Nieuwsbrief 39 (pdf) - Sophia

dossier 18 dossier
sophia | n° 39 | 2004
arbeid
Tweemaal anders:
vrouwelijke allochtonen in het Vlaams onderzoek
Katrien Van der Heyden, Magda Michielsens
1. Gender, vrouwen en
allochtonen;
een conceptuele
verkenning
In tegenstelling tot het begrip ‘geslacht’,
wat de biologische gesteldheid van
iemand weergeeft, duidt ‘gender’ op de
culturele invulling van onze biologische
positie. Het gaat hier dus om de socio-culturele
economische praxis, waarin de
maakbaarheid van rolpatronen wordt
benadrukt. De verschillende onderzoeken
over genderrollen tonen aan dat vrouwelijkheid
en mannelijkheid in elke cultuur
en in elk tijdvak een andere invulling
krijgen. Dit heeft tot logisch gevolg dat
vrouw-zijn niet biologisch en zeker niet
voor eeuwig kan worden gedefinieerd.
Margaret Mead heeft als een van de eersten
met haar antropologisch onderzoek
bijgedragen aan het ontstaan van het concept
‘gender’ (1935, 1949). Ook Simone
de Beauvoir drukte het reeds uit in
1949: “Je wordt niet als vrouw geboren,
je wordt tot vrouw gemaakt”. Hierin ligt
het inzicht vervat dat er een onderscheid
is tussen de biologische gegevenheid en de
sociale culturele modellering van specifieke
eigenschappen. Deze visie is in de
jaren zestig een hefboom geworden om de
als natuurlijk voorgestelde relatie tussen
bepaalde eigenschappen en rollen enerzijds
en een mannelijk of vrouwelijk
lichaam anderzijds, los te koppelen. De
sociale constructie van mannelijkheid en
vrouwelijkheid was een belangrijk inzicht
en actiepunt van de tweede feministische
golf.
Vanaf het midden van de jaren zeventig
is men in wetenschappelijke kringen het
begrip ‘gender’ gaan gebruiken om de
culturele constructie van mannelijkheid
en vrouwelijkheid aan te duiden (Gayle,
1975).
Natuurlijk was het feministisme niet de
eerste beweging die zicht probeerde te
krijgen op de genderrollen. Reeds voor
het begrip ‘gender’ ingang vond, haalden
sommige politieke strekkingen er hun
voordeel uit om vooral in andere culturen
de man-vrouw rollen in vraag te stellen.
Europa heeft namelijk vanaf het begin
van haar koloniaal avontuur een kritische
blik geworpen op de haar omringende
(en gekoloniseerde) culturen en
hun behandeling van de vrouw. Zo voerde
het Victoriaanse Engeland hevige strijd
tegen de weduwenverbrandingen in India
en wezen de Europese grootmachten op
de nood aan emancipatie van de onderdrukte
Arabische vrouwen. Zulke kritische
blik wierpen ze echter niet naar de
situatie van de vrouw in Londen of Parijs
(Liddle, 1998). Dit leverde enkele hardnekkige
stereotypen op, die tot op de dag
van vandaag blijven hangen en meespelen
in de beeldvorming rond migrantenvrouwen.
Wanneer we onze aandacht richten op
deze socio-culturele praxis in verband
met mannen- en vrouwenrollen, krijgen
we ook zicht op de onderliggende machtsverhoudingen.
Het genderonderzoek
vestigde namelijk de aandacht op de
mechanismen die er (steeds weer) voor
zorgen dat vrouwen in een marginale,
onderdrukte, machteloze, gediscrimineerde
positie terechtkomen. Die mechanismen
tonen aan dat mannelijkheid vaak
als de ‘norm’ wordt aanzien, terwijl de
vrouw eerder als ‘mislukte man’ wordt
omschreven. De man wordt dan als ‘actief
subject’ gezien, terwijl de vrouw eerder het
‘passief object’ is. De vrouw wordt hier
gezien als de ‘andere’ (Irigaray, 1974 en
1993; Kristeva, 1989 en 1998). Veel feministische
onderzoekers achten het nodig
dat er specifiek onderzoek wordt gedaan
naar de positie van de vrouw, zodat zij in
de mogelijkheid wordt gesteld om een
eigen identiteit te verwerven. Zij besteden
daarom specifiek aandacht aan de positie
van het ‘anders zijn’ van de vrouw. Dit
sluit aan bij de problematiek rond allochtonen.
Ook de debatten over allochtonen gaan
over ‘anders zijn’ of ‘verschillend zijn’. Ze
proberen uiting te geven aan enerzijds
een eigen identiteit die men ten opzichte
van de buitenwereld ervaart en anderzijds
een identiteit die door de buitenwereld
aan een individu (als vrouw of als
migrant) wordt gegeven.
Het ‘ik’ kan pas bestaan, als ook het
‘ander’ bestaat. Ook hier is de link naar
de problematiek van allochtonen snel
gelegd, het ‘wij’ kan enkel bestaan, als er
ook een ‘zij’ bestaat. Vanuit deze ervaring
van gedefinieerd object-zijn (door
de omringende cultuur) lijkt emancipatie
en racismebestrijding een gedroomd
huwelijk. Immers, racismebestrijding probeert
mensen te bevrijden van de definities/stigma’s
die ze krijgen opgeplakt via
hun huidskleur of etnische afkomst. Toch
sluiten emancipatie en racismebestrijding
niet op alle vlakken aan. In het verleden
betekende huidskleur spijtig genoeg vaak
een breuk in de allianties tussen vrouwen
van verschillende culturen. De eerste
belangrijke gebeurtenis waar dit tot uiting
kwam, was in 1851, tijdens de ‘Women’s
Convention’ in Ohio, waar de slavin
Sojourner Truth het woord nam. Zij deed
dit als vrouw én als zwarte. Haar toespraak,
die later bekend werd via de oneliner
"Ain’t I a woman?" luidde een nieuwe
klok in het feministische landschap.