21.04.2015 Views

Charles Darwin: el evolucionismo y su importancia en la cultura ...

Charles Darwin: el evolucionismo y su importancia en la cultura ...

Charles Darwin: el evolucionismo y su importancia en la cultura ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Charles</strong> <strong>Darwin</strong>: <strong>el</strong><br />

<strong>evolucionismo</strong> y <strong>su</strong> <strong>importancia</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> moderna<br />

Enrique P. Lessa<br />

Laboratorio de Evolución<br />

Facultad de Ci<strong>en</strong>cias<br />

Universidad de <strong>la</strong> República<br />

http://evolucion.fci<strong>en</strong>.edu.uy/<br />

1


<strong>Darwin</strong> 200 <strong>en</strong> Uruguay—algunas refer<strong>en</strong>cias<br />

Ev<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico internacional:<br />

“150 years of <strong>Darwin</strong>'s Evolutionary Theory: a South<br />

American c<strong>el</strong>ebration. Punta d<strong>el</strong> Este, 3-5 September<br />

2009<br />

http://www.darwin200.edu.uy/<br />

Proyecto de popu<strong>la</strong>rización (ANII):<br />

Laboratorio de Evolución, Facultad de Ci<strong>en</strong>cias,<br />

Ud<strong>el</strong>ar<br />

http://evolucion.edu.uy/<br />

Blog con materiales y noticias:<br />

http://eplessa.wordpress.com/category/darwin-200-<strong>en</strong>uruguay/


Aniversarios:<br />

1° de julio de 1858. <strong>Darwin</strong> y Wal<strong>la</strong>ce pres<strong>en</strong>tan <strong>su</strong>s ideas sobre <strong>la</strong><br />

s<strong>el</strong>ección natural <strong>en</strong> <strong>la</strong> Sociedad Lineana de Londres.<br />

noviembre de 1809. Lamarck: “Filosofía zoológica”<br />

12 de febrero de 1809. Nace <strong>Charles</strong> <strong>Darwin</strong><br />

24 de noviembre de 1859. <strong>Darwin</strong>: “El orig<strong>en</strong> de <strong>la</strong>s especies”<br />

Temas de esta char<strong>la</strong>:<br />

Naturaleza de <strong>la</strong> transformación<br />

darwiniana.<br />

Estado actual de <strong>la</strong> teoría de <strong>la</strong> evolución.<br />

3


El viaje d<strong>el</strong> Beagle (1831-1836)


¿Apurado yo?<br />

• <strong>Darwin</strong> ya había completado <strong>su</strong> teoría<br />

<strong>en</strong> 1838, y redactado una primera<br />

versión de “El orig<strong>en</strong>” <strong>en</strong> 1840.<br />

• Sin embargo:<br />

- <strong>el</strong> primer ad<strong>el</strong>anto se pres<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> 1858, junto con <strong>el</strong><br />

trabajo de Alfred Russ<strong>el</strong>l Wal<strong>la</strong>ce sobre <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección<br />

natural<br />

- <strong>en</strong> 1859, <strong>Darwin</strong> acepta publicar “una versión<br />

re<strong>su</strong>mida” de <strong>su</strong> teoría: “El orig<strong>en</strong> de <strong>la</strong>s especies.”<br />

- <strong>Darwin</strong> continuó publicando obras importantes, pero<br />

<strong>la</strong> “versión final” de “El orig<strong>en</strong>” jamás se completó.


¿El primer árbol filog<strong>en</strong>ético?<br />

• posiblem<strong>en</strong>te (julio de 1837)<br />

• pero es sobre todo un mod<strong>el</strong>o<br />

conceptual de cómo <strong>la</strong> variación<br />

pob<strong>la</strong>cional se conecta con <strong>la</strong><br />

diverg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre especies.<br />

7


Cont<strong>en</strong>ido de “El orig<strong>en</strong> de <strong>la</strong>s especies”<br />

1. Variación bajo domesticación.<br />

2. Variación <strong>en</strong> <strong>la</strong> naturaleza.<br />

3. Lucha por <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia.<br />

4. S<strong>el</strong>ección natural.<br />

5. Leyes de variación.<br />

6. Dificultades de <strong>la</strong> teoría.<br />

7. Instinto.<br />

8. Hibridación.<br />

9. La imperfección d<strong>el</strong> registro fósil.<br />

10. La <strong>su</strong>cesión geológica de seres vivos.<br />

11. Distribución geográfica.<br />

12. Distribución geográfica (continuación).<br />

13. Afinidades <strong>en</strong>tre los seres vivos: morfología, embriología,<br />

órganos rudim<strong>en</strong>tarios.<br />

14. Síntesis y conclusión.


La evolución darwiniana<br />

• Primera teoría consist<strong>en</strong>te, unificadora, y<br />

exclusivam<strong>en</strong>te ci<strong>en</strong>tífica de <strong>la</strong> evolución.<br />

• Concepto de evolución: “desc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia con<br />

modificación”. Contrapunto <strong>en</strong>tre continuidad y cambio.<br />

• La evolución como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o: consolidación y<br />

unificación de <strong>la</strong> biología <strong>en</strong> torno al mismo.<br />

• La unidad de <strong>la</strong> vida: orig<strong>en</strong> común,<br />

diversificación a partir de ancestro común.<br />

• Ritmo de <strong>la</strong> evolución: <strong>el</strong> gradualismo.<br />

• Mecanismos de <strong>la</strong> evolución: <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección natural.<br />

10


La s<strong>el</strong>ección natural, como proceso, ocurre si y<br />

sólo si:<br />

• Existe variación f<strong>en</strong>otípica (forma, tamaño, coloración,<br />

etc.) <strong>en</strong>tre individuos.<br />

• Dicha variación es, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> parte, heredable.<br />

• Existe una r<strong>el</strong>ación causal (probabilística) <strong>en</strong>tre<br />

dicha variación y <strong>el</strong> éxito reproductivo de los<br />

individuos.<br />

11


<strong>Darwin</strong>, <strong>en</strong> El Orig<strong>en</strong> de <strong>la</strong>s Especies (1859) :<br />

“Como nac<strong>en</strong> muchos más individuos de una especie<br />

que los que posiblem<strong>en</strong>te pued<strong>en</strong> sobrevivir, habrá <strong>en</strong>tre<br />

<strong>el</strong>los una recurr<strong>en</strong>cia frecu<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> lucha por <strong>la</strong><br />

exist<strong>en</strong>cia, que permite que cualquier ser, aunque varíe<br />

poco <strong>en</strong> cualquier manera que le sea b<strong>en</strong>eficioso, bajo<br />

condiciones de vida complejas y a veces cambiantes,<br />

t<strong>en</strong>drá una mejor chance de sobreviv<strong>en</strong>cia, y por lo tanto,<br />

será naturalm<strong>en</strong>te s<strong>el</strong>eccionado. Dado <strong>el</strong> fuerte principio<br />

de <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia, cualquier variedad s<strong>el</strong>eccionada t<strong>en</strong>derá<br />

a propagarse <strong>en</strong> <strong>su</strong> forma nueva y modificada”<br />

12


Teoría de <strong>la</strong> evolución de <strong>Darwin</strong>:<br />

• Desc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia con modificación.<br />

• Unidad (orig<strong>en</strong> común) y diversidad<br />

(desc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia con modificación) de <strong>la</strong> vida.<br />

• P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional: toda <strong>la</strong> diversidad<br />

biológica es producto de procesos pob<strong>la</strong>cionales.<br />

• Gradualismo: natura non facit saltum.<br />

• S<strong>el</strong>eccionismo: pap<strong>el</strong> privilegiado (aunque no<br />

exclusivo) de <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección natural.<br />

13


Más <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos de <strong>importancia</strong> d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to<br />

de <strong>Darwin</strong>:<br />

• Unidad conceptual de <strong>su</strong> obra.<br />

• Ruptura con <strong>el</strong> es<strong>en</strong>cialismo. La variación deja<br />

de ser “ruido” que oscurece <strong>la</strong> es<strong>en</strong>cia, y pasa a<br />

ser <strong>la</strong> base misma de <strong>la</strong> evolución y <strong>su</strong>s<br />

re<strong>su</strong>ltados, <strong>la</strong> diversidad y <strong>la</strong> adaptación.<br />

• Aporte de varias teorías específicas, también<br />

innovadoras (s<strong>el</strong>ección sexual, coevolución)<br />

14


¿Fue <strong>Darwin</strong> <strong>el</strong> propulsor de una revolución ci<strong>en</strong>tífica?<br />

Criterio histórico (Bernard I. Coh<strong>en</strong>)<br />

• Transformación radical (cambio de paradigma, <strong>en</strong><br />

<strong>el</strong> s<strong>en</strong>tido de Thomas Kuhn).<br />

• Magnitud: afecta a una gran disciplina, no a un<br />

campo específico; nuevo marco de refer<strong>en</strong>cia<br />

ci<strong>en</strong>tífico.<br />

• Impacto ci<strong>en</strong>tífico y social: cambia nuestra visión<br />

d<strong>el</strong> mundo.<br />

• Persist<strong>en</strong>cia: resiste <strong>el</strong> paso d<strong>el</strong> tiempo.<br />

• Percepción personal d<strong>el</strong> carácter revolucionario de<br />

<strong>la</strong> propuesta.<br />

15


El mutacionismo<br />

Leyes de M<strong>en</strong>d<strong>el</strong> (1866) redescubiertas <strong>en</strong> 1900<br />

Apar<strong>en</strong>te contradicción <strong>en</strong>tre gradualismo y her<strong>en</strong>cia<br />

basada <strong>en</strong> al<strong>el</strong>os discretos.<br />

El mutacionismo de de Vries y Goldschmidt.<br />

Richard Goldschmidt<br />

Hugo de Vries


La teoría sintética g<strong>en</strong>erada <strong>en</strong>tre 1918 y 1945<br />

• Ronald Fisher: Variación continua basada <strong>en</strong> al<strong>el</strong>os<br />

discretos. Mod<strong>el</strong>os de s<strong>el</strong>ección natural.<br />

• Wright, Haldane, Dobzhansky: g<strong>en</strong>ética y<br />

s<strong>el</strong>ección natural.<br />

• Ernst Mayr: especie y especiación.<br />

• George Gaylord Simpson: <strong>el</strong> registro fósil como<br />

testigo de <strong>la</strong> evolución gradual.<br />

“Los g<strong>en</strong>es mutan, los organismos son<br />

s<strong>el</strong>eccionados, <strong>la</strong>s especies evolucionan.” E. Sober


La teoría sintética (neodarwinista)<br />

Ronald Fisher<br />

J. B. S. Haldane<br />

George Gaylord Simpson<br />

Theodosius Dobzhansky<br />

18<br />

Ernst Mayr


Desafíos y transformaciones desde 1960<br />

hasta nuestros días<br />

1. La teoría neutral de <strong>la</strong> evolución molecu<strong>la</strong>r de Motoo<br />

Kimura. Una nueva c<strong>la</strong>se de mutaciones viables: no son<br />

adaptativas, sino simplem<strong>en</strong>te neutras.<br />

2. La crítica d<strong>el</strong> gradualismo: mod<strong>el</strong>o de equlibrios<br />

puntuados de Niles Eldredge y Steph<strong>en</strong> Jay Gould. El<br />

registro fósil no es tan gradual.<br />

3. ¿Cuál es <strong>la</strong> unidad de evolución y s<strong>el</strong>ección?: <strong>el</strong><br />

g<strong>en</strong> (Richard Dawkins), <strong>el</strong> organismo<br />

(neodarwinismo), <strong>la</strong> especie (Eldredge).<br />

19


Steph<strong>en</strong> Jay Gould<br />

Motoo Kimura y flia.<br />

20


Otros desarrollos importantes<br />

•Filog<strong>en</strong>ias: métodos filog<strong>en</strong>éticos; <strong>la</strong><br />

filog<strong>en</strong>ia como marco explícito de estudio<br />

de <strong>la</strong> evolución<br />

Willi H<strong>en</strong>nig


Otros desarrollos importantes<br />

• De <strong>la</strong> embriología comparada a <strong>la</strong><br />

moderna biología y g<strong>en</strong>ética d<strong>el</strong> desarrollo<br />

(“evo-devo”)


El <strong>evolucionismo</strong> de nuestro siglo<br />

• La incorporación de una visión jerárquica<br />

de <strong>la</strong> individualidad biológica, y de una<br />

conceptualización integrada de los<br />

procesos de <strong>la</strong> evolución que combina azar<br />

y s<strong>el</strong>ección, constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s bases de <strong>la</strong><br />

moderna teoría de <strong>la</strong> evolución.<br />

• No existe un niv<strong>el</strong> privilegiado o<br />

fundam<strong>en</strong>tal (por ej. molecu<strong>la</strong>r) <strong>en</strong><br />

contraposición a otros que son meros<br />

epif<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os.<br />

• D<strong>el</strong> mismo modo, no existe un único<br />

proceso (<strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección) privilegiado de<br />

evolución.


El <strong>evolucionismo</strong> de nuestro siglo<br />

• G<strong>en</strong>ómica comparada y evolutiva.<br />

• El árbol de <strong>la</strong> vida. Unidad y diversidad<br />

como compon<strong>en</strong>tes es<strong>en</strong>ciales de <strong>la</strong><br />

biología. “P<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to a partir de árboles.”<br />

• “Se acortan <strong>la</strong>s distancias” <strong>en</strong>tre g<strong>en</strong>otipo<br />

y f<strong>en</strong>otipo.


Evolución humana como “caso de prueba”<br />

<strong>Darwin</strong> publicó una monografía sobre <strong>el</strong> tema,<br />

p<strong>la</strong>nteando un esc<strong>en</strong>ario posible:<br />

1. nuestros pari<strong>en</strong>tes más cercanos (anatomía):<br />

chimpancé y gori<strong>la</strong><br />

2. orig<strong>en</strong> probable de nuestra estirpe: África<br />

3. Primera etapa: postura y locomoción bípedas<br />

4. Segunda etapa: desarrollo de herrami<strong>en</strong>tas,<br />

aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> tamaño cerebral


1. Nuestros pari<strong>en</strong>tes más cercanos:<br />

chimpancé y gori<strong>la</strong><br />

un re<strong>su</strong>m<strong>en</strong> de 40 años de análisis molecu<strong>la</strong>res (ADN<br />

y proteínas)<br />

5-7 Millones de años<br />

humano<br />

chimpancé<br />

13-15 Millones de años<br />

gori<strong>la</strong><br />

orangután


2. Orig<strong>en</strong> probable de nuestra estirpe <strong>en</strong> África<br />

pres<strong>en</strong>te<br />

Australopitecinos<br />

tiempo <strong>en</strong> millones de años<br />

1<br />

Rama que conduce a Homo<br />

2<br />

3<br />

4<br />

K. p<strong>la</strong>tyops<br />

A. afar<strong>en</strong>sis<br />

A. anam<strong>en</strong>sis<br />

A. ramidus<br />

P. robustus<br />

P. boisei<br />

A. garhi<br />

A. africanus P. aethiopicus<br />

Australopithecus<br />

Paranthropus<br />

K<strong>en</strong>yanthropus<br />

Ardipithecus<br />

5<br />

6<br />

?<br />

Sah<strong>el</strong>anthropus tchad<strong>en</strong>sis<br />

Orrorin tug<strong>en</strong><strong>en</strong>sis


2. Orig<strong>en</strong> probable de nuestra estirpe <strong>en</strong> África<br />

pres<strong>en</strong>te<br />

0<br />

H. neanderthal<strong>en</strong>sis<br />

H. sapi<strong>en</strong>s<br />

Homo<br />

0,5<br />

tiempo <strong>en</strong> millones de años<br />

1<br />

1,5<br />

2<br />

H. erectus<br />

H. rudolf<strong>en</strong>sis<br />

H. habilis<br />

H. ergaster<br />

H. heid<strong>el</strong>berg<strong>en</strong>sis<br />

África<br />

2,5


3. Primera etapa: postura y locomoción bípedas<br />

Orrorin<br />

tug<strong>en</strong><strong>en</strong>sis<br />

> 6 Ma<br />

- dudas sobre<br />

<strong>su</strong> naturaleza<br />

Tug<strong>en</strong>, montañas de<br />

K<strong>en</strong>ia.<br />

Fémur de bípedo,<br />

húmero de arboríco<strong>la</strong><br />

pero no de<br />

braquiador, di<strong>en</strong>tes de<br />

omnívoro, tamaño de<br />

chimpancé (1,4 m).<br />

Ambi<strong>en</strong>te de bosque.


“Lucy”<br />

Australopitecus afar<strong>en</strong>sis


4. Segunda etapa: desarrollo de herrami<strong>en</strong>tas,<br />

aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> tamaño cerebral<br />

Homo habilis<br />

1,6 – 2,2


Homo erectus<br />

170.000 años - 1,9 Ma


4. Segunda etapa: desarrollo de herrami<strong>en</strong>tas,<br />

aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> tamaño cerebral<br />

Tamaño d<strong>el</strong> cerebro (cm 3 )<br />

Altura (m)


Posición filog<strong>en</strong>ética d<strong>el</strong> “hombre de Neandertal”<br />

2009. Se anuncia <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong><br />

g<strong>en</strong>oma de <strong>la</strong> especie.<br />

Homo neanderthal<strong>en</strong>sis<br />

35.000 - 350.000 años


Nuestro lugar <strong>en</strong> <strong>el</strong> árbol de <strong>la</strong> vida


De <strong>la</strong>s teorías darwinianas, <strong>la</strong> amplia mayoría<br />

• Han sido ampliam<strong>en</strong>te corroboradas (ruptura con <strong>el</strong><br />

es<strong>en</strong>cialismo, p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional, unidad<br />

evolutiva de <strong>la</strong> vida, continuidad de <strong>la</strong> evolución,<br />

proceso de diversificación, mecanismo de <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección<br />

natural, s<strong>el</strong>ección sexual como caso especial,<br />

coevolución).<br />

• Y también hal<strong>la</strong>do <strong>su</strong> expresión <strong>en</strong> ámbitos<br />

inconcebibles hace un siglo (evolución molecu<strong>la</strong>r,<br />

resist<strong>en</strong>cias a antibióticos y agroquímicos,<br />

optimización de programas informáticos y de<br />

<strong>su</strong>stancias químicas por mutación y s<strong>el</strong>ección,<br />

disputas legales).


Más <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<br />

• El <strong>evolucionismo</strong> es sin duda una de <strong>la</strong>s<br />

grandes teorías unificadoras de <strong>la</strong> biología, con<br />

fuerte t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a ampliar <strong>su</strong> rango de<br />

aplicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s diversas disciplinas<br />

biológicas;<br />

• El <strong>evolucionismo</strong> es una de <strong>la</strong>s grandes<br />

revoluciones conceptuales de <strong>la</strong> <strong>cultura</strong> moderna,<br />

con amplias repercusiones <strong>en</strong> diversos campos<br />

d<strong>el</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to;


• así como <strong>la</strong> biología se convirtió, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong><br />

parte, <strong>en</strong> una ci<strong>en</strong>cia histórica, otras disciplinas<br />

ci<strong>en</strong>tíficas han visto <strong>el</strong> <strong>su</strong>rgimi<strong>en</strong>to o<br />

consolidación de t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias semejantes (<strong>la</strong><br />

cosmología, <strong>la</strong> geología histórica, <strong>la</strong> lingüística);<br />

• persiste una discusión, no de <strong>la</strong> pertin<strong>en</strong>cia,<br />

sino de <strong>importancia</strong> r<strong>el</strong>ativa <strong>en</strong> distintos<br />

f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os, de procesos como <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ección<br />

natural y <strong>el</strong> azar;


• <strong>en</strong> <strong>la</strong> visión de <strong>la</strong> evolución a gran esca<strong>la</strong>, este<br />

debate se manifiesta <strong>en</strong> <strong>la</strong>s discusiones sobre <strong>la</strong><br />

<strong>importancia</strong> d<strong>el</strong> azar re<strong>su</strong>ltante de <strong>la</strong>s grandes<br />

perturbaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> historia de <strong>la</strong> vida (<strong>la</strong>s<br />

extinciones masivas, por ejemplo).<br />

• <strong>la</strong>s propuestas de expansión jerárquica de <strong>la</strong> teoría<br />

evolutiva <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan discusiones tanto sobre <strong>su</strong><br />

pertin<strong>en</strong>cia ontológica como, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te, sobre <strong>su</strong><br />

<strong>importancia</strong> operativa.


“Hay grandeza <strong>en</strong> esta concepción según <strong>la</strong> cual<br />

<strong>la</strong> vida, con <strong>su</strong>s difer<strong>en</strong>tes fuerzas, ha sido<br />

al<strong>en</strong>tada por <strong>el</strong> Creador <strong>en</strong> un reducido número<br />

de formas o <strong>en</strong> una so<strong>la</strong>, y que, mi<strong>en</strong>tras este<br />

p<strong>la</strong>neta ha ido girando según <strong>la</strong> constante ley de<br />

<strong>la</strong> gravitación, se han desarrol<strong>la</strong>do y se están<br />

desarrol<strong>la</strong>ndo, a partir de un principio tan<br />

s<strong>en</strong>cillo, una infinidad de <strong>la</strong>s formas más b<strong>el</strong><strong>la</strong>s y<br />

port<strong>en</strong>tosas.”<br />

<strong>Charles</strong> <strong>Darwin</strong>, 1859. El orig<strong>en</strong> de <strong>la</strong>s<br />

especies.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!