRABAJO<br />

Unidad didáctica I: Condiciones <strong>de</strong> trabajo y salud. Los riesgos <strong>la</strong>borales<br />

Introducción ............................................................................................................ 43<br />

1. Condiciones <strong>de</strong> trabajo..................................................................................... 44<br />

2. La salud............................................................................................................ 44<br />

3. El trabajo.......................................................................................................... 45<br />

4. Salud y trabajo ................................................................................................. 46<br />

4.1. Incid<strong>en</strong>cia negativa <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud ............................................ 46<br />

4.2. Incid<strong>en</strong>cia positiva <strong>de</strong>l trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud............................................. 47<br />

4.3. Incid<strong>en</strong>cia negativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el trabajo ......................................... 47<br />

4.4. Incid<strong>en</strong>cia positiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> el trabajo .......................................... 47<br />

5. Los riesgos <strong>la</strong>borales........................................................................................ 48<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 51<br />

Unidad didáctica II: Daños <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong>l trabajo. Prev<strong>en</strong>ción y protección<br />

Introducción............................................................................................................ 55<br />

1. El accid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo..................................................................................... 55<br />

1.1. Concepto legal ....................................................................................... 56<br />

1.2. Concepto técnico.................................................................................... 57<br />

1.3. Acepción humana .................................................................................. 58<br />

1.4. Acepción económica.............................................................................. 58<br />

2. Enfermedad profesional................................................................................... 58<br />

2.1. Definición jurídica ................................................................................. 59<br />

2.2. Acepción técnica.................................................................................... 59<br />

3. Otras patologías <strong>la</strong>borales................................................................................ 61<br />

© <strong>CISS</strong> 9


Índice ___________________________________________________________________<br />

4. Causas <strong>de</strong> los accid<strong>en</strong>tes.................................................................................. 62<br />

4.1. El mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> un solo factor................................................................... 62<br />

4.2. Teoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> causalidad .......................................................................... 63<br />

5. Prev<strong>en</strong>ción y protección .................................................................................. 63<br />

5.1. La seguridad <strong>en</strong> el trabajo...................................................................... 66<br />

5.2. La higi<strong>en</strong>e industrial .............................................................................. 66<br />

5.3. Ergonomía y psicosociología aplicada .................................................. 67<br />

5.4. Medicina <strong>la</strong>boral .................................................................................... 67<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 68<br />

Unidad didáctica III: Bases estadísticas aplicadas a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

Introducción............................................................................................................ 71<br />

1. Conceptos y <strong>de</strong>finiciones................................................................................. 72<br />

2. Estadística <strong>de</strong>scriptiva ..................................................................................... 73<br />

2.1. Tab<strong>la</strong>s estadísticas.................................................................................. 73<br />

2.2. Repres<strong>en</strong>taciones gráficas...................................................................... 74<br />

3. Método <strong>de</strong> <strong>en</strong>cuesta ......................................................................................... 77<br />

3.1. V<strong>en</strong>tajas y objetivos............................................................................... 77<br />

3.2. E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l cuestionario.................................................................. 77<br />

3.3. Determinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra ................................................................. 81<br />

3.4. Aplicación <strong>de</strong>l cuestionario ................................................................... 82<br />

3.5. Tratami<strong>en</strong>to estadístico .......................................................................... 83<br />

3.6. E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l informe......................................................................... 84<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 84<br />

MÓDULO II<br />

TÉCNICAS DE PREVENCIÓN DE RIESGOS LABORALES.<br />

SEGURIDAD EN EL TRABAJO<br />

Unidad didáctica I: Concepto y <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> seguridad:<br />

técnicas <strong>de</strong> seguridad. Inspecciones <strong>de</strong> seguridad. Medidas prev<strong>en</strong>tivas<br />

<strong>de</strong> eliminación y reducción <strong>de</strong> riesgos<br />

Introducción ............................................................................................................ 89<br />

1. Concepto <strong>de</strong> seguridad..................................................................................... 90<br />

2. Id<strong>en</strong>tificación, evaluación y control <strong>de</strong>l riesgo................................................ 90<br />

2.1. Id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> los riesgos................................................................... 91<br />

10 © <strong>CISS</strong>


____________________ <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

2.2. Evaluación <strong>de</strong> los riesgos....................................................................... 91<br />

2.3. Control <strong>de</strong> los riesgos............................................................................. 92<br />

3. Las técnicas <strong>de</strong> seguridad ................................................................................ 93<br />

4. Criterios <strong>de</strong> adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas correctoras......................................... 94<br />

4.1. Correspond<strong>en</strong>cia con <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong>tectado .......................... 95<br />

4.2. Viabilidad práctica ................................................................................. 95<br />

4.3. Eficacia correctora.................................................................................. 95<br />

4.4. Factor <strong>de</strong> coste........................................................................................ 95<br />

5. Técnicas <strong>de</strong> análisis <strong>de</strong> riesgos ........................................................................ 95<br />

5.1. Listas <strong>de</strong> chequeo (check-list)................................................................ 95<br />

5.2. Inspecciones <strong>de</strong> seguridad...................................................................... 96<br />

6. Medidas prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong> eliminación y reducción <strong>de</strong> riesgos .......................... 101<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 102<br />

Unidad didáctica II: Accid<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo.<br />

Investigación, análisis y evaluación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l riesgo <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>te<br />

Introducción ............................................................................................................ 105<br />

1. Investigación, análisis y evaluación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los accid<strong>en</strong>tes ....................... 105<br />

1.1. Pre<strong>para</strong>ción............................................................................................. 106<br />

1.2. Realización ............................................................................................. 108<br />

1.3. Informe interno <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes..................................... 113<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 116<br />

Unidad didáctica III: Notificación <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes, c<strong>la</strong>sificación y registro.<br />

Análisis estadístico<br />

Introducción ............................................................................................................ 119<br />

1. Notificación: parte oficial ................................................................................ 119<br />

2. C<strong>la</strong>sificación y registro .................................................................................... 125<br />

3. Análisis estadístico <strong>de</strong> los accid<strong>en</strong>tes .............................................................. 126<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 129<br />

Unidad didáctica IV: Norma y señalización <strong>en</strong> seguridad<br />

Introducción ............................................................................................................ 131<br />

1. Norma <strong>de</strong> seguridad ......................................................................................... 132<br />

1.1. Concepto................................................................................................. 132<br />

1.2. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normas ................................................................. 132<br />

© <strong>CISS</strong> 11


Índice ___________________________________________________________________<br />

1.3. C<strong>la</strong>sificación........................................................................................... 133<br />

1.4. Cont<strong>en</strong>ido ............................................................................................... 133<br />

1.5. E<strong>la</strong>boración............................................................................................. 133<br />

1.6. Aplicación y seguimi<strong>en</strong>to....................................................................... 133<br />

2. La señalización aplicada a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción......................................................... 134<br />

2.1. Objeto ..................................................................................................... 134<br />

2.2. Exclusiones............................................................................................. 134<br />

2.3. Definiciones............................................................................................ 134<br />

2.4. Obligaciones empresariales.................................................................... 135<br />

2.5. Señalización óptica................................................................................. 136<br />

3. Señales <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> panel ............................................................................... 138<br />

3.1. Características ........................................................................................ 138<br />

3.2. Requisitos <strong>de</strong> utilización ........................................................................ 138<br />

3.3. Tipos <strong>de</strong> señales ..................................................................................... 138<br />

4. Señales luminosas ............................................................................................ 141<br />

4.1. Concepto................................................................................................. 141<br />

4.2. Características ........................................................................................ 142<br />

5. Señales acústicas .............................................................................................. 142<br />

5.1. Concepto................................................................................................. 142<br />

5.2. Características ........................................................................................ 142<br />

6. Comunicaciones verbales................................................................................. 143<br />

6.1. Concepto................................................................................................. 143<br />

6.2. Características ........................................................................................ 143<br />

6.3. Reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> utilización .............................................................................. 143<br />

7. Señales gestuales.............................................................................................. 143<br />

7.1. Concepto................................................................................................. 143<br />

7.2. Características ........................................................................................ 144<br />

7.3. Reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> utilización .............................................................................. 144<br />

7.4. Gestos codificados.................................................................................. 144<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 147<br />

Unidad didáctica V: Protección colectiva e individual.<br />

Equipos <strong>de</strong> protección individual<br />

Introducción ............................................................................................................ 149<br />

1. Protección colectiva e individual..................................................................... 149<br />

2. Equipos <strong>de</strong> protección individual .................................................................... 150<br />

2.1. Homologación y normalización ............................................................. 151<br />

2.2. Certificación ........................................................................................... 151<br />

12 © <strong>CISS</strong>


____________________ <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

2.3. Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> conformidad .................................................................. 151<br />

3. Utilización <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> protección individual........................................ 153<br />

3.1. Concepto................................................................................................. 154<br />

3.2. Uso.......................................................................................................... 154<br />

3.3. Características ........................................................................................ 155<br />

3.4. Obligaciones <strong>de</strong> los empresarios sobre EPIs ......................................... 155<br />

3.5. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los EPIs........................................................................ 157<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 161<br />

Unidad didáctica VI: Inc<strong>en</strong>dios<br />

Introducción ............................................................................................................ 163<br />

1. Código técnico <strong>de</strong> edificación.......................................................................... 164<br />

1.1. Disposiciones g<strong>en</strong>erales ......................................................................... 164<br />

1.2. Exig<strong>en</strong>cias básicas <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dio ........................... 166<br />

1.3. El docum<strong>en</strong>to básico “SI” seguridad <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dio..................... 167<br />

1.4. Exig<strong>en</strong>cia básica SI 1-propagación interior ........................................... 167<br />

1.5. Exig<strong>en</strong>cia básica SI 2-propagación exterior .......................................... 170<br />

1.6. Exig<strong>en</strong>cia básica SI 3-evacuación <strong>de</strong> ocupantes.................................... 171<br />

1.7. Exig<strong>en</strong>cia básica SI 4-<strong>de</strong>tección, control y extinción <strong>de</strong>l inc<strong>en</strong>dio ....... 174<br />

1.8. Exig<strong>en</strong>cia básica SI 5-interv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los bomberos ............................ 177<br />

1.9. Exig<strong>en</strong>cia básica SI 6-resist<strong>en</strong>cia al fuego <strong>de</strong> <strong>la</strong> estructura................... 177<br />

1.10. Terminología .......................................................................................... 178<br />

2. Equipos <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección y extinción <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dios............................................... 182<br />

2.1. Detectores............................................................................................... 182<br />

2.2. Sistemas <strong>de</strong> extinción............................................................................. 183<br />

3. Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> protección contra inc<strong>en</strong>dios<br />

(RD 1942/1993, <strong>de</strong> 5 <strong>de</strong> noviembre................................................................. 191<br />

3.1. Programa <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to .................................................................. 191<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 194<br />

Unidad didáctica VII: P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y autoprotección<br />

Introducción ............................................................................................................ 197<br />

1. Ámbito <strong>de</strong> aplicación ....................................................................................... 198<br />

1.1. Activida<strong>de</strong>s con reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación sectorial específica ............................ 198<br />

1.2. Activida<strong>de</strong>s sin reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tación sectorial específica.............................. 200<br />

2. Consi<strong>de</strong>raciones g<strong>en</strong>erales ............................................................................... 201<br />

3. Comisión Nacional <strong>de</strong> Protección Civil <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> autoprotección........... 202<br />

© <strong>CISS</strong> 13


Índice ___________________________________________________________________<br />

4. Promoción y control......................................................................................... 202<br />

5. Definiciones ..................................................................................................... 203<br />

6. Desarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Norma Básica <strong>de</strong> Autoprotección ......................................... 206<br />

6.1. Disposiciones g<strong>en</strong>erales ......................................................................... 206<br />

6.2. Alcance................................................................................................... 209<br />

6.3. Criterios <strong>para</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Autoprotección ..................... 210<br />

6.4. Criterios <strong>para</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Autoprotección ................... 211<br />

6.5. Criterios <strong>para</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> eficacia <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Autoprotección 211<br />

7. Cont<strong>en</strong>ido mínimo <strong>de</strong>l P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> Autoprotección............................................... 212<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 216<br />

Unidad didáctica VIII: Máquinas<br />

Introducción ............................................................................................................ 219<br />

1. Certificación <strong>de</strong>l producto máquina................................................................. 219<br />

2. Resguardos fijos............................................................................................... 220<br />

2.1. Resguardo............................................................................................... 220<br />

2.2. Resguardo fijo ........................................................................................ 220<br />

2.3. Diseño y concepción <strong>de</strong> los protectores fijos ........................................ 222<br />

2.4. Informaciones......................................................................................... 223<br />

3. Resguardos móviles ......................................................................................... 223<br />

3.1. Definición............................................................................................... 224<br />

3.2. Requisitos a cumplir por los resguardos móviles, regu<strong>la</strong>bles y los<br />

asociados al mando ................................................................................ 224<br />

3.3. Tipos <strong>de</strong> resguardos móviles.................................................................. 226<br />

3.4. Diseño y concepción <strong>de</strong> los resguardos móviles ................................... 228<br />

3.5. Informaciones......................................................................................... 229<br />

4. Dispositivos <strong>de</strong> seguridad ................................................................................ 230<br />

4.1. Dispositivos <strong>de</strong>tectores <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>cia...................................................... 230<br />

4.2. Mandos bimanuales................................................................................ 231<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 232<br />

Unidad didáctica IX: Equipos <strong>de</strong> trabajo, insta<strong>la</strong>ciones, máquina-herrami<strong>en</strong>ta<br />

Introducción ............................................................................................................ 235<br />

1. Objeto............................................................................................................... 236<br />

2. Definiciones ..................................................................................................... 236<br />

3. Obligaciones empresariales.............................................................................. 237<br />

3.1. Prev<strong>en</strong>ción integrada.............................................................................. 237<br />

14 © <strong>CISS</strong>


____________________ <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

3.2. Elección <strong>de</strong> equipos................................................................................ 237<br />

3.3. Aspectos ergonómicos............................................................................ 237<br />

3.4. Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los equipos ............................................................... 238<br />

3.5. Comprobación <strong>de</strong> los equipos................................................................ 238<br />

4. Formación, información, participación y consulta .......................................... 238<br />

4.1. Formación............................................................................................... 239<br />

4.2. Información ............................................................................................ 239<br />

4.3. Participación y consulta ......................................................................... 239<br />

5. Condiciones mínimas <strong>de</strong> seguridad y salud <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> trabajo ........... 239<br />

5.1. Condiciones g<strong>en</strong>erales............................................................................ 240<br />

6. Condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los equipos <strong>de</strong> trabajo.................................. 242<br />

6.1. Condiciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> utilización..................................................... 242<br />

7. Criterios <strong>de</strong> aplicación ..................................................................................... 244<br />

8. Máquina-herrami<strong>en</strong>ta ....................................................................................... 244<br />

9. Herrami<strong>en</strong>tas manuales .................................................................................... 245<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 246<br />

Unidad didáctica X: Lugares y espacios <strong>de</strong> trabajo<br />

Introducción ............................................................................................................ 249<br />

1. Ámbito <strong>de</strong> aplicación ....................................................................................... 250<br />

2. Definiciones ..................................................................................................... 251<br />

3. Obligaciones empresariales.............................................................................. 251<br />

4. Condiciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> los lugares <strong>de</strong> trabajo........................ 251<br />

4.1. Seguridad estructural.............................................................................. 252<br />

4.2. Espacios <strong>de</strong> trabajo y zonas peligrosas .................................................. 252<br />

4.3. Suelos, aberturas y <strong>de</strong>sniveles, y barandil<strong>la</strong>s......................................... 253<br />

4.4. Tabiques, v<strong>en</strong>tanas y vanos, techos y pare<strong>de</strong>s ....................................... 255<br />

4.5. Vías <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción................................................................................. 256<br />

4.6. Muelles <strong>de</strong> carga..................................................................................... 259<br />

4.7. Puertas y portones .................................................................................. 259<br />

4.8. Rampas, escaleras fijas y <strong>de</strong> servicio..................................................... 261<br />

4.9. Esca<strong>la</strong>s fijas............................................................................................ 262<br />

4.10. Escaleras <strong>de</strong> mano.................................................................................. 264<br />

4.11. Salidas y vías <strong>de</strong> evacuación.................................................................. 266<br />

4.12. Minusválidos .......................................................................................... 267<br />

5. Ord<strong>en</strong>, limpieza y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to.................................................................... 267<br />

5.1. Ord<strong>en</strong>...................................................................................................... 267<br />

5.2. Limpieza y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to .................................................................... 267<br />

© <strong>CISS</strong> 15


Índice ___________________________________________________________________<br />

6. Condiciones ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> los lugares <strong>de</strong> trabajo ......................................... 268<br />

6.1. Condiciones g<strong>en</strong>erales............................................................................ 268<br />

6.2. Condiciones particu<strong>la</strong>res ........................................................................ 268<br />

7. Iluminación <strong>de</strong> los lugares <strong>de</strong> trabajo .............................................................. 269<br />

7.1. Reg<strong>la</strong>s g<strong>en</strong>erales..................................................................................... 269<br />

7.2. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> iluminación ........................................................... 270<br />

7.3. Int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> iluminación .................................................................. 271<br />

7.4. Distribución y características ................................................................. 272<br />

8. Servicios higiénicos y locales <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso...................................................... 272<br />

8.1. Agua potable .......................................................................................... 273<br />

8.2. Vestuarios, duchas, <strong>la</strong>vabos y retretes.................................................... 273<br />

8.3. Locales <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso ............................................................................... 274<br />

8.4. Locales provisionales y trabajos al aire libre......................................... 274<br />

9. Material y locales <strong>de</strong> primeros auxilios........................................................... 275<br />

9.1. Material <strong>de</strong> primeros auxilios ................................................................ 275<br />

9.2. Locales <strong>de</strong> primeros auxilios.................................................................. 275<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 276<br />

Unidad didáctica XI: Manipu<strong>la</strong>ción, almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to y transporte<br />

Introducción ............................................................................................................ 279<br />

Consi<strong>de</strong>raciones previas.......................................................................................... 279<br />

1. Automotores..................................................................................................... 280<br />

2. Máquinas <strong>para</strong> <strong>la</strong> elevación <strong>de</strong> cargas ............................................................. 281<br />

2.1. Condiciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> seguridad y salud.......................................... 281<br />

2.2. Condiciones <strong>de</strong> utilización ..................................................................... 282<br />

3. Carretil<strong>la</strong>s automotoras .................................................................................... 283<br />

3.1. Descripción g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> una carretil<strong>la</strong>..................................................... 284<br />

3.2. Seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> carretil<strong>la</strong>s automotoras .......................... 285<br />

3.3. <strong>Riesgos</strong>, causas y su prev<strong>en</strong>ción ............................................................ 288<br />

3.4. Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to........................................................................................ 290<br />

4. Accesorios <strong>de</strong> elevación................................................................................... 291<br />

4.1. Poleas, tambores, cad<strong>en</strong>as y cables........................................................ 291<br />

4.2. Accesorios <strong>de</strong> eslingado......................................................................... 292<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 293<br />

Unidad didáctica XII: <strong>Riesgos</strong> eléctricos<br />

Introducción ............................................................................................................ 295<br />

16 © <strong>CISS</strong>


____________________ <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

1. Protección <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y seguridad fr<strong>en</strong>te al riesgo eléctrico .......................... 296<br />

1.1. Objeto y ámbito <strong>de</strong> aplicación ............................................................... 296<br />

1.2. Definiciones............................................................................................ 296<br />

1.3. Obligaciones <strong>de</strong>l empresario.................................................................. 298<br />

1.4. Trabajos sin t<strong>en</strong>sión: directrices <strong>para</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> trabajo................................................................................................ 300<br />

1.5. Trabajos <strong>en</strong> t<strong>en</strong>sión: directrices <strong>para</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

trabajo ..................................................................................................... 307<br />

1.6. Maniobras, mediciones, <strong>en</strong>sayos y verificaciones ................................. 309<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 312<br />

Unidad didáctica XIII: Productos químicos<br />

Introducción ............................................................................................................ 315<br />

1. Sustancias y pre<strong>para</strong>dos químicos peligrosos <strong>en</strong> cuanto factores <strong>de</strong> riesgo.... 316<br />

1.1. Re<strong>la</strong>ción e id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> sustancias y pre<strong>para</strong>dos peligrosos .......... 316<br />

1.2. Sustancias peligrosas.............................................................................. 317<br />

1.3. Pre<strong>para</strong>dos peligrosos............................................................................. 321<br />

2. Ficha <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> seguridad............................................................................. 326<br />

2.1. Id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> sustancia y/o pre<strong>para</strong>do y <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad o empresa 327<br />

2.2. Composición/información sobre los compon<strong>en</strong>tes ................................ 328<br />

2.3. Id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> los peligros ................................................................. 328<br />

2.4. Primeros auxilios.................................................................................... 329<br />

2.5. Medidas <strong>de</strong> lucha contra inc<strong>en</strong>dios ........................................................ 329<br />

2.6. Medidas a tomar <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> vertido accid<strong>en</strong>tal ..................................... 329<br />

2.7. Manipu<strong>la</strong>ción y almac<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to ........................................................... 330<br />

2.8. Controles <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición/protección personal .................................... 330<br />

2.9. Propieda<strong>de</strong>s fisicoquímicas.................................................................... 330<br />

2.10. Estabilidad y reactividad........................................................................ 331<br />

2.11. Información toxicológica ....................................................................... 331<br />

2.12. Informaciones ecológicas....................................................................... 332<br />

2.13. Condiciones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> eliminación .................................................. 332<br />

2.14. Información re<strong>la</strong>tiva al transporte .......................................................... 332<br />

2.15. Información reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>taria ..................................................................... 333<br />

2.16. Otra información .................................................................................... 333<br />

3. Pictogramas e indicadores <strong>de</strong> peligro. Etiqueta................................................. 333<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 335<br />

Unidad didáctica XIV: Residuos tóxicos y peligrosos<br />

Introducción ............................................................................................................ 337<br />

© <strong>CISS</strong> 17


Índice ___________________________________________________________________<br />

1. Objeto............................................................................................................... 337<br />

2. Definiciones ..................................................................................................... 338<br />

3. Producción <strong>de</strong> residuos tóxicos y peligrosos................................................... 340<br />

3.1. Autorizaciones........................................................................................ 341<br />

3.2. Obligaciones <strong>de</strong> los productores ............................................................ 342<br />

4. Gestión <strong>de</strong> residuos tóxicos y peligrosos......................................................... 343<br />

4.1. La condición <strong>de</strong> gestor ........................................................................... 344<br />

4.2. Autorizaciones........................................................................................ 344<br />

4.3. El proyecto técnico................................................................................. 344<br />

4.4. El proyecto <strong>de</strong> explotación..................................................................... 344<br />

4.5. Obligaciones <strong>de</strong>l gestor.......................................................................... 346<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 347<br />

MÓDULO III<br />

TÉCNICAS DE PREVENCIÓN DE RIESGOS LABORALES.<br />

HIGIENE INDUSTRIAL<br />

Unidad didáctica I: Higi<strong>en</strong>e industrial. Conceptos y objetivos<br />

Introducción ............................................................................................................ 351<br />

1. Factores <strong>de</strong> riesgo ............................................................................................ 352<br />

2. La higi<strong>en</strong>e industrial: conceptos y objetivos ................................................... 354<br />

3. Tipos <strong>de</strong> contaminantes ................................................................................... 355<br />

4. La <strong>en</strong>fermedad profesional .............................................................................. 357<br />

4.1. Definición jurídica.................................................................................. 358<br />

4.2. Aceptación técnica ................................................................................. 358<br />

4.3. Enfermeda<strong>de</strong>s profesionales <strong>en</strong> el Sistema <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad Social....... 360<br />

4.4. Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l parte <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad profesional .................................... 374<br />

5. Formación e información................................................................................. 380<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 380<br />

Unidad didáctica II: Ag<strong>en</strong>tes químicos. Toxicología <strong>la</strong>boral<br />

Introducción ............................................................................................................ 383<br />

1. Contaminantes químicos.................................................................................. 384<br />

1.1. Objeto y ámbito <strong>de</strong> aplicación ............................................................... 384<br />

1.2. Definiciones............................................................................................ 385<br />

1.3. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los contaminantes ........................................................ 387<br />

18 © <strong>CISS</strong>


____________________ <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

1.4. Vías <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> los contaminantes <strong>en</strong> el organismo humano ........... 388<br />

1.5. Toxicología <strong>la</strong>boral ................................................................................ 389<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 391<br />

Unidad didáctica III: Ag<strong>en</strong>tes químicos. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición<br />

Introducción ............................................................................................................ 393<br />

1. Cuestiones previas............................................................................................ 393<br />

2. Id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong>l riesgo................................................................................... 394<br />

3. Valores <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia ....................................................................................... 396<br />

4. Directrices <strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición............................................... 396<br />

5. Reg<strong>la</strong>s <strong>de</strong> actuación.......................................................................................... 401<br />

6. Lista <strong>de</strong> valores límite ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> aplicación obligatoria......................... 402<br />

7. Valores límite biológicos <strong>de</strong> aplicación obligatoria y medidas <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ........................................................................................................ 402<br />

8. Instrum<strong>en</strong>tación y equipos <strong>de</strong> medida ............................................................. 403<br />

9. Laboratorio....................................................................................................... 404<br />

10. Valores límite biológicos VLB......................................................................... 405<br />

10.1. Concepto............................................................................................... 405<br />

10.2. Aplicación ............................................................................................ 405<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 406<br />

Unidad didáctica IV: Ag<strong>en</strong>tes químicos. Control <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición:<br />

principios g<strong>en</strong>erales; acciones sobre el foco contaminante; acciones<br />

sobre el medio <strong>de</strong> propagación. V<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción; acciones sobre el individuo: equipos <strong>de</strong><br />

protección individual: c<strong>la</strong>sificación<br />

Introducción ............................................................................................................ 409<br />

1. Principios g<strong>en</strong>erales ......................................................................................... 410<br />

2. Medidas específicas <strong>de</strong> protección y prev<strong>en</strong>ción............................................. 410<br />

3. Medidas fr<strong>en</strong>te a inc<strong>en</strong>dios y explosiones ....................................................... 411<br />

4. Desarrollo <strong>de</strong> los métodos <strong>de</strong> control .............................................................. 411<br />

5. V<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción localizada...................................................................................... 413<br />

6. Protección personal .......................................................................................... 415<br />

7. Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud....................................................................................... 418<br />

8. Medidas fr<strong>en</strong>te a accid<strong>en</strong>tes, incid<strong>en</strong>tes y emerg<strong>en</strong>cias .................................. 419<br />

9. Prohibiciones.................................................................................................... 420<br />

© <strong>CISS</strong> 19


Índice ___________________________________________________________________<br />

10. Información, formación, consulta y participación <strong>de</strong> los trabajadores............ 421<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 422<br />

Unidad didáctica V: Normativa legal específica<br />

Introducción ............................................................................................................ 425<br />

1. Amianto............................................................................................................ 425<br />

1.1. Objeto ..................................................................................................... 426<br />

1.2. Definiciones............................................................................................ 427<br />

1.3. Ámbito <strong>de</strong> aplicación ............................................................................. 428<br />

1.4. Límite <strong>de</strong> exposición y prohibiciones .................................................... 429<br />

1.5. Medidas técnicas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción ............................................ 430<br />

1.6. Medidas organizativas............................................................................ 430<br />

1.7. Equipos <strong>de</strong> protección individual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vías respiratorias.................... 431<br />

1.8. Medidas <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e personal y <strong>de</strong> protección individual....................... 432<br />

1.9. Medidas específicas................................................................................ 432<br />

1.10. Formación, información, participación y consulta <strong>de</strong> los trabajadores . 433<br />

1.11. Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los trabajadores.............................................. 435<br />

2. Plomo: medidas prev<strong>en</strong>tivas ............................................................................ 436<br />

3. Cloruro <strong>de</strong> vinilo. B<strong>en</strong>c<strong>en</strong>o.............................................................................. 439<br />

4. <strong>Riesgos</strong> canceríg<strong>en</strong>os o mutág<strong>en</strong>os.................................................................. 440<br />

4.1. Objeto ..................................................................................................... 441<br />

4.2. Definiciones .......................................................................................... 442<br />

4.3. Obligaciones <strong>de</strong>l empresario.................................................................. 442<br />

4.4. Valores límite.......................................................................................... 448<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 448<br />

Unidad didáctica VI: Ag<strong>en</strong>tes físicos: características, efectos, evaluación<br />

y control <strong>de</strong>l ruido<br />

Introducción ............................................................................................................ 451<br />

1. Objeto y ámbito <strong>de</strong> aplicación ......................................................................... 452<br />

2. Definiciones ..................................................................................................... 452<br />

3. Valores límite <strong>de</strong> exposición que dan lugar a una acción................................ 454<br />

4. Evaluación <strong>de</strong> los riesgos................................................................................. 455<br />

5. Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> medición y condiciones <strong>de</strong> aplicación .................................. 456<br />

5.1. Medición <strong>de</strong>l Nivel <strong>de</strong> exposición diario equival<strong>en</strong>te (L AEQ,D ) ............... 456<br />

5.2. Medición <strong>de</strong>l NIvel <strong>de</strong> pico (L PICO )......................................................... 456<br />

6. Prev<strong>en</strong>ción fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> exposición al ruido ..................................................... 457<br />

20 © <strong>CISS</strong>


____________________ <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

6.1. Medidas técnicas .................................................................................... 457<br />

6.2. Medidas organizativas............................................................................ 459<br />

6.3. Protección personal ................................................................................ 459<br />

6.4. Limitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición cuando se super<strong>en</strong> los valores límite........ 460<br />

7. Información, formación, participación y consulta <strong>de</strong> los trabajadores............ 461<br />

8. Efectos <strong>de</strong>l ruido sobre <strong>la</strong>s personas................................................................ 461<br />

8.1. Efectos psicológicos............................................................................... 461<br />

8.2. Interfer<strong>en</strong>cias conversacionales.............................................................. 462<br />

8.3. Efectos fisiológicos ................................................................................ 462<br />

9. Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud....................................................................................... 463<br />

Apéndice ................................................................................................................. 464<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 464<br />

Unidad didáctica VII: Ag<strong>en</strong>tes físicos: características, efectos, evaluación<br />

y control <strong>de</strong> vibraciones y ambi<strong>en</strong>te térmico<br />

Introducción ............................................................................................................ 467<br />

1. Vibraciones ...................................................................................................... 467<br />

1.1. Concepto y características...................................................................... 468<br />

1.2. C<strong>la</strong>sificación........................................................................................... 468<br />

1.3. Efectos adversos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vibraciones sobre <strong>la</strong> salud................................ 470<br />

1.4. Evaluación.............................................................................................. 470<br />

1.5. Control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vibraciones...................................................................... 476<br />

1.6. Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud ............................................................................. 477<br />

2. Ambi<strong>en</strong>tes térmicos.......................................................................................... 479<br />

2.1. Efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s temperaturas extremas sobre el organismo ...................... 479<br />

2.2. Evaluación.............................................................................................. 480<br />

2.3. Control <strong>de</strong>l calor..................................................................................... 483<br />

2.4. Control <strong>de</strong>l frío....................................................................................... 484<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 485<br />

Unidad didáctica VIII: Ag<strong>en</strong>tes físicos: características, efectos, evaluación<br />

y control <strong>de</strong> radiaciones no ionizantes e ionizantes<br />

Introducción ............................................................................................................ 487<br />

1. Radiaciones no ionizantes................................................................................ 487<br />

1.1. C<strong>la</strong>sificación........................................................................................... 488<br />

1.2. Evaluación y control .............................................................................. 490<br />

2. Radiaciones ionizantes..................................................................................... 491<br />

© <strong>CISS</strong> 21


Índice ___________________________________________________________________<br />

2.1. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to sobre protección radiológica.............................................. 492<br />

2.2. Trabajadores externos ............................................................................ 496<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 498<br />

Unidad didáctica IX: Ag<strong>en</strong>tes biológicos. Efectos, evaluación y control<br />

Introducción ............................................................................................................ 501<br />

1. Consi<strong>de</strong>raciones g<strong>en</strong>erales ............................................................................... 501<br />

2. Objeto y ámbito <strong>de</strong> aplicación ......................................................................... 502<br />

3. Definiciones ..................................................................................................... 503<br />

4. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes biológicos y efectos............................................ 503<br />

5. Obligaciones <strong>de</strong>l empresario............................................................................ 505<br />

5.1. Id<strong>en</strong>tificación y evaluación <strong>de</strong> los riesgos ............................................. 505<br />

5.2. Medidas correctoras ............................................................................... 507<br />

5.3. Medidas <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción........................................................................... 508<br />

5.4. Medidas especiales................................................................................. 508<br />

5.5. Medidas higiénicas................................................................................. 508<br />

5.6. Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los trabajadores.............................................. 509<br />

5.7. Docum<strong>en</strong>tación....................................................................................... 509<br />

5.8. Notificación a <strong>la</strong> autoridad <strong>la</strong>boral......................................................... 510<br />

5.9. Información a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s compet<strong>en</strong>tes ........................................... 510<br />

5.10. Información, formación, participación y consulta <strong>de</strong> los trabajadores.. 511<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 512<br />

MÓDULO IV<br />

TÉCNICAS DE PREVENCIÓN DE RIESGOS LABORALES.<br />

MEDICINA DEL TRABAJO<br />

Unidad didáctica I: Conceptos, objetivos y funciones. Patologías<br />

<strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>la</strong>boral<br />

Introducción ............................................................................................................ 517<br />

1. Conceptos, objetivos y funciones .................................................................... 517<br />

2. Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina <strong>de</strong> empresa ........................................................ 520<br />

2.1. Medios humanos y pautas <strong>de</strong> actuación................................................. 520<br />

2.2. Función <strong>de</strong>l médico y <strong>de</strong>l ATS <strong>de</strong>l trabajo............................................. 521<br />

2.3. Métodos <strong>de</strong> trabajo................................................................................. 522<br />

2.4. Co<strong>la</strong>boración con el Sistema Nacional <strong>de</strong> Salud ................................... 523<br />

3. Patologías <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> <strong>la</strong>boral............................................................................. 523<br />

22 © <strong>CISS</strong>


____________________ <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

4. Enfermeda<strong>de</strong>s profesionales: normas médicas ................................................ 524<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 525<br />

Unidad Didáctica II: Vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa.<br />

Epi<strong>de</strong>miología <strong>la</strong>boral e investigación epi<strong>de</strong>miológica. P<strong>la</strong>nificación e información<br />

sanitaria. Ley antitabaco<br />

Introducción ............................................................................................................ 527<br />

1. Reconocimi<strong>en</strong>tos médicos................................................................................ 527<br />

2. Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa............................................................... 528<br />

3. Epi<strong>de</strong>miología <strong>la</strong>boral e investigación epi<strong>de</strong>miológica................................... 529<br />

4. Vigi<strong>la</strong>ncia epi<strong>de</strong>miológica: metodología c<strong>en</strong>tine<strong>la</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con el trabajo (Medicina Prev<strong>en</strong>tiva) .................. 530<br />

4.1. Metodología c<strong>en</strong>tine<strong>la</strong>............................................................................ 530<br />

4.2. Registros sanitarios: fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> datos o sucesos c<strong>en</strong>tine<strong>la</strong>. Cuestiones<br />

g<strong>en</strong>erales................................................................................................. 531<br />

4.3. Registros sanitarios: fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> datos o sucesos c<strong>en</strong>tine<strong>la</strong>. Desarrollo<br />

5. Asma ocupacional ............................................................................................ 532<br />

5.1. Fases <strong>para</strong> el diagnóstico <strong>de</strong>l asma ocupacional.................................... 533<br />

6. SIDA <strong>en</strong> el ámbito <strong>la</strong>boral ............................................................................... 533<br />

6.1. Causa <strong>de</strong>l SIDA...................................................................................... 535<br />

6.2. Transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad ............................................................... 536<br />

6.3. Evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad................................................................... 536<br />

6.4. La repercusión <strong>de</strong>l SIDA <strong>en</strong> el ámbito <strong>la</strong>boral....................................... 536<br />

6.5. Medidas necesarias <strong>para</strong> evitar el contagio............................................ 537<br />

7. P<strong>la</strong>nificación e información sanitaria .............................................................. 538<br />

8. Ley antitabaco .................................................................................................. 539<br />

8.1. Limitaciones a <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta y suministro <strong>de</strong> los productos <strong>de</strong>l tabaco ........ 540<br />

8.2. Las condiciones impuestas cuando <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta o suministro <strong>de</strong>l tabaco.... 541<br />

se efectúa a través <strong>de</strong> máquinas exp<strong>en</strong><strong>de</strong>doras ...................................... 541<br />

8.3. Prohibición <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta y suministro <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados lugares ................. 543<br />

8.4. Lugares y espacios <strong>en</strong> los que se impone <strong>la</strong> prohibición total <strong>de</strong><br />

Fumar...................................................................................................... 543<br />

8.5. Lugares y espacios <strong>en</strong> los que <strong>en</strong> principio está prohibido fumar,<br />

pero se permite habilitar zonas <strong>para</strong> fumadores .................................... 545<br />

8.6. Medidas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>l tabaquismo............................... 547<br />

8.7. Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> infracciones y sanciones .................................................... 549<br />

8.8. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales prohibiciones ............................................. 555<br />

8.9. Conclusiones .......................................................................................... 557<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 558<br />

© <strong>CISS</strong> 23


Índice ___________________________________________________________________<br />

Unidad didáctica III: Socorrismo y primeros auxilios<br />

Introducción ............................................................................................................ 561<br />

1. Conceptos y objetivos ...................................................................................... 561<br />

2. Organización .................................................................................................... 562<br />

2.1. Material y local <strong>de</strong> primeros auxilios .................................................... 563<br />

2.2. Formación <strong>en</strong> socorrismo <strong>la</strong>boral .......................................................... 565<br />

3. Reanimación cardiopulmonar: primeros auxilios ............................................ 566<br />

3.1. Reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los signos vitales .................................................... 566<br />

3.2. Técnica <strong>de</strong> <strong>la</strong> reanimación cardiopulmonar ........................................... 569<br />

3.3. Masaje cardíaco externo......................................................................... 569<br />

4. Actuaciones g<strong>en</strong>erales o primeros auxilios básicos fr<strong>en</strong>te a un accid<strong>en</strong>te ...... 570<br />

4.1. Hemorragias ........................................................................................... 571<br />

4.2. Quemaduras............................................................................................ 571<br />

4.3. Lesiones producidas por calor................................................................ 572<br />

4.4. Lesiones producidas por el frío.............................................................. 573<br />

4.5. Cuerpos extraños <strong>en</strong> ojos ....................................................................... 574<br />

4.6. Accid<strong>en</strong>te eléctrico................................................................................. 574<br />

4.7. Heridas.................................................................................................... 575<br />

4.8. Fracturas ................................................................................................. 575<br />

4.9. Intoxicaciones agudas ............................................................................ 578<br />

4.10. Obstrucción <strong>de</strong> <strong>la</strong> vías aéreas................................................................. 579<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 581<br />

MÓDULO V<br />

TÉCNICAS DE PREVENCIÓN DE RIESGOS LABORALES.<br />

ERGONOMÍA Y PSICOSOCIOLOGÍA APLICADA<br />

Unidad didáctica I: Ergonomía: conceptos, objetivos. Condiciones<br />

ambi<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> ergonomía<br />

Introducción ............................................................................................................ 585<br />

1. Concepto <strong>de</strong> ergonomía y psicosociología aplicada........................................ 586<br />

2. C<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> ergonomía ........................................................................................ 587<br />

3. Objetivos .......................................................................................................... 588<br />

4. Definiciones ..................................................................................................... 588<br />

5. Condiciones ambi<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> ergonomía........................................................... 590<br />

5.1. La iluminación y el color ....................................................................... 590<br />

5.2. Condiciones térmicas y confort.............................................................. 596<br />

24 © <strong>CISS</strong>


____________________ <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

5.3. Ruido y vibraciones................................................................................ 600<br />

5.4. La ergonomía <strong>en</strong> máquinas y herrami<strong>en</strong>tas ........................................... 602<br />

5.5. Ambi<strong>en</strong>tes electromagnéticos y atmosféricos........................................ 603<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 604<br />

Unidad didáctica II: Concepción y diseño <strong>de</strong>l puesto <strong>de</strong> trabajo<br />

Introducción ............................................................................................................ 607<br />

1. Antropometría <strong>la</strong>boral ...................................................................................... 607<br />

1.1. Variables antropométricas...................................................................... 608<br />

1.2. Antropometría estática. Antropometría dinámica .................................. 611<br />

1.3. Instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> medida ......................................................................... 612<br />

1.4. Tratami<strong>en</strong>to estadístico .......................................................................... 613<br />

2. El diseño........................................................................................................... 614<br />

2.1. Principio g<strong>en</strong>eral .................................................................................... 614<br />

2.2. El espacio <strong>de</strong> trabajo .............................................................................. 615<br />

2.3. Posición <strong>de</strong> trabajo ................................................................................. 616<br />

2.4. P<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> trabajo .................................................................................... 616<br />

2.5. El asi<strong>en</strong>to................................................................................................ 618<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 619<br />

Unidad didáctica III: <strong>Riesgos</strong> ergonómicos y psicosociales g<strong>en</strong>erados<br />

por el trabajo con equipos que incluy<strong>en</strong> pantal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> visualización<br />

Introducción ............................................................................................................ 621<br />

1. Análisis <strong>de</strong> los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un puesto <strong>de</strong> PVD ........................................ 622<br />

1.1. Conceptos y <strong>de</strong>finiciones ....................................................................... 622<br />

1.2. Trabajos con pantal<strong>la</strong>s............................................................................ 623<br />

1.3. Compon<strong>en</strong>tes principales ...................................................................... 624<br />

2. <strong>Riesgos</strong>: causas y patologías............................................................................ 629<br />

2.1. Causas <strong>de</strong> los riesgos.............................................................................. 629<br />

2.2. Patologías específicas............................................................................. 631<br />

2.3. Obligaciones empresariales.................................................................... 632<br />

3. <strong>Riesgos</strong>: causas y prev<strong>en</strong>ción .......................................................................... 634<br />

4. Otras recom<strong>en</strong>daciones sobre los compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un puesto <strong>de</strong> trabajo........ 638<br />

5. Ejercicios <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jami<strong>en</strong>to................................................................................ 639<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 641<br />

© <strong>CISS</strong> 25


Índice ___________________________________________________________________<br />

Unidad didáctica IV: Carga física <strong>de</strong> trabajo. Carga m<strong>en</strong>tal<br />

Introducción ............................................................................................................ 643<br />

1. Carga física <strong>de</strong> trabajo ..................................................................................... 643<br />

1.1. Concepto................................................................................................. 644<br />

1.2. Fatiga muscu<strong>la</strong>r ...................................................................................... 645<br />

1.3. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga física.................................................................. 648<br />

1.4. Microtraumatismos repetitivos............................................................... 649<br />

1.5. Lumbalgia <strong>la</strong>boral .................................................................................. 651<br />

2. Carga m<strong>en</strong>tal .................................................................................................... 653<br />

2.1. Concepto................................................................................................. 653<br />

2.2. Factores que <strong>de</strong>terminan <strong>la</strong> carga m<strong>en</strong>tal............................................... 654<br />

2.3. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> carga m<strong>en</strong>tal ............................................................... 655<br />

2.4. La fatiga m<strong>en</strong>tal...................................................................................... 656<br />

2.5. Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> fatiga m<strong>en</strong>tal............................................................... 657<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 658<br />

Unidad didáctica V: Manipu<strong>la</strong>ción manual <strong>de</strong> cargas<br />

Introducción ............................................................................................................ 661<br />

1. Factores que originan el riesgo dorsolumbar................................................... 662<br />

1.1. Re<strong>la</strong>ción carga-hombre trabajador ......................................................... 662<br />

1.2. Entorno físico ......................................................................................... 663<br />

2. Medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción .................................................................................... 663<br />

2.1. Medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción al <strong>en</strong>torno físico<br />

y a <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los puestos <strong>de</strong> trabajo......................................... 663<br />

2.2. Medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción a adoptar por el trabajador durante <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> cargas ...................................................................................... 664<br />

3. Criterios legales................................................................................................ 671<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 672<br />

Unidad didáctica VI: Factores <strong>de</strong> naturaleza psicosocial:<br />

estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización y características <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa,<br />

<strong>de</strong>l puesto <strong>de</strong> trabajo e individuales<br />

Introducción ............................................................................................................ 675<br />

1. Factores psicosociales ...................................................................................... 675<br />

1.1. Concepto................................................................................................. 677<br />

1.2. Desarrollo ............................................................................................... 677<br />

26 © <strong>CISS</strong>


____________________ <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 688<br />

Unidad didáctica VII: Estrés y otros problemas psicosociales.<br />

Consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los factores psicosociales<br />

Introducción ............................................................................................................ 691<br />

1. El estrés <strong>la</strong>boral................................................................................................ 691<br />

1.1. Definición <strong>de</strong> estrés <strong>la</strong>boral.................................................................... 692<br />

1.2. Conceptos afines .................................................................................... 692<br />

1.3. Ag<strong>en</strong>tes estresantes ................................................................................ 694<br />

2. Consecu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l estrés <strong>la</strong>boral y <strong>de</strong> otros factores psicosociales................. 699<br />

2.1. Consecu<strong>en</strong>cias físicas............................................................................. 699<br />

2.2. Consecu<strong>en</strong>cias psicológicas ................................................................... 702<br />

2.3. Consecu<strong>en</strong>cias <strong>para</strong> <strong>la</strong> empresa.............................................................. 706<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 706<br />

Unidad didáctica VIII: Evaluación <strong>de</strong> los factores psicosociales.<br />

Interv<strong>en</strong>ción psicosocial<br />

Introducción ............................................................................................................ 709<br />

1. Evaluación <strong>de</strong> los factores psicosociales ......................................................... 709<br />

1.1. Fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación............................................................................ 711<br />

1.2. Técnicas <strong>de</strong> evaluación .......................................................................... 711<br />

2. Prev<strong>en</strong>ción e interv<strong>en</strong>ción psicosocial............................................................. 715<br />

2.1. Acción e interv<strong>en</strong>ción sobre el ambi<strong>en</strong>te físico <strong>de</strong> trabajo.................... 716<br />

2.2. Acción e interv<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> tarea...................................................... 716<br />

2.3. Acción e interv<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> organización <strong>de</strong>l trabajo....................... 717<br />

2.4. Acción e interv<strong>en</strong>ción sobre <strong>la</strong> formación e información...................... 718<br />

2.5. El apoyo social ....................................................................................... 719<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 720<br />

MÓDULO VI<br />

OTRAS ACTUACIONES EN MATERIA DE PREVENCIÓN<br />

DE RIESGOS LABORALES<br />

Unidad didáctica I: Formación: análisis <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s formativas,<br />

p<strong>la</strong>nes y programas<br />

Introducción ............................................................................................................ 725<br />

1. Concepto <strong>de</strong> formación .................................................................................... 725<br />

© <strong>CISS</strong> 27


Índice ___________________________________________________________________<br />

2. Objetivos .......................................................................................................... 726<br />

3. El proceso <strong>de</strong> apr<strong>en</strong>dizaje y <strong>la</strong> formación........................................................ 726<br />

4. Análisis y <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación......................................... 727<br />

4.1. Definición <strong>de</strong> exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> formación.................................................. 728<br />

4.2. Determinar los perfiles <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los trabajadores................ 729<br />

4.3. Com<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> los perfiles <strong>de</strong> exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los puestos y los perfiles<br />

<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los trabajadores ...................................................... 729<br />

5. E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un estudio <strong>de</strong> diagnóstico <strong>de</strong> necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> formación........ 730<br />

6. Determinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación............................................. 730<br />

7. Establecer <strong>la</strong>s fechas <strong>de</strong> realización <strong>de</strong> los cursos y seminarios ..................... 731<br />

8. Definir <strong>la</strong>s localizaciones geográficas ............................................................. 733<br />

9. Decidir locales y medios.................................................................................. 733<br />

10. Selección <strong>de</strong> los formadores .......................................................................... 733<br />

11. E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l presupuesto <strong>de</strong> formación.................................................... 735<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 736<br />

Unidad didáctica II: Técnicas educativas, seguimi<strong>en</strong>to y evaluación<br />

Introducción ............................................................................................................ 739<br />

1. Objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción formativa ..................................................................... 739<br />

2. Cont<strong>en</strong>idos teórico/prácticos............................................................................ 741<br />

3. Estrategias <strong>de</strong> formación.................................................................................. 742<br />

3.1. Las técnicas <strong>de</strong> formación...................................................................... 742<br />

3.2. Los medios didácticos............................................................................ 742<br />

3.3. El au<strong>la</strong> <strong>de</strong> formación .............................................................................. 743<br />

4. El cronograma <strong>de</strong>l curso .................................................................................. 743<br />

5. Criterios <strong>de</strong> seguimi<strong>en</strong>to y evaluación............................................................. 744<br />

6. Materiales <strong>de</strong> formación .................................................................................. 745<br />

7. Técnicas <strong>de</strong> formación ..................................................................................... 745<br />

7.1. Técnicas c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información ....................... 745<br />

7.2. Técnicas c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong> los formandos ............................ 747<br />

8. Técnicas utilizadas <strong>en</strong> el puesto <strong>de</strong> trabajo...................................................... 750<br />

9. Seguimi<strong>en</strong>to y evaluación ................................................................................ 752<br />

9.1. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> los asist<strong>en</strong>tes o alumnos/as................ 752<br />

9.2. La evaluación <strong>de</strong>l apr<strong>en</strong>dizaje................................................................ 753<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 753<br />

28 © <strong>CISS</strong>


____________________ <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

Unidad didáctica III: Técnicas <strong>de</strong> comunicación, información y negociación.<br />

La comunicación <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>ción, canales y tipos.<br />

Información, condiciones <strong>de</strong> eficacia. técnicas <strong>de</strong> negociación<br />

Introducción ............................................................................................................ 757<br />

1. Comunicación: concepto.................................................................................. 758<br />

2. Efectos positivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación.............................................................. 759<br />

3. Reg<strong>la</strong>s <strong>para</strong> perfeccionar <strong>la</strong> comunicación ...................................................... 759<br />

4. La comunicación <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>ción: canales y tipos ............................................ 760<br />

5. Información. Condiciones <strong>de</strong> eficacia ............................................................. 761<br />

6. Características <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunicación.................................................................. 762<br />

7. Técnicas <strong>de</strong> negociación .................................................................................. 763<br />

7.1. Conceptos y objetivos ............................................................................ 763<br />

7.2. Conducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> negociación ............................................................... 765<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 767<br />

MÓDULO VII<br />

GESTIÓN DE LA PREVENCIÓN DE RIESGOS LABORALES<br />

Unidad didáctica I: Aspectos g<strong>en</strong>erales sobre administración y gestión empresarial.<br />

Principios básicos. Mo<strong>de</strong>lo organizativo<br />

Introducción ............................................................................................................ 771<br />

1. Aspectos g<strong>en</strong>erales sobre administración y gestión empresarial..................... 772<br />

2. Mo<strong>de</strong>lo organizativo ........................................................................................ 773<br />

2.1. Organización <strong>en</strong> línea............................................................................. 773<br />

2.2. Organización staff .................................................................................. 774<br />

2.3. Organización <strong>en</strong> grupos <strong>de</strong> trabajo......................................................... 774<br />

3. Integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad prev<strong>en</strong>tiva............................................................. 776<br />

3.1. Integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad prev<strong>en</strong>tiva <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa y p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción 776<br />

3.2. Integración docum<strong>en</strong>tada ....................................................................... 778<br />

3.3. Compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción........................................ 779<br />

3.4. Compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l comité <strong>de</strong> seguridad y salud .................................... 779<br />

3.5. Ciclo <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> integración prev<strong>en</strong>tiva........................................ 780<br />

3.6. La integración a través <strong>de</strong> los procesos ................................................ 783<br />

4. Principios básicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad prev<strong>en</strong>tiva .................................................. 784<br />

4.1. Primer principio: todos los accid<strong>en</strong>tes pued<strong>en</strong> y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> evitarse ........... 784<br />

4.2. Segundo principio: li<strong>de</strong>razgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección ........................................ 786<br />

© <strong>CISS</strong> 29


Índice ___________________________________________________________________<br />

4.3. Tercer principio: los trabajadores son los verda<strong>de</strong>ros actores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción .............................................................................................. 787<br />

4.4. Cuarto principio: formación, información, participación y consulta..... 788<br />

4.5. Quinto principio: <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>la</strong>boral................. 788<br />

4.6. Sexto principio: el control <strong>de</strong> los riesgos es un bu<strong>en</strong> negocio............... 788<br />

4.7. Séptimo principio: integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

concepción, producción y explotación................................................... 790<br />

4.8. Octavo principio: todo accid<strong>en</strong>te e incid<strong>en</strong>te ha <strong>de</strong> ser investigado. Toda<br />

acción peligrosa y práctica insegura ha <strong>de</strong> ser inspeccionada y corregida.. 790<br />

4.9. Nov<strong>en</strong>o principio: normas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y prácticas operativas ............ 791<br />

4.10. Décimo principio: prev<strong>en</strong>ción y evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica....................... 791<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 792<br />

Unidad didáctica II: Análisis y evaluación <strong>de</strong> los riesgos<br />

Introducción ............................................................................................................ 795<br />

1. Evaluación <strong>de</strong> los riesgos................................................................................. 795<br />

1.1. Concepto................................................................................................. 796<br />

1.2. Objeto ..................................................................................................... 796<br />

1.3. Participación........................................................................................... 797<br />

1.4. Cont<strong>en</strong>ido g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación ....................................................... 797<br />

1.5. Procedimi<strong>en</strong>to......................................................................................... 798<br />

1.6. Revisión.................................................................................................. 800<br />

1.7. Docum<strong>en</strong>tación....................................................................................... 801<br />

2. Un mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> evaluación <strong>de</strong> riesgos ............................................................... 801<br />

2.1. Bases materiales ..................................................................................... 801<br />

2.2. Procedimi<strong>en</strong>to normalizado.................................................................... 804<br />

2.3. Procedimi<strong>en</strong>to fundado <strong>en</strong> el Método William Fine.............................. 806<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 808<br />

Unidad Didáctica III: P<strong>la</strong>nificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

Introducción ............................................................................................................ 811<br />

1. P<strong>la</strong>nificación..................................................................................................... 811<br />

1.1. Objeto ..................................................................................................... 811<br />

1.2. Cont<strong>en</strong>ido ............................................................................................... 812<br />

1.3. Fases ....................................................................................................... 812<br />

1.4. El manual................................................................................................ 813<br />

1.5. La docum<strong>en</strong>tación .................................................................................. 814<br />

2. Tratami<strong>en</strong>to individualizado <strong>de</strong> <strong>la</strong> medida correctora y/o prev<strong>en</strong>tiva ............. 814<br />

30 © <strong>CISS</strong>


____________________ <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

2.1. Concepto................................................................................................. 814<br />

2.2. C<strong>la</strong>ses...................................................................................................... 814<br />

2.3. Prioridad ................................................................................................. 816<br />

2.4. Responsable............................................................................................ 817<br />

2.5. Fechas inicial y final .............................................................................. 817<br />

2.6. El coste <strong>de</strong> <strong>la</strong> medida correctora y/o prev<strong>en</strong>tiva.................................... 817<br />

3. P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción........................................................................................ 818<br />

3.1. Líneas g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción ....................................... 818<br />

3.2. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción: concepto ................................................................ 819<br />

3.3. Objeto ..................................................................................................... 819<br />

3.4. Características ........................................................................................ 819<br />

3.5. Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> principios....................................................................... 820<br />

3.6. Responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección ......................................................... 820<br />

3.7. Cometidos <strong>de</strong>l coordinador o responsable <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción ..................... 821<br />

3.8. Recursos humanos, económicos y materiales........................................ 821<br />

3.9. Acciones programadas ........................................................................... 822<br />

4. Economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción.............................................................................. 824<br />

4.1. Costes por inversiones............................................................................ 825<br />

4.2. Costes por accid<strong>en</strong>tes e incid<strong>en</strong>tes......................................................... 825<br />

4.3. Reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas...................................................................... 825<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 826<br />

Unidad didáctica IV: Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

Introducción ............................................................................................................ 829<br />

1. Organización <strong>de</strong> los recursos <strong>para</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas ....................... 830<br />

1.1. Asunción personal por el empresario <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad prev<strong>en</strong>tiva .......... 830<br />

1.2. Designación <strong>de</strong> trabajadores .................................................................. 831<br />

1.3. Servicio <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción propio ............................................................... 831<br />

1.4. Servicios <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción mancomunados ............................................... 834<br />

1.5. Servicios <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción aj<strong>en</strong>os .............................................................. 835<br />

1.6. Co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción con el Sistema Nacional<br />

<strong>de</strong> Salud.................................................................................................. 839<br />

1.7. Trabajos peligrosos que condicionan <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción.<br />

Anexo I................................................................................................... 839<br />

1.8. Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> recursos prev<strong>en</strong>tivos (artículo 32 bis LPRL y artículo 22<br />

bis RSP)) ............................................................................................... 840<br />

1.9. Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> recursos prev<strong>en</strong>tivos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> construcción .......... 843<br />

2. Mutuas <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad<br />

social <strong>en</strong> cuanto servicios <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción aj<strong>en</strong>os.............................................. 844<br />

© <strong>CISS</strong> 31


Índice ___________________________________________________________________<br />

2.1. Activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mutuas <strong>en</strong> su condición <strong>de</strong> co<strong>la</strong>boradoras<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social.................................................. 845<br />

2.2. Activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mutuas como servicios <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

aj<strong>en</strong>os...................................................................................................... 846<br />

2.3. Comp<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> costes ........................................................................ 848<br />

2.4. Protección profesional <strong>de</strong> los trabajadores autónomos ......................... 849<br />

3. Auditorías......................................................................................................... 852<br />

3.1. Ámbito <strong>de</strong> aplicación ............................................................................. 853<br />

3.2. Concepto................................................................................................. 855<br />

3.3. Cont<strong>en</strong>ido y metodología. P<strong>la</strong>zos. Auditorías voluntarias..................... 855<br />

3.4. Informe <strong>de</strong> auditoría............................................................................... 857<br />

3.5. Realización <strong>de</strong> <strong>la</strong> auditoría..................................................................... 858<br />

3.6. Especificaciones ..................................................................................... 859<br />

3.7. Mo<strong>de</strong>los <strong>de</strong> solicitud .............................................................................. 861<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 864<br />

Unidad didáctica V: Aplicación a sectores especiales: construcción<br />

Introducción ............................................................................................................ 867<br />

1. Objeto y ámbito <strong>de</strong> aplicación ......................................................................... 868<br />

2. Definiciones ..................................................................................................... 869<br />

3. Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción......................................................................... 870<br />

3.1. Marco organizativo................................................................................. 870<br />

3.2. Coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s prev<strong>en</strong>tivas: <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> coordinadores<br />

....................................................................................................... 871<br />

3.3. Estudio <strong>de</strong> seguridad y salud.................................................................. 873<br />

3.4. Estudio básico <strong>de</strong> seguridad y salud ...................................................... 875<br />

3.5. P<strong>la</strong>n <strong>de</strong> seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo.................................................. 875<br />

3.6. Obligaciones <strong>de</strong> los contratistas y subcontratistas................................. 877<br />

3.7. Libro <strong>de</strong> incid<strong>en</strong>cias ............................................................................... 878<br />

3.8. Paralización <strong>de</strong> los trabajos.................................................................... 879<br />

3.9. Información, consulta y participación.................................................... 880<br />

3.10. Visado <strong>de</strong> proyectos ............................................................................... 881<br />

3.11. Aviso previo............................................................................................ 881<br />

3.12. Información a <strong>la</strong> autoridad <strong>la</strong>boral......................................................... 882<br />

4. La subcontratación <strong>en</strong> el sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción ......................................... 882<br />

4.1. Ámbito <strong>de</strong> aplicación ............................................................................. 883<br />

4.2. Definiciones............................................................................................ 883<br />

4.3. Requisitos exigibles a los contratistas y subcontratistas........................ 885<br />

4.4. Régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> subcontratación .............................................................. 886<br />

4.5. Libro <strong>de</strong> subcontratación........................................................................ 887<br />

32 © <strong>CISS</strong>


____________________ <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

4.6. Obligaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas contratistas y subcontratistas ................. 887<br />

4.7. Responsabilida<strong>de</strong>s .................................................................................. 888<br />

4.8. Desarrollo legis<strong>la</strong>tivo: Real Decreto 1109/2007, <strong>de</strong> 24 <strong>de</strong> agosto......... 889<br />

5. Conv<strong>en</strong>io Colectivo G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> Construcción .............................. 903<br />

5.1. Vigi<strong>la</strong>ncia y control <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud................................................................. 903<br />

5.2. Faltas y sanciones re<strong>la</strong>tivas a los trabajadores infractores ....................... 904<br />

5.3. Órgano paritario <strong>para</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> construcción ........................... 906<br />

5.4. Comisión paritaria sectorial <strong>de</strong> seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo............... 907<br />

5.5. Información y formación <strong>en</strong> seguridad y salud ........................................ 908<br />

5.6. Tarjeta profesional <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción: acreditación <strong>de</strong> <strong>la</strong> formación ...... 911<br />

Protocolo <strong>de</strong> actuación sobre subcontratación ................................................. 916<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 919<br />

Unidad didáctica VI: Aplicación a sectores especiales:<br />

industrias extractivas, transporte, pesca y agricultura<br />

Introducción ............................................................................................................ 921<br />

1. Industrias extractivas........................................................................................ 921<br />

1.1. Ámbito <strong>de</strong> aplicación ............................................................................. 922<br />

1.2. Obligaciones <strong>de</strong>l empresario.................................................................. 923<br />

2. Transporte ........................................................................................................ 926<br />

2.1. Ord<strong>en</strong>ación <strong>de</strong>l transporte ...................................................................... 926<br />

2.2. Transporte <strong>de</strong> mercancías peligrosas ..................................................... 926<br />

2.3. Transporte <strong>de</strong> mercancías peligrosas por carretera................................ 927<br />

2.4. Transporte <strong>de</strong> mercancías peligrosas por ferrocarril, aéreo y marítimo .... 928<br />

3. Buques <strong>de</strong> pesca............................................................................................... 929<br />

3.1. Definiciones............................................................................................ 929<br />

3.2. Obligaciones <strong>de</strong>l armador ...................................................................... 930<br />

3.3. Formación, información, participación y consulta ................................ 931<br />

3.4. Prev<strong>en</strong>ción marítima pesquera: principales riesgos............................... 932<br />

4. Agricultura ....................................................................................................... 934<br />

4.1. Maquinaria agríco<strong>la</strong>................................................................................ 934<br />

4.2. Productos químicos ................................................................................ 938<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión................................................................................................ 940<br />

MÓDULO VIII<br />

TÉCNICAS AFINES<br />

Unidad didáctica I: Seguridad <strong>de</strong>l producto y sistemas <strong>de</strong> gestión<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad<br />

Introducción ............................................................................................................ 945<br />

© <strong>CISS</strong> 33


Índice ___________________________________________________________________<br />

1. Seguridad <strong>de</strong>l producto .................................................................................... 946<br />

2. Definición <strong>de</strong> calidad ....................................................................................... 946<br />

3. Calidad total ..................................................................................................... 948<br />

4. Normalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad. Sistemas ............................................................ 948<br />

4.1. Características ........................................................................................ 949<br />

4.2. Requisitos exigidos por <strong>la</strong> norma........................................................... 950<br />

5. Coincid<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los diversos sistemas ....................................................... 952<br />

6. El Mo<strong>de</strong>lo EFQM <strong>de</strong> excel<strong>en</strong>cia...................................................................... 957<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 959<br />

Unidad didáctica II: Gestión medioambi<strong>en</strong>tal. Seguridad industrial<br />

y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos patrimoniales<br />

Introducción ............................................................................................................ 963<br />

1. Sistema <strong>de</strong> gestión medioambi<strong>en</strong>tal. Normas UNE-EN-ISO 14000 ............... 964<br />

1.1. Política medioambi<strong>en</strong>tal......................................................................... 965<br />

1.2. P<strong>la</strong>nificación........................................................................................... 965<br />

1.3. Imp<strong>la</strong>ntación y funcionami<strong>en</strong>to.............................................................. 966<br />

1.4. Comprobación y acción correctora ........................................................ 969<br />

1.5. Revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección......................................................................... 970<br />

2. Seguridad industrial y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos patrimoniales ........................... 971<br />

2.1. Consi<strong>de</strong>raciones previas......................................................................... 971<br />

2.2. La seguridad industrial........................................................................... 972<br />

2.3. Calidad y seguridad industrial................................................................ 975<br />

2.4. Seguridad industrial y prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos <strong>la</strong>borales......................... 976<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 977<br />

Unidad didáctica III: Seguridad vial<br />

Introducción ............................................................................................................ 979<br />

1. Transporte <strong>de</strong> mercancías peligrosas ............................................................... 979<br />

2. La conducción .................................................................................................. 980<br />

2.1. Definiciones............................................................................................ 980<br />

2.2. Normas <strong>de</strong> conducción y circu<strong>la</strong>ción..................................................... 981<br />

2.3. Normas <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>te ................................................................. 982<br />

2.4. Pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong>l conductor...................................................................... 982<br />

2.5. Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l vehículo................................................................... 983<br />

2.6. Conductor <strong>de</strong> vehículos <strong>de</strong> transporte.................................................... 983<br />

34 © <strong>CISS</strong>


____________________<br />

<strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

Apéndice: Extracto <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia Europea <strong>para</strong> <strong>la</strong> Seguridad y <strong>la</strong><br />

Salud <strong>en</strong> el Trabajo (Dirección G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Energía y Transportes)....................... 988<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 990<br />

MÓDULO IX<br />

ÁMBITO JURÍDICO DE LA PREVENCIÓN<br />

Unidad didáctica I: Nociones <strong>de</strong> Derecho <strong>de</strong>l trabajo.<br />

Legis<strong>la</strong>ción básica <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>la</strong>borales<br />

Introducción ............................................................................................................ 995<br />

1. Nociones <strong>de</strong> Derecho <strong>de</strong>l trabajo..................................................................... 995<br />

2. Legis<strong>la</strong>ción básica <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>la</strong>borales ...................................................... 997<br />

3. Ley <strong>de</strong>l Estatuto <strong>de</strong> los Trabajadores............................................................... 999<br />

3.1. Ámbito <strong>de</strong> aplicación ............................................................................. 1000<br />

3.2. Derechos y obligaciones <strong>de</strong> empresarios y trabajadores ....................... 1000<br />

3.3. Cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l contrato <strong>de</strong> trabajo .......................................................... 1002<br />

3.4. La contratación....................................................................................... 1005<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 1005<br />

Unidad didáctica II: Sistema español <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad Social<br />

Introducción ............................................................................................................ 1009<br />

1. Re<strong>la</strong>ción jurídica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Seguridad Social......................................................... 1010<br />

2. Conting<strong>en</strong>cias protegidas ................................................................................. 1011<br />

2.1. Incapacidad temporal ............................................................................. 1011<br />

2.2. Invali<strong>de</strong>z perman<strong>en</strong>te ............................................................................. 1014<br />

2.3. Lesiones perman<strong>en</strong>tes no invalidantes................................................... 1019<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 1020<br />

Unidad didáctica III: Normativa sobre prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos <strong>la</strong>borales.<br />

Obligaciones empresariales<br />

Introducción ............................................................................................................ 1023<br />

1. Las normas <strong>de</strong> seguridad y salud <strong>la</strong>boral......................................................... 1024<br />

1.1. Conv<strong>en</strong>ios y recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OIT .............................................. 1024<br />

1.2. Las directivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea ....................................................... 1024<br />

2. Ley <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos <strong>la</strong>borales........................................................... 1025<br />

© <strong>CISS</strong> 35


Índice ___________________________________________________________________<br />

2.1. Objeto y carácter <strong>de</strong> <strong>la</strong> norma ................................................................ 1026<br />

2.2. Ámbito <strong>de</strong> aplicación ............................................................................. 1026<br />

2.3. Definiciones............................................................................................ 1027<br />

3. Derechos y obligaciones <strong>en</strong> materia prev<strong>en</strong>tiva .............................................. 1028<br />

3.1. El <strong>de</strong>ber g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> protección............................................................... 1028<br />

3.2. Principios g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> acción prev<strong>en</strong>tiva ............................................. 1029<br />

3.3. Obligaciones <strong>de</strong>l empresario.................................................................. 1031<br />

3.4. Coordinación <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s empresariales <strong>de</strong> acuerdo con lo previsto<br />

<strong>en</strong> el Real Decreto 171/2004, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero ....................................... 1051<br />

4. El trabajador autónomo y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos <strong>la</strong>borales......................... 1060<br />

4.1. Inclusión <strong>de</strong>l trabajador autónomo <strong>en</strong> <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción..............................................................................................<br />

1061<br />

4.2. El trabajador autónomo económicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te .............. 1063<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 1064<br />

Unidad didáctica IV: Órganos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación y participación<br />

<strong>en</strong> materia prev<strong>en</strong>tiva<br />

Introducción ............................................................................................................ 1067<br />

1. El <strong>de</strong>ber <strong>de</strong> consulta......................................................................................... 1067<br />

2. Derechos <strong>de</strong> participación y repres<strong>en</strong>tación .................................................... 1068<br />

3. Órganos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación no especializada: comités <strong>de</strong> empresa y <strong>de</strong>legados<br />

<strong>de</strong> personal........................................................................................................ 1069<br />

3.1. Compet<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia y control .................................................... 1070<br />

3.2. Acuerdo <strong>de</strong> <strong>para</strong>lización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s................................................. 1070<br />

4. La negociación colectiva.................................................................................. 1071<br />

5. Órganos <strong>de</strong> repres<strong>en</strong>tación especializada......................................................... 1072<br />

5.1. Delegados <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción ....................................................................... 1072<br />

5.2. Comité <strong>de</strong> seguridad y salud .................................................................. 1077<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 1079<br />

Unidad didáctica V: Responsabilida<strong>de</strong>s y sanciones <strong>en</strong> materia prev<strong>en</strong>tiva<br />

Introducción ............................................................................................................ 1083<br />

1. Responsabilida<strong>de</strong>s empresariales y su compatibilidad .................................... 1084<br />

1.1. C<strong>la</strong>ses <strong>de</strong> responsabilidad ............................................................................ 1084<br />

1.2. Responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa principal...................................................... 1085<br />

2. Responsabilida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> seguridad social .......................................... 1086<br />

36 © <strong>CISS</strong>


____________________ <strong>Manual</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Formación <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong><br />

2.1. Sujetos responsables y responsabilidad solidaria <strong>en</strong> ord<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s prestaciones......................................................................................................<br />

1086<br />

2.2. Recargos o reducciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s primas <strong>de</strong> asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> trabajo y <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s profesionales ............................................... 1087<br />

2.3. Recargo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones económicas <strong>en</strong> caso <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo<br />

y <strong>en</strong>fermedad profesional....................................................................... 1088<br />

2.4. Abono directo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones <strong>de</strong>rivadas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad profesional<br />

por causa <strong>de</strong> incumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los reconocimi<strong>en</strong>tos médicos............. 1090<br />

3. Responsabilidad administrativa ....................................................................... 1091<br />

3.1. Concepto................................................................................................. 1091<br />

3.2. Cont<strong>en</strong>ido ............................................................................................... 1091<br />

3.3. Calificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s infracciones ............................................................. 1092<br />

3.4. Sanciones................................................................................................ 1104<br />

4. Responsabilidad civil ....................................................................................... 1108<br />

4.1. Responsabilidad civil <strong>de</strong>rivada <strong>de</strong> <strong>de</strong>lito o falta .................................... 1109<br />

4.2. Responsabilidad civil contractual .......................................................... 1109<br />

4.3. Responsabilidad civil extracontractual o “aquiliana” ............................ 1110<br />

4.4. Sujetos responsables............................................................................... 1111<br />

4.5. Acción <strong>de</strong> responsabilidad civil ............................................................. 1111<br />

5. Responsabilidad p<strong>en</strong>al...................................................................................... 1111<br />

5.1. Delito contra <strong>la</strong> seguridad y salud <strong>la</strong>boral ............................................. 1111<br />

5.2. Daño lesivo <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud o integridad física <strong>de</strong>l trabajador.................. 1113<br />

5.3. La acción ................................................................................................ 1115<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 1115<br />

Unidad didáctica VI: Organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> España<br />

Introducción ............................................................................................................ 1119<br />

1. Promoción pública <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción................................................................... 1119<br />

1.1. Normas reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tarias.............................................................................. 1120<br />

1.2. Actuaciones administrativas...................................................................... 1121<br />

2. Organismos e instituciones compet<strong>en</strong>tes ............................................................ 1122<br />

2.1. Instituciones y organismos comunitarios.................................................. 1122<br />

2.2. Instituciones y organismos públicos ......................................................... 1124<br />

3. La Inspección <strong>de</strong> Trabajo y Seguridad Social .................................................... 1129<br />

3.1. El sistema <strong>de</strong> inspección ........................................................................... 1130<br />

3.2. Funciones .................................................................................................. 1130<br />

3.3. Ámbito <strong>de</strong> actuación ................................................................................. 1131<br />

3.4. Faculta<strong>de</strong>s.................................................................................................. 1132<br />

3.5. Medidas resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> actuación inspectora .......................................... 1132<br />

© <strong>CISS</strong> 37


Índice ___________________________________________________________________<br />

3.6. Actuaciones comprobatorias <strong>de</strong> funcionarios públicos habilitados por <strong>la</strong>s<br />

administraciones g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>l Estado y Comunida<strong>de</strong>s Autónomas ....... 1133<br />

4. Estrategia españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> seguridad y salud <strong>en</strong> el trabajo 2007-2012 ................. 1142<br />

4.1. Características y objetivos .................................................................... 1142<br />

4.2. Objetivos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos <strong>la</strong>borales <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa 1143<br />

4.3. Objetivos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong>s políticas públicas ........................................... 1146<br />

Test <strong>de</strong> compr<strong>en</strong>sión ............................................................................................... 1148<br />

38 © <strong>CISS</strong>


UNIDAD DIDÁCTICA III: AGENTES QUÍMICOS.<br />

EVALUACIÓN DE LA EXPOSICIÓN<br />

Id<strong>en</strong>tificados los riesgos químicos, el paso sigui<strong>en</strong>te consiste <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los mismos.<br />

Para ello, es necesario disponer <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia, es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> valores límite<br />

ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> exposición profesional y <strong>de</strong> valores límite biológicos. La evaluación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> exposición se efectuará a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> campo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e analítica,<br />

t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e teórica.<br />

INTRODUCCIÓN<br />

La evaluación <strong>de</strong> los riesgos es una obligación empresarial <strong>de</strong> suma importancia por<br />

cuanto constituye el instrum<strong>en</strong>to previo <strong>de</strong> <strong>la</strong> acción prev<strong>en</strong>tiva. Al respecto, es preciso<br />

rememorar lo dispuesto <strong>en</strong> el art. 16 <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ley <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong> y <strong>la</strong> Sección<br />

1.ª <strong>de</strong>l capítulo II <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción, así como el procedimi<strong>en</strong>to<br />

a seguir cuando <strong>la</strong> evaluación exija <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> mediciones, análisis o <strong>en</strong>sayos.<br />

Antes <strong>de</strong> ad<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> los fundam<strong>en</strong>tos y evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición es importante<br />

abordar ciertas cuestiones re<strong>la</strong>tivas a <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong>l riesgo y a otros aspectos <strong>de</strong> interés.<br />

Entre estos aspectos hay que referirse a los valores límite ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> exposición<br />

profesional y a los valores límite biológicos, así como a <strong>la</strong> evaluación propiam<strong>en</strong>te dicha por<br />

refer<strong>en</strong>cia a tales valores a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> campo y <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e analítica.<br />

Finaliza <strong>la</strong> exposición mediante <strong>la</strong> refer<strong>en</strong>cia a los equipos <strong>de</strong> medida, así como a <strong>la</strong><br />

actividad posterior a través <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio.<br />

1. CUESTIONES PREVIAS<br />

A sabi<strong>en</strong>das <strong>de</strong> que <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los riesgos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes químicos constituye<br />

<strong>en</strong> sí misma una dificultad, se t<strong>en</strong>drán <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los sigui<strong>en</strong>tes aspectos:<br />

© <strong>CISS</strong> 393


Módulo III: Técnicas <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong>. Higi<strong>en</strong>e industrial __________<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Las propieda<strong>de</strong>s peligrosas <strong>de</strong> los distintos ag<strong>en</strong>tes químicos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

conocidas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te información prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> v<strong>en</strong><strong>de</strong>dores<br />

o fabricantes y que consta <strong>en</strong> <strong>la</strong> ficha <strong>de</strong> datos <strong>de</strong> seguridad.<br />

Los valores límite ambi<strong>en</strong>tales y biológicos.<br />

Las cantida<strong>de</strong>s utilizadas o almac<strong>en</strong>adas <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes químicos.<br />

El tipo, nivel y duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> los trabajadores a los ag<strong>en</strong>tes, así<br />

como cualquier otro factor que condicione <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> los riesgos.<br />

Cualquier otra condición <strong>de</strong> trabajo re<strong>la</strong>cionada con otros riesgos y específicam<strong>en</strong>te<br />

con los peligros <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>dio y explosión.<br />

El efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas prev<strong>en</strong>tivas adoptadas o que <strong>de</strong>ban adoptarse.<br />

Las conclusiones <strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los trabajadores.<br />

Los accid<strong>en</strong>tes e incid<strong>en</strong>tes causados o pot<strong>en</strong>ciados por <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes<br />

<strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> trabajo.<br />

2. IDENTIFICACIÓN DEL RIESGO<br />

Para un primer reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los contaminantes pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el ámbito <strong>la</strong>boral,<br />

contamos con una legis<strong>la</strong>ción que facilita el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características y peculiarida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias y pre<strong>para</strong>dos (pinturas, barnices, etc.) que se manipu<strong>la</strong>n habitualm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> industria.<br />

A. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to sobre Dec<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> sustancias nuevas y c<strong>la</strong>sificación, <strong>en</strong>vasado y etiquetado<br />

<strong>de</strong> Sustancias Peligrosas<br />

Aprobado por el Real Decreto 363/1995, <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> marzo, <strong>en</strong> el mismo se abordan <strong>la</strong><br />

c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias según sus propieda<strong>de</strong>s fisicoquímicas, propieda<strong>de</strong>s toxicológicas,<br />

efectos específicos sobre <strong>la</strong> salud humana y efectos sobre el medio ambi<strong>en</strong>te, así<br />

como <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> notificación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sustancias nuevas, <strong>de</strong> su <strong>en</strong>vasado y etiquetado<br />

a efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> comercialización.<br />

El Anexo III conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s frases R, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s frases con <strong>la</strong>s que se indican <strong>en</strong> <strong>la</strong> etiqueta<br />

los riesgos específicos <strong>de</strong> cada sustancia.<br />

El Anexo IV conti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s fases S, que son <strong>la</strong>s que indican los consejos <strong>de</strong> prud<strong>en</strong>cia<br />

que hay que adoptar a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> utilizar una sustancia.<br />

En el sigui<strong>en</strong>te cuadro se muestra un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un producto cualquiera.<br />

394 © <strong>CISS</strong>


________________<br />

Unidad didáctica III: Ag<strong>en</strong>tes químicos. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición<br />

EJEMPLO<br />

N.º CAS CEE DENOMINACIÓN INDICACIÓN FRASES R FRASES S<br />

DE LA SUSTANCIA DE PELIGRO<br />

75-21-8 603-023-00-X Oxirano F+, T 45-46-13-23 53-3/7/9-<br />

Óxido <strong>de</strong> etil<strong>en</strong>o 36/37/38 16-33-44<br />

Nota E<br />

R 45<br />

R 46<br />

R 13<br />

R 23<br />

R 36/37/38<br />

S 53<br />

S 3/7/9<br />

S 16<br />

S 33<br />

S 44<br />

Pue<strong>de</strong> causar cáncer.<br />

Pue<strong>de</strong> causar alteraciones g<strong>en</strong>éticas hereditarias.<br />

Gas licuado extremadam<strong>en</strong>te inf<strong>la</strong>mable.<br />

También tóxico por inha<strong>la</strong>ción.<br />

Irrita los ojos, <strong>la</strong> piel y <strong>la</strong>s vías respiratorias.<br />

Evítese <strong>la</strong> exposición. Recáb<strong>en</strong>se instrucciones especiales antes <strong>de</strong>l uso.<br />

Consérvese el recipi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lugar fresco y bi<strong>en</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>do y manténgase<br />

bi<strong>en</strong> cerrado.<br />

Protéjase <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> ignición. No fumar.<br />

Evítese <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> cargas electrostáticas.<br />

En caso <strong>de</strong> malestar, acuda al médico (si es posible, muéstrele <strong>la</strong> etiqueta).<br />

B. Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> C<strong>la</strong>sificación, <strong>en</strong>vasado y etiquetado <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>dos peligrosos<br />

El Real Decreto 255/2003, <strong>de</strong> 28 <strong>de</strong> febrero, aborda <strong>la</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los pre<strong>para</strong>dos<br />

<strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción a los efectos sobre <strong>la</strong>s personas, muy tóxicos, tóxicos, nocivos, etc., al<br />

mismo tiempo que se especifican los requisitos sobre su <strong>en</strong>vasado y etiquetado <strong>para</strong> proce<strong>de</strong>r<br />

a su comercialización.<br />

C. Real Decreto 1254/1999, <strong>de</strong> 16 <strong>de</strong> julio<br />

Se aprueban <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> los riesgos inher<strong>en</strong>tes a los accid<strong>en</strong>tes graves<br />

<strong>en</strong> los que interv<strong>en</strong>gan sustancias peligrosas, que se concretan <strong>en</strong> <strong>la</strong> notificación, e<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong> Docum<strong>en</strong>to sobre prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes graves, <strong>de</strong>l Informe <strong>de</strong> seguridad, así<br />

como los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia e informaciones a <strong>la</strong> autoridad compet<strong>en</strong>te.<br />

D. Real Decreto 1406/1989, <strong>de</strong> 10 <strong>de</strong> noviembre<br />

Se impon<strong>en</strong> limitaciones a <strong>la</strong> comercialización y al uso <strong>de</strong> ciertas sustancias y pre<strong>para</strong>dos<br />

peligrosos. El Anexo I ha sido modificado y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do a través <strong>de</strong> sucesivas<br />

Órd<strong>en</strong>es Ministeriales.<br />

© <strong>CISS</strong> 395


Módulo III: Técnicas <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong>. Higi<strong>en</strong>e industrial __________<br />

3. VALORES DE REFERENCIA<br />

Son los valores estándar que surg<strong>en</strong> como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estudiar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción: contaminante-tiempo<br />

<strong>de</strong> exposición-hombre.<br />

Una vez realizado el muestreo <strong>de</strong> los contaminantes <strong>en</strong> los puestos <strong>de</strong> trabajo y haber<br />

llegado a expresar numéricam<strong>en</strong>te sus conc<strong>en</strong>traciones ambi<strong>en</strong>tales, éstas se com<strong>para</strong>n con<br />

los Valores Estándar, también l<strong>la</strong>mados Niveles Admisibles o Valores Límite.<br />

Las t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias actuales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s normativas legales tanto <strong>en</strong> el estado Español como <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> Unión Europea van hacia el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes valores límite <strong>para</strong> graduar <strong>la</strong><br />

aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas prev<strong>en</strong>tivas <strong>de</strong> control y corrección <strong>de</strong>l riesgo ambi<strong>en</strong>tal y <strong>de</strong> control<br />

y protección <strong>de</strong> los trabajadores.<br />

4. DIRECTRICES PARA LA EVALUACIÓN DE LA EXPOSICIÓN<br />

La evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición a contaminantes químicos reviste una gran complejidad<br />

por lo que convi<strong>en</strong>e acudir, <strong>en</strong> todo caso, a p<strong>la</strong>nteami<strong>en</strong>tos objetivos.<br />

Los países industrializados han contemp<strong>la</strong>do <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> establecer límites máximos<br />

<strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> <strong>la</strong> atmósfera <strong>de</strong> trabajo <strong>para</strong> los contaminantes químicos más<br />

importantes.<br />

A. Legis<strong>la</strong>ción españo<strong>la</strong><br />

Los valores <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> carácter obligatorio vi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados <strong>en</strong> <strong>la</strong> legis<strong>la</strong>ción<br />

interna <strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas específicas que tratan <strong>de</strong> los distintos riesgos, como plomo,<br />

amianto y otros, o <strong>en</strong> el Decreto 2414/1961, <strong>de</strong> 30 <strong>de</strong> noviembre, por el que se aprueba el<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s molestas, insalubres, nocivas y peligrosas que re<strong>la</strong>ciona <strong>en</strong> el<br />

Anexo 2 <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones máximas permitidas <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s explotaciones<br />

industriales.<br />

El Instituto Nacional <strong>de</strong> Seguridad e Higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el Trabajo ha publicado el Docum<strong>en</strong>to-Guía<br />

d<strong>en</strong>ominado “Límites <strong>de</strong> Exposición Profesional <strong>para</strong> Ag<strong>en</strong>tes químicos <strong>en</strong><br />

España” <strong>en</strong> el que consta <strong>la</strong> Lista <strong>de</strong> Valores Límite Ambi<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> Exposición Profesional,<br />

así como <strong>la</strong> Lista <strong>de</strong> los Valores Límite Biológicos. A continuación se expon<strong>en</strong> los aspectos<br />

más importantes introductorios:<br />

A.1. Definiciones<br />

Para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r el Docum<strong>en</strong>to es necesario partir <strong>de</strong> ciertas <strong>de</strong>finiciones que constan<br />

a continuación:<br />

396 © <strong>CISS</strong>


________________ Unidad didáctica III: Ag<strong>en</strong>tes químicos. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición<br />

Ag<strong>en</strong>te químico<br />

La Directiva 98/24/CE, <strong>de</strong>l Consejo, lo <strong>de</strong>fine como “todo elem<strong>en</strong>to o compuesto<br />

químico, por sí solo o mezc<strong>la</strong>do, tal como se pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> estado natural o es producido, utilizado<br />

o vertido, incluido el vertido como residuo, <strong>en</strong> una actividad <strong>la</strong>boral, se haya e<strong>la</strong>borado<br />

o no <strong>de</strong> modo int<strong>en</strong>cional y se haya comercializado o no”.<br />

Puesto <strong>de</strong> trabajo<br />

Es un conjunto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s productivas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das <strong>en</strong> un espacio <strong>de</strong> trabajo.<br />

Zona <strong>de</strong> respiración<br />

Semiesfera <strong>de</strong> 0,3 m. <strong>de</strong> radio que se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> por <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> cara <strong>de</strong>l trabajador,<br />

cuyo c<strong>en</strong>tro se localiza <strong>en</strong> el punto medio <strong>de</strong>l segm<strong>en</strong>to imaginario que une ambos oídos y<br />

cuya base está constituida por el p<strong>la</strong>no que conti<strong>en</strong>e dicho segm<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> parte más alta <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cabeza y <strong>la</strong> <strong>la</strong>ringe (EN 1540).<br />

Período <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

Es el establecido <strong>para</strong> el valor límite <strong>de</strong> un <strong>de</strong>terminado ag<strong>en</strong>te químico. Para el<br />

límite <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración es habitualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 8 horas, y <strong>para</strong> el límite <strong>de</strong> corta duración, <strong>de</strong><br />

15 minutos (UNE-EN 689).<br />

Exposición<br />

Se <strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> un ag<strong>en</strong>te químico <strong>en</strong> el aire <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> respiración<br />

<strong>de</strong>l trabajador. La exposición es referida a <strong>la</strong> vía respiratoria, es <strong>de</strong>cir, se realiza por<br />

inha<strong>la</strong>ción. Se distingu<strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> exposición: exposición diaria (ED) y <strong>de</strong> corta duración<br />

(EC).<br />

Exposición diaria (ED)<br />

Es <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración media <strong>de</strong>l ag<strong>en</strong>te químico <strong>en</strong> cuestión <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> respiración<br />

<strong>de</strong>l trabajador, medida y calcu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> forma pon<strong>de</strong>rada con respecto al tiempo, referida a<br />

una jornada estándar <strong>de</strong> 8 horas.<br />

Ello implica consi<strong>de</strong>rar el conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintas exposiciones <strong>de</strong>l trabajador a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada real <strong>de</strong>l trabajo, cada una con su correspondi<strong>en</strong>te duración, como equival<strong>en</strong>te<br />

a una única exposición uniforme <strong>de</strong> 8 horas.<br />

De esta forma <strong>la</strong> exposición diaria (ED) pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>rse matemáticam<strong>en</strong>te a través<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te fórmu<strong>la</strong>:<br />

 c i<br />

t i<br />

ED = —————<br />

8<br />

© <strong>CISS</strong> 397


Módulo III: Técnicas <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong>. Higi<strong>en</strong>e industrial __________<br />

si<strong>en</strong>do:<br />

c i <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración i-ésima.<br />

t i<br />

el tiempo <strong>de</strong> exposición, <strong>en</strong> horas, asociado a cada valor c i<br />

Exposición <strong>de</strong> corta duración<br />

Es <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración media <strong>de</strong>l ag<strong>en</strong>te químico <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> respiración <strong>de</strong>l trabajador,<br />

medida y calcu<strong>la</strong>da <strong>para</strong> cualquier período <strong>de</strong> 15 minutos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada<br />

<strong>la</strong>boral.<br />

Normalm<strong>en</strong>te se <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> corta duración, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l período<br />

o períodos <strong>de</strong> máxima exposición, tomando muestras <strong>de</strong> 15 minutos <strong>de</strong> duración.<br />

Si el método <strong>de</strong> exposición empleado proporciona varias conc<strong>en</strong>traciones d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

cada período <strong>de</strong> 15 minutos, <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> corta duración (EC) se calcu<strong>la</strong>, aplicando <strong>la</strong><br />

sigui<strong>en</strong>te fórmu<strong>la</strong>:<br />

 c i t i<br />

EC = —–—–——<br />

15<br />

si<strong>en</strong>do:<br />

c i<br />

<strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración i-ésima d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada período <strong>de</strong> 15 minutos<br />

t i<br />

tiempo <strong>de</strong> exposición, <strong>en</strong> minutos, asociado a cada valor c i<br />

Indicador biológico<br />

Se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> por indicador biológico el parámetro apropiado <strong>en</strong> un medio biológico<br />

<strong>de</strong>l trabajador, que se mi<strong>de</strong> <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong>terminado, y está asociado directa o indirectam<strong>en</strong>te<br />

con <strong>la</strong> exposición global, es <strong>de</strong>cir, por todas <strong>la</strong>s vías <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada a un ag<strong>en</strong>te químico.<br />

Como medios biológicos se utilizan el aire exha<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> orina, <strong>la</strong> sangre y otros.<br />

Se distingu<strong>en</strong> dos tipos <strong>de</strong> indicadores biológicos:<br />

<br />

<br />

Indicador biológico <strong>de</strong> dosis, que mi<strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong>l ag<strong>en</strong>te químico o <strong>de</strong><br />

alguno <strong>de</strong> sus metabolitos <strong>en</strong> un medio biológico <strong>de</strong>l trabajador expuesto.<br />

Indicador biológico <strong>de</strong> efecto, por el que se id<strong>en</strong>tifican alteraciones bioquímicas<br />

reversibles, inducidas <strong>de</strong> modo característico por el ag<strong>en</strong>te químico al que está<br />

expuesto el trabajador.<br />

A.2. Valores límite ambi<strong>en</strong>tales (VLA)<br />

Se trata <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong> los ag<strong>en</strong>tes químicos,<br />

cuya característica fundam<strong>en</strong>tal consiste <strong>en</strong> que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los trabajadores pued<strong>en</strong><br />

estar expuestos 8 horas diarias y 40 semanales, durante su vida <strong>la</strong>boral sin sufrir m<strong>en</strong>oscabo<br />

su salud.<br />

398 © <strong>CISS</strong>


________________ Unidad didáctica III: Ag<strong>en</strong>tes químicos. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición<br />

Los valores límite ambi<strong>en</strong>tales sirv<strong>en</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> evaluación y control <strong>de</strong> los riesgos<br />

inher<strong>en</strong>tes a los ag<strong>en</strong>tes químicos, susceptibles <strong>de</strong> exposición por inha<strong>la</strong>ción.<br />

El valor límite <strong>para</strong> gases y vapores se establece originalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> ml/m 3 (ppm),<br />

valor in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variable temperatura y presión atmosférica, pudi<strong>en</strong>do también<br />

expresarse <strong>en</strong> mg/m 3 <strong>para</strong> una temperatura <strong>de</strong> 20º C y una presión <strong>de</strong> 101,3 kPa. La conversión<br />

<strong>de</strong> ppm a mg/m 3 se efectúa mediante <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te ecuación<br />

(VLA <strong>en</strong> ppm) (peso molecu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l ag<strong>en</strong>te químico <strong>en</strong> gramos)<br />

VLA <strong>en</strong> mg/m 3 = —————————————————————————————<br />

24,04<br />

si<strong>en</strong>do 24,04 el volum<strong>en</strong> mo<strong>la</strong>r <strong>en</strong> litros <strong>en</strong> tales condiciones estándar.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los tipos <strong>de</strong> valores límite ambi<strong>en</strong>tales se consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong>s dos categorías<br />

sigui<strong>en</strong>tes:<br />

<br />

Valor Límite Ambi<strong>en</strong>tal-Exposición Diaria (VLA-ED), es el valor <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> exposición diaria <strong>en</strong> los términos expresados anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el apartado<br />

<strong>de</strong>finiciones.<br />

Valor Límite Ambi<strong>en</strong>tal-Exposición <strong>de</strong> Corta Duración (VLA-EC), es el valor<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> corta duración <strong>en</strong> los términos expresados<br />

anteriorm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el apartado <strong>de</strong>finiciones.<br />

Pued<strong>en</strong> emplearse Límites <strong>de</strong> Desviación (LD) <strong>para</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s exposiciones por<br />

<strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l VLA-ED, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> una misma jornada <strong>de</strong> trabajo <strong>de</strong> aquellos ag<strong>en</strong>tes químicos<br />

que así lo t<strong>en</strong>gan asignado.<br />

B. Legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> CE<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Directivas sobre contaminantes específicos como el amianto<br />

83/477/CEE, 87/217/CEE y 91/382/CEE, plomo metálico 82/605/CEE y cloruro <strong>de</strong> vinilo<br />

monómero 78/610/CEE, todas el<strong>la</strong>s objeto <strong>de</strong> <strong>la</strong> correspondi<strong>en</strong>te transposición, son <strong>de</strong> indicar<br />

otras Directivas <strong>de</strong> carácter más g<strong>en</strong>érico, tales como:<br />

<br />

<br />

<br />

La Directiva 80/1107/CEE, sobre <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> los trabajadores contra los<br />

riesgos re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> exposición a ag<strong>en</strong>tes químicos, físicos y biológicos<br />

durante el trabajo.<br />

Directiva 98/24/CE, <strong>de</strong>l Consejo <strong>de</strong> 7 <strong>de</strong> abril, que establece los criterios específicos<br />

sobre medidas <strong>de</strong> protección fr<strong>en</strong>te a los riesgos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición<br />

a ag<strong>en</strong>tes químicos durante el trabajo.<br />

Directiva 2000/39/CE <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comisión <strong>de</strong> 8 <strong>de</strong> junio, por <strong>la</strong> que se dictó con<br />

carácter ori<strong>en</strong>tativo <strong>la</strong> primera lista <strong>de</strong> valores límite <strong>de</strong> exposición profesional<br />

re<strong>la</strong>tiva a ag<strong>en</strong>tes químicos.<br />

© <strong>CISS</strong> 399


Módulo III: Técnicas <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong>. Higi<strong>en</strong>e industrial __________<br />

C. Legis<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> otros países<br />

Entre los países que dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> una legis<strong>la</strong>ción propia sobre los valores límite<br />

ambi<strong>en</strong>tales se citan a los sigui<strong>en</strong>tes:<br />

<br />

<br />

<br />

EE.UU.: el organismo <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> establecer valores límite <strong>de</strong> carácter legal es<br />

<strong>la</strong> Occupational Safety and Health Administration (OSHA).<br />

Alemania: los límites legales establecidos son los l<strong>la</strong>mados valores MAK<br />

(Maximale Arbeitsp<strong>la</strong>tzkonz<strong>en</strong>tration).<br />

Reino Unido: cabe distinguir dos tipos legales <strong>de</strong> exposición, los Maximum<br />

Exposure Limits (MEL) y los Occupational Exposure Standards (OSE), establecidos<br />

por <strong>la</strong> Health and Safety Comisión.<br />

D. Directrices <strong>de</strong> <strong>la</strong> ACGIH<br />

La American Confer<strong>en</strong>ce of Governm<strong>en</strong>tal Industrial Hygi<strong>en</strong>ists es una asociación<br />

<strong>de</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e industrial que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n sus activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> instituciones<br />

públicas y privadas <strong>de</strong> todo el mundo. Ti<strong>en</strong>e su se<strong>de</strong> <strong>en</strong> EE.UU. y anualm<strong>en</strong>te publica<br />

una lista <strong>de</strong> valores límite <strong>para</strong> ag<strong>en</strong>tes químicos d<strong>en</strong>ominados TLV o valores límite<br />

umbral.<br />

Interesa, no obstante, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r los valores <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia o TLVs propuestos por <strong>la</strong><br />

referida ACGIH, por ser los más utilizados.<br />

Los TLVs expresan conc<strong>en</strong>traciones <strong>en</strong> el aire <strong>de</strong> diversas sustancias por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los trabajadores pued<strong>en</strong> exponerse sin sufrir efectos adversos. Debido<br />

a <strong>la</strong> variabilidad <strong>de</strong> respuestas individuales proce<strong>de</strong> hacer refer<strong>en</strong>cia a los distintos tipos<br />

<strong>de</strong> valores TLVs.<br />

TLV – TWA. Valor Límite Umbral – Media Pon<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> el tiempo.- Conc<strong>en</strong>tración<br />

límite, pon<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> el tiempo <strong>para</strong> una jornada normal <strong>de</strong> 8 horas y 40 horas<br />

semanales.<br />

TLV – STEL. Valor Límite Umbral – Límite <strong>de</strong> Exposición <strong>de</strong> Corta Duración.- Conc<strong>en</strong>tración<br />

límite a <strong>la</strong> que los trabajadores pued<strong>en</strong> estar expuestos durante un corto espacio<br />

<strong>de</strong> tiempo sin sufrir irritación, cambio crónico o irreversible <strong>en</strong> los tejidos o narcosis<br />

importante. Se <strong>de</strong>fine como el límite <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición media pon<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> el tiempo durante<br />

15 minutos, que no <strong>de</strong>be sobrepasarse <strong>en</strong> ningún mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada, aunque <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />

media <strong>de</strong> exposición pon<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> el tiempo durante 8 horas sea inferior al TLV<br />

– TWA.<br />

TLV – C. Valor Límite Umbral – Techo.- Es <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración límite que no se <strong>de</strong>be<br />

sobrepasar <strong>en</strong> ningún mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición durante el trabajo.<br />

400 © <strong>CISS</strong>


________________<br />

Unidad didáctica III: Ag<strong>en</strong>tes químicos. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición<br />

5. REGLAS DE ACTUACIÓN<br />

El Real Decreto 374/2001, <strong>de</strong> 6 <strong>de</strong> abril, objeto <strong>de</strong> com<strong>en</strong>tario establece <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

reg<strong>la</strong>s aplicables a <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los riesgos:<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

La evaluación <strong>de</strong> los riesgos <strong>de</strong>be incluir todas aquel<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que supongan<br />

exposiciones a ag<strong>en</strong>tes químicos, tales como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y re<strong>para</strong>ción.<br />

Cuando los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación revel<strong>en</strong> un riesgo <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> seguridad<br />

<strong>de</strong> los trabajadores serán <strong>de</strong> aplicación <strong>la</strong>s medidas específicas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

y protección, <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong>s medidas a adoptar fr<strong>en</strong>te a accid<strong>en</strong>tes,<br />

incid<strong>en</strong>tes y emerg<strong>en</strong>cias.<br />

Si se trata <strong>de</strong> un riesgo leve será sufici<strong>en</strong>te <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s medidas g<strong>en</strong>erales<br />

o principios y criterios establecidos <strong>en</strong> el art. 4 <strong>de</strong>l Real Decreto.<br />

En todo caso, se aplicarán <strong>la</strong>s medidas específicas y se proce<strong>de</strong>rá a <strong>la</strong> vigi<strong>la</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> salud cuando se super<strong>en</strong> los valores límite ambi<strong>en</strong>tales obligatorios establecidos<br />

<strong>en</strong> el Anexo I <strong>de</strong>l Real Decreto 374/2001 citado o <strong>en</strong> otra normativa específica<br />

aplicable o cuando se super<strong>en</strong> los valores límite indicativos publicados por<br />

el Instituto Nacional <strong>de</strong> Seguridad e Higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el Trabajo <strong>en</strong> el “Docum<strong>en</strong>to<br />

sobre Límites <strong>de</strong> Exposición Profesional <strong>para</strong> Ag<strong>en</strong>tes Químicos <strong>en</strong> España”.<br />

La evaluación <strong>de</strong> los riesgos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición por inha<strong>la</strong>ción a un<br />

ag<strong>en</strong>te químico peligroso <strong>de</strong>be incluir:<br />

• La medición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conc<strong>en</strong>traciones <strong>de</strong>l ag<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el aire <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> respiración<br />

<strong>de</strong>l trabajador.<br />

• Su posterior com<strong>para</strong>ción con el valor límite ambi<strong>en</strong>tal que corresponda.<br />

• El procedimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> medición y su estrategia se establecerá sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong><br />

normativa específica <strong>de</strong> aplicación o, <strong>en</strong> su <strong>de</strong>fecto, <strong>de</strong> acuerdo a lo dispuesto<br />

<strong>en</strong> el art. 5.3 <strong>de</strong>l Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción, es<br />

<strong>de</strong>cir, los métodos o criterios recogidos <strong>en</strong> normas UNE, Guías <strong>de</strong>l INST<br />

u otras <strong>de</strong> nivel <strong>de</strong> confianza equival<strong>en</strong>te.<br />

En el caso <strong>de</strong> exposición a varios ag<strong>en</strong>tes químicos peligrosos, <strong>la</strong> evaluación t<strong>en</strong>drá<br />

pres<strong>en</strong>te los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> combinación <strong>de</strong> todos ellos.<br />

La evaluación <strong>de</strong>berá mant<strong>en</strong>erse actualizada, procedi<strong>en</strong>do a su revisión <strong>en</strong> los<br />

sigui<strong>en</strong>tes supuestos:<br />

• Cuando se produzcan modificaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />

mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> anterior evaluación que puedan invalidar sus resultados.<br />

• Cuando así lo disponga una norma específica.<br />

• Cuando se hayan <strong>de</strong>tectado daños <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> los trabajadores.<br />

• Cuando se haya comprobado que <strong>la</strong>s medidas prev<strong>en</strong>tivas empleadas han<br />

sido ineficaces.<br />

© <strong>CISS</strong> 401


Módulo III: Técnicas <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong>. Higi<strong>en</strong>e industrial __________<br />

• Cuando así lo acuerd<strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa y <strong>la</strong> repres<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los trabajadores.<br />

<br />

<br />

La realización <strong>de</strong> nuevas activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se utilic<strong>en</strong> ag<strong>en</strong>tes químicos<br />

peligrosos, sólo podrá hacerse efectiva, si previam<strong>en</strong>te se ha procedido a <strong>la</strong> evaluación<br />

<strong>de</strong> los riesgos inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s mismas.<br />

La evaluación <strong>de</strong>be docum<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> los términos previstos <strong>en</strong> el art. 7 <strong>de</strong>l<br />

Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los Servicios <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción.<br />

6. LISTA DE VALORES LÍMITE AMBIENTALES DE APLICACIÓN OBLIGA-<br />

TORIA<br />

El Anexo I contemp<strong>la</strong> los valores límite referidos a plomo inorgánico y sus <strong>de</strong>rivados<br />

como se pue<strong>de</strong> apreciar <strong>en</strong> el cuadro sigui<strong>en</strong>te:<br />

Valor límite ambi<strong>en</strong>tal<br />

Valor límite ambi<strong>en</strong>tal <strong>para</strong><br />

Nombre EINECS (1) CAS (2) <strong>para</strong> <strong>la</strong> exposición diaria exposiciones <strong>de</strong> corta duración<br />

<strong>de</strong>l ag<strong>en</strong>te<br />

mg/m 3 (3) ppm (4) mg/m 3 (3) ppm (4)<br />

Plomo<br />

inorgánico y _ _ 0,15 _ _ _<br />

sus <strong>de</strong>rivados<br />

(1) ENECS: European Inv<strong>en</strong>tory of Existing Commercial Chemical substances (inv<strong>en</strong>tario europeo <strong>de</strong> sustancias<br />

químicas comerciales exist<strong>en</strong>tes).<br />

(2) CAS: Chemical Abstracts Service (Servicio <strong>de</strong> resúm<strong>en</strong>es químicos).<br />

(3) mg/ml: miligramos por metro cúbico <strong>de</strong> aire a 20º C y 101.3 RPa.<br />

(4) ppm: partes por millón <strong>en</strong> volum<strong>en</strong> <strong>en</strong> el aire (ml/m 3 ).<br />

7. VALORES LÍMITE BIOLÓGICOS DE APLICACIÓN OBLIGATORIA<br />

Y MEDIDAS DE VIGILANCIA DE LA SALUD<br />

Se refiere al plomo y sus <strong>de</strong>rivados iónicos.<br />

<br />

<br />

El valor límite biológico será <strong>de</strong> 70 mg Pb/100 ml <strong>de</strong> sangre. Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta que el control biológico incluirá <strong>la</strong> medición <strong>de</strong>l plomo <strong>en</strong> sangre utilizando<br />

<strong>la</strong> espectrometría <strong>de</strong> absorción o un método <strong>de</strong> resultados equival<strong>en</strong>tes.<br />

La vigi<strong>la</strong>ncia médica proce<strong>de</strong>:<br />

• Cuando hay exposición a una conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> plomo <strong>en</strong> aire que rebase<br />

los 0,075 mg/m 3 , calcu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> forma pon<strong>de</strong>rada con respecto al tiempo<br />

<strong>para</strong> un período <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta horas semanales.<br />

402 © <strong>CISS</strong>


________________<br />

Unidad didáctica III: Ag<strong>en</strong>tes químicos. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición<br />

• Cuando el control biológico <strong>de</strong>tecte <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminados trabajadores un nivel<br />

<strong>de</strong> plomo <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre superior a 40 mg Pb/100 ml.<br />

8. INSTRUMENTACIÓN Y EQUIPOS DE MEDIDA<br />

La Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Campo es <strong>la</strong> rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l Trabajo que estudia <strong>la</strong> situación<br />

<strong>en</strong> el propio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo.<br />

Esto requiere <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> equipos portátiles que podrán ser portados por los propios<br />

trabajadores o podrán ser colocados <strong>en</strong> lugares estratégicos <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong><br />

medidas ambi<strong>en</strong>tales.<br />

En el cuadro sigui<strong>en</strong>te se expon<strong>en</strong> los equipos más comúnm<strong>en</strong>te utilizados <strong>en</strong> Higi<strong>en</strong>e<br />

<strong>de</strong> Campo <strong>para</strong> contaminantes químicos.<br />

A. De precisión<br />

DETERMINACIÓN DE CONTAMINANTES QUÍMICOS DE PRECISIÓN<br />

Filtros <strong>de</strong> membrana<br />

4 Polvos, Humos, Nieb<strong>la</strong>s<br />

Bombas <strong>de</strong> Aspiración Tubos <strong>de</strong> Cartón Activo 4 Vapores Orgánicos<br />

Portátil<br />

{Borboteadores (IMPINGERS) 4 Gases y Vapores<br />

B. Ori<strong>en</strong>tativos<br />

DETERMINACIÓN DE CONTAMINANTES QUÍMICOS ORIENTATIVOS<br />

Bombas <strong>de</strong> Aspiración manual<br />

Conímetro<br />

4 Gases y Vapores<br />

4 Polvo<br />

La Encuesta Higiénica es <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong> actuación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> Campo.<br />

A través <strong>de</strong> <strong>la</strong> Encuesta Higiénica pue<strong>de</strong> llegarse al conocimi<strong>en</strong>to profundo y real <strong>de</strong>l<br />

problema que se estudia.<br />

© <strong>CISS</strong> 403


Módulo III: Técnicas <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong>. Higi<strong>en</strong>e industrial __________<br />

La Encuesta Higiénica se inicia con <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> datos, contemp<strong>la</strong>ndo los sigui<strong>en</strong>tes<br />

aspectos fundam<strong>en</strong>tales:<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Proceso tecnológico.<br />

Condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> insta<strong>la</strong>ción.<br />

Trabajadores expuestos.<br />

Tiempos y periodicidad <strong>de</strong> exposición.<br />

Tipos <strong>de</strong> contaminantes.<br />

Análisis <strong>de</strong> Campo.<br />

Toma <strong>de</strong> muestras.<br />

Para su realización se requiere:<br />

<br />

<br />

<br />

Información suministrada por <strong>la</strong> propia empresa y por <strong>la</strong>s personas que están<br />

afectadas.<br />

Apoyo docum<strong>en</strong>tario.<br />

Experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l higi<strong>en</strong>ista.<br />

9. LABORATORIO<br />

La Higi<strong>en</strong>e analítica es <strong>la</strong> rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>l trabajo cuya misión es <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación<br />

cualitativa y cuantitativa <strong>de</strong> los contaminantes pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te <strong>la</strong>boral.<br />

La ejecución <strong>de</strong>l análisis a este nivel requiere que previam<strong>en</strong>te se tome <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong>l<br />

contaminante <strong>en</strong> el propio puesto <strong>de</strong> trabajo.<br />

En <strong>la</strong> práctica, <strong>la</strong> Higi<strong>en</strong>e analítica actúa a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio, y c<strong>en</strong>tra su trabajo <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> los contaminantes químicos y biológicos.<br />

En el cuadro sigui<strong>en</strong>te se muestran <strong>la</strong>s diversas técnicas empleadas <strong>en</strong> Higi<strong>en</strong>e analítica.<br />

TÉCNICAS ANALÍTICAS MÁS UTILIZADAS<br />

<br />

<br />

<br />

Volumetrías: Se mi<strong>de</strong> básicam<strong>en</strong>te el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> disolución que es químicam<strong>en</strong>te<br />

equival<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>seadas. Ejemplo: SO 2 .<br />

Gravimetría: Es un sistema <strong>de</strong> pesada.<br />

Cromatografía: Es una técnica <strong>de</strong> se<strong>para</strong>ción.<br />

404 © <strong>CISS</strong>


________________<br />

Unidad didáctica III: Ag<strong>en</strong>tes químicos. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición<br />

TÉCNICAS ANALÍTICAS MÁS UTILIZADAS<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

Espectroscopias:<br />

a) De absorción infrarroja.<br />

b) De absorción ultra-visible.<br />

c) De fluoresc<strong>en</strong>cia ultravioleta-visible.<br />

d) De absorción atómica.<br />

e) De fluoresc<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> rayos X.<br />

Microscopia con contraste <strong>de</strong> fases<br />

Difracción <strong>de</strong> rayos X<br />

Microscopia electrónica <strong>de</strong> barrido<br />

10. VALORES LÍMITE BIOLÓGICOS VLB<br />

El Instituto Nacional <strong>de</strong> Seguridad e Higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el Trabajo ha completado el Docum<strong>en</strong>to-Guía<br />

d<strong>en</strong>ominado “Límites <strong>de</strong> exposición profesional <strong>para</strong> ag<strong>en</strong>tes químicos <strong>en</strong><br />

España, 2000” con <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> los Valores Límite Biológicos.<br />

10.1. CONCEPTO<br />

Se trata <strong>de</strong> valores <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia aplicables a indicadores biológicos que están asociados<br />

a <strong>la</strong> exposición global a los ag<strong>en</strong>tes químicos.<br />

Mi<strong>en</strong>tras el muestreo <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te es el instrum<strong>en</strong>to <strong>para</strong> evaluar <strong>la</strong> exposición a <strong>la</strong>s<br />

sustancias químicas <strong>en</strong> los puestos <strong>de</strong> trabajo mediante <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong><br />

los contaminantes por refer<strong>en</strong>cia a los valores límites ambi<strong>en</strong>tales (VLA), el control biológico<br />

pres<strong>en</strong>ta una valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición a sustancias químicas mediante <strong>la</strong> medición<br />

<strong>de</strong> un indicador biológico <strong>en</strong> un medio, a su vez, biológico <strong>de</strong>l trabajador <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>terminado.<br />

Como medios biológicos se utilizan el aire exha<strong>la</strong>do, <strong>la</strong> orina, <strong>la</strong> sangre u otros especím<strong>en</strong>es.<br />

De ahí que el control biológico se utilice como complem<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l control ambi<strong>en</strong>tal.<br />

10.2. APLICACIÓN<br />

Los VLB se aplican a exposiciones profesionales <strong>de</strong> ocho horas diarias <strong>de</strong> trabajo<br />

durante cinco días a <strong>la</strong> semana, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que hasta los correspondi<strong>en</strong>tes valores límite<br />

están expuestos los trabajadores sin sufrir m<strong>en</strong>oscabo su salud.<br />

© <strong>CISS</strong> 405


Módulo III: Técnicas <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong>. Higi<strong>en</strong>e industrial __________<br />

Como reg<strong>la</strong> g<strong>en</strong>eral, se pue<strong>de</strong> argum<strong>en</strong>tar que existe una correspond<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> términos<br />

<strong>de</strong> dosis absorbida <strong>en</strong>tre los niveles más probables <strong>de</strong> los indicadores biológicos <strong>en</strong> trabajadores<br />

sanos sometidos a una exposición global a ag<strong>en</strong>tes químicos y los niveles <strong>de</strong> exposición<br />

por inha<strong>la</strong>ción re<strong>la</strong>tivos a los Valores Límite Ambi<strong>en</strong>tales- Exposición Diaria (VLA-<br />

ED).<br />

En <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> los Valores Límite Biológicos se han <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta dos<br />

tipos <strong>de</strong> estudios:<br />

<br />

<br />

Los que re<strong>la</strong>cionan <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición con el nivel <strong>de</strong> un parámetro<br />

biológico.<br />

Los que re<strong>la</strong>cionan el nivel <strong>de</strong>l parámetro biológico con los efectos adversos<br />

sobre <strong>la</strong> salud.<br />

No obstante, los VLB no están concebidos ni se emplean <strong>para</strong> medir los efectos dañinos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición a ag<strong>en</strong>tes químicos ni <strong>para</strong> diagnosticar <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s profesionales,<br />

sino <strong>para</strong> corregir <strong>la</strong> magnitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s exposiciones.<br />

Los indicadores biológicos medidos <strong>en</strong> orina se realizan g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> forma puntual<br />

y <strong>en</strong> un mom<strong>en</strong>to concreto con <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s que ello comporta por <strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

otros factores. Por ello, es necesario corregir los resultados mediante los indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> alguna sustancia cuya eliminación se mant<strong>en</strong>ga constante a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

algún tiempo, tal es el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> creatinina.<br />

Respecto a los indicadores biológicos medidos <strong>en</strong> sangre, <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong>be ser tomada<br />

<strong>en</strong> sangre v<strong>en</strong>osa.<br />

TEST DE COMPRENSIÓN<br />

1. El grado <strong>de</strong> exposición a un contaminante <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>:<br />

a) La duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición y el nivel <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración.<br />

b) Las características <strong>de</strong>l puesto <strong>de</strong> trabajo.<br />

c) Las condiciones climáticas.<br />

d) La actividad <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>da.<br />

2. Las sig<strong>la</strong>s CPM significan:<br />

a) Compuesto permitido mixto.<br />

b) Compuesto peligroso máximo.<br />

c) Conc<strong>en</strong>tración máxima permitida.<br />

406 © <strong>CISS</strong>


________________ Unidad didáctica III: Ag<strong>en</strong>tes químicos. Evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> exposición<br />

3. El TLV-TWA expresa:<br />

a) Valor <strong>de</strong> techo.<br />

b) Límites <strong>de</strong> exposición <strong>para</strong> cortos períodos <strong>de</strong> tiempo.<br />

c) Medida pon<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> el tiempo.<br />

d) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres.<br />

4. El TLV-C expresa:<br />

a) Valor techo.<br />

b) Medida pon<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> el tiempo.<br />

c) Límites <strong>de</strong> exposición <strong>para</strong> cortos períodos <strong>de</strong> tiempo.<br />

d) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres.<br />

5. El TLV-STEL expresa:<br />

a) Valor techo.<br />

b) Medida pon<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> el tiempo.<br />

c) Límites <strong>de</strong> exposición <strong>para</strong> cortos períodos <strong>de</strong> tiempo.<br />

d) Ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres.<br />

6. Si el% DMP supera el 100%, <strong>de</strong>cimos que:<br />

a) Existe riesgo.<br />

b) No existe riesgo.<br />

c) No po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir si existe riesgo.<br />

d) T<strong>en</strong>emos que medir otra vez.<br />

7. La cromatografía <strong>de</strong> gases es una técnica <strong>de</strong>:<br />

a) La higi<strong>en</strong>e teórica.<br />

b) La higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> campo.<br />

c) La higi<strong>en</strong>e analítica.<br />

d) La higi<strong>en</strong>e operativa.<br />

© <strong>CISS</strong> 407


Módulo III: Técnicas <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>Riesgos</strong> <strong>Laborales</strong>. Higi<strong>en</strong>e industrial __________<br />

8. Los VLA-ED y los VLA-EC son valores <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia publicados por:<br />

a) ACGIH.<br />

b) NIOSH.<br />

c) OSHA.<br />

d) En el Docum<strong>en</strong>to-Guía <strong>de</strong>l Instituto Nacional <strong>de</strong> Seguridad e Higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el Trabajo.<br />

408 © <strong>CISS</strong>

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!