Cartulaire de l'abbaye de Moissac
Cartulaire de l'abbaye de Moissac
Cartulaire de l'abbaye de Moissac
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Régis DE LA HAYE<br />
Recueil <strong>de</strong>s actes<br />
<strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />
[680] - 1175<br />
Maastricht - <strong>Moissac</strong> 2011<br />
1
Reconstitution d'un cartulaire<br />
Introduction<br />
Les archives et les manuscrits <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> n'ont pas toujours fait l'objet <strong>de</strong> soins<br />
particuliers. Malgré cela, grâce aussi à certains jeux du hasard, le fonds <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, contrairement à<br />
celui d'autres établissement d'Ancien Régime, a été relativement bien conservé. Malgré <strong>de</strong> nombreuses<br />
pertes, le fonds <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> est important, et il nous reste encore <strong>de</strong> quoi assurer <strong>de</strong> longues<br />
années <strong>de</strong> recherches. 1<br />
Dans cette édition, nous ne prétendons donc pas reconstituer un "<strong>Cartulaire</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>". C'est une<br />
mission impossible. <strong>Moissac</strong>, gran<strong>de</strong> abbaye clunisienne, secon<strong>de</strong> <strong>de</strong> Cluny, a possédé plusieurs<br />
cartulaires, où furent consignés les nombreux actes <strong>de</strong> donation, <strong>de</strong> vente et d'échange qu'elle reçut.<br />
Malheureusement, les cartulaires ont été perdus, probablement pendant la première moitié du XVII e<br />
siècle. Si Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, dans sa Chronique écrite à la fin du XIV e siècle, se réfère encore à <strong>de</strong>s<br />
cartularia, Doat, en 1669, ne trouva plus que <strong>de</strong>s fragments, tout comme Andurandy en 1730. Mais au<br />
cours du procès <strong>de</strong> sécularisation <strong>de</strong>vant le Grand Conseil, en 1625, il est question d'une éventuelle<br />
consultation du Pinel (Pinet), "qui est ung livre dans lequel la pluspart <strong>de</strong>s tiltres sont comprins". 2<br />
Même en réunissant tous les originaux, les copies et les analyses conservés à ce jour, on ne pourra<br />
prétendre recueillir tous les actes <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
Si les cartulaires ont disparu, <strong>de</strong> nombreuses chartes ont été conservées en copie dans la "Collection<br />
Doat" à la Bibliothèque Nationale à Paris. En effet, <strong>de</strong> nombreuses chartes, conservées à l'époque dans<br />
<strong>de</strong>s monastères et <strong>de</strong>s villes du midi <strong>de</strong> la France sont aujourd'hui transmises en copie dans la<br />
"Collection Doat", à la Bibliothèque Nationale à Paris. Cette collection <strong>de</strong> 258 volumes <strong>de</strong> copies <strong>de</strong><br />
documents sur l'histoire <strong>de</strong>s provinces du Sud-Ouest a été formée par Jean <strong>de</strong> Doat († 1683), prési<strong>de</strong>nt<br />
<strong>de</strong> la Chambre <strong>de</strong>s Comptes <strong>de</strong> Navarre. Ce Jean <strong>de</strong> Doat reçut son le nom <strong>de</strong> la seigneurie <strong>de</strong> Doat,<br />
près <strong>de</strong> Montaner, à 8 km au nord-est <strong>de</strong> Pau. 3 Entre 1663 en 1670, il réalisa dans un grand nombre <strong>de</strong><br />
dépôts d'archives, pour le compte <strong>de</strong> Pierre <strong>de</strong> Carcavy, bibliothécaire <strong>de</strong> Colbert, <strong>de</strong>s copies d'actes<br />
anciens présentant un intérêt historique. Accompagné d'un valet <strong>de</strong> chambre, <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux laquais et <strong>de</strong><br />
huit copistes, il fit une gran<strong>de</strong> tournée en Guyenne et en Languedoc. 4 Doat vint à <strong>Moissac</strong> en 1668. La<br />
copie <strong>de</strong>s titres du chapitre et <strong>de</strong> l'hôtel <strong>de</strong> ville occupa les copistes jusqu'au printemps <strong>de</strong> 1669. 5 Les<br />
chartes moissagaises se trouvent dans les volumes 127 à 131 <strong>de</strong> la "Collection Doat", à la<br />
Bibliothèque Nationale. Le volume 127 contient en majeure partie <strong>de</strong>s chartes <strong>de</strong> la ville, et quelques<br />
chartes <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>. Les volumes 128 à 131, à une exception près, contiennent <strong>de</strong>s chartes <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>.<br />
Les textes moissagais que nous publions dans cette édition ont tous été copiés par Gratian Capot, dont<br />
la signature bien reconnaissable orne l'ensemble <strong>de</strong>s copies.<br />
Autre source <strong>de</strong> première importance pour l'histoire <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> : la Chronique <strong>de</strong>s Abbés <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong>, écrite par Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1377 à 1406. Il s'agit d'un manuscrit<br />
aujourd'hui à la Bibliothèque Nationale, comportant une chronique <strong>de</strong>s papes, <strong>de</strong>s rois <strong>de</strong> France, <strong>de</strong>s<br />
abbés <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et <strong>de</strong>s comtes <strong>de</strong> Toulouse. 6 Je me permets <strong>de</strong> renvoyer à l'édition <strong>de</strong> cet ouvrage,<br />
préparée par mes soins. 7<br />
La conservation <strong>de</strong>s archives à <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />
1<br />
Sur les archives <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, voir : Mathieu Méras, Gui<strong>de</strong> <strong>de</strong>s archives <strong>de</strong> Tarn-et-Garonne (Montauban 1972), p. 27 - 28. –<br />
Sur les manuscrits <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> : Dufour 1972, 1981 et 1982.<br />
2<br />
AMM, JJ 5, f. 214r.<br />
3<br />
Doat, lieu dit à 2 km au nord <strong>de</strong> Montaner (Pyrénées-Atlantiques, arr. Pau, ch.l.c.).<br />
4<br />
Dictionnaire <strong>de</strong> Biographie Française, t. 11, col. 407 - 408, s.v. Doat (R. le Blant).<br />
5<br />
Maurice Souleil, Les recherches <strong>de</strong> Doat dans les archives du Sud-Ouest <strong>de</strong> la France, in: BSATG 49 (1921), p. 76 - 80.<br />
6<br />
Paris, BN, ms. lat. 4991 A.<br />
7<br />
Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1377 à 1406. Chronique <strong>de</strong>s Abbés <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, éditée, traduite et annotée par Régis<br />
<strong>de</strong> La Haye (Maastricht - <strong>Moissac</strong> 1994).<br />
2
Le conservateur<br />
La Règle <strong>de</strong> saint Benoît ne parle pas expressément d'un office <strong>de</strong> conservateur <strong>de</strong>s archives.<br />
Cependant, le fait qu'il est question <strong>de</strong> livres liturgiques, <strong>de</strong> distributions <strong>de</strong> livres aux moines,<br />
suppose un conservateur et un lieu <strong>de</strong> conservation.<br />
Au Moyen Age se précise la fonction d'un archiviste. L'archiviste (custos) <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> était chargé<br />
<strong>de</strong>s archives. Il était en même temps bibliothécaire (armarius) et préchantre (precantor), c'est-à-dire<br />
chef <strong>de</strong>s choeurs et maître <strong>de</strong> cérémonies. 1 Un célèbre titulaire <strong>de</strong> cette fonction était saint Gérald, moine<br />
<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
Au début du XVIII e siècle, lors <strong>de</strong> la sécularisation <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>, il y avait "outre labbé<br />
commendataire […] trente une place monachalle, assavoir unze offices avec leurs places<br />
monnachalles y annexees comme sont la celererie, chambrerie, infirmerie, chantrerie, soubzchantrerie,<br />
hospitallerie, ouvrerie, gar<strong>de</strong> <strong>de</strong>s archifs, prevosté, soubsacristie et hostallerie et <strong>de</strong> plus vingt places<br />
simples [.…]. 2 Mais les soins apportés par les chanoines aux archives et aux manuscrits médiévaux,<br />
n'ont pas été exemplaires. Au XVII e siècle, <strong>l'abbaye</strong> possédait encore entre 260 et 280 manuscrits,<br />
dont aujourd'hui quelque 160 sont conservés. 3 Les chanoines s'en désintéressaient complètement. Ils<br />
en faisaient parfois ca<strong>de</strong>au à <strong>de</strong>s visiteurs. En 1678, l'abbé commenditaire Jean-François d'Estra<strong>de</strong>s<br />
autorisa Colbert à prélever les manuscrits qu'il jugeait utile à sa collection <strong>de</strong>s sources <strong>de</strong> l'histoire <strong>de</strong><br />
France. Pour en dresser le catalogue, Nicolas-Joseph Foucault, intendant <strong>de</strong> la Généralité <strong>de</strong><br />
Montauban, avait dépêché à <strong>Moissac</strong> Raymond <strong>de</strong> Fouilhac. Il écrivit à Colbert: "Je vous asseure que,<br />
si je ne feusse advisé d'y envoyer M. Fouilhac, les rats et la poussière auraient achevé l'anéantissement<br />
<strong>de</strong> ces anciens monuments, que l'ignorance et la négligence <strong>de</strong>s moynes et <strong>de</strong>s chanoines <strong>de</strong> cette<br />
église avoient <strong>de</strong>sjà fort avancé". 4 Colbert reçut 144 manuscrits, qui sont conservés pour la plus<br />
gran<strong>de</strong> part, <strong>de</strong>puis 1732, à la Bibliothèque Royale, puis Nationale, à Paris. Grâce à ce pillage légal,<br />
plus <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong>s manuscrits <strong>de</strong> la bibliothèque médiévale <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> ont pu être sauvés.<br />
Le chartrier<br />
Sous l'Ancien Régime, les archives et les manuscrits <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> étaient conservées dans <strong>de</strong>ux<br />
petites salles voûtées (encore intactes aujourd'hui) au-<strong>de</strong>ssus <strong>de</strong>s chapelles Saint-Cyprien et Saint-<br />
Benoît et <strong>de</strong> la sacristie. On y accédait par l'escalier en colimaçon qui monte <strong>de</strong> l'église à l'orgue. C'est<br />
par là que passèrent les officiels qui en 1669 dressèrent un procès-verbal <strong>de</strong> l'état <strong>de</strong>s bâtiments <strong>de</strong><br />
<strong>l'abbaye</strong>: "Nous aurions esté dans <strong>de</strong>ux Chambres voutées servant a tenir les titres et papiers <strong>de</strong><br />
<strong>l'abbaye</strong>". 5<br />
En avril 1792, après la suppression, intervenue en 1790, du chapitre abbatial <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et la<br />
confiscation <strong>de</strong> ses biens par le nouveau pouvoir révolutionnaire, Antoine Ducasse, administrateur du<br />
Directoire du district <strong>de</strong> Lauzerte, et Jacques Celsis, officier municipal <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et Lugan,<br />
archiviste, firent un "Inventaire <strong>de</strong>s titres papiers et documents qui se sont trouvés aux archives du<br />
cy<strong>de</strong>vant chapitre St. Pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et dans celles <strong>de</strong> la cy<strong>de</strong>vant abbaïe <strong>de</strong> laditte ville". Ce<br />
précieux document est conservé aux Archives Municipales <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. 6 Cet inventaire contient une<br />
<strong>de</strong>scription <strong>de</strong>s pièces volantes analysées dans le Répertoire d'Andurandy, mais aussi <strong>de</strong> celles qui<br />
n'ont pas été répertoriées par Andurandy. Les <strong>de</strong>ux parties constituent chacune la moitié <strong>de</strong><br />
l'inventaire. Ce document capital nous fait connaître le contenu <strong>de</strong>s archives du moment <strong>de</strong> la<br />
suppression du chapitre.<br />
Les archives étaient déposées alors dans <strong>de</strong>ux pièces. Dans la première, il y avait "une vieille<br />
armoire a quatre portes et <strong>de</strong>ux tiroirs, remplie <strong>de</strong>s papiers que nous avons veriffié ainsi que divers<br />
parchemins et que nous avons reconnu inutilles et <strong>de</strong> rebut". Ensuite, on trouva "un vieux coffre fort,<br />
ferré avec <strong>de</strong>s lames <strong>de</strong> fer et trois serrures, et dans lequel nous avons trouvé <strong>de</strong>s vieux papiers rongé<br />
1 Sur la fonction du préchantre-armarius, voir: De Valous, t. 1, p. 156-161.<br />
2 ADTG, G 575 = Andurandy 1058 <strong>de</strong>rnière page.<br />
3 Jean Dufour, Les manuscrits liturgiques <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in: Cahiers <strong>de</strong> Fanjeaux n° 17 (1982), p. 119.<br />
4 Dufour 1972, p. 21-31.<br />
5 ADTG, G 581, f. 194.<br />
6 AM <strong>Moissac</strong>, JJ 10.<br />
3
<strong>de</strong>s rats et tres délabrés". Dans l'autre pièce ils trouvèrent "<strong>de</strong>s tablettes appliquées au mur a cotte<br />
droit en entrant, contenant soixante dixsept tiroirs sur onze Rayons, et <strong>de</strong>ux grand placards …" 1 Dans<br />
la première pièce se trouvait le "Répertoire d'Andurandy". A l'ai<strong>de</strong> <strong>de</strong> cet inventaire, les archivistes<br />
collationnaient tout le fonds. Ils trouvaient encore d'autre documents, dont ils formaient <strong>de</strong>s liasses.<br />
Enfin, ils examinaient le contenu d'une "armoire dans les memes archives place en entrant a main<br />
gauche composé <strong>de</strong> douze loges". 2 Ils y trouvaient entre autres <strong>de</strong>s "livres <strong>de</strong> chant dune ecriture<br />
ancienne et un manuscrit et dautres livres dune inpretions gauthique lesquels nous avons comptés et<br />
qui se sont trouvés en nombre savoir pour les dits livres <strong>de</strong> chant dix sept et pour les autres vieux<br />
livres vingt <strong>de</strong>ux". 3 Dans la secon<strong>de</strong> chambre <strong>de</strong>s archives "qui est la principale <strong>de</strong>s susdittes<br />
archives", les documents se trouvaient sur "<strong>de</strong>s rayons et <strong>de</strong>s soixante sixsept tiroirs y contenus et <strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>ux placart ou armoires joignant dont lune <strong>de</strong> chaque cotte et a <strong>de</strong>ux portes chacun", à gauche "un<br />
armoire a douze petites portes a serrure avec huit clefs a huit <strong>de</strong>s dittes serrures", en bois <strong>de</strong> chêne. Il<br />
y avait, pour permettre la consultation <strong>de</strong>s documents, <strong>de</strong>ux tables et huit chaises. 4 Il s'y trouvait trois<br />
inventaires, établis en 1695. 5 On remarquera dans cette énumération l'absence <strong>de</strong> cartulaires, qui<br />
auraient certainement été conservés par le nouveau pouvoir.<br />
Les "<strong>de</strong>ux chambres hautes servant autrefois pour les archives du ci<strong>de</strong>vant chapitre dudit <strong>Moissac</strong>,<br />
et ou sont encore les cages ou placards qui contenoient les bouetes pour enfermer lesdits titres ou<br />
papiers", furent estimées le 4 février 1793, lors <strong>de</strong> la vente <strong>de</strong>s biens nationaux, par Antoine Bernus,<br />
habitant <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, au prix <strong>de</strong> 400 livres. Elles étaient situées "sur les voutes <strong>de</strong>s chapelles St. Asbert<br />
et vestibule <strong>de</strong> la sacristhie dudit ci<strong>de</strong>vant chapitre". 6<br />
Déboires révolutionnaires et du XIX e siècle<br />
A l'époque révolutionnaire, suite à la suppression <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, une partie du fonds <strong>de</strong><br />
<strong>l'abbaye</strong> fut transférée par le pouvoir révolutionnaire à Lauzerte, chef-lieu <strong>de</strong> canton du département<br />
du Lot, auquel appartenait <strong>Moissac</strong> avant la création du Tarn-&-Garonne en 1808. Une autre partie<br />
resta à <strong>Moissac</strong> et fut oubliée dans <strong>de</strong>s placards ...<br />
Les archives et la bibliothèque ne souffrirent pas tant <strong>de</strong>s décisions <strong>de</strong> l'administration<br />
révolutionnaire, que <strong>de</strong> l'incurie du XIX e siècle (et du XX e siècle ...). En 1832, Adrien Lagrèze-Fossat<br />
visita pour la première fois les archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>, du moins celles qui étaient restées à <strong>Moissac</strong>.<br />
Vision apocalyptique: "Je visitai pour la première fois les archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>. Elles étaient alors dans<br />
l'état le plus déplorable. Les carreaux <strong>de</strong> l'unique fenêtre qui éclaire la salle étaient presque tous<br />
brisés, les portes ne fermaient plus, toutes les boiseries avaient disparu, et les liasses, la plupart<br />
éventrées, gisaient pêle et mêle sur <strong>de</strong>s dalles avec <strong>de</strong>s actes officiels du temps du Directoire et <strong>de</strong><br />
l'Empire qu'on y avait très-probablement transportés à la hâte, pour les cacher, en 1814 et 1815. Ce<br />
n'est pas tout: un grand nombre <strong>de</strong> titres avaient été détruits par <strong>de</strong>s moisissures, d'autres maculés par<br />
les déjections <strong>de</strong>s animaux nocturnes, quelques-uns lacérés par <strong>de</strong>s mains inconnues et dépouillées<br />
<strong>de</strong>s sceaux qui attestaient leur authenticité; enfin il ne restait pas très-certainement un dixième <strong>de</strong>s<br />
dossiers inventoriés en 1792. Tout ce qui manquait avait été pris, disait-on, par <strong>de</strong>s relieurs <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong> et <strong>de</strong>s villes voisines". 7 Puis, plus loin: "Les titres <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> furent dans cet état d'abandon<br />
jusques en 1840. La fabrique <strong>de</strong> l'église Saint-Pierre ayant eu besoin, vers cette époque, <strong>de</strong> la salle où<br />
ils étaient déposés, l'administration municipale les fit enlever et porter à l'hôtel-<strong>de</strong>-ville". 8 C'est donc à<br />
à la mairie que Lagrèze-Fossat consulta les archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>, jusqu'en 1859, année où le préfet <strong>de</strong><br />
Tarn-&-Garonne ordonna le transfert du fonds à la préfecture <strong>de</strong> Montauban, où il fut classé par<br />
Bourbon et Dumas <strong>de</strong> Rauly. L'inventaire <strong>de</strong>s archives du "chapitre abbatial <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>", comptant<br />
1 AM <strong>Moissac</strong>, JJ 10, f. 4.<br />
2 Ibi<strong>de</strong>m, f. 55r.<br />
3 Ibi<strong>de</strong>m, f. 57v.<br />
4 Ibi<strong>de</strong>m, f. 76r.<br />
5 Ibi<strong>de</strong>m, f. 76rv (premier tome), f. 81v (second tome), f. 89v (troisième tome).<br />
6 ADTG, Q 87. Pareillement dans: Q 54, 2 e registre. Meubles et effets nationaux à vendre, 7 juin 1793.<br />
7 A. Lagrèze-Fossat, Etu<strong>de</strong>s historiques sur <strong>Moissac</strong>, t. 1 (Paris 1870), p. IX.<br />
8 Ibi<strong>de</strong>m, p. X.<br />
4
239 articles, parut en 1894. 1<br />
Mais les déménageurs <strong>de</strong> 1859 n'avaient pas tout emporté... Quelques débris du fonds <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> sont conservés aujourd'hui aux Archives Municipales <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. 2 Mentionnons surtout le<br />
le précieux "Répertoire d'Andurandy", établi en 1730 par Evariste Andurandy, prêtre <strong>de</strong> la paroisse <strong>de</strong><br />
Saint-Jacques <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et vicaire <strong>de</strong> Saint-Michel, contenant l'inventaire <strong>de</strong>s pièces volantes,<br />
numérotées <strong>de</strong> 1 à 7508.<br />
Il y avait aussi <strong>de</strong>s pièces non-répertoriées, dont on ignorait, il y a peu, jusqu'à l'existence. En<br />
1977, les archives municipales <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> étaient à ce point négligées qu'un beau lundi, quand <strong>de</strong><br />
braves femmes <strong>de</strong> ménage faisaient le nettoyage <strong>de</strong>s combles <strong>de</strong> la mairie, un certain nombre <strong>de</strong><br />
pièces d'archives et <strong>de</strong> chartes partirent à la décharge publique <strong>de</strong> Viarose. Un ferrailleur<br />
castelsarrasinois, qui se trouvait là lors du déchargement du camion-benne municipal, en sauva un<br />
certain nombre, qu'il revendit aussitôt à l'Association Lagrèze-Fossat qui aujourd'hui les conserve<br />
précieusement. L'une <strong>de</strong>s pièces sauvées <strong>de</strong> la décharge publique était un inventaire <strong>de</strong>s manuscrits <strong>de</strong><br />
la bibliothèque <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, pièce d'une importance capitale pour l'histoire <strong>de</strong> la bibliothèque abbatiale<br />
<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et qui fut l'objet d'une étu<strong>de</strong> par le grand spécialiste du scriptorium moissagais, Jean<br />
Dufour, parue dans la revue <strong>de</strong> renommée internationale Scriptorium. 3 Le fait que d'importants<br />
documents provenant du fonds d'archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> traînaient encore au grenier <strong>de</strong> la mairie <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong>, prouve d'abord que les déménageurs <strong>de</strong> 1859 n'avaient pas tout emporté, ensuite que telle<br />
personne ayant en charge les archives <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, fort estimée en son temps, l'était décidément trop.<br />
Telles qu'elles nous sont parvenues, les archives et la bibliothèque <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />
présentent <strong>de</strong> regrettables lacunes, mais elles sont en même temps, compte tenu <strong>de</strong> leurs multiples<br />
péripéties, et en comparaison avec d'autres fonds ecclésiastiques <strong>de</strong> l'Ancien Régime, d'une gran<strong>de</strong><br />
richesse. Disparus, hélas, les cartulaires; conservés, heureusement, beaucoup d'originaux. Disparus,<br />
les comptes et la plus gran<strong>de</strong> partie <strong>de</strong>s manuscrits liturgiques; mais conservés, une centaine <strong>de</strong><br />
manuscrits <strong>de</strong> l'époque <strong>de</strong> floraison <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
1 Georges Bourbon, Charles Dumas <strong>de</strong> Rauly, Inventaire-sommaire <strong>de</strong>s archives départementales antérieures à 1790. Tarnet-Garonne.<br />
Archives religieuses. Séries G et H (Montauban 1894), numéros 536 à 774 <strong>de</strong> la série G.<br />
2 AM <strong>Moissac</strong>, série JJ, numéros 1-21.<br />
3 Jean Dufour, La composition <strong>de</strong> la bibliothèque <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> à la lumière d'un inventaire du XVII e siècle nouvellement<br />
découvert, in: Scriptorium 25 (1981), p. 175-226.<br />
5
L'édition<br />
Fidèles au "respect <strong>de</strong>s fonds", nous n'avons retenus que les textes provenant du fonds d'archives <strong>de</strong><br />
<strong>l'abbaye</strong>, et non pas celles provenant <strong>de</strong> l'hôtel <strong>de</strong> ville <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. Le présent recueil n'est donc pas<br />
une collection d'actes concernant <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, mais un recueil <strong>de</strong>s seuls actes dont nous<br />
avons la certitu<strong>de</strong> qu'ils appartenaient aux archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>, transmis soit en original soit en copie<br />
ancienne ou mo<strong>de</strong>rne, soit en analyse, soit par une simple mention.<br />
Cela veut dire que nous avons retenu les originaux, les copies versées aux archives, et les copies<br />
dans les débris <strong>de</strong> cartulaires. Nous n'avons pas retenu les textes n'ayant pas fait partie <strong>de</strong>s archives <strong>de</strong><br />
<strong>l'abbaye</strong>, comme les copies figurant dans les manuscrits, dont notamment certains textes d'un<br />
caractère général, considérés comme faisant partie <strong>de</strong> la documentation <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>. C'est donc le<br />
strict principe archivistique du "respect <strong>de</strong>s fonds" qui a guidé notre heuristique.<br />
Etablissement du texte<br />
"L'édition est un compromis entre le respect du document retranscrit et les habitu<strong>de</strong>s mo<strong>de</strong>rnes en<br />
matière <strong>de</strong> présentation". Voilà, bien résumé par les auteurs du livre Diplomatique Médiévale, 1 la<br />
philosophie qui prési<strong>de</strong> à tout travail d'édition <strong>de</strong> textes historiques. La nôtre n'y fait pas exception.<br />
Nous avons fait une transcription scrupuleuse <strong>de</strong>s textes d'après les meilleurs témoins, en<br />
respectant l'orthographe d'origine. Les seules adaptations concernent l'alinéation, la ponctuation,<br />
l'usage <strong>de</strong>s majuscules, qui tous suivent l'usage mo<strong>de</strong>rne. Quelques choix ont dû être faits pour<br />
réaliser le "compromis" entre la paléographie du document et la lisibilité du document et la<br />
typographie mo<strong>de</strong>rne:<br />
� toutes les abréviations ont été développées;<br />
� le i ayant valeur <strong>de</strong> consonne est transcrit j (jutjamen);<br />
� le u ayant valeur <strong>de</strong> consonne est transcrit v;<br />
� le "ae" est rendu æ;<br />
� le "oe" est rendu œ;<br />
� dans les textes occitans, les formes contractées (el, <strong>de</strong>n, daquel) ont été séparées par une<br />
apostrophe (e'l, d'en, d'aquel), là où cela améliorait la lisibilité, ou ont été laissées telles quelles<br />
(al, <strong>de</strong>l, <strong>de</strong>ls) là où la lecture ne posait aucun problème.<br />
Présentation <strong>de</strong>s actes<br />
Les présentation <strong>de</strong>s actes est réalisée selon la structure suivante:<br />
1. Numero d'ordre. – Nous donnons les actes dans l'ordre chronologique selon le nouveau style. Les<br />
actes ont été numérotés par nous en chiffres arabes.<br />
2. Datation. – Nous donnons ensuite la date du document, et le lieu où il a été délivré. Toutes les dates<br />
ont été données en nouveau style. Il s'agit soit <strong>de</strong> la date précise, soit d'une fourchette déterminée par<br />
les limites du terminus post quem et du terminus ante quem, ou par une autre conjecture. Dans le<br />
<strong>de</strong>rnier cas, ces indications sont portées entre crochets droits: [ ]. Les textes sont classés dans l'ordre<br />
chronologique. Les actes sans date sont placés à la date la plus récente <strong>de</strong> celles possibles.<br />
3. Analyse <strong>de</strong> l'acte. – Une brève analyse, aussi brève que précise, ne dépassant pas quelques lignes,<br />
donne le contenu du document.<br />
4. Tableau <strong>de</strong> la tradition. – Il s'agit <strong>de</strong> l'énumération <strong>de</strong>s originaux, <strong>de</strong>s copies et <strong>de</strong>s analyses <strong>de</strong><br />
1 Olivier Guyotjeannin, Jacques Pycke, Benoît-Michel Tock, Diplomatique Médiévale (Turnhout, Brepols, 1993 = L'Atelier<br />
du Médiéviste, 2), p. 397.<br />
6
l'acte en question. Conformément à l'usage, l'original est désigné par la lettre A; les copies sont<br />
désignées par les lettres B, C, D, etc. La quasi-totalité <strong>de</strong>s actes conservés en original se trouvent aux<br />
Archives Départementales <strong>de</strong> Tarn-&-Garonne, à Montauban (ADTG). Les copies se trouvent<br />
généralement dans les manuscrits <strong>de</strong> Doat, à la Bibliothèque Nationale <strong>de</strong> France (BNF). Les analyses<br />
proviennent du Répertoire d'Andurandy, aux Archives Municipales <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> (AMM); il s'agit <strong>de</strong>s<br />
actes qui n'ont pas été conservés en original ou en copie, mais dont l'existence est connue par la seule<br />
analyse d'Andurandy. Enfin, sous le mot "mention" sont donnés <strong>de</strong>s actes mentionnés chez un auteur,<br />
généralement Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, qui a consulté <strong>de</strong>s chartes disparues <strong>de</strong>puis lors.<br />
5. Bibliographie. – Sous ce titre est mentionnée la bibliographie ayant un rapport direct avec l'acte<br />
transcrit, ou avec son objet.<br />
6. Bibliographie et édition. – Les éditions éventuelles du texte en question sont portées dans cette<br />
rubrique. Il en est <strong>de</strong> même si l'acte a été traduit.<br />
7. Le texte. – Suit le texte <strong>de</strong> l'acte, transcrit selon les principes énoncés ci-<strong>de</strong>ssus.<br />
8. L'apparat. – Tous les textes <strong>de</strong> notre édition sont suivis d'un double apparat: les variantes textuelles<br />
et les notes explicatives.<br />
Les variantes textuelles seront très limitées. La quasi-totalité <strong>de</strong> cette édition étant réalisée sur les<br />
originaux ou <strong>de</strong>s copies fiables, il n'y a guère lieu <strong>de</strong> relever les variantes textuelles.<br />
Les notes explicatives comportent les renseignements nécessaires à une meilleure compréhension<br />
du texte. Il s'agit notamment <strong>de</strong>s i<strong>de</strong>ntifications <strong>de</strong>s personnes citées dans le texte, <strong>de</strong>s localisations<br />
géographiques et topographiques, et <strong>de</strong> la datation. L'i<strong>de</strong>ntification <strong>de</strong>s noms géographiques, <strong>de</strong>s<br />
toponymes et <strong>de</strong>s lieux-dits n'a pas toujours été aisée. Nous avons utilisé:<br />
– pour le département <strong>de</strong> l'Au<strong>de</strong>;<br />
Abbé Sabarthès, Dictionnaire topographique du département <strong>de</strong> l'Au<strong>de</strong> (Paris 1912).<br />
– pour le Tarn-&-Garonne:<br />
François Moulencq, Documents historiques sur le Tarn-et-Garonne. Diocèse, abbayes, chapitres,<br />
comman<strong>de</strong>ries, églises, seigneuries, 4 tomes (Montauban 1879 - 1894; réédités sous le titre Histoire<br />
du Tarn-et-Garonne, Paris 1991).<br />
Pierre Gayne, Dictionnaire <strong>de</strong>s paroisses du diocèse <strong>de</strong> Montauban (Montauban 1978).<br />
7
OCCITANISMES<br />
figurant dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
albareda saulaie<br />
anona froment<br />
artiga terre défrichée<br />
bordaria bor<strong>de</strong>rie<br />
capmasura métairie<br />
carreira rue<br />
casal maison<br />
civada avoine<br />
condamina champ franc <strong>de</strong> re<strong>de</strong>vance seigneuriale ; champ du domaine seigneurial ; champ <strong>de</strong><br />
bonne terre<br />
<strong>de</strong>nièr, dinhèr <strong>de</strong>nier<br />
dinairada latin : <strong>de</strong>nariata, <strong>de</strong>nariatus, dinerata : la surface d'une vigne nécessaire pour le<br />
rapport annuel d’un <strong>de</strong>nier (Du Cange)<br />
emina hémine, mesure <strong>de</strong> capacité égale à un <strong>de</strong>mi-setier<br />
engana tromperie, fourberie<br />
espatula épaule<br />
espleiha revenu, récolte, droit d'usage dans une forêt<br />
frankeza franchise<br />
mansus manse<br />
nausa, nauza prairie marécageuse<br />
paissièra barrage, digue, chaussée<br />
salvetat, salvetad sauveté<br />
sester, sestier setier, mesure <strong>de</strong> grain valant <strong>de</strong>ux hémines<br />
sestairada contenu d'un setier, terre que l'on peut ensemencer avec un setier <strong>de</strong> blé, sétérée. A<br />
<strong>Moissac</strong>, une sétérée faisait 3 ha 14 a 85 ca 05 : Duc-Lachapelle, Métrologie<br />
Française ou Traité du système décimal à l'usage du département du Lot<br />
(Montauban 1807), table XXV, p. 134.<br />
tasca droit <strong>de</strong> champart<br />
tenguda tenue<br />
villa hameau<br />
8
Abréviations<br />
ADTG Archives Départementales <strong>de</strong> Tarn-&-Garonne (Montauban)<br />
AM Archives Municipales<br />
Andurandy Répertoire <strong>de</strong>s archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, dressé en 1730 par Evariste<br />
Andurandy; ce registre se trouve aux Archives Municipales <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>,<br />
sous la cote JJ 1. Les "numéros Andurandy", cités dans la présente étu<strong>de</strong>,<br />
renvoient à ce Répertoire; ces mêmes numéros ont été portés par Andurandy<br />
lui-même sur les pièces correspondantes <strong>de</strong>s archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong>,<br />
actuellement aux Archives Départementales <strong>de</strong> Tarn-&-Garonne à<br />
Montauban.<br />
Apogée <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> REGIS DE LA HAYE, Apogée <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. L'abbaye clunisienne Saint-Pierre<br />
<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> à l'époque <strong>de</strong> la construction <strong>de</strong> son cloître et <strong>de</strong> son grand<br />
portail (Maastricht - <strong>Moissac</strong> 1995 = ISBN 90-802454-1-0).<br />
Brunel CLOVIS BRUNEL, Recueil <strong>de</strong>s plus anciennes chartes en langue provençale.<br />
Recueil <strong>de</strong>s pièces originales antérieures au XIII e siècle, 2 vol. (Paris,<br />
Picard, 1926-1952).<br />
Chronique d'Aymeric <strong>de</strong> Peyrac � Paris, Bibliothèque Nationale, ms. lat. 4991-A, contenant aux<br />
folios 152 - 178 la Chronique <strong>de</strong>s abbés <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et <strong>de</strong>s comtes <strong>de</strong><br />
Toulouse dans leur qualité d'abbés séculiers <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, par Aymeric <strong>de</strong><br />
Peyrac, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1377 à 1406. Cette chronique a été éditée et<br />
traduite par mes soins: Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1377 à<br />
1406. Chronique <strong>de</strong>s Abbés <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, éditée, traduite et annotée par<br />
REGIS DE LA HAYE (Maastricht - <strong>Moissac</strong> 1999 2 ).<br />
Doat Paris, BN, collection Doat: copies <strong>de</strong> documents réunies entre 1663 et 1670<br />
en 258 volumes par Jean <strong>de</strong> Doat (voir l'Introduction à cet ouvrage).<br />
Europäische Stammtafeln – DETLEV SCHWENNICK (éd.), Europäische Stammtafeln. Stammtafeln<br />
zur Geschichte <strong>de</strong>r Europäischen Staaten, t. I - ... (Marburg 1980 - ...).<br />
G Archives Départementales <strong>de</strong> Tarn-&-Garonne, série G; inventaire:<br />
GEORGES BOURBON, CHARLES DUMAS DE RAULY, Inventaire-sommaire<br />
<strong>de</strong>s archives départementales antérieures à 1790. Tarn-et-Garonne.<br />
Archives religieuses. Séries G et H (Montauban 1894).<br />
Gayne PIERRE GAYNE, Dictionnaire <strong>de</strong>s paroisses du diocèse <strong>de</strong> Montauban<br />
(Montauban 1978).<br />
Lagrèze-Fossat A. LAGREZE-FOSSAT, Etu<strong>de</strong>s historiques sur <strong>Moissac</strong>, t. 1 (Paris 1870), t. 2<br />
(Paris 1872), t. 3 (Paris 1874), t. 4 (Montauban 1940). Reprint <strong>de</strong>s trois<br />
premiers tomes, Treignac 1994.<br />
Moulencq FRANÇOIS MOULENCQ, Documents historiques sur le Tarn-et-Garonne.<br />
Diocèse, abbayes, chapitres, comman<strong>de</strong>ries, églises, seigneuries, 4 tomes<br />
(Montauban 1879 - 1894; réédités sous le titre Histoire du Tarn-et-Garonne,<br />
Paris 1991).<br />
Müssigbrod AXEL MÜSSIGBROD, Die Abtei <strong>Moissac</strong> 1050 - 1150. Zu einem Zentrum<br />
Cluniacensischen Mönchtums in Südwestfrankreich (Münster 1988 =<br />
Münstersche Mittelalter-Schriften, Band 58)<br />
Rupin ERNEST RUPIN, L'abbaye et les cloîtres <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> (Paris 1897 = reprint<br />
Treignac 1981)<br />
9
Textes<br />
10
ABBATIAT DE LEUTADE<br />
(fin du VII e siècle)<br />
1.<br />
680, mai<br />
Donation par Nizezius et son épouse Irmitru<strong>de</strong> <strong>de</strong> plusieurs villas.<br />
(faux)<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du X e siècle: ADTG, G 570 (Andurandy 5962).* Notice : Dufour 1972, p. 69.<br />
C. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 153rb-vb.<br />
D. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles” (perdus),<br />
du début du XII e siècle: Doat 128, f. 5r-8v.<br />
E. Analyses du XVIII e siècle: Andurandy 609 et 5962.<br />
Editions:<br />
a. Mabillon, Annales, t. 1, p. 686.<br />
b. HGL, ....<br />
c. Migne, PL 88, col. 1202-1204, acte n° XXI.<br />
d. Galabert, Paléographie<br />
e. C. Daux, Eclaircissements sur la charte <strong>de</strong> Nizezius (680), in: Revue d’Histoire <strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong><br />
France 2 (1911), p. 513-538, 641-663.<br />
f. Xavier Ravier, Remarques sur la charte <strong>de</strong> Nizezius, in: Nouvelle Revue d’Onomastique, n° 33-<br />
34 (1999), p. 141-142.<br />
g. Boudartchouk (Jean-Luc) et alii, « ’La Charte <strong>de</strong> Nizezius’ : encore un faux <strong>de</strong> l’abbaye<br />
clunisienne <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> ? », Annales du Midi, 2007, p. 269-308.<br />
Traduction: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 153rb-vb.<br />
Bibliographie: Devals aîné, Etu<strong>de</strong>s sur la topographie d’une partie <strong>de</strong> l’arrondissement <strong>de</strong><br />
Castelsarrasin pendant la pério<strong>de</strong> mérovingienne, in: Collection <strong>de</strong>s Mémoires lus à la Sorbonne en<br />
1867 (section Histoire) ; C. Daux, Eclaircissements sur la charte <strong>de</strong> Nizezius (680), in: Revue d’Histoire<br />
<strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong> France 2 (1911), p. 513-538, 641-663 ; Charles Higounet, L’occupation du sol entre Tarn<br />
et Garonne au Moyen Age, in: Annales du Midi 65 (1953), p. 301-330 ; Maurice Broëns,<br />
L’Onomastique domaniale entre Plateau Central et Garonne au VII e siècle, d’après les textes, in: Revue<br />
Internationale d’Onomastique 8 (1956), p. 161-183, 241-265; 9 (1957), p. 1-27 ; Florent Hautefeuille,<br />
Structures <strong>de</strong> l’habitat rural et territoires paroissiaux en Bas-Quercy et Haut-Toulousain du VII ème au<br />
XIV ème siècle (Université <strong>de</strong> Toulouse II Le Mirail, 1998) ; Xavier Ravier, Remarques sur la charte <strong>de</strong><br />
Nizezius, in: Nouvelle Revue d’Onomastique, n° 33-34 (1999), p. 111-142 [ce <strong>de</strong>rnier article reprend<br />
l’ensemble <strong>de</strong> la discussion sur ce texte] ; Boudartchouk (Jean-Luc) et alii, « ’La Charte <strong>de</strong> Nizezius’ :<br />
encore un faux <strong>de</strong> l’abbaye clunisienne <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> ? », Annales du Midi, 2007, p. 269-308 [prouve<br />
définitivement qu’il s’agit d’un faux].<br />
B.<br />
11
Mention dorsale ancienne: Karta <strong>de</strong> afiniano et sallis<br />
Venerabilem in Christo patrem et domno viro apostolico Leuta<strong>de</strong>m abbatem, vel omnem<br />
congregacionem monasterii Musciascense, infra pago Cadurcino, in onore Sancto Petro constructum<br />
esse vi<strong>de</strong>tur,<br />
ego enim Nizezius et uxor mea Irmitrudis, dum reatum conssciencie nostre agnovimus, opportet<br />
nobis ut dum Deus in nostra volumptate posuit, secundum euvangelicam leccionem veram,<br />
dispensatorem exin<strong>de</strong> pro Dei introitum facerem, et ut ad nos fiet Dominus sicud in suo dignatus est<br />
Euvangelio dicere: Va<strong>de</strong>, ven<strong>de</strong> omnia que abes, et da pauperibus, et veni, sequere me, et abebis<br />
tesaurum in cęlo. 1 Et i<strong>de</strong>o nos hanc ad veram vocem vi<strong>de</strong>mus vobis repredictis servi Dei vel ad omnem<br />
congregacionem qui infra ipso monasterio superius nominato constructum esse vi<strong>de</strong>tur.<br />
Dabo ego in pago Tolosano villas nuncupantes: Calme, Abili<strong>de</strong>, Rarolingus, Viva<strong>de</strong>remus,<br />
Sambiliano, 2 cum omni integritate sua per terminos, ac doa a nobis <strong>de</strong>signata.<br />
Et in alio loco, infra ipso pago, alias villas nostras: Amfiniano, curtes nostras indominicatas cum<br />
ecclesiis aud solariis, et viverio, et fructuario, piscatoriis, molendinis, simul cum apendiciis suis,<br />
Besingus, Scoternam villa, Etorfollingus villa, Sevetgamcollas vilare cum ecclesia sancti Medardi, qui<br />
est infra ipso terminio, cum omni integritate et soliditate, cum servis et colonis et merita libertorum, una<br />
per terminos et loca a nobis <strong>de</strong>signata, id est: <strong>de</strong> fluvio Garonna per mamare gurgite, in<strong>de</strong> per media<br />
villa Sallis, una cum ecclesia sancti Saturnini, quem data nostra precia, <strong>de</strong> Guirardo condam visi fuimus<br />
comparasse, in<strong>de</strong> per fanum quondam Peirucia, per fontem Niconastius, qui est in media Agra atque<br />
in<strong>de</strong> pervenit usque Novaliense seu in Montem Berterii quondam usque in Stirpiniago et vallum Euvaldi<br />
usque in media Saldruna, in<strong>de</strong> per Inligone usque in supradicto fluvio Garonna.<br />
Et in alio loco, infra ipso pago Tolosano, alias villas nostras his nominibus nuncupatas: Lampadiago<br />
cum ecclesia sancti Martini, Vulpiliago, Speutingus, Prarreta, Mutaciones, ecclesia cum vilare sancta<br />
Gemma, Villa Farpanas cum ecclesia sancti Germani, villa Gainago, villa Novolio cum ecclesia sancti<br />
Medardi. As villas superius nominatas cum ecclesiis et omnibus vilaribus et aiacenciis earum per<br />
teminos a nobis <strong>de</strong>signatos, qui sunt per medium Garonna, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> usque in media Agra, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> usque in<br />
Arona, in<strong>de</strong> per palu<strong>de</strong> Novaliense usque in suprascripta Garonna.<br />
Et in alio loco, in pago Agenense, villa nostra Virvicarias cum omni intecritate, una per terminos qui<br />
sunt per Illo Porto et terminum Vasalonis; <strong>de</strong> alio vero latus termine Bor<strong>de</strong>nse villa, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> per rivum<br />
Oppinione usque in media Garonna.<br />
Et in pago Elesano, alias villas nostras: Ginningus, Saviniago, cum omni integritate, sicut a nobis per<br />
terminos antiquos possi<strong>de</strong>re vi<strong>de</strong>tur.<br />
Relinquimus quoque propriis eredibus nostris, in falcidio, alias villas nostras, in pago Tolosano:<br />
Modorciago, Altomonte, Basile; et in pago Agenense: Pompeiago; et in pago Elesano: Malaronta.<br />
As quoque villas superius nominatas, excepto illas que in falcidio 3 dimitimus, alias vero omnes que<br />
hec inseruimus, cum omni integritate et soliditate, curtis, ecclesiis, domibus, edificiis, mancipiis, colonis<br />
ibi<strong>de</strong>m commanentibus, et merita libertorum et colonorum utriusque sexus, cum terris cultis et incultis,<br />
vineis, pratis, silvis, pascuis, aquis aquarumve <strong>de</strong>cursibus, cum omne jure et ajacenciis earum, quesitum<br />
et inquisitum, per hanc epistolam vendicionis et vobis trado, transfero atque transfundo ad possi<strong>de</strong>ndum,<br />
et accepimus a vobis precio in quo nobis bene complacuit, ho est solidos auri purissimi septingentos et<br />
pallios IIII or valentes solidos CC, es vero precia a vobis suscepta, anime nostre remedio, in alimonia<br />
pauperum ibi<strong>de</strong>m Deo serviencium expensavimus.<br />
Omnia vero hec superius nominata in manus vestras tradimus et succesorum vestrorum, ut<br />
possi<strong>de</strong>atis, et quicquid exin<strong>de</strong> facere volueristis liberum omnibus perfruatis arbitrium, stipulacione<br />
subnixa.<br />
Facta carta vendicionis ista in mense Madio, anno septimo regni domni nostri Theo<strong>de</strong>rici regis. 4<br />
Signum Mizezius, peccator, et Hermitrus<strong>de</strong>s hanc epistolam vendicionis recognovimus et<br />
subsignavimus.<br />
1 Matthieu 19,21.<br />
2 Pour les localisations <strong>de</strong>s toponymes <strong>de</strong> cet acte, nous renvoyons à l’article <strong>de</strong> Xavier Ravier, cité dans la Bibliographie.<br />
3 Falcidie: disposition du droit romain, visant, en cas <strong>de</strong> donations à <strong>de</strong>s tiers, à réserver une partie <strong>de</strong> l’héritage aux héritiers.<br />
4 Thierry III (652-690/691), roi <strong>de</strong> Neustrie et <strong>de</strong> Bourgogne <strong>de</strong> 673/675 à 690/691.<br />
12
Sig+ Gundoberto. Sig+ Sicardo. Sig+ Al<strong>de</strong>berto. Sig+ Almare. Sig+ Sicardus Rubes. Sig+ Autrico.<br />
Sig+ Dacoleno. Sig+ Bermaro. Sig+ Frotico. Sig+ Guntario. Sig+ Bertaldo. Sig+ Beboni.<br />
Actum Musciaco monasterio puplice, die et anno quo sunt. C.<br />
Cloroinus exius supeniri meo scripsisse, subsignasse.<br />
13
ABBATIAT D’ERMENIN<br />
(fin du VIII e -début du IX e siècle)<br />
2.<br />
[815/816]<br />
Donation par Agarn, évêque <strong>de</strong> Cahors, <strong>de</strong>s églises <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Bioule, <strong>de</strong> Saint-Martin<br />
<strong>de</strong> Meauzac, et <strong>de</strong> Saint-Rustice.<br />
(faux)<br />
A. Original perdu. Il s’agit probablement <strong>de</strong> l’”acte separé en un parchemin”, vu par Doat en<br />
1669.<br />
B. Copie incomplète dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire, composé <strong>de</strong> 4 feuilles <strong>de</strong> parchemin,<br />
totalisant 16 pages, h. 285 mm, l. 210 mm, du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I<br />
(Andurandy 1656), p. 1-2.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “reste <strong>de</strong> cartulaire contenant vingt huit feuiles” (perdu) du<br />
début du XII e siècle: Paris, BN, collection Doat, vol. 128, f. 1r-4r.<br />
D. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12773, p. 10-11.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656 (= B).<br />
F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, figurant dans un<br />
fragment <strong>de</strong> cartulaire (perdu): Andurandy 603, n° 41.<br />
Editions:<br />
a. Joannes Mabillon, Annales ordinis S. Benedicti, occi<strong>de</strong>ntalium monachorum patriarchæ, t. 2<br />
(Paris 1704), p. 267 (“ex Moisiacensi chartario” = D).<br />
b. Dom Cl. Devic, dom J. Vaissète, Histoire Générale du Languedoc, avec <strong>de</strong>s notes et les<br />
pièces justificatives, t. 2 (Toulouse, Privat, 1875), Preuves, acte n° 7, col. 50-52 (d’après a).<br />
c. Gallia Christiana, t. I, Instrumenta, acte XVI, p. 36 (“ex chartar. Moïsiac. et schedis<br />
Colbertinis” [= Doat]).<br />
Bibliographie et traduction: Régis <strong>de</strong> la Haye, Moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et faussaires (III), in: BSATG<br />
123 (1998), p. 21-41.<br />
C (première partie du texte) et B (secon<strong>de</strong> partie du texte).<br />
Cum omnibus hominibus in commune benefacere jubemur, a) nullomodo gratiam Summi Regis et<br />
Æterni Remuneratoris Dei b) accipere diffidimus; si c) his quoque, quibus cura regendi nobis d) commissa<br />
est, impensius aliquid beneficii impartire e) stu<strong>de</strong>mus.<br />
Idcirco ego Awarnus, episcopus humillimus, cunctis successoribus meis per tempora futuris notum<br />
fieri volo, quod f) post aliquanta, quæ successione parentum meorum seu regali munificentia mei juris<br />
extiterant, g) prædia matri ecclesiæ Caturcenæ, cui Deo auctore præsi<strong>de</strong>o, collata, Moisiaci quoque<br />
loco, in diocesi ejus<strong>de</strong>m ecclesiæ, supra flumen Tarni h) in honore sanctorum apostolorum Petri et<br />
Pauli monasterio constructo, aliquantulum contulerim.<br />
Dono quippe jure perpetuæ cessionis Omnipotenti Deo et ejus i) apostolis in eo<strong>de</strong>m loco jamdicto j)<br />
Moisiaco, ubi vir venerabilis Hermenninus abbas cum maxima congregatione monachorum Deo<br />
militare vi<strong>de</strong>tur, prædium meum in pago Caturcino situm, ecclesiam scilicet in honore sancti Petri<br />
fundatam, cum adjecenti k) villa, juxta alveum Avarionis, loco cui vocabulum est Biolis; alteram l)<br />
14
quoque (B) ecclesiam in pago Tholosano, super ripam fluminis Tarni, in honore sancti Martini<br />
fundatam, cum ipsa curte vulgo Melzag m) nominata. n) Insuper et alio loco in ipso pago Tolosano, aliud<br />
predium meum, quod <strong>de</strong> fisco regali competenti servitio adquisivi, ubi sanctus Rusticus martyr et<br />
episcopus, antecessor utique meus, corpore quiescit, cum capella sancti Petri sibi conjuncta, similiter<br />
cedo et trado ei<strong>de</strong>m Domino Deo et sanctis apostolis ejus in præfato monasterio Moysiaco, tenendum<br />
et possi<strong>de</strong>ndum a fratribus presentibus o) et futuris, ibi<strong>de</strong>m pro stabilitate p) tocius christianitatis Deo<br />
servientibus.<br />
Et in villis sive villaribus prenominatis, quantum ego visus sum abere et tenere, vel quislibet q)<br />
homo per me, ecclesias et quicquid ad ecclesiasticum jus attinet, terras, vineas, mansos, liberos,<br />
servos et ancillas, aquas aquarumque r) <strong>de</strong>cursus, cultum et incultum, tam ad exitus quam ad ingressus,<br />
totum ab integro trado tenendum, habendum et possi<strong>de</strong>ndum in supradicto s) monasterio Moysiaco, pro<br />
salute anime mee et parentum meorum seu tocius plebis mihi a Deo t) commisse.<br />
Do siqui<strong>de</strong>m potestate, domni mei Ludovici serenissimi regis evectus protectione hac u) suffultus<br />
pontificali auctoritate et totius cleri ecclesie Katurcensis corroboratione, cunctis fi<strong>de</strong>libus christianis<br />
in nostra diocesi commorantibus, ut quicumque pro salute anime sue <strong>de</strong> prediis aut substantiis suis<br />
Deo in eo<strong>de</strong>m monasterio aliquid offerre voluerit, liberam habeat facultatem. Oblationes vero v)<br />
cujuscumque rei sint w) in terrenis x) sive mobilibus rebus, vel in sacris tesauris ibi<strong>de</strong>m Deo oblatis,<br />
intacti et inviolati in y) perpetuo permaneant, z) ordinamus atque constituimus perpetua sanctione.<br />
Si quis autem ausu aa) temerario extiterit, qui injuste contra hanc nostram cossessionem bb) seu<br />
oblationem insurgere voluerit, eterna cc) dampnatione se noverit puniendum.<br />
Ut vero hec nostra in eternum firma stabilisque permaneat donatio, propriis [grattage] nominis dd)<br />
astipulatione censuimus consignatam red<strong>de</strong>re, auctoritate quoque jam dicti ee) domni Ludovici regis<br />
firmare, ne presentes aut futuri ulla valeant occasione ff) calumpniare.<br />
S. Aguarni, Katurcensis episcopi. S. Asterii, archidiaconi. S. Ingelberti, <strong>de</strong>cani. S. Hectoris. S.<br />
Uciandi. gg) S. Egelrandi. hh)<br />
Facta carta anno Incarnationis Domini dc.lxx iii°, ii) eun<strong>de</strong>m principis domni Ludovici anno<br />
secundo regni Francorum. Feliciter. Amen. jj)<br />
A<strong>de</strong>odatus <strong>de</strong>rogatus kk) scripsit.<br />
___________<br />
a. jubemur] jubeamur D – b. Dei] Domini D – c. si] sed D – d. nobis] omm. D – e. impartire] impertire D – f. quod] om. D –<br />
g. extiterant] esse vi<strong>de</strong>ntur D – h. supra flumen Tarni] super fluvium Tarnis D – i. ejus] ejus<strong>de</strong>m D – j. jamdicto] in dicto D<br />
– k. adjecenti] adjacenti D – l. alteram] aliam D – m. Melzag] Melsag C – Mulzacq D – n. nominata] nuncupata D – o.<br />
presentibus] præsentibus ibi<strong>de</strong>m D – p. ibi<strong>de</strong>m pro stabilitate] per habilitatem D – q. vel quislibet] velut quilibet D – r.<br />
aquarumque] aquarumve D – s. in supradicto] Insuper dicto D, qui relie cette ligne à l’alinéa suivant. – t. Deo] Domino D –<br />
u. hac] lisez: ac – v. Oblationes vero] oblatione sua, C – w. sint] sint, sive D – x. terrenis] terris D – y. intacti et inviolati in]<br />
intactæ en inviolatæ ibi D – z. permaneant] remaneant D – aa. ausu] usu D – bb. cossessionem] cessionem C, D – cc. eterna]<br />
ab æterna C – dd. propriis [grattage] nominis] proprii nominis C – proprii signi D – ee. dicti] dicta D – ff. occasione] eam<br />
add. D – gg. Uciandi] Vejandi D – hh. Egelrandi] Elgelrandi D – ii. Facta carta anno Incarnationis Domini dc.lxx iii°] Facta<br />
carta anno Incarnationis Domini sexcentesimo septuagesimo tertio C – Facta carta donationis anno Incarnationis Domini<br />
DCLXXIII D – jj. eun<strong>de</strong>m principis domni Ludovici anno secundo regni Francorum. Feliciter. Amen.] ejus<strong>de</strong>m principis<br />
domini Ludovici anno secundo. C – ejus<strong>de</strong>m principis domni Hludovici anno II regni Francorum. I. D. N. F. A. D – kk.<br />
<strong>de</strong>rogatus] rogatus D<br />
15
ABBATIAT DE RANGARIC<br />
(début du IX e siècle)<br />
3.<br />
818, 26 juin<br />
Privilège, accordé par Pépin I er , à la <strong>de</strong>man<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’abbé Rangaric, confirmant au monastère <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong> et à son prieuré <strong>de</strong> Marcilhac, l’immunité octroyée par Louis le Pieux.<br />
A. Original perdu.<br />
TEXTE ORIGINAL:<br />
(texte interpolé)<br />
B. Copie partielle du XVII e siècle par Dom Estiennot, publiée par Dom Bouquet, Recueil <strong>de</strong>s<br />
historiens <strong>de</strong>s Gaules et <strong>de</strong> la France, t. VI, nouvelle édition (Paris 1870), p. 663.<br />
Editions:<br />
a. Dom Bouquet, Recueil <strong>de</strong>s historiens <strong>de</strong>s Gaules et <strong>de</strong> la France, t. VI, nouvelle édition (Paris<br />
1870), p. 663, n. 1 (d’après Estiennot).<br />
b. L. Levillain, Sur <strong>de</strong>ux documents carolingiens <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in: Le Moyen Age 27<br />
(1914), p. 17.<br />
c. Léon Levillain, Recueil <strong>de</strong>s actes <strong>de</strong> Pépin I er et <strong>de</strong> Pépin II, rois d’Aquitaine (814-848) (Paris<br />
1926 = Chartes et Diplômes relatifs à l’histoire <strong>de</strong> France), n° I, p. 1-4.<br />
TEXTE INTERPOLÉ:<br />
C. Pseudo-original perdu.<br />
D. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle, dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac: Paris, BN, ms.lat.<br />
4991-A, f. 135r-136r.<br />
Editions:<br />
d. Dom Bouquet, Recueil <strong>de</strong>s historiens <strong>de</strong>s Gaules et <strong>de</strong> la France, t. VIII, nouvelle édition (Paris<br />
1871), p. 356-357, n. III.<br />
e. L. Levillain, Sur <strong>de</strong>ux documents carolingiens <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in: Le Moyen Age 27<br />
(1914), p. 18-20.<br />
f. Léon Levillain, Recueil <strong>de</strong>s actes <strong>de</strong> Pépin I er et <strong>de</strong> Pépin II, rois d’Aquitaine (814-848) (Paris<br />
1926 = Chartes et Diplômes relatifs à l’histoire <strong>de</strong> France), n° XLVIII, p. 178-183.<br />
Traduction: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, Annexe 4.<br />
Bibliographie, édition et traduction: Régis <strong>de</strong> la Haye, Moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et faussaires (IV), in:<br />
BSATG 124 (1999), p. 47-58.<br />
(Texte original en pleine page et dans la colonne <strong>de</strong> gauche; texte interpolé dans la colonne <strong>de</strong> droite).<br />
16
B.<br />
Pipinus, gratia Dei Aquitanorum 1<br />
rex.<br />
Si erga loca sanctorum, etc.<br />
Noverint igitur omnes Christi fi<strong>de</strong>les quod vir<br />
venerabilis Rangarius abbas<br />
17<br />
C.<br />
Si erga loca divinis cultibus emancipata<br />
propter amorem Dei ejusque dominio et ejus<strong>de</strong>m<br />
locis famulancium benefficia opportuna largimur,<br />
largiturum nobis asseruit Domini premia eterne<br />
remuneracionis et non diffidimus.<br />
I<strong>de</strong>o omnium nostrorum fi<strong>de</strong>lium<br />
tam presencium quam futurorum industria, quia<br />
vir venerabilis Raugaricus abbas<br />
ex monasterio quod dicitur Moissiacum, in pago Caturcino super fluvium qui dicitur Tarnus, quod olim<br />
sanctus Amandus abbas in honore sancti Petri apostolorum principis construxit,<br />
adiens præsentiam nostram, obtulit obtutibus<br />
nostris immunitatem domni et genitoris nostri<br />
Hludovici serenissimi augusti,<br />
obtutibus nostris auctoritatem immunitatis domini<br />
et genitoris nostri Ludovici serenissimi augusti<br />
optulit,<br />
in qua erat insertum quod non solum i<strong>de</strong>m genitor noster, verum etiam præ<strong>de</strong>cessores reges prædictum<br />
monasterium, ob amorem Dei tranquillitatemque fratrum ibi<strong>de</strong>m existentium, semper sub plenissima<br />
tuitione et immunitatis <strong>de</strong>fensione ac honore habuissent.<br />
Ob cujus rei firmitatem postulavit a nos<br />
præfatus abbas ut prædictum monasterium sub<br />
nostra quoque <strong>de</strong>fensione et mun<strong>de</strong>burdo<br />
poneremus.<br />
Decernimus ut nullus in præfatum locum<br />
exigere præsumat freda, etc.,<br />
Sed pro rei firmitate postulavit a nobis prefatus<br />
abbas ut paternum seu pre<strong>de</strong>cessorum nostrorum<br />
regum semper habendum hujus se rei immunitatis<br />
preceptum ob amorem Dei et reverenciam ipsius a)<br />
circa ipsum monasterium fieri sentereus. b)<br />
Cujus peticioni assensum prebuimus et hoc<br />
nostre auctoritatis preceptum erga ipsum<br />
monasterium,<br />
una cum cellula sibi subjecta, quæ est sita in loco nuncupato Marsiliaco, super fluvio Celeris, atque<br />
fundata<br />
in pago Caturcino et dicata<br />
in honore Apostolorum ejus<strong>de</strong>m Principis,<br />
etc. immunitatis atque tuicionis gratia, que c) Dei cultus<br />
amore, pietatis nostro remedio fieri <strong>de</strong>cernimus.<br />
Propter quod precipimus atque mandamus,<br />
quod nullus ju<strong>de</strong>x publicus vel quilibet ex<br />
judiciaria potestate d) sive villas sive<br />
loca vel agros vel domos sive reliquas<br />
possessiones memorati monasterii, quas illo e)<br />
tempore juste et racionabiliter possi<strong>de</strong>[ban]t<br />
[monachi in eo<strong>de</strong>m pago Caturcinio sive<br />
Tholosano sive in aliquibus partibus vel<br />
quibuslibet ubicumque ipsi monachi aliquid<br />
possi<strong>de</strong>re vi<strong>de</strong>ntur, sive ecclesias sive mansiones<br />
memorati monasterii,] f) vel que <strong>de</strong>inceps in jure<br />
1 Pépin I er , roi d’Aquitaine <strong>de</strong> 814 à 838, <strong>de</strong>uxième fils <strong>de</strong> Louis le Débonnaire.
Datum VI kalendas Julii, anno V post <strong>de</strong>cessum<br />
domni Karoli et serenissimi augusti, et III anno<br />
regni nostri,<br />
in Castillione castro, quod est super fluvium Dordoniæ. 2<br />
In Dei nomine feliciter. Amen. Feliciter.<br />
___________<br />
18<br />
ipsius g) dum placuerit pietati augere, ad causas<br />
audiendas vel fieuda h) vel tributoria aut manciones<br />
vel paratas faciendas aut fi<strong>de</strong>jussiones<br />
expetendas, communes vel proprias personas, i)<br />
ingenuos quoque et conservos qui per ipsam<br />
causam et sperare vi<strong>de</strong>ntur distingendo, k) nec ullas<br />
redibiciones aut illicitas occasiones requirendas,<br />
nostris et futuris temporibus, ingredi au<strong>de</strong>at.<br />
Sed liceat memorato abbati suisque<br />
successoribus vel omni congregacioni ibi<strong>de</strong>m<br />
<strong>de</strong>genti res predicti monasterii sub immunitatis<br />
nostre <strong>de</strong>fencionis quieto ordine possi<strong>de</strong>re, ac<br />
predictam sellulam Marcilliaco nominatim, cum<br />
omnibus appendiciis suis, acquisitis vel<br />
acquirendis, in eternum habere et tenere.<br />
Et quicquid exin<strong>de</strong> fiscus poterat sperare,<br />
gracie nostre precepcione monasterio prefato<br />
concedimus in helemosinas pauperum et stipendia<br />
monachorum ibi<strong>de</strong>m Deo famulancium et<br />
perpetua conservacione divina orare <strong>de</strong>lectent pro<br />
nostra prosperitate atque totius regni nostri<br />
stabilitate.<br />
[Episcopis vero Caturcensis ecclesie, ut<br />
nullam dominacionem aut potestatem super ipsos,<br />
super eorum res assumant aut mancionaticos<br />
exigant, omnino prohibemus, salva auctoritate<br />
canonica.] l)<br />
Quando vero predictus abbas aut successores<br />
ejus <strong>de</strong> hac luce migraverint, quamdiu ipsi<br />
monachi inter se tales invenire poterint, qui ipsam<br />
congregacionem secundum regulam sancti<br />
Benedicti regere valeant, per hanc auctoritatem et<br />
consensum nostrum, habeant <strong>de</strong>inceps licenciam<br />
super se eligendi abbates.<br />
Hanc itaque auctoritatem, ut pleniorem in Dei<br />
nomine vigorem et a fi<strong>de</strong>libus sancte Dei ecclesie<br />
et a nostris diligencius conservetur, anulli nostri<br />
impressione subter misius m) sigillari.<br />
domni Ludovici serenissimi augusti et eciam<br />
regni nostri, 1<br />
1 C’est impossible. Il y a au moins un an <strong>de</strong> décalage entre le règne <strong>de</strong> Louis le Pieux et <strong>de</strong> Pépin.<br />
2 Castillon, aujourd’hui Castillon-la-Bataille (Giron<strong>de</strong>, arr. Libourne, ch.l.c.), sur la Dordogne.
a. ipsius] le formulaire ajoute: loci – b. sentereus] lisez: censeremus – c. que] lisez: pro – d. in ecclesias] ajoutés en fonction du<br />
formulaire. – e. illo] vu le formulaire, il faut lire: mo<strong>de</strong>rno – f. entre crochets et en italiques: interpolation. – g. ipsius] certains<br />
formulaires ajoutent: sancti loci – h. fieuda] lisez: freda – i. communes vel proprias personas] il s’agit probablement d’une<br />
contamination du texte. Le formulaire dit: aut homines ipsius monasterii, tam – k. per ipsam causam et sperare vi<strong>de</strong>ntur<br />
distingendo] il faut probablement corriger d’après le formulaire: super terram ipsius rese<strong>de</strong>re vi<strong>de</strong>ntur, distringendos – l.<br />
interpolation – m. misius] corrigez: jussimus<br />
19
ABBATIAT DE WITARD<br />
(première moitié du IX e siècle)<br />
4.<br />
837, mai<br />
Donation par Léger et Adalberge, sa femme, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> “Linars”, et <strong>de</strong>s églises <strong>de</strong> Saint-Hilaire,<br />
<strong>de</strong> Sainte-Anastasie et <strong>de</strong> Saint-Sernin <strong>de</strong> Valuéjols, en Auvergne.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie ancienne: ADTG, G 570 (Andurandy 7278 ?)<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 129, f. 21r-23r.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 7278.<br />
Bibliographie et édition: Galabert, Sur la date <strong>de</strong> quelques actes relatifs à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et<br />
notamment à ses possessions dans l’Auvergne, in: Annales du Midi 25, p. 409-428.<br />
B.<br />
Gloriosissimum et post Dominum fortissimum patronum sanctum Petrum principem Apostolorum, cui<br />
traditæ sunt claves regni coelorum esse credimus, in ejus 1 honore et nomine mater ecclesia Moisiacensis<br />
monasterii in pago Katercino supra alveum Tarnis sita esse dignoscitur, ubi vitæ venerabilis<br />
Witardus abbas supra gregem monachorum rector esse vi<strong>de</strong>tur, in quo loco in Dei nomine ego<br />
Leotgarius et uxor mea Adalberga cedimus beato Petro apostolo ad supradicti monasterii luminaria<br />
concinnanda, alo<strong>de</strong>m nostrum, qui est in pago Arvernico, in villa cujus vocabulum est Linars, omnes<br />
mansos nostros, cum dominicaturis, cum omnibus adjacentiis eorum quantumcumque in præfata villa<br />
Linars visi sumus habere vel possi<strong>de</strong>re, et quantum ad ipsos mansos pertinere vi<strong>de</strong>tur, totum nos et ab<br />
integro cedimus beato apostolo Petro et habitatoribus ejus in supradicto monasterio Moysiaci.<br />
Donamus etiam in aliis locis, in ipso pago Arvernico, quasdam ecclesias nostri iuris ad præfati<br />
monasterii et ejus habitatorum victum, scilicet ecclesiam sancti Hilarii super flumen Elenionis 2 et<br />
Elenchæ 3 sitam, aliam quoque ecclesiam sanctæ Eustaziæ in ipso confinio, 4 sed etiam in alio loco<br />
ecclesiam sancti Saturnini in villa quæ dicitur a Voleuil, 5 istas ecclesias cum <strong>de</strong>cimis, et primitiis, et<br />
cimiteriis suis, et quidquid ad ipsas in aliquo loco pertinere vi<strong>de</strong>tur, ita concedimus et donamus beato<br />
Petro in loco Moysiaco et habitatoribus ejus, ad victum eorum, sicut supradictum est, ut habeant et<br />
possi<strong>de</strong>ant imperpetuum, et ipsi monachi habitationem suam in quali loco melius elegerint ad<br />
serviendum Deo ibi construant, et quidquid ex nostris vel aliis bonis hominibus per Dei adjutorium<br />
acquirere potuerint in curtis, casis, in ortis, in pascuis, terris, vineis, pratis, garricis, aquis, molendinis,<br />
cultis et integris, totum et ab integro, liberam habeant potestatem tenendi et possi<strong>de</strong>ndi.<br />
Si quis vero parentum nostrorum, vel aliqua potestas, vel qualiscumque homo istam cartam<br />
eleemosinariam violare vel irrumpere voluerit, inprimis iram Dei Omnipotentis incurrat, et a liminibus<br />
sanctæ Dei ecclesiæ extraneus fiat, et cum Datan et Abiran vivus absorbeatur in infernum, 6 et insuper<br />
componat fratribus prædicti monasterii Moysiacensis super altare sancti Petri auri libras tres argenti<br />
libras sex, stipulatione subnixa.<br />
1 Lisez: cuius.<br />
2 L’Alagnon, affluent <strong>de</strong> l’Allier.<br />
3 L’Allanche, affluent <strong>de</strong> l’Alagnon.<br />
4 Sainte-Anastasie (Cantal, arr. Saint-Flour, canton Allanche).<br />
5 Valuéjols (Cantal, arr. Saint-Flour, canton Saint-Flour-sud).<br />
6 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
20
Facta cessio ista mense Majo, anno vicesimo quarto domini Ludovici serenissimi regis Francorum, 1<br />
et a) Leotgarii, et uxoris ejus Adalberga qui donationem istam firmaverunt et scribere rogando<br />
jusserunt. Frodgarius amicus et consanguineus eorum firmavit. et b) Ragambaldi. et c) Simproniani.<br />
Signum + Stabilis. Signum + Ingelberti. Signum + Hil<strong>de</strong>fredi. Signum + Bertrandi. Signum + Jordani<br />
archipresbiteri. Signum Viviani presbiteri. Signum Viviani presbiteri.<br />
Eracleus presbiter scripsit.<br />
___________<br />
a. et] lisez signum – b. et] lisez signum – c. et] lisez signum<br />
1 Louis le Pieux, roi d’Aquitaine <strong>de</strong>puis Pâques 781, empereur <strong>de</strong>puis le 28 janvier 814.<br />
21
5.<br />
847, mars<br />
Donation par Austorgue <strong>de</strong> la fortification <strong>de</strong> Cor<strong>de</strong>s et <strong>de</strong> terres sises en Villelongue, à Saint-<br />
Porquier et à Couture.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie ancienne: ADTG, G 570 (Andurandy 5970).* Notice: Dufour 1972, p. 97.<br />
C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 109rb.<br />
D. Copies du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 547 et 779.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle (perdu):<br />
Andurandy 603, n° 19.<br />
F. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5970.<br />
Editions:<br />
a. Devals aîné, Etu<strong>de</strong>s sur la topographie d’une partie <strong>de</strong> l’arrondissement <strong>de</strong> Castel-Sarrasin<br />
pendant la pério<strong>de</strong> mérovingienne, p. 21.<br />
b. HGL, t. 2, p. 274.<br />
c. Levillain, p. 33-35.<br />
Bibliographie, édition et traduction: Régis <strong>de</strong> la Haye, Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes est-il l’ancien Cerrucium<br />
?, in: BSATG 119 (1994), p. 73-83.<br />
B.<br />
< >: lacunes, complétées d’après Levillain.<br />
Mention dosale ancienne: Karta <strong>de</strong> cerrucu castello<br />
+<br />
Cum cursus humane vite proclivis trahatur ad mortem, et incertum unicuique homini sit quando ex hoc<br />
transeat seculo, quapropter, dum in suo quisque consistit arbitrio, <strong>de</strong>bet sollicite querere quid ei post<br />
mortem proficiat ad salutem.<br />
Idcirco ego in Dei nomine Austoricus, Christique Re<strong>de</strong>mptoris nostri amore, et ut mihi i<strong>de</strong>m pius<br />
Re<strong>de</strong>mtor me a meis absolvat vinculis <strong>de</strong>lictorum, cedo viro venerabili Uuittardo abbati et monachis<br />
ibi<strong>de</strong>m ab eo congregatis, presentibus scilicet et futuris, sub norma vel ordine regularis vite <strong>de</strong>gentibus<br />
beati Benedicti, castrum quod Cerrucium dicitur, 1 situm in pago Tolosano, super fluvium Garonna, in<br />
vicaria Garonensem 2 quæ in subdivali ejus plaga australi ubi ipsud monasterium situm est, cui<br />
vocabulum inponimus “Bone Vallis”, in honore Dei ejusissimi apostoli Petri et sancti Aviti,<br />
ubi ipse cum suis Deo famulari vi<strong>de</strong>tur, et ut pro meis <strong>de</strong>lictis apud Deum intercessores exhistant.<br />
Idcirco ego ipsum castellum, quod mihia domni et senioris mei serenissimi Pipini<br />
regis per cartulam obvenit, <strong>de</strong> meo jure et potestate trado in jure et potestate illorum, presencium scilicet<br />
et futurorum, una com et edificiis, terris cultis et incultis, vineis, pomiferis, silvis, pratis,<br />
pascuis, molendinis, piscatoriis, ovicinis, exio et regressio, cum omni jure et adjacentias ad ipsum<br />
castrum pertinentibus, sicut a nobis presenti tempore possi<strong>de</strong>tur. Et nos eis <strong>de</strong>signatum habemus contra<br />
orientem et meridiem per Garonnam et illam guttam quæ <strong>de</strong>currit per termino, 3 et signa a nobis<br />
facta usque in supradicto fluvio, in Garonnam. Quantum infra istos fines conclusum est, totum et ab<br />
integrum dono.<br />
1<br />
Il doit s’agir <strong>de</strong> Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes. Voir: Régis <strong>de</strong> la Haye, Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes est-il l’ancien Cerrucium ?, in: BSATG<br />
119 (1994), p. 73-83.<br />
2<br />
La viguerie <strong>de</strong> Garnès s’étendait sur les coteaux à l’ouest <strong>de</strong> la Garonne.<br />
3<br />
Il s’agit du petit ruisseau passant à l’ouest <strong>de</strong> Cor<strong>de</strong>s, appelé localement “Le Tailleur”.<br />
22
Cedo et in Villalonga, 1 in villa sancti Porcarii 2 et villa Gottorum, 3 terras et vineas quascumque<br />
Atilius Rodaldi habebat in eas<strong>de</strong>m villas. Quando <strong>de</strong> hac vita migravit, perpetualiter volumus esse<br />
concessum, ita ut <strong>de</strong> ab odierno die ipsi et successores eor exin<strong>de</strong> pro oportunitate sua<br />
facere voluerint, liberum in omnibus perfruantur arbitrium.<br />
Et, quod futurum esse non credo, si ego ipse, instigante Diabolo, contra hanc donatione a me<br />
facta venire temtavero, aut ullus <strong>de</strong> heredibus aut pro heredibus meis, vel quislibet persona, ullo<br />
umquam teore eam inrumpere voluerit, Omnipotentis incurrt et a liminibus sanctæ<br />
ejus ecclesię exors maneat, et cum Core, Dathan et Abiron, quos ob scelere <strong>de</strong>v terra obsorbuit, 4<br />
pars illius stagno ignis et sulfuris, et cum Balthasar qui sacratissima Dei vasa contra preceptum<br />
Domini indignis tractans manibus or sacrilego mortem repent æternalem, 5 et ejus<br />
pulsatio nullo umquam tempore obtineat effectum. Stipulatione subnixa.<br />
Facta cessio ista se Martio, anno Incarnationis Domini DCCC mo .XL mo .VII et rgnante<br />
Lothario imperatore anno VI.<br />
Austoricus.<br />
Sig. Austo qui hanc cartulam contulitionis fieri et adfirmare rogavit. Sig. Datoni fratris <br />
Sig. Olibani. Sig. Bertarii. Signum Atilio A. Sig. Teadgarii. Sig+ Doctriramni. Sig. Garinnomancii.<br />
Sig. Siguualdi. Sig. Costani qui Ucian<strong>de</strong> vocatur. Sig. Dodoagnaldi. Sig. Dadulino. Sig. Bosone. Sig+<br />
Wandarii. Sig+ Dedoni. Sig+ Salomon. Sig+ Uciandi. Sig+ Agusto. Sig+ Sig+ Ebeloni. Sig+ Sig+<br />
Dodo rogitus. Sig+ Rigoni presbitero.<br />
Sepparinus presbiter pressens fuit.<br />
1 L’archidiaconé <strong>de</strong> Villelongue s’étendait entre Tarn, Garonne, Tescou et Tescounet: François Moulencq, Firmin Galabert,<br />
Documents historiques sur le Tarn-et-Garonne, t. 1 (Montauban 1879 = reprint Paris 1991), p. XLIV.<br />
2 Saint-Porquier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
3 Il ne peut s’agir <strong>de</strong> Goudourville, qui ne se trouve pas en Villelongue. Il s’agirait plutôt, vu le contexte géographique, <strong>de</strong><br />
Godor(e) ou Couture, sur la commune d’Escatalens, qui fait encore l’objet d’une donation à <strong>Moissac</strong> vers 954.<br />
4 Voir: Nombres 16.<br />
5 Voir: Daniel 5.<br />
23
ABBATIAT D’ARQUINAR<br />
(début du X e siècle)<br />
6.<br />
[910], 3 septembre<br />
Acte <strong>de</strong> fondation par Guillaume, duc d’Aquitaine, <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 156vb.<br />
Edition: Bibliotheca Cluniacensis, col. 1-4; Bernard-Bruel, t. 1, n. 112, p. 124-128.<br />
Note: selon la mention d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac (B), l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> possédait ce texte dans ses cartulaires. C’est<br />
la raison pour laquelle nous le retenons ici.<br />
B.<br />
Arquinarius. cujus tempore, IX c .XX, Guillermus, dux Acquitanie, construxit Cluniacum et ibi<strong>de</strong>m posuit<br />
abbatem Bernonem, secundum cartularios monasterii nostri.<br />
a.<br />
Cunctis sane consi<strong>de</strong>rantibus liquet quod ita Dei dispensacio quibusque ditibus consulit, ut ex rebus quæ<br />
transitorie possi<strong>de</strong>ntur, si eis bene utuntur, semper mansura valeant præmia promereri; quod vi<strong>de</strong>licet<br />
divinus sermo possibile osten<strong>de</strong>ns, atque ad hoc omnino sua<strong>de</strong>ns, dicit Divicię viri re<strong>de</strong>mptio animę<br />
ejus. 1 Quod ego Guillelmus, dono Dei comes et dux, sollicite perpen<strong>de</strong>ns ac proprie saluti, dum licitum<br />
est, provi<strong>de</strong>re cupiens, ratum, immo pernecessarium duxi, ut ex rebis quæ michi temporaliter conlata<br />
sunt, ad emolumentum animę aliquantulum inperciar. Quippe qui a<strong>de</strong>o in his vi<strong>de</strong>or excrevisse, ne<br />
fortassis totum ad curam corporis in suppremo redarguar expendisse, quin pocius, cum subprema sors<br />
cuncta rapuerit, quiddam michi gau<strong>de</strong>am reservasse. Quæ scilicet causa nulla specia vel modo<br />
congruentius posse fieri vi<strong>de</strong>tur, nisi ut juxta Christi preceptum Amicos michi faciam pauperes ejus, 2<br />
utque hujusmodi actio non ad tempus, set continue peragatur, monastica professione congregatos ex<br />
propriis sumptibus sustentem. Ea si qui<strong>de</strong>m fi<strong>de</strong>, ea spe, ut quamvis ipse cuncta contempnere nequeam,<br />
tamen, dum mundi contemptores, quos justos credo, susceperim, justorum merce<strong>de</strong>m accipiam. 3<br />
Igitur omnibus in unitate fi<strong>de</strong>i viventibus Christique misericordiam prestolantibus, qui sibi successuri<br />
sunt et usque ad seculi consummationem victuri, notum sit quod, ob amorem Dei et Salvatoris nostri<br />
Jhesu Christi, res juris mei sanctis apostolis Petro vi<strong>de</strong>licet et Paulo <strong>de</strong> propria trado dominatione,<br />
Clugniacum scilicet villam, cum cortile et manso indominicato, et capella quæ est in honore sancte Dei<br />
Genetricis Mariæ et sancti Petri, apostolorum principis, cum omnibus rebus ad ipsam pertinentibus,<br />
villis siqui<strong>de</strong>m, capellis, mancipiis utriusque sexus, vineis, campis, pratis, silvis, aquis earumque<br />
<strong>de</strong>cursibus, farinariis, exitibus et regressibus, cultum et incultum, cum omni integritate. Quæ res site<br />
sunt in comitatu Matisconense, vel circa, suis unaquęque terminis conclusæ.<br />
Dono autem hæc omnia jam dictis apostolis ego Wuillelmus et uxor mea Ingelberga, primum pro<br />
amore Dei, in<strong>de</strong> pro anima senioris mei Odonis regis, progenitoris ac genitricis mee, pro me et uxore<br />
mea, salute scilicet animarum nostrarum et corporum, pro Avanæ nichilominus, que michi eas<strong>de</strong>m res<br />
1 Proverbes 13,8.<br />
2 Luc 16,9.<br />
3 Matthieu 10,41.<br />
24
testamentario jure concessit, pro animabus quoque fratrum ac sororum nostrorum nepotumque, ac<br />
omnium utriusque sexus propincorum, pro fi<strong>de</strong>libus nostris, qui nostro servitio adherent, pro statu etiam<br />
ac integritate catholicæ religionis. Postremo sicut omnes christiani unius compagę caritatis ac fi<strong>de</strong>i<br />
tenemur, ita pro cunctis, preteritorum scilicet, presencium sive futurorum temporum orthodoxis hęc<br />
donatio fiat.<br />
Eo siqui<strong>de</strong>m dono tenore, ut in Clugniaco in honore sanctorum apostolorum Petri et Pauli<br />
monasterium regulare construatur, ibique monachi juxta regulam beati Benedicti viventes congregentur,<br />
qui ipsas res perhennis temporibus possi<strong>de</strong>ant, teneant, habeant [atque] ordinent; ita duntaxat ut ibi<br />
venerabile oracionis domicilium votis ac subplicationibus fi<strong>de</strong>liter frequentetur, conversatioque celestis<br />
omni <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rio et ardore intimo perquiratur et expetatur, sedule quoque oraciones, postulationes atque<br />
obsecrationes Domino dirigantur, tam pro me quam pro omnibus, sicut eorum memoria superius digesta<br />
est. Sintque ipsi monachi cum omnibus prescriptis rebus sub potestate et dominatione Bernonis abbatis,<br />
qui, quandiu vixerit, secundum suum scire et posse eis regulariter presi<strong>de</strong>at. Post discessum vero ejus,<br />
habeant i<strong>de</strong>m monachi potestatem et licentiam quemcumque sui ordinis, secundum placitum Dei adque<br />
regulam sancti Benedicti promulgatam, eligere maluerint abbatem adque rectorem, ita ut nec nostra nec<br />
alicujus potestatis contradictione contra religiosam duntaxat electionem inpediantur. Per quinquennium<br />
autem Rome ad limina apostolorum ad luminaria ipsorum concinnanda, X solidos prefati monachi<br />
persolvant; habeantque tuitionem ipsorum apostolorum atque Romani pontificis <strong>de</strong>fensionem; et ipsi<br />
monachi cor<strong>de</strong> et animo pleno prelibatum locum pro posse et nosse suo edificent. Volumus etiam ut<br />
nostris successorumque nostrorum temporibus, prout oportunitas adque possibilitas ejus<strong>de</strong>m loci sese<br />
<strong>de</strong><strong>de</strong>rit, cotidie misericordiæ opera pauperibus, indigentibus, advenis, peregrinantibus, summa<br />
intencione ibi<strong>de</strong>m exibeatur.<br />
Placuit etiam huic testamento inseri ut ab hac die nec nostro, nec parentum nostrorum, nec fastibus<br />
regie magnitudinis, nec cujuslibet terrenę potestatis jugo, subiciantur i<strong>de</strong>m monachi ibi congregati;<br />
neque aliquis principum secularium, non comes quisquam, nec episcopus quilibet, non pontifex<br />
supradicte sedis Romanæ, per Deum et in Deum omnibusque sanctis ejus, et tremendi judicii diem<br />
contestor, <strong>de</strong>precor invadat res ipsorum servorum Dei, non distrahat, non minuat, non procamiet, non<br />
beneficiet alicui, non aliquem prelatum super eos contra eorum voluntatem constituat. Et ut hoc nefas<br />
omnibus temerariis ac improbis arcius inibeatur, adhuc i<strong>de</strong>m inculcans subjungo.<br />
Et obsecro vos, o sancti apostoli et gloriosi principes terrę, Petre et Paule, et te, pontifex pontificum<br />
apostolice sedis, ut per auctoritatem canonicam et apostolicam, quam a Deo accepistis, alienetis a<br />
consortio sanctæ Dei ecclesię et sempiternę vitę predones et invasores atque distractatores harum rerum<br />
quas vobis hilari mente promtaque voluntate dono; sitisque tutores ad <strong>de</strong>fensores jam dicti loci<br />
Clugniaci et servorum Dei ibi commanencium, harum quoque omnium facultatum propter clementiam<br />
et misericordiam piissimi Re<strong>de</strong>mptoris.<br />
Si quis forte (quod absit, et quod per Dei misericordiam et patrocinia apostolorum evenire non<br />
estimo) vel ex propinquis aut extraneis, vel ex qualibet contradicione sive potestate, qualicunque<br />
calliditate, contra hoc testamentum, quod pro amore Dei Omnipotentis ac veneratione principum<br />
apostolorum Petri et Pauli fieri sanccivi, aliquam concussionem inferre temptaverit, primum qui<strong>de</strong>m<br />
iram Dei Omnipotentis incurrat, auferatque Deus partem illius <strong>de</strong> terra vivencium, et <strong>de</strong>leat nomen ejus<br />
<strong>de</strong> libro vitæ, 1 fiatque pars illius com his qui dixerunt Domino Deo “Rece<strong>de</strong> a nobis”, 2 et cum Dathan et<br />
Abiron, quos terra ore aperto <strong>de</strong>glutivit et vivos infernus absorbuit, 3 perhennem dampnacionem incurrat;<br />
sotius quoque Judæ proditoris Domini effectus, æternis cruciatibus retrusus teneatur; et ne ei in presenti<br />
seculo humanis oculis impune transire vi<strong>de</strong>atur, in corpore qui<strong>de</strong>m proprio futurę damnacionis tormenta<br />
experiatur, sortitus duplicem direptionem cum Hæliodoro et Antiocho, quorum alter acris verberibus<br />
coercitus vix semivivus evasit; alter vero, nutu superno perculsus, putrescentibus membris et scatentibus<br />
vermibus miserrime interiit; cæterisque sacrilegis qui ærarium domus Domini temerare presumpserunt<br />
particeps existat, habeatque, nisi resipuerit, archiclavum totius monarchiæ ecclesiarum, juncto sibi<br />
sancto Paulo, obstitorem, et ameni paradisi aditus contradictorem, quos, si vellet, habere poterat pro se<br />
piissimos intercessores. Secundum mundialem vero legem, his quibus calumniam intulerit centum auri<br />
1<br />
D’après Apocalypse 22,19 et 3,5.<br />
2<br />
Job 21,14.<br />
3<br />
D’après Nombres 16,31-33.<br />
25
libras, cogente judiciaria potestate, coactus exsolvat; et congressio appetus illius frustrata nullum<br />
omnino effectum obtineat. Sed hujus firmitas testamenti omni auctoritate suffulta semper inviolata ac<br />
inconcussa permaneat, cum stipulatione subnixa.<br />
Actum Bituricæ civitatis publice.<br />
Wilelmus ego hanc auctoritatem fieri et firmare rogavi, ac manu propria roboravi. Signum<br />
Ingelberge, uxoris ejus. Madalbertus, peccator, Biturigensis archiepiscopus. Adalardus episcopus. Atto,<br />
peccator, episcopus. S. Willelmi comitis, nepotis ejus. Sig. Armanni. Sig. Wigonis. S. Ugberti. S.<br />
Stephani. S. Heracli. S. Gotbranni. S. Gauzfredi vicecomitis. S. Teutardi. S. Isnardi. S. Ursonis Greci. S.<br />
Rataldi. S. Rainberti. S. Isingerii. S. Rotberti. S. Otberti. S. Girberti. S. Bermundi. S. Gerardi. S.<br />
Amblardi. S. Aimardi. S. Ache<strong>de</strong>i. S. Widonis. S. Grimberti. S. Umberti. S. Arnaldi. S. Ainardi. S.<br />
Rotberti. S. Bodonis. S. Atsonis. S. Girbaldi. S. Ismidonis. S. Teotberti. S. item Teotberti. S. Bernardi. S.<br />
Walonis. S. Geraldi. S. Truanni.<br />
Data tercio idus sebtembris, anno un<strong>de</strong>cimo regnante Karolo rege, indictione XIII.<br />
Ego Oddo, lævita, ad vicem cancellarii scripsi et subscripsi.<br />
26
ABBATIAT D’HUGUES I er<br />
(début du X e siècle)<br />
7.<br />
[893/920]<br />
Vente par Gotastias, du consentement <strong>de</strong> Bozon, son mari, d’une terre et d’une vigne à<br />
Coventconte, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Jean, au diocèse <strong>de</strong> Cahors.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire (perdu): Andurandy 603, n° 14.<br />
B.<br />
14. Gotastias du consentement <strong>de</strong> Bozon son mari vendant a L’Abbé hugues La terre & vigne size dans<br />
le Dioceze <strong>de</strong> Caors au lieu dit coventconte dans la viguerie <strong>de</strong> S. t Jean (c’est peut etre S. Jean <strong>de</strong><br />
perges). Sous le Regne <strong>de</strong> Charles. 1<br />
1 Charles III mourut en 920. On ne connaît pas d’abbé Hugues au début du X e siècle.<br />
27
ABBATIAT DE BERNARD<br />
([928/929] - [936/954])<br />
8.<br />
928/929, juillet<br />
Donation par Remi et Gorlindis, sa femme, d’une vigne au lieu appelé Valle Bertemore, en Quercy.<br />
A.<br />
A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 3337). Parchemin, h. 630/880 mm, l. 485 mm.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />
siècle: Doat 128, f. 11r-12r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3337.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 71.<br />
Bibliographie, édition et traduction: Régis <strong>de</strong> la Haye, Moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et faussaires (V), in:<br />
BSATG 126 (2001), p. 7-11.<br />
Mention dorsale ancienne: VALLEBERTEMORE<br />
Gloriosissimum michi et post Dominum<br />
fortissimum patronum sanctum Petrum principem<br />
apostolorum, cui tradite sunt claves regni celorum,<br />
in cujus honorę vel pontificium fuit vir venerabilis<br />
BERNARDVS abbas, et RAIMVNDVS prepositus,<br />
cum hornamentorum ęssę dignę dicitur.<br />
Ego igitur in Dei nomine Remigius et uxor mea<br />
Gorlindis, facimus cartam ad Deum<br />
Omnipotentem et ad sanctum Petrum, pro animas<br />
nostras, et pro laabono, <strong>de</strong> terra vel vinea nostra<br />
que in pago Caturcino, in vocabolo<br />
Vallebertemore.<br />
Et ipsa terra habet in se, <strong>de</strong> uno latus<br />
per illa strada, <strong>de</strong> alio latus per illa gutta, <strong>de</strong>subtis<br />
terra Atilione, 1 <strong>de</strong>super per illo termino.<br />
Infra istas fines totum et ab integrum dono<br />
omnes sancto PETRO et fratribus sibi servientibus,<br />
in tali racione quamdiu Remidius vivit et uxor<br />
ejus Garlindis, teneant, possi<strong>de</strong>ant,<br />
cum censu ut (vel?) VI <strong>de</strong>nerios et uno modio <strong>de</strong><br />
vino, et post illorum obitum ad sanctum Petrum<br />
remaneat, et suis servientibus,<br />
ut post odiernum diem Deum propicium hoc<br />
1 Un Attilio signe l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Pleus, <strong>de</strong> 936/954: ADTG, G 571 (marqué: n° 31).<br />
28<br />
B.<br />
Gloriosissimum mihi et post Dominum<br />
fortissimum patronum sanctum Petrum principem<br />
apostolorum, cui tradite sunt claves regni<br />
celorum, in cuius honore vel pontificio vir<br />
vnerabilis [sic] Bernardus abbas, et Raimundus<br />
præpositus in Moysiaco monasterio ordini<br />
monachorum præesse vi<strong>de</strong>ntur.<br />
Ego in Domini nomine Remidius et uxor mea<br />
Garlindis, facimus cartam ad Deum<br />
Omnipotentem et sanctum Petrum, pro animabus<br />
nostris, <strong>de</strong> terra vel vinea nostra quæ est in pago<br />
Caturcino, in vocabulo <strong>de</strong> Vallebertmer.<br />
Et ipsa terra et vinea habet in se fines, <strong>de</strong> uno<br />
latere per illam stradam, <strong>de</strong> alio latere per illam<br />
guttam, <strong>de</strong>subtus terra Attilione, <strong>de</strong>super per illum<br />
terminum.<br />
Infra istos finos [sic] totum et ab integro<br />
donamus sancto Petro et ad servientes sibi,<br />
in tali ratione cum Remidius vivit et uxor sua<br />
Garlindis, teneant et possi<strong>de</strong>ant
abeas, Stephanus, possi<strong>de</strong>as<br />
et facias quiquid volueris facere, in omnibus<br />
habeas potestem,<br />
sicut nos ipsi aut ullus d’eredibus nostris, sine<br />
ulla interposita inmisa persona.<br />
Qui contra cartam donacionis hujus ire vel<br />
inquistare voluerit, iram Dei Omnipotentis<br />
incurrat, et cum Datan et Abiron 1 et cum Juda<br />
Scariotis in inferno participacionem abeat.<br />
Sub nixa.<br />
Facta carta donacionis hujus in mense Julio,<br />
anno VI Rotolfo rege. 2<br />
<br />
Signum Remidii. Signum Garlindis, uxoris<br />
ejus, qui cartam istam ifirmaverit. Signum Ebono.<br />
Signum Dona<strong>de</strong>o. 3 Signum Oriberto. Signum<br />
Ectario. 4 Signum Grimaldo. 5<br />
Deodatus rogatus scripsit.<br />
29<br />
et faciant quicquid facere voluerint.<br />
Et si nos ipsi aut aliquis <strong>de</strong> hæredibus nostris,<br />
aut ulla persona<br />
contra cartam istam donationis ire vel inquietare<br />
voluerit, iram Dei Omnipotentis et sanctorum ejus<br />
incuirat [sic], et cum Datan et Abiron et cum Juda<br />
Scariothis in inferno particeps permaneat.<br />
Sub noxa.<br />
Facta est donatio ista in mense Junio, anno<br />
sexto Radulfi regis.<br />
Signum Remidii. Signum Garlindis uxoris ejus,<br />
et Ebonis, et Dona<strong>de</strong>i. 6<br />
D.<br />
71. Rhemi & sa femme donnerent au convent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> la terre & vigne qu’il avoint dans le Querci<br />
dite <strong>de</strong> Ville Bartemer enfermée sous <strong>de</strong>s confronts qui ne nous donnent aucune connoissance. Au mois<br />
<strong>de</strong> Juillet sous le regne <strong>de</strong> Raoul.<br />
N°. 3337.<br />
1<br />
Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
2<br />
Raoul ou Rodolphe, roi <strong>de</strong> France du 13 juillet 923 au 14/15 janvier 936.<br />
3 e<br />
Dona<strong>de</strong>us signe plusieurs actes moissagais au X siècle.<br />
4<br />
Le nom d’Hictarius figure dans les actes <strong>de</strong> 954-955 concernant Escatalens: Doat 129, f. 11r-20v.<br />
5<br />
Deux Grimard signent l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> septembre 933, par Dignebert et Berthe, sa femme, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Chauffour, <strong>de</strong><br />
l’église <strong>de</strong> Saint-Christophe et <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Gardabaubert: Doat 128, f. 13r-14v.<br />
6<br />
Pour et Ebonis, et Dona<strong>de</strong>i il faut probablement lire: Signum Ebonis. Signum Dona<strong>de</strong>i. Les copies <strong>de</strong> Doat font souvent<br />
cette erreur <strong>de</strong> lecture.
9.<br />
933, septembre<br />
Donation par Dignebert et Berthe, sa femme, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Chauffour, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-<br />
Christophe et <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Gardabaubert.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-quatre feuilles”<br />
(perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, f. 13r-14v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 8.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 316-317.<br />
B.<br />
Sicut mos antiquus obtinet institutus, et ex divinis litteris comprobatur, roboratur omnibus spem in<br />
Domino habentibus, pro multis quæ in sæculo humanibus commituntur sceleribus dignum visum est<br />
fi<strong>de</strong>libus elemosinarum largitionibus seu possessionum donationibus pro purgare salubribus.<br />
Idcirco ego Dignebertus et uxor mea Berta consi<strong>de</strong>rantes causam fragilitatis nostræ, et pro fluum ad<br />
mortem cursum præsentis vitæ donamus Domino Deo et sancto Petro Moisiaco alodium nostrum, qui<br />
est in pago Caturcino, qui vocatur Caltius Furnus, et habet fines in se <strong>de</strong> una parte per ipsum rivum<br />
<strong>de</strong>currentem, qui vadit usque in Biaro<strong>de</strong>, 1 et ipsum broilum <strong>de</strong> Rocas, 2 et per illam stradam publicam,<br />
totum ab integro.<br />
Dedimus etiam in alio loco ei<strong>de</strong>m sancto Petro ecclesiam sancti Christophori 3 cum omni honore ad<br />
ipsam ecclesiam pertinentem, mantiones sive terras, vineas et boscos. In alio quoque loco <strong>de</strong>dimus<br />
alodium nostrum qui vocatur Guardabaubert, et illum boscum <strong>de</strong> illo podio <strong>de</strong> Guarda, 4 et in alio loco<br />
qui vocatur <strong>de</strong> Pont, et <strong>de</strong> Caitavalle, in talli conventione ut quamdiu ego Dignebertus vivo totum<br />
alodium præfatum teneam. Post mortem autem meam Beatæ remaneat, et post discessum Siguini<br />
Galterio secretario in secrestania Sancti Petri remaneat, et nullus ex omnibus his neque alius homo<br />
habeat licentiam dare, aut ven<strong>de</strong>re, aut ullus homo alienare, neque a potestate Sancti Petri auferre.<br />
Signum Digneberti et uxoris suæ Bertæ. Signum Grimardi. Signum alterius Grimardi. Signum<br />
Rainfredi.<br />
Facta carta ista in mense Septembrio, anno un<strong>de</strong>cimo Radulfi regis. 5<br />
1<br />
Viarose, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
2<br />
Bois <strong>de</strong> Roques, sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. Le mot occitan bruèlha ou bruilha signifie végétation, le mot bruèlh signifie<br />
endroit boisé.<br />
3<br />
Saint-Christophe, église et lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
4<br />
Lagar<strong>de</strong>, lieu-dit à 1,5 km à l’ouest <strong>de</strong> Saint-Christophe.<br />
5<br />
Raoul ou Rodolphe, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 923 à 936.<br />
30
10.<br />
[936/954], juin<br />
Donation par le prêtre Dato <strong>de</strong> terres et <strong>de</strong> vignes à Pleus, à Gemones et à Sanguineda, sises en<br />
Toulousain.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie: ADTG, G 571 (marqué: n° 31). Parchemin, h. 12,6/11,7 cm, l. 42,8 cm. Selon Dufour<br />
1972, p. 102, l’écriture est du début du XI e siècle.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° [28].<br />
B.<br />
Mention dorsale ancienne: PLI VIC<br />
IN NOMINE sancte et individue Trinitatis, ego Dato presbiter facio cartam donationis ipsi Deo<br />
Omnipotenti, et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo ac loco ipsorum Moysiaco monasterio, pro anima<br />
mea et omnium parentum meorum. Dono itaque, ego Dato, terras et vineas meas quę mihi adveniunt ex<br />
successione parentum meorum, que sunt in pago Tolosano:<br />
In primis terram illam, ubi vocabulum est <strong>de</strong> Garnes, 1 in loco <strong>de</strong> Pleus. Et ipsa terra fines et<br />
adjacentias habet in se tales per duo latera: a fronte superiori adjacet terre ipsius Sancti Petri, <strong>de</strong> fronte<br />
subteriori pervenit usque in rivum. Quantum inter istos fines habeo totum dono Sancto Petro.<br />
In alio vero loco in Gemones, 2 ubi vocabulum est Butrag, a) dono similiter Sancto Petro terram <strong>de</strong><br />
meo alodio. Et ipsa terra fines habet in se: <strong>de</strong> una parte per longum adjacet terre Aurioli Amerii, <strong>de</strong> alio<br />
latere per longum adjacet terrę Fortonis et Susannę, a fronte superiori terrę Fortous et Garduciane, a<br />
fronte subteriori pervenit usque in stradam. Quantum infra istos fines est, totum dono Sancto Petro .<br />
Illam quoque vineam in Sanguineda ubi vocabulum est Guilio Monte donamus Sancto Petro<br />
similiter. Et ipsa vinea habet fines in se: <strong>de</strong> una parte hononem ipsius Sancti Petri, <strong>de</strong> alia parte per<br />
longum adjacet vineę Constantiane, a fronte superiore pervenit in stradam, a fronte subteriore vinea<br />
Garduciane.<br />
Quantumcumque inter istos fines concluditur donamus Sancto Petro et monachis Moysiaco<br />
habitantibus, presentibus vel futuris, in manu Bernardi monachi.<br />
Facta carta ista donationis cum assignatione testium, in mense Junii, regnante Ludovico rege. 3<br />
S. Datonis presbiteri. S. Heledis presbiteri. S. Atilionis. S. Drodrigi. S. Mantionis. S. Aurioli.<br />
___________<br />
a. Butrag] suscrit au-<strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> ce mot: Lozag (?)<br />
1 Viguerie <strong>de</strong> Garnès.<br />
2 La vicomté <strong>de</strong> Gimois ou Gimoëz, dont Gimont était la capitale, n’est pas à confondre avec le pays <strong>de</strong> Gimadois ou<br />
Jumadois, dont la capitale était Gimat: Moulenq, t. 4, p. 226.<br />
3 La donation est faite entre les mains <strong>de</strong> Bernard, moine. Il doit s’agir <strong>de</strong> Bernard, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> au début du X e siècle.<br />
Dans ce cas, le roi Louis est Louis IV d’Outremer (936-954). D’où la datation [936/954].<br />
31
11.<br />
s.d. (abbatiat <strong>de</strong> Bernard)<br />
Donation par Guillaume et sa femme Letgar<strong>de</strong> du mas <strong>de</strong> Borniac dans la viguerie <strong>de</strong> Brocmont.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 610.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, n° 15.<br />
B.<br />
Guillaume & sa femme Letgar<strong>de</strong> donnent leur maz a St. pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> lequel convent est gouverné<br />
par L’Abbé Bernard. Led. Mas S’appelle <strong>de</strong> Borniac 1 dans la viguerie <strong>de</strong> Brocmont. Sans date.<br />
N°. 610 .<br />
C.<br />
15. Donation <strong>de</strong> Borniac. il manque un feuillet<br />
1 Il s’agit-il peut-être <strong>de</strong> Bournac, paroisse à 2 km au sud-ouest <strong>de</strong> Montaigu, où se trouve encore une église romane: Gayne,<br />
o.c., p. 23.<br />
32
ACTES SANS MENTION D’ABBATIAT<br />
[954 et 955]<br />
12.<br />
[954 et 955] 1<br />
Trois actes <strong>de</strong> donation par Isarn et sa femme Christine, du consentement <strong>de</strong> leur fils Hictarius,<br />
<strong>de</strong>s églises <strong>de</strong> Saint-Sernin, <strong>de</strong> Sainte-Marie, <strong>de</strong> Saint-Julien, <strong>de</strong> la chapelle Saint-Jacques <strong>de</strong><br />
Fromissard, et <strong>de</strong> divers biens sis à Escatalens.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle: Doat 129, f. 11r-20v: a) f. 11r-14v; b) f. 14v-17v; c) f. 17v-20v.<br />
Bibliographie et édition: Philippe Ruiz, Un “grand domaine” en pays toulousain au milieu du X e<br />
siècle, d’après le testament d’Isarn d’Escatalens, in: Annales du Midi 109 (1997), p. 381-400 [l’édition<br />
du texte, donnée par cet auteur, est <strong>de</strong> très mauvaise qualité et lacuneuse].<br />
B.<br />
a. [954], 3 septembre<br />
Authoritate legis præfinitum est, ut omnis homo quicumque <strong>de</strong> rebus suis aliquam donationem cuique<br />
sancto, aut alicui homini pro merce<strong>de</strong> animæ suæ facere voluerit, liberam in omnibus habeat potestatem,<br />
ut vi<strong>de</strong>licet aut litteris aut testibus ejus authoritas testamenti firmiter roborata permaneat, id est ut ipso<br />
vel testibus <strong>de</strong>ficientibus, quod ipsi non poterint testificari litteræ testentur.<br />
Quam ob rem ego in Dei nomine Isarnus, et uxor mea Christina, consenciente filio nostro Hictario,<br />
cedimus vel firmiter condonamus res proprietatis nostræ, quæ sunt in pago Tholosano in vicaria <strong>de</strong><br />
Rogonago, 2 ipsas res quas <strong>de</strong>nominatim cedimus.<br />
Primitus donamus in monasterio cui vocabulum est Moisiacus Sancto Petro Apostolorum Principi,<br />
ecclesiam nostram, quæ est fundata in honore Sancti Saturnini et Sancti Martini, 3 cum omnibus ad<br />
ipsam ecclesiam pertinentibus, id est alo<strong>de</strong>m nostrum <strong>de</strong> Britanis; et in ipso termino alo<strong>de</strong>m cui<br />
vocabulum est Bello Pogio; 4 et in alio loco alo<strong>de</strong>m nostrum, cui vocabulum est Formæ Exarto, 5 cum<br />
ipsa capella ubi dicitur Sancti Jacobi. 6<br />
Et cedimus ad oratorium Sanctæ Mariæ matris Domini, quod est constructum in ipso monasterio<br />
infra claustra, super altare sancti Philiberti, ecclesiam nostram quæ est fundata in honore Sanctæ Mariæ<br />
ubi dicitur Scatalingus, 7 cum omnibus ad ipsam ecclesiam pertinentibus; et in ipso aro alium alo<strong>de</strong>m<br />
nostrum, qui dicitur Godore 8 ; et in alio loco alo<strong>de</strong>m nostrum dictum ab illo Tremoledo; et in ipso<br />
termino alo<strong>de</strong>m genitoris mei Hictarii, qui vocatur similiter Scatalingus; 9 et illam partem quæ dividitur<br />
1<br />
Ces trois actes (un testament et <strong>de</strong>ux annexes) ont dû être rédigés dans un laps <strong>de</strong> temps assez restreint. Le texte principal et<br />
la première annexe sont datés sous le roi Louis IV d’Outremer (19 juin 936 - 10 septembre 954), la secon<strong>de</strong> annexe sous le<br />
roi Lothaire (12 novembre 954 - 2 mars 986). Les <strong>de</strong>ux premiers textes, tous les <strong>de</strong>ux du mois <strong>de</strong> septembre, sont donc<br />
probablement <strong>de</strong> 954, le <strong>de</strong>rnier texte, daté d’avril, est donc probablement <strong>de</strong> 955.<br />
2<br />
Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />
3<br />
L’église <strong>de</strong> Saint-Sernin <strong>de</strong> Rogonag ou Roselayges fut détruite au XVIe siècle: Gayne, p. 55.<br />
4<br />
Peut-être Le Pech, lieu-dit à 3,5 km à l’est d’Escatalens.<br />
5<br />
Fromissard, lieu-dit à 3 km à l’est d’Escatalens.<br />
6<br />
Eglise <strong>de</strong> Saint-Jacques <strong>de</strong> Fromissard, aujourd’hui disparue.<br />
7<br />
Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech), église <strong>de</strong> Sainte Marie-Ma<strong>de</strong>leine.<br />
8<br />
Couture, lieu-dit à 2 km au sud d’Escatalens.<br />
9<br />
Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
33
paririvum qui vocatur Chasaldil, usquequo terminetur Britanis vel Tremoledo; et in ipso villare alo<strong>de</strong>m<br />
qui nominatur Molerba, 1 cum illa vinea ubi dicitur Saxenis. 2<br />
Et cedimus ad ecclesiam sanctorum Archangelorum Michaelis, Gabrielis, Raphaelis fundatam, quæ<br />
est in cimiterio supradicti monasterii, ecclesiam nostram quæ est fundata in honore sancti Juliani, 3 cum<br />
omnibus ad ipsam ecclesiam pertinentibus; et in ipso termino alo<strong>de</strong>m nostrum qui fuit quondam<br />
Ingilradane, et prope ipsum alo<strong>de</strong>m qui fuit quondam Berseo; et prope ipsum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Pogio Gennone<br />
vel <strong>de</strong> Sacxe-nellis; 4 et in ipso termino sancti Juliani 5 alo<strong>de</strong>m qui fuit quondam Gairaldo; 6 et in alium<br />
locum alo<strong>de</strong>m nostrum qui dicitur Merlana. De his vero omnibus alodiis qui terminantur ex una vi<strong>de</strong>licet<br />
parte, id est per illam guttam quæ dicitur Pedrosa, 7 vel per ipsum buxum Bodoleum, ex alia parte ab illa<br />
rocha quæ dicitur Illo Avellano 8 quæ est in Garnense, 9 sicut fluvius Garonna <strong>de</strong>currit, et ex fronte<br />
superiore qui divitur ab illo alo<strong>de</strong> qui dicitur Montebetone 10 sive Montodio, et pervenit per illum alo<strong>de</strong>m<br />
<strong>de</strong> Rodolaigas 11 usque in fluvium Garonnæ, et <strong>de</strong> fronte subteriore per illam perticam Guitardi, vel per<br />
illam stratam Hicterii, pervenit usque in Longam Aquam 12 secus alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Sancto Porcario 13 prope fose<br />
<strong>de</strong> Merlana, usque in fluvium Garonnæ, quantum infra has terminationes in supradictis alodiis nos visi<br />
sumus habere vel possi<strong>de</strong>re, exceptis illis donationibus quæ in finem hujus cartæ subter inveniuntur<br />
<strong>de</strong>scriptæ, quæ uxori meæ ego Isarnus vel propinquis meis sive fi<strong>de</strong>libus vel amicis nominatim dono.<br />
Cætera quæ retinentur et remanent totum ex integro, pro amore Christi et re<strong>de</strong>mptione animarum<br />
nostrarum vel genitorum et fratrum aliorumque parentum nostrorum filiorum et filiarum nostrarum, et<br />
omnium christianorum fi<strong>de</strong>lium tam vivorum quam <strong>de</strong>functorum, sancto Petro et sanctæ Mariæ,<br />
sanctoque Michaeli in supradicto loco donamus,<br />
ea tamen ratione, ut quamdiu ego Isarnus vixero, teneam et possi<strong>de</strong>am sub censu, id est aut unam<br />
refectionem aut prætium pro ipsa solidorum octo, tempore festivitatis sancti Saturnini persolvam. 14 Et si<br />
ego Hisarnus <strong>de</strong>functus fuero, et Hictarius filius meus supervixerit, similiter ipsas res <strong>de</strong>nominatas<br />
quamdiu vixerit sub supranominato censu teneat. Post obitum vero illorum, id est Isarni et filii ejus<br />
Hictarii, jam dictas res ad supranominatos sanctos Dei sine ulla contradictione revertantur, ita ut<br />
monachi ibi Deo servientes omnes suprascriptas res in communione fratres habeant et possi<strong>de</strong>ant, ut<br />
exin<strong>de</strong> sacrificium Deo Omnipotenti pro re<strong>de</strong>mptione animarum fi<strong>de</strong>lium offerant, et sustentationem,<br />
victus et vestitus elemosinaliter habeant.<br />
Si vero ullus homo, fuerit aut episcopus aut abbas aut clericus aut laicus aut monachi ipsius loci, <strong>de</strong><br />
hac helemosinaria donatione aliquid in fevo donare aut ven<strong>de</strong>re vel distrahere, aut aliquid minui malo<br />
injustoque ordine voluerit, licentiam hæc peragendi non habeat, et primitus in iram atque maledictionem<br />
Omnipotentis Dei incurrat, et beatum Petrum apostolum non susceptorem sed contradictorem portæ<br />
regni celestis inveniat, <strong>de</strong>putatus in igne perpetuo qui paratus est diabolo et angelis ejus.<br />
Et si quis tam a<strong>de</strong>o inventus perditus fuerit qui hanc authoritatem frangere voluerit, veniat aut frater<br />
aut aliquis ex propinquis parentibus nostris, <strong>de</strong>t sancto Petro in prætio in supradicto loco libram argenti<br />
unam, et accipiat ipsam hæreditatem, et possi<strong>de</strong>at eam quamdiu vixerit. Post mortem vero ipsius ad<br />
supradictum locum Sancti Petri revertatur. Istam vero incartationem ego Isarnus taliter facio, ut si me<br />
vivente aliquis contradictor pro hac ipsa causa contra me venerit aut necessitas vel voluntas mea fuerit<br />
aliud facere quidquid voluero licentiam habeam ad faciendum. Si vero hæc mihi non evenerit, et hæc<br />
non necesse fuerit agere, firma permaneat hæc cessio donationis.<br />
1<br />
Malherbe, lieu-dit à 750 m au sud d’Escatalens.<br />
2<br />
Seysses ou Les Saysses, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />
3<br />
Saint-Julien, lieu-dit à 500 m au sud-ouest d’Escatalens.<br />
4<br />
Seysses ou Les Saysses, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />
5<br />
Saint-Julien, lieu-dit à 500 m au sud-ouest d’Escatalens.<br />
6<br />
Gaule <strong>de</strong> Girod, lieu-dit à 3,5 km au nord-ouest d’Escatalens.<br />
7<br />
Ruisseau <strong>de</strong> Verdié ?<br />
8<br />
Les Belans, lieu-dit à 750 m au sud <strong>de</strong> Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes.<br />
9<br />
La viguerie <strong>de</strong> Garnès s’étendait sur les coteaux sur la rive gauche <strong>de</strong> la Garonne, face à Escatalens. Voir: Régis <strong>de</strong> la<br />
Haye, Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes est-il l’ancien Cerrucium?, in: BSATG 119 (1994), p. 76-78.<br />
10<br />
Montbeton (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
11<br />
Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />
12<br />
Ruisseau <strong>de</strong> Majoureau, qui longe Saint-Porquier (traduction littérale !).<br />
13<br />
Saint-Porquier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
14 Saint Sernin, fête le 29 novembre.<br />
34
In mense Septembris, sub die tertio ejus<strong>de</strong>m mensis, regnante Lodoico Francorum rege, 1 facta est<br />
carta ista.<br />
S. Isarni. S. Cristinæ uxoris ejus, qui hanc donationem fieri vel firmari rogaverunt. S. Ictarii filii<br />
ipsorum. S. Hacfredi. S. Aimonis. S. Durigi. S. Rotgerii. S. Rainonis. S. Stephani. S. Benedicti.<br />
b. [954], septembre<br />
< première annexe: donation à Christine ><br />
Hæc est donatio illorum <strong>de</strong> quibus supra scriptum est, quam fecit Isarnus consenciente uxore sua<br />
Christina, et filio eorum Hictario. Dedit Isarnus uxori suæ Christinæ ecclesiam supradictam Sanctæ<br />
Mariæ <strong>de</strong> Scatalingis, 2 cum ipso alo<strong>de</strong> qui fuit Grimaldi, cum ipso alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Gudore, 3 qui fuit Ictarii<br />
genitoris mei, vel cum ipso alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Tremoledo, vel cum ipso alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Scatalingis, 4 qui partitur per<br />
illum rivum qui dicitur Casaldil, et pervenit ad territorium <strong>de</strong> Rogonago, 5 vel <strong>de</strong> Illo Tremoledo, et illum<br />
illum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Molerba, 6 cum ipsa vinea <strong>de</strong> Saxemis, 7<br />
in ea vero ratione, si Isarnus et filius suus Hictarius mortui fuerint, et Christina uxor mea infra tres<br />
menses <strong>de</strong>votam se fecerit, teneat ipsos alo<strong>de</strong>s fructuario quamdiu vixerit usu. Et si hoc non fecerit infra<br />
tres istos menses, <strong>de</strong> istis alodiis nihil habeat, sed remaneat Sanctæ Mariæ jam supradictæ loci Moisiaci,<br />
sicut superius scriptum est.<br />
Et illum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Saxenils 8 usque ad illam stratam quæ pergit usque ad vineam Berseo, et<br />
exceptum illum alo<strong>de</strong>m qui fuit Gennone, et exceptum illum alo<strong>de</strong>m quem Hictardus filius Gualtarii ibi<br />
habuit, et exceptum illum aripen<strong>de</strong>m <strong>de</strong> vinea quam donavit Rodaldo, qui est in Pogio Gennone<br />
remaneat Aimoni et germano suo Guillelmo usufructuario. Illum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Berseo remaneat Eboni<br />
nepoti meo, 9 cum uxore sua, quamdiu vivit, usufructuario. Et illo campo qui est super mansionem<br />
Arnaldi remaneat Arnaldo quamdiu vivit. Et ille casalis ubi Bego habitat remaneat Begoni, quamdiu<br />
vivit. Et ille casalis ubi Ramo 10 habitat remaneat Rainoni, quamdiu vivit. Et ille casalis qui est ante remaneat Hictori filio suo quamdiu vivit, et donavit Rodaldo Podio Gennone<br />
qui adjacet ad suam vineam, et illum campum qui <strong>de</strong> Illa Cresa, 11 quamdiu vivit. Et <strong>de</strong>dit Rainaldo vel a<br />
filio meo ipsius Rainaldo filio illo manso Gennone, quamdiu vivit. Et <strong>de</strong>dit Rotgario ipsum casalem ubi<br />
habitat, quamdiu vivit. Et donavit Duravolo illum casalem ubi habitat quamdiu vivit, et illas viniolas<br />
quas habuit in Longa Calcio, et donavit Elido præsbitero illum casalem, qui fuit in Gilradane, qui adjacet<br />
ad illum alo<strong>de</strong>m Berseo per illam stratam, usque Bella Facie, 12 et usque in ipsa Nauda, 13 quamdiu vivit.<br />
Et donavit Isarno Pegiario illum casalem ubi habitat, quamdiu vivit. Et illa vinea Laudmaro <strong>de</strong>dit<br />
Gairaldo, et illum campum qui est ante mansionem Gairaldi per illam stratam, usque ad vineam<br />
Hugberti, vel ad territorio <strong>de</strong> Rogonago, 14 quamdiu vivit. Et donavit in Gilradane illum alo<strong>de</strong>m Stephani<br />
Bucine, excepto illum alo<strong>de</strong>m vinea <strong>de</strong> Granalago. Et donavit Samueli illas duas <strong>de</strong>neredas <strong>de</strong> vinea,<br />
quam ipse habuit et ipso campo qui adjacet ad suum casalem, usque ad casalem Sancti Saturnini 15 per<br />
illam stratam, usque , quamdiu vivit. Et donavit Aicfredo illa vinea et illo campo quam<br />
1<br />
Louis d’Outremer, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 936 à 954.<br />
2<br />
Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech), église <strong>de</strong> Sainte Marie-Ma<strong>de</strong>leine.<br />
3<br />
Couture, lieu-dit à 2 km au sud d’Escatalens.<br />
4<br />
Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
5<br />
Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />
6<br />
Malherbe, lieu-dit à 750 m au sud d’Escatalens.<br />
7<br />
Seysses ou Les Saysses, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />
8<br />
Seysses ou Les Saysses, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />
9<br />
Cet Ebo est-il i<strong>de</strong>ntique à Bebo, donateur <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Sainte-Marie <strong>de</strong> Nogarè<strong>de</strong> ou <strong>de</strong> Pantagnac, en mars 961 (voir acte<br />
n° 18)?<br />
10<br />
Ne faut-il pas lire: Raino ?<br />
11<br />
Lacroze, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />
12<br />
Belfau, lieu-dit à 1 km au sud-ouest d’Escatalens.<br />
13<br />
La Nauze, lieu-dit à 2 km à l’est d’Escatalens.<br />
14<br />
Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />
15<br />
Eglise Saint-Sernin <strong>de</strong> Rogonag, aujourd’hui démolie.<br />
35
Nictardus germanus meus laxavit, quamdiu vivit. Et donavit Teutberto illum casalem ubi habitat, et illos<br />
duos aripentes in capite <strong>de</strong> illa vinea <strong>de</strong> parte agri. Et donavit Hunaldo illum mansum <strong>de</strong> Alairago. 1<br />
Istas vero donationes quas donavit Isarnus in tali ratione, si ego et filius meus Hictarius mortui<br />
fuerimus quando prius perrexerimus Romam, istas donationes ipsi omnes teneant jam supradicti et<br />
possi<strong>de</strong>ant usufructuario. Et post illorum discessum remaneant Sancto Petro, et Sanctæ Mariæ et Sancto<br />
Michaeli Moisiaci monasterii. Et si ego Isarnus mortuus fuero, teneat Hictarius filius meus istas<br />
donationes usufructuario.<br />
Acta est carta ista mense Septembri, regnante Lodovico Francorum rege.<br />
c. [955], avril, mardi<br />
< secon<strong>de</strong> annexe: donation à Hictarius ><br />
In Dei nomine, ego Isarnus et uxor mea Christina facimus cartam donationis vel cessionis filio nostro<br />
Hictario. Cedimus vel firmiter donamus res proprietatis nostræ quæ sunt in pago Tholosano, in vicaria<br />
<strong>de</strong> Rogonago. 2<br />
In primis donamus tibi alodum nostrum qui Rogonagus cum ipsa ecclesia, quæ est fundata in honore<br />
sancti Saturnini vel sancti Martini, cum omnia ad ipsam ecclesiam pertinentia; i<strong>de</strong>m alo<strong>de</strong>m nostrum <strong>de</strong><br />
Britatis; et in ipso termino alo<strong>de</strong>m, cui vocabulum est Formo Exarto, 3 cum ipsa capella quæ dicitur<br />
Sancti Jacobi. 4 In ea vero ratione dummodo Ictarius vixerit, teneat et possi<strong>de</strong>at sine ullo contradicente,<br />
sub sensu omni tempore ad illam festivitatem sancti Saturnini aut unam refectionem aut solidos <strong>de</strong>cem a<br />
Moisiaco monasterio sancti Petri persolvat.<br />
Et in alio loco donamus tibi ecclesiam quæ est fundata in honore sanctæ Mariæ, ubi dicitur<br />
Scatalingus, 5 cum omnia ad ipsam ecclesiam pertinentia; et in ipso agro alium alo<strong>de</strong>m nostrum qui<br />
dicitur Godor; 6 et in alio loco alo<strong>de</strong>m nostrum qui dicitur ad Illo Tremoledo; et in ipso termino alo<strong>de</strong>m<br />
qui fuit genitori meo Hictario, qui vocatur similiter Scatalingus; 7 et in ipso villare alo<strong>de</strong>m qui nominatur<br />
Malerba, 8 cum illa vinea quæ dicitur Saxenis; 9<br />
in ea vero ratione, dummodo Hictarius vixerit, teneat et possi<strong>de</strong>at, et post suum discessum remaneat<br />
ad Sanctam Mariam matris Domini adoratorium, qui est constructus in ipso monasterio Moisiaco infra<br />
claustra, super altare sancti Philiberti.<br />
Et donamus tibi ecclesiam nostram quæ est fundata in honore sancti Juliani, 10 cum omnia ad ipsam<br />
ecclesiam pertinentia; et in ipso termino alo<strong>de</strong>m nostrum qui fuit quondam Ingelredane; et prope ipsum<br />
alo<strong>de</strong>m qui fuit quondam Berseo; et prope ipsum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Podio Gennone vel <strong>de</strong> Saxanellis; 11 et in<br />
ipso termino Sancti Juliani 12 alo<strong>de</strong>m nostrum qui fuit quondam Geraldo; et in alium locum alo<strong>de</strong>m<br />
nostrum quæ dicitur Merlana;<br />
in ea vero ratione, dum Hictarius vixerit, teneat et possi<strong>de</strong>at, et post suum discessum remaneat<br />
sanctorum Michaelis, Gabrielis, Raphaelis ad ecclesiam quæ est fundata in cimiterio supradicti<br />
monasterii.<br />
Et <strong>de</strong> his vero omnibus alodis qui terminantur ex una vi<strong>de</strong>licet parte, id est per illa gutta quæ dicitur<br />
Petrosa, vel per illo buxo Bodoleo, et ex alia parte ab illa roca quæ dicitur Avellano, 13 quæ est in<br />
Garnense, 14 sicut fluvius Garonna <strong>de</strong>currit, et ex fronte superiore quæ dividitur ab illo alo<strong>de</strong> quæ dicitur<br />
1 De quel Layrac s’agit-il? Il est intéressant <strong>de</strong> noter que l’abbé Hunaud <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> (1072-1085) était originaire <strong>de</strong> Layrac.<br />
2 Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />
3 Fromissard, lieu-dit à 3 km à l’est d’Escatalens.<br />
4 Eglise <strong>de</strong> Saint-Jacques <strong>de</strong> Fromissard, aujourd’hui disparue.<br />
5 Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech), église <strong>de</strong> Sainte Marie-Ma<strong>de</strong>leine.<br />
6 Couture, lieu-dit à 2 km au sud d’Escatalens.<br />
7 Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
8 Malherbe, lieu-dit à 750 m au sud d’Escatalens.<br />
9 Seysses ou Les Saysses, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />
10 Saint-Julien, lieu-dit à 500 m au sud-ouest d’Escatalens.<br />
11 Seysses ou Les Saysses, lieu-dit à 2 km au sud-est d’Escatalens.<br />
12 Saint-Julien, lieu-dit à 500 m au sud-ouest d’Escatalens.<br />
13 Les Belans, lieu-dit à 750 m au sud <strong>de</strong> Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes.<br />
14 La viguerie <strong>de</strong> Garnès s’étendait sur les coteaux sur la rive gauche <strong>de</strong> la Garonne, face à Escatalens.<br />
36
Montebetone 1 sive Montogio, et pervenit per illum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Rodolaigas 2 usque in fluvio Garonnæ, et<br />
<strong>de</strong> fronte subteriore per illa perticha Guitardo vel per illa strada Hictario pervenit usque in Longa Aqua 3<br />
secus alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Sancto Porchario 4 prope Foze <strong>de</strong> Merlana usque in fluvio Garonnæ, quantumcumque<br />
infra has terminationes jam supradictis alodiis nos visi sumus habere vel possi<strong>de</strong>re.<br />
Dum ego Isarnus vivit, teneat et possi<strong>de</strong>at, et faciat quæ voluerit, et post meum discessum, remaneat<br />
filio meo Ictario, et post discessum Ictario remaneat ad sanctos Dei sicut superius scriptum est, pro<br />
amore Christi, et re<strong>de</strong>mptione animarum nostrarum vel genitorum et fratrum aliorumque parentum<br />
nostrorum, filiorum et filiarum nostrarum, et omnium fi<strong>de</strong>lium Christianorum, tam vivorum quam<br />
<strong>de</strong>functorum, Sancto Petro et Sanctæ Mariæ sanctique Michaelis supradicto loco donamus, ea tamen ad<br />
supranominatos sanctos Dei sine ullo contradicente revertantur, ita ut monachi Deo ibi servientes omnes<br />
suprascriptas res in communia fratrum habeant et possi<strong>de</strong>ant, ut exin<strong>de</strong> sacrificium Deo Omnipotenti pro<br />
re<strong>de</strong>mptione fi<strong>de</strong>lium animarum offerant.<br />
De repetitione vero qui contra hanc carta donatione vel cessione ista ire aut inquietare præsumpserit,<br />
in primis iram Dei Omnipotentis incurrat et cum Juda Scharioth in infernum socialiter participetur.<br />
Facta donatio vel cessio ista in mense Aprilio, sub die feria tertia, Lotario rege regnante. 5<br />
Signum Isarno, signum Christinane, qui carta donatione vel cessione ista fieri rogaverunt.<br />
1 Montbeton (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
2 Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />
3 Ruisseau <strong>de</strong> Majoureau, qui longe Saint-Porquier (traduction littérale !).<br />
4 Saint-Porquier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
5 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />
37
ABBATIAT D’ANDRALD<br />
(secon<strong>de</strong> moitié du X e siècle)<br />
13.<br />
960, février<br />
Donation par Heles Garinus <strong>de</strong> vignes et <strong>de</strong> champs au lieu <strong>de</strong> Campestres, au pays <strong>de</strong> Toulouse.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 9r-9v.<br />
C. Autre version d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles” (perdus), du<br />
début du XII e siècle: Doat 129, f. 65r-66v (texte i<strong>de</strong>ntique sauf quelques variantes<br />
orthographiques).<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6296.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 56.<br />
B.<br />
Gloriosissimo mihi et post Deum fortissimo patroni sancto Petro principi apostolorum, in cujus honore<br />
vel pontificio mater ecclesia constructa esse vi<strong>de</strong>tur in Moisiaco monasterio super fluvium Tarnis, ubi<br />
vir venerabilis Andraldus abbas assistit, vel ubi norma monachorum a<strong>de</strong>sse vi<strong>de</strong>tur Deo serviens,<br />
propterea mihi Heles Garino placuit cartulam donationis vel traditionis facere sancto Petro suisque<br />
rectoribus et eorum successoribus propter animæ meæ remedium, <strong>de</strong> vineis meis et terris, quæ sitæ sunt<br />
in pago Tolosano, in villa vel in loco qui dicitur Campestres. Totum ab integro, quantum ego ibi habere<br />
vi<strong>de</strong>or, trado sancto Petro suisque rectoribus vel eorum successoribus, cum omni exitu sive regressu.<br />
I<strong>de</strong>oque si ego Heles Garinus inmutata voluntate, aut aliquis <strong>de</strong> hæredibus meis aut <strong>de</strong> propinquis<br />
meis, seu aliqua magna vel subrogata persona qui contra hanc cartam donationis facere aut imminuere<br />
vel inquietare voluerit aliquid, in primis iram Dei Omnipotentis incurrat, et a liminibus sanctæ Dei<br />
Ecclesiæ extraneus fiat, atque in inferno pro hoc comisso sempiternas pænas luat, insuper componat<br />
super altare sancti Petri unam libram auri, argenti pon<strong>de</strong>ra quinque.<br />
Facta carta isa in mense Februarii, anno sexto quo Loterius sumpsit imperium.<br />
Signum Heles Garini. Signum Asenarii Bonta. Signum Atilii Dominici. Signum alterius Altilii.<br />
38
ABBATIAT D’ARNAUD<br />
(secon<strong>de</strong> moitié du X e siècle)<br />
14.<br />
[954/986]<br />
Donation par Géraud <strong>de</strong> la moitié d’une vigne à La Combe <strong>de</strong> Girbergane.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 55.<br />
B.<br />
Geraud donna a Arnaud Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & a son Convent quelque chose <strong>de</strong> son alo<strong>de</strong> c’est a dire la<br />
moitié d’une vigne size a la Combe <strong>de</strong> Girbergane. fait sous le regne <strong>de</strong> Lotaire. 1<br />
1 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />
39
ABBATIAT D’HUGUES<br />
(secon<strong>de</strong> moitié du X e siècle)<br />
15.<br />
[954/985], décembre, dimanche<br />
Oblation par Seguin et Ermesin<strong>de</strong>, sa femme, <strong>de</strong> leur fils Diabert, et donation <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong><br />
Gardabaubert, à Saint-Christophe.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />
siècle: Doat 128, f. 21r-22v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire (perdu): Andurandy 602, n° 88.<br />
Edition: Gallia Christiana, t. 1, col. 161-162.<br />
B.<br />
In nomine Sanctæ Trinitatis et individuæ Unitatis.<br />
Ego Siguinus filius Dimberti et filius Bertanæ, et Ermesendis uxor mea, filia Stephani et filia<br />
Richeldis, pro peccatis nostris, et pro patre meo et matre mea et omnibus amicis meis, donamus Domino<br />
Deo et Sancto Petro apostolo Moysiacensi monasterio, suisque servientibus qui ibi<strong>de</strong>m secundum<br />
regulam sancti Benedicti quotidie Deo serviunt, filium meum nomine Diabertum ut fiat ibi monachus<br />
usque ad obitum mortis.<br />
Et donamus ad ipsum Sanctum Petrum apostolum et ad ipsum monasterium, ubi Hugo abbas<br />
secundum regulam sancti Benedicti præesse vi<strong>de</strong>tur, alo<strong>de</strong>m nostrum qui vocatur ad Guarda Bauberto, 1<br />
in vocabulo Sancti Christophori, 2 ad fontanillas; et habet fines in se <strong>de</strong> fronte superiore per illam stratam<br />
publicam et pervenit ad Illum Raddum in alia strata et tenet per ipsam stratam usque ad rivum qui currit<br />
inter Guarda Bauberto et Altischir 3 et <strong>de</strong>in<strong>de</strong> pervenit usque in rivum qui vocatur Santonus 4 et <strong>de</strong>in<strong>de</strong><br />
per aliam guttam, usque ad Rocas 5 ad illa bodula in strata publica. Quantum inter istos fines loquitur, et<br />
nos habemus, totum donamus Sancto Petro sicut superius scriptum est, in tali ratione quamdiu Siguinus<br />
vivit, teneat et possi<strong>de</strong>at et post suum discessum Sancto Petro remaneat, suisque servientibus in<br />
communia.<br />
Et si homo est qui tollat illum alodium <strong>de</strong> comuni, donet alius filius suus triginta solidos monachis et<br />
fiat homo ad abbatem et teneat ad fevum.<br />
Facta carta ista, stipulatione subnixa, in mense Decembris, feria prima, regnante Lotario rege. 6<br />
Signum Siguini et uxoris suæ Ermensendis qui cartam istam scribere rogaverunt et manibus suis<br />
firmaverunt. Signum Siguini. Signum Servadi. Signum Adilii. Signum Dona<strong>de</strong>i. Signum Siguini.<br />
Signum uxoris suæ Ermensendis.<br />
1 Lagar<strong>de</strong>, lieu-dit à 1,5 km à l’ouest <strong>de</strong> Saint-Christophe.<br />
2 Saint-Christophe, église et lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
3 Haute-Serre: il s’agit sûrement du lieu qui allait s’appeler plus tard Saint-Avit <strong>de</strong> Haute-Serre: cf. Moulencq, t. 3, p. 103-<br />
105.<br />
4 Ruisseau <strong>de</strong> Saysan ?<br />
5 Roques, bois <strong>de</strong> Roques.<br />
6 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />
40
ABBATIAT DE GAUSBERT<br />
(secon<strong>de</strong> moitié du X e siècle)<br />
16.<br />
[955/985], juin, lundi<br />
Donation par Arnaud et Hugues <strong>de</strong> l’église Notre-Dame <strong>de</strong> Villebrumier.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle: Doat 128, f. 25r-26v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 72.<br />
Edition: Müssigbrod 1988, p. 330-331.<br />
B.<br />
In nomine Domini Jesu Christi. Hæc est auctoritas testamentorum quæ faciunt Arnaldus, et Hugo sancti<br />
Petri <strong>de</strong> alo<strong>de</strong> qui dicitur Vilabremarius, cum ipsa ecclesia quæ est fundata in honore Sanctæ Mariæ, 1<br />
quantum ibi adquisivit genitor noster Gausbertus <strong>de</strong> Isarno et Raingardæ. Et totum et ab integro<br />
donamus Sancto Petro, in tali vero ratione, ut quamdiu vivimus, cum consensu Gausberti abbatis, et<br />
Arnaldi <strong>de</strong>cani, et Galtarii archiclavis et cæterorum fratrum in monasterio Sancti Petri Moissiacicensis<br />
loco servientium, et <strong>de</strong> supradicto alo<strong>de</strong> usum fructuarium habeamus, exceptis uno manso quem<br />
supradicto abbati et monachis suis semper cedimus, dummodo vivit Hugo teneat et possi<strong>de</strong>at. Si Hugoni<br />
mors advenerit Arnaldus similiter teneat. Ven<strong>de</strong>re nec comitare non liceat illi. Post discessum vero<br />
illorum ad monasterium Sancti Petri Moysiaco suis servientibus remaneat.<br />
Si quis autem contra hanc cartam, quæ consenciente abbate et omni caterva monachorum scripta est,<br />
inrumpere, ire aut inquietare voluerit, incurrat iram Omnipotentis Dei, et insuper damnatus existat ad<br />
<strong>de</strong>cem libras auri, et hoc quod petit non valeat impleri.<br />
Facta carta donationis istius in mense Junio, feria secunda, Lottario Rege regnante. 2<br />
Signum Hugonis. Signum Arnaldi, qui cartam firmaverunt, et manibus firmaverunt. Signum Ariberti.<br />
Signum Galterii, et Dona<strong>de</strong>i, et Sonnarii, et Genesii.<br />
Aimardusque scripsit.<br />
1 Villebrumier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, ch.l.c.). L’église, consacrée à l’origine à Notre-Dame, prit plus tard le<br />
vocable <strong>de</strong> Saint-Théodard (Gayne, o.c., p. 288).<br />
2 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />
41
17.<br />
[954/985], novembre<br />
Donation par Dimbert et sa femme Susanne d’une vigne à Til, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 93.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du<br />
XII e siècle: Andurandy 611.<br />
C.<br />
Dimbert & sa femme Susanne donnent au convent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> dont Gausbert est Abbé une vigne dans la<br />
vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse au terroir du til. au mois <strong>de</strong> Novembre regnant Lotaire. 1<br />
N°. 611.<br />
1 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />
42
ACTES SANS MENTION D’ABBATIAT<br />
(secon<strong>de</strong> moitié du X e et première moitié du XI e siècle)<br />
18.<br />
[vers 960], mai<br />
Donation, par le prêtre Arnald, d’une vigne située à Paulhiac, en Agenais, qu’il avait achetée à<br />
Asenarius et à Servadus.<br />
A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 6822). Parchemin, h. 9,5 cm, l. 29,7 cm. Notice: Dufour<br />
1972, p. 102.<br />
Note: acte daté par Galabert et Dufour au XI e siècle. Cf. Müssigbrod, p. 26.<br />
A.<br />
Mention dorsale contemporaine: PAV LINIACO<br />
IN PAGO AGINNENSI<br />
Domino magnifico Asenario et Servado venditores Arnaldo sacerdoti vendimus unam petiam <strong>de</strong> vinea<br />
que est in pago Aginnensi, in vocabulo <strong>de</strong> Pauliniaco. 1 Et est una medalada, et habet fines in se <strong>de</strong> parte<br />
superiore vineam Arnaldi et Riceldis, et <strong>de</strong> alia parte vineam Asenarii, et <strong>de</strong> tercia parte vineam<br />
Rainaldi, et <strong>de</strong> quarta parte terram et vineam ipsius venditoris Servadi. Quantum inter istos fines<br />
loquitur, totum et ab integrum vendimus tibi, et accepimus precium inter nos quantum complacuit, hoc<br />
sunt duo solidi et septem <strong>de</strong>narii, ita ut ab hodierno die Deo propicio habeas et possi<strong>de</strong>as cum sancto<br />
Petro, et facias quę facere volueris.<br />
Si quis nos aut aliquis <strong>de</strong> heredibus nostris cartam venditionis istam irrumpere aut inquietare voluerit,<br />
non valeat vendicare, sed componat quod jubet lex.<br />
Facta carta ista sub stipulatione, mense Majo.<br />
Ego vero Arnaldus qui vineam istam comparavi, sicut supra dictum est, dono eam Sancto Petro <strong>de</strong><br />
Moysiaco pro re<strong>de</strong>mptione animę meę et omnium parentum meorum, patris vi<strong>de</strong>licet et matris, ut sit<br />
semper in voluntate fratrum ibi Deo famulantium, ex hoc nunc et usque in seculum. 2<br />
S. Asenarii et Servadi, qui cartam istam scribere vel firmare rogaverunt. S. Helesgarini. S. Arnaldi<br />
Hels. S. Jaudoni. S. Rainaldi. 3<br />
1 Il s’agit probablement <strong>de</strong> Paulhiac (Lot-&-Garonne, arr. Villeneuve-sur-Lot, canton Monflanquin).<br />
2 Ps 115[113],18, chanté aux Vêpres, conformément à la Règle <strong>de</strong> saint Benoît, 18,12-18.<br />
3 Les noms <strong>de</strong> Heles Garinus et Asenarius figurent dans un acte <strong>de</strong> février 960. D’où la datation [vers 960]. Mais l’absence<br />
<strong>de</strong> nom d’abbé ne permet pas <strong>de</strong> classer cet acte sous un abbatiat.<br />
43
19.<br />
961, mars, mercredi<br />
Donation par Bebo <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Saint-Marie <strong>de</strong> Nogarè<strong>de</strong> ou <strong>de</strong> Pantagnac.<br />
A. Original: ADTG 570 (Andurandy 6298). Parchemin, h. 175 mm, l. 113 mm. Notice: Dufour<br />
1972, p. 69.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />
1656), p. 13-14.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f. 15r-<br />
16v.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656 et 6298.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 52.<br />
A.<br />
Mention dorsale contemporaine: SANCTAE MARIAE DE NOGAREDDA<br />
& DE PANTANGNAG<br />
Multum <strong>de</strong>clarat lex et auctoritas romana, sive Salicorum vel Gotorum, ut unusquisque homo <strong>de</strong> res suas<br />
proprias ce<strong>de</strong>re vel condonare voluerit, licenciam et arbitrium abeat ad faciendum quicquid voluerit.<br />
Propter hoc igitur, ego in Dei nomine BEBO facio cartam cessionis vel condonacionis ad alicos<br />
omines, scilicet nominibus ICTARIO et GVITARDO, <strong>de</strong> illo alo<strong>de</strong> quam abui in terminio <strong>de</strong> Sancta MARIA<br />
que vocatur NOGAREDDA 1 sive in PANTANGNAG, 2 ipsum alo<strong>de</strong> qui michi evenit per succesionem<br />
parentorum meorum, per genitorem meum RAINALDVM, sive per genitricem meam BELEDRVT et per<br />
sororem meam Trugards, et quantum in istos aros vel in istos terminos abeo, totum et ab integro,<br />
questum vel ad inquirendum, totum et ab integro, terras et vineas, casas, casulis, curte mea dominicata,<br />
aquis aquarum vel <strong>de</strong>cursus Garronicis, pomiferis, vel ubi ubi quantum ego visus sum abere, totum et ab<br />
integrum vobis dono vel cedo atque transfundo, eo<strong>de</strong>m jure meo dominico.<br />
Trado in vestra potestate, in ea vero ratione ut dum ego vivo teneam, possi<strong>de</strong>am, et si filium<br />
legitimum <strong>de</strong> matrimonio abuero ad illum remaneat, et si filium legitimum non abuero neque in usu<br />
neque in fundo, et si mortuus fuerim remaneat ICTARIO et GVITARDO, et si isti mortui fuerint, remaneat<br />
sancto Petro <strong>de</strong> Musciago.<br />
Est ipsa res in pago Tolosano, in ministerio <strong>de</strong> Rogonnago, 3 cum stipulacione subnixa.<br />
Facta carta donacione ista mense Marcio, feria IIII, die Mercoris, anno VII regnante Lotario rege. 4<br />
Signum Bebone qui cartam firmavit. Signum Dodrit. Signum Girolimo. Signum Mancione.<br />
Girolamus scripsi. Signum Jetberti. Signum Arodgarie.<br />
1<br />
Selon Gayne, p. 55, l’église (aujourd’hui démolie) <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> Nogarè<strong>de</strong> se trouvait à mi-chemin entre Escatalens et<br />
Montech.<br />
2<br />
Pantagnac, lieu-dit à 2,750 km au sud-est d’Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
3<br />
Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />
4 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />
44
Donation par Asnarius, prêtre, d’un alleu situé à Coranensi, au diocèse <strong>de</strong> Toulouse.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6297.<br />
20.<br />
966<br />
B.<br />
L’an 11 e du Regne <strong>de</strong> Lotaire c’est l’an 966. Asnarius pretre donna a St. pierre une alo<strong>de</strong> dans le<br />
Dioceze <strong>de</strong> Toulouse au lieu appelé Coranensi.<br />
45
21.<br />
969, juin<br />
Donation par le prêtre Gauslin <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Carbes, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 17r-18r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4328.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 46.<br />
B.<br />
Notum sit omnibus hominibus in quorumque manibus carta donationis ista occurrerit, quod ego<br />
Gauslenus præsbiter, una cum consensu uxoris meæ et filiorum meorum Raimundi atque Stephani, dono<br />
Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo ac loco ipsorum Moysiaco monasterio, alodium<br />
meum, quod est in vocabulo <strong>de</strong> Carucis, 1 situm in pago Caturcino, et est in vicaria Sancti Ursicini, 2<br />
totum sicut est ab integro, terram scilicet ac vineam, pro re<strong>de</strong>mptione animæ meæ ac parentum meorum,<br />
patris vi<strong>de</strong>licet atque matris. Habet vero iste honor <strong>de</strong> una parte terram Gauzberti, et per illas bodulas, et<br />
<strong>de</strong> alia parte terras et vineas Gauzfredi præsbiteri, 3 et <strong>de</strong>super illam stradam publicam, et <strong>de</strong>subtus per<br />
illam guttam. 4 Totum ergo quantum inter istos fines concluditur dono et trado supradicti monasterii beati<br />
Petri habitatoribus.<br />
Omnibus vero meæ generationis seu propinquitatis et coeteris hominibus interdico ut non habeant<br />
licentiam neque per se, neque per aliquam potentem personam, auferre a potestate Sancti Petri ullo<br />
modo.<br />
Ut ergo firma permaneat, manu propria subsigno.<br />
Facta carta donationis ista in mense Junii, anno <strong>de</strong>cimo quinto Lotarii regis Francorum. 5<br />
S. Gausleni et uxoris ejus. S. Raimundi. S. Stephani. S. Remedii. S. Rodgerii.<br />
D.<br />
46. Gauslend Pretre du consentement <strong>de</strong> sa femme & <strong>de</strong> ses enfans donna l’alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Carves dans le<br />
Querci vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse. Lan 15. e <strong>de</strong> Lotaire Roi <strong>de</strong> france, c’est l’an 970.<br />
1 Carbes: selon Gayne, p. 113, l’église <strong>de</strong> Paradou ou Carbes, dédiée à Saint-Pierre-aux-Liens, démolie en 1889, était située<br />
près <strong>de</strong> Mazères, sur la rive droite du Lembous, sur la commune <strong>de</strong> Cazes-Mon<strong>de</strong>nard. Selon Moulencq, t. 3, p. 13-15, la<br />
paroisse Saint-Pierre <strong>de</strong> Carbes dépendait <strong>de</strong> la seigneurie <strong>de</strong> Sauveterre. En 1256, Jeanne Bordanès acheta à Guillaume du<br />
Noyer les droits que celui-ci avait sur les terres et bois du cammas <strong>de</strong> Malfaver dans la paroisse <strong>de</strong> Carbes (Andurandy<br />
4329). – Pendant la pério<strong>de</strong> révolutionnaire, le 20 décembre 1791, quelques biens appartenant à l’église <strong>de</strong> Carbes furent<br />
vendus. Ils étaient situés au bord du chemin allant <strong>de</strong> Feyt à Paradou, et du chemin allant <strong>de</strong> Monsentou à la rivière <strong>de</strong><br />
l’Embous: ADTG, Q 75, 9e cahier, n° 32.<br />
2 Saint-Urcisse, siège d’une viguerie. Dans la vallée du Lendou, sur la commune <strong>de</strong> Tréjouls (Tarn-&-Garonne, arr.<br />
Castelsarrasin, canton Lauzerte), à 4 km au nord-ouest <strong>de</strong> Lauzerte.<br />
3 Est-ce le même Gausfredus qui fit une donation en janvier [955/986] ?<br />
4 Il s’agit du Lembous.<br />
5 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />
46
22.<br />
s.d. [vers 969] 1<br />
Donation par Gauslin, prêtre, d’une vigne dans la viguerie “<strong>de</strong>l Brom”, paroisse <strong>de</strong> Canves<br />
(Carbes?).<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 45.<br />
B.<br />
45. Gauzlend Prêtre donna une vigne dans la viguerie <strong>de</strong>lbrom paroisse <strong>de</strong> Canves.<br />
1 Datation par rapprochement avec l’acte précé<strong>de</strong>nt.<br />
47
23.<br />
[954/985], mars<br />
Donation par Benjamin, faite à son neveu Richard et aux autres moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong><br />
Viarose.<br />
A. Original: ADTG, G 571 (Andurandy 3664).* Parchemin, 11,7/13,9 cm, l. 57 cm, présentant <strong>de</strong>s<br />
lacunes (parchemin abîmé sur le côté gauche). Notice: Dufour 1972, p. 98.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 7.<br />
A.<br />
Mention dorsale contemporaine: ALODIUM <strong>de</strong> Bairo Vero.<br />
(V)eni in Dei nomine, Benjamin tractavi causam fragilitatis meæ ut pius Dominus misertus sit michi in<br />
die judicii, dono ego alo<strong>de</strong>m meum qui michi advenit per comparatione vel per donatione, qui est in<br />
Biarovero, 1 Ricardo nepoti meo, et [omne]s monachos qui in Musciacho monasterio Deo <strong>de</strong>serviunt, ut<br />
teneant in comunia, excepto illa ęcclesia cum ecclesiastico et excepto illa vinea et terra qui fuit<br />
Gariberno <strong>de</strong> Valle...na; et illa vinea et terra est inter stradas publicas et rivo Granario et tenet usque in<br />
illo loco ubi rivus Granarius ca<strong>de</strong>t in Vertago 2 ; quantum ego visus sum habere vel possi<strong>de</strong>re. ... hoc<br />
quod supra dictum est, totum et ab integrum dono Ricardo nepoti meo et ad alios monachos qui sunt in<br />
Musciacho, in tale ratione ut quamdiu vivunt, teneant comuniter ...t discessum illorum sancto Petro<br />
remaneat.<br />
Et qui hoc contrapellaverit in primis iram Dei incurrat et habeat participationem cum Juda Scariothe<br />
qui Filium Dei tradidit, Datan et Abiran quos terra vivos suscepit, vivusque <strong>de</strong>scendat in infernum. 3<br />
Facta carta ista in mense Marcio, regnante Lothario rege. 4<br />
.... + Benjamin qui carta ista scribere rogavit et manibus firmavit. Sig+ Ingelberto. Sig+ Ainardo.<br />
Sig+ A<strong>de</strong>maro. Sig+ Helone. Sig+ Rainaldo.<br />
ISAFREDUS SCRIPSIT.<br />
1 Viarose, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
2 Ruisseau du Bartac, sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
3 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
4 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />
48
24.<br />
[955/985], 31 juillet<br />
Donation par Léger, prévôt du monastère <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Flaugeval, dans le ministère <strong>de</strong><br />
Ferrussac, en Agenais.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-quatre feuilles”<br />
(perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, f. 19r-20r.<br />
C. Autre version d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 27r-28v (quelques variantes).<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6824.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 29.<br />
B.<br />
Gloriossissimum mihi et post Dominum fortissimum patronum sanctum Petrum principem apostolorum,<br />
ego igitur in Dei nomine Leodgarius præpositus tractavi causam fragilitatis meæ, ut pius Dominus<br />
misertus sit mihi in diem judicii, et suscipere me dignetur, dono vel cedo alo<strong>de</strong> meo, quæ mihi advenit<br />
per atractum scripturarum.<br />
Ipse alodus est in pago Aginnense, in ministerio <strong>de</strong> Ferruciaco, 1 in loco ubi vocabulumen<br />
Flaugevallo, quantum ego Leodgarius præpositus in Flagevallo visus sum habere vel possi<strong>de</strong>re,<br />
quantum a vel adquirendum, totum et ab integrum, dono vel cedo sanctum Petrum apostolum<br />
Moisiacensis b monasterii, in ea ratione dum vivit Girbertus, teneat et possi<strong>de</strong>at, et unumquemque annum<br />
donet sancto Petro censum duo<strong>de</strong>cim <strong>de</strong>narios, et post discessum suum remaneat Arnaldo <strong>de</strong>cano, et<br />
post discessum Arnaldi in stipendia fratrum remaneat.<br />
Si quis, ego ipse, aut ullus <strong>de</strong> hæredibus meis, aut ulla amissa persona vel subrogata, qui conra hanc<br />
cartam donatione ista inquietare voluerit, imponat vobis tantum et alium tantum, quantum istas res<br />
inmelioratas valere potuerint, et qui hoc fecerint iram Dei incurrant, et cum Datan et Abiron 2 et cum<br />
Juda Scariothis particeps sit in infernum, cum stipulatione subnixa.<br />
Facta donatio ista pridie Kalendas Augustas, regnante Lothario rege. 3<br />
Signum Leodgario, qui carta ista scribere vel adfirmare rogavit, et manibus suis firmavit. Signum<br />
Al<strong>de</strong>brando. Signum Guitardo. Signum Gotberto. Signum Homo<strong>de</strong>i. Signum Teutberto. Al<strong>de</strong>brannus et<br />
Guitardus fi<strong>de</strong>m fecerunt super carta. c<br />
__________<br />
a) quistum C – b) Musciacensis C – c) carta <strong>de</strong> omnes res moventes C<br />
1 Ferrussac, lieu-dit <strong>de</strong> la commune <strong>de</strong> Saint-Maurin (Lot-&-Garonne, arr. Agen, canton Beauville). L’archiprêtré <strong>de</strong><br />
Ferrussac, au diocèse d’Agen, s’étendait <strong>de</strong>s rives <strong>de</strong> la Garonne jusqu’à l’extrémité nord du canton <strong>de</strong> Montaigu: Moulencq,<br />
t. 3, p. XLII.<br />
2 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
3 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />
49
25.<br />
[954/985], novembre<br />
Donation par Seguin et ses frères, du bien <strong>de</strong> Monsalvi, dans la viguerie <strong>de</strong> Sal<strong>de</strong>ga en Agenais.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 29r-v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 42.<br />
B.<br />
Notum sit omnibus christianis fi<strong>de</strong>libus, quod ego Siguinus et fratres mei Ugo atque Willelmus necnon<br />
Dignebertus donamus Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, simulque loco ipsorum<br />
Moisiaco monasterio monachis quoque qui nunc ibi vel semper futuri sunt, pro animabus nostris seu<br />
parentum nostrorum, honorem qui vocatur <strong>de</strong> Montesalvio, qui in pago Aginensi, in vicaria <strong>de</strong> Sal<strong>de</strong>ga.<br />
Ipsum vero honorem quæ vi<strong>de</strong>batur iuris esse Ramfredi et Azivelæ, et filii eorum Digneberti, re<strong>de</strong>misis<br />
(?) ab eis uno equo <strong>de</strong> viginti solidis cum ipsis armis, ita ut nunquam ipsi neque aliquis <strong>de</strong> hæredibus<br />
eorum suum ibi aliquid esse dicat, et ipsi manibus suis firmaverint. Nos autem istam donationem sicut<br />
supra diximus facimus sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco, et sibi servientibus, ita ut ab hodierna die et <strong>de</strong>inceps<br />
neque <strong>de</strong> nostra projenie aliquis <strong>de</strong> illo ullam torturam facere, vel sibi vidicare au<strong>de</strong>at.<br />
Facta carta ista in mense Novembri, regnante Lothario Francorum rege. 1<br />
Signum Siguini. Signum Willelmi fratris ejus. Signum Ugonis et Digneberti. Signum Ugonis et<br />
Digneberti.<br />
1 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />
50
26.<br />
[955/986], janvier<br />
Donation par Gausfredus <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Villebourgon, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 23r-24v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire, perdu: Andurandy 603, n° 41.<br />
B.<br />
Gloriosissimum mihi et post Deum fortissimum beatum Petrum patronum principem apostolorum, cui<br />
traditæ sunt claves regni coelorum, cujus honore et pontificio monasterium Moissiacense esse vi<strong>de</strong>tur,<br />
ego in Dei nomine Gausfredus tractavi causam fragilitatis meæ, ut pius dominus mei memor esse<br />
dignetur, trado sanctis ejus apostolis Petro et Paulo alodum meum, cui vocabulum est Villaburgundia, 1<br />
in vicaria Sancti Ursicini, 2 et ipsud aludum fines habet in se ex uno latere per illum rivum, et pervenit in<br />
illas bodulas, et usque in fluvium Lendonem, 3 et <strong>de</strong> fonte superiore usque ad stratas publicas et <strong>de</strong> alio<br />
latere terra Homo<strong>de</strong>i vel suos hære<strong>de</strong>s, quantum ego Gausfredus inter istos fines visus sum habere vel<br />
possi<strong>de</strong>re, totum ab integro, dono sancto Petro in tali ratione, ut quamdiu Isarnus vixerit, usum<br />
solummodo fructuarium habeat, et post suum <strong>de</strong>cessum Odolrico maneat, et post obitum illius sancto<br />
Petro remaneat in stipendia monachorum, constipulatione subnixa.<br />
Facta carta et donatio ista mense Januario, regnante Lotario rege Francorum. 4<br />
Signum Gausfredi, qui cartam fecit facere, et manibus suis firmavit ac roboravit. Sig+ Elonis. Sig+<br />
Rainaldi. Sig. Hominis<strong>de</strong>i. Sig+ Al<strong>de</strong>berti. Sig+ Deus<strong>de</strong>t. Ipse donator fi<strong>de</strong>m fecit <strong>de</strong> omnibus removentibus.<br />
1<br />
Villebourgon, lieu-dit à 2 km au sud-ouest <strong>de</strong> Saint-Urcisse, sur la commune <strong>de</strong> Lauzerte (Tarn-&-Garonne, arr.<br />
Castelsarrasin, ch.l.c.).<br />
2<br />
Saint-Urcisse, dans la vallée du Lendou, sur la commune <strong>de</strong> Tréjouls (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton<br />
Lauzerte), à 4 km au nord-ouest <strong>de</strong> Lauzerte.<br />
3 Le Lendou.<br />
4 Lothaire, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 954 à 986.<br />
51
27.<br />
[X e siècle]<br />
Donation par Durand Raimond du mas <strong>de</strong> Alacepeda dans l’alleu <strong>de</strong> Chendolerras.<br />
A. Original: ADTG, G 570 (marqué N° 28). Parchemin partiellement mangé par <strong>de</strong>s rongeurs, h.<br />
102/108 mm, l. 410 mm. Notice: Dufour 1972, p. 98.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 61.<br />
A.<br />
Brevis quem fecit Durannus Raimundus Domino Deo et sancto Petro apostolo et senioribus ex<br />
monasterio Moysiaco 1 <strong>de</strong> illo manso qui est in alodo <strong>de</strong> Chendolerras, et vocatur masus Alacepeda, 2 pro<br />
animabus patris sui et matris et pro anima sua et filiorum suorum.<br />
Et donat masus ille unum porcum <strong>de</strong> octo <strong>de</strong>nariis, et IIII or sextarios <strong>de</strong> civada, et IIII or panes, et duos<br />
sextarios <strong>de</strong> vino, et duos receptos, et IIII or <strong>de</strong>narios, et II os galinones, et unam galinam.<br />
mno nnn 3<br />
1<br />
Leçon conjecturée. Texte rendu illisible par un tampon portant la mention: ARCHIVES DÉPARTEMENTALES. TARN &<br />
GARONNE. PROPRIÉTÉ PUBLIQUE.<br />
2<br />
S’agit-il <strong>de</strong> Lacépè<strong>de</strong> (Lot-&-Garonne, arr. Agen, canton Prayssas) ?<br />
3 probatio pennis.<br />
52
28.<br />
[X e siècle]<br />
Donation par Durand Raimond <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Lamberodo.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 62.<br />
B.<br />
62. Donation comme <strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> L’alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Lamberodo.<br />
53
29.<br />
993, juin<br />
Bulle par laquelle le pape Jean XV confirme Garin, abbé <strong>de</strong> Lézat, dans le gouvernement <strong>de</strong> cinq<br />
abbayes.<br />
A. Original dans les archives du <strong>de</strong>stinataire.<br />
B. Copie fin XI e siècle: Paris, BN, ms. lat. 3780 (homéliaire moissagais du milieu du XI e siècle),<br />
f. 186v-187v (copie incomplète, le f. 187 étant mutilé).<br />
Editions: Gallia Christiana, t. 13, col. 150; Bernard-Bruel, t. 3, n. 1950.<br />
Indiqué: JL 3850.<br />
B.<br />
Johannes episcopus, servus servorum Dei, karissimo ac spirituali in Domino Jesu Christo filio Garino,<br />
sanctissimo abbati, tuisque successoribus in monasterio nostro Lesato Deo rite servientibus in<br />
perpetuum.<br />
Summam gerentes curam ac sollicitudinem venerabilium locorum, quantum ex divino adjutorio<br />
nobis possibilitas datur, <strong>de</strong> eorum perseverantia stu<strong>de</strong>re <strong>de</strong>bemus. Tali namque studio et clementia<br />
divina placatur, et stabilitas ecclesiarum Dei continuatur, tam pro animabus Romanę sedis pontificum,<br />
sive regum ceterorumque principum, seu cunctis protegentibus Christo sanctęquę ęcclesię inherentibus<br />
instituta subjacere non renueremus, ut in futuro perpetuam habeamus salvam et in<strong>de</strong>ficientem<br />
merce<strong>de</strong>m; tradimus et corroboramus religiositati tuę regimen abbatiarum nostrarum quinque: vi<strong>de</strong>licet<br />
Sancti Petri Lesatensi, [in] comitatu Tholosanensi; monasterium Sancti Hylarii in comitatu Carcasense;<br />
verum etiam monasterium Sancti Michaelis Archangeli situm in valle Confluenti; immo monasterium<br />
Sancti Petri qui dicitur Carnensis; simulque monasterium Sanctę Marię Electensi in comitatu Re<strong>de</strong>nsi;<br />
cunctaque predicta monasteria in integrum confirmantes corroborantesque, tibi et per te ei<strong>de</strong>m sacro<br />
monasterio, omnes res omniaque jura quę in eis a primordio fundationis eorum et usque nunc quolibet<br />
modo pertinere probantur, id est generaliter terras, vineas, casales, fundos, predia, rura, castella,<br />
munitiones, casas, menia, ortos, molendinos, piscarias, colinas, mansos, servos et ancillas, peculia et<br />
supellectilia, jam dicta monasteria cum omni integritate et undique inibi pertinentia, tibi tuisque<br />
successoribus concedimus atque confirmamus, <strong>de</strong>nique tuoque concessu nostrę auctoritatis horum<br />
abbatum qui in prefata monasteria ordinati sunt, cum summa securitate, cum Dei timore perfruantur ac<br />
<strong>de</strong>fendant: scilicet Benedictus abbas monasterii Sancti Petri Lesatensis, Sancti Hylarii et Sanctę Marię<br />
Electensi, et abbas Hugo Sancti Petri Garnensi, et Sancti Michaelis Archangeli abbas Gifredus<br />
possessor; ita ut sub tua ditione ac <strong>de</strong>fensione semper persistant, a presenti sexta indicione diebus vestrę<br />
vitęvestrisque successoribus usque in finem seculi <strong>de</strong>tinendum. Un<strong>de</strong> nos, quod justum est<br />
cognoscentes, vestręque pię peticioni liberalitate paterna faventes, tam prescripta monasteria, quam<br />
omnes res ad ipsa un<strong>de</strong>cunque pertinentes, utrarumque omnia quę episcoporum reliquorumque<br />
secularium hominum potestate, lite remota, sub suo usu, dum hujus luce seculi frui vi<strong>de</strong>beris, et<br />
postmodum successorum tuorum abbatum, jure perhenni persistere <strong>de</strong>cernimus; ut <strong>de</strong> his que ab Italię<br />
regibus, principibus, cunctisque Deum timentibus ibi concessa sunt, nulla qualibet occasione vel alicujus<br />
scriptionis titulo omnino imminuatur, quatinus in Dei laudibus conversantes, pro incolumitate nostra et<br />
clementissimi imperatoris ac totius ęcclesię liberis Dominum valeant <strong>de</strong>precari. Nullus etiam<br />
episcoporum aut quilibet abbatum seu vicinarum ęcclesiarum quilibet sacerdos in ea<strong>de</strong>m monasteria jus<br />
sibi ęcclesiasticum aliquomodo vendicet ac <strong>de</strong>fendat, nisi forte a patre monasterii vel fratribus pro<br />
negocio aliquo fuerit invitatus. Si vero, quod non optamus, monachi in prelibatis monasteriis vel abbates<br />
contituti, tepidi in Dei amore aut prevaricatores regule conspiciuntur existere, a te tuisque successoribus<br />
abbates corrigendos instituimus. Abbatem vero eis<strong>de</strong>m monasteriis non alius, sed quem dignum moribus<br />
atque aptum monachicę disciplinę, communi consensu congregatio tota poposcerit ordinari, et eum sicut<br />
sanctorum Patrum dicta referunt, sine mundano et corruptibili munere consecrari monemus ac<br />
54
precipimus; ne tantę cupiditatis errore, animę quę Deo salvandę sunt pereant, et per rapacitatis avariciam<br />
lividus eos serpens venenis inficiat, quod Spiritus Sancti gratia irrigante <strong>de</strong>buerant salvari. Si autem pro<br />
tanta talique consecratione contra priorum sanctorum dogmata aliquod donum vel premium qualibet<br />
occasione petitum fuerit, et aliter fieri nequierit, tunc electo abbati fuerit et licitum sine ullius mortalis<br />
impedimento apostolica consecratione et benedictione, cujus ipsa monasteria prostrata sunt, fi<strong>de</strong>liter<br />
petere et sine dubio feliciter consecrare. Immo ut nullus cujuscunque sit dignitatis et potestati, virorum<br />
vel etiam mulierum au<strong>de</strong>at ibi presacratissime monasteria <strong>de</strong> omnibus rebus sibi pertinentibus molestari<br />
aut injuste inquietari vel divestiri, quatenus Omnipotenti Deo ibi<strong>de</strong>m famulantibus quiete et<br />
intolerabiliter semper liceat monastice conversationis vitam perducere. Hanc autem scriptorum<br />
nostrorum paginam omni in futuro tempore a te vel post te abbatibus preordinatis in predicta monasteria<br />
succe<strong>de</strong>ntibus firmam statuimus illibatamque servari, ut nostra monasteria juvante Deo illorum<br />
tantummodo sit jure contempto, et cenobiaque illa nulli alterius ęcclesię subjaceant alicujus canonice<br />
jussionis aut laicorum vel mulierum ditione <strong>de</strong>serviens pre sola sancta Mater ecclesia Romana, sed<br />
remotis vexationibus a cunctis gravaminibus divinum opus sub te <strong>de</strong>gentes fratres cum summa<br />
<strong>de</strong>votione perficiant.<br />
Si quis autem, quod non optamus, hujus nostri fuerit ausis <strong>de</strong>creti paginam contraire vel <strong>de</strong>creto<br />
molestari, maledictionibus dampnaticiis sub anathematis inno<strong>de</strong>tur, et in<strong>de</strong> precella maledictione<br />
traditoris. Nam observantes, ex meritis atque precibus apostolorum, vitę futurę premii precellantur.<br />
Scriptum per manum Benedicti scrinarii sanctę Romanę ęcclesię, in mense Junio, indicione sexta,<br />
feliciter. Bene valete.<br />
55
30.<br />
[X e -XI e siècle]<br />
Donation par Dieudonné Fastig <strong>de</strong> l’honneur du Pouget.<br />
A. Original: ADTG, G 571. Parchemin, h. 8,0 cm, l. 22,8 cm. Avec une attache <strong>de</strong> sceau.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, n° 6.<br />
A.<br />
In Dei nomine, ego Deus<strong>de</strong>t cognomento Fastig dono et relinquo Domino Deo et Sancto Petro super<br />
altare ipsius Sancti Petri, omnibus fratribus in Moysiaco monasterio nunc et in futuro <strong>de</strong>gentibus, pro<br />
anima mea omniumque parentum meorum, vivorum atque <strong>de</strong>functorum, totum ab integro quantum ego<br />
vel fratres mei vi<strong>de</strong>mur tenere vel possi<strong>de</strong>re, sive Matfre<strong>de</strong>rus vel filius ejus Dinbertus vi<strong>de</strong>ntur habere<br />
per nos, illum honorem qui est infra terminos illius possessionis Sancti Petri quę appellatur <strong>de</strong> Illo Pojet.<br />
In perpetuum maneat ei sine ullo contradictore.<br />
Si quis vero <strong>de</strong> projenie nostra hoc donum violare voluerit et auferre Sancto Petro, anatema sit.<br />
Accepi autem propter hoc a Willelmo <strong>de</strong> Pazern XX <strong>de</strong>narios, et firmavi coram senioribus super<br />
altare. 1<br />
B.<br />
6. Dieudonné fastig donne l’honneur <strong>de</strong> S. t pierre <strong>de</strong>l pojet.<br />
1 L’acte n’est pas daté. L’écriture, qui peut être rapprochée <strong>de</strong> celle <strong>de</strong> l’acte <strong>de</strong> donation par Dato, doit être <strong>de</strong> la fin du X e<br />
ou du début du XI e siècle.<br />
56
31.<br />
[X e -XI e siècle]<br />
Donation par Gaubert et Raingar<strong>de</strong>, sa femme, <strong>de</strong> biens à Combal<strong>de</strong>r, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-<br />
Aureil, et d’un mas à Laroque.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, n° 17.<br />
B.<br />
17. Gaubert & sa femme Raingar<strong>de</strong> donnent la vigne & la terre qu’ils ont a Combal<strong>de</strong>r dans la vicairie<br />
<strong>de</strong> S. t Aurel, plus un maz siz au lieu dit Laroque. 1<br />
1 Combelle Laroque, à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Castelnau-Montratier.<br />
57
Confirmation <strong>de</strong> la donation précé<strong>de</strong>nte.<br />
32.<br />
[X e -XI e siècle]<br />
A. Original: ADTG, G 571 (Andurandy 3334). Parchemin, h. 6,5 cm, l. 30,8 cm. Attache <strong>de</strong> sceau<br />
à droite.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, n° 18.<br />
A.<br />
[Mention dorsale ancienne:] Cumbal<strong>de</strong>r<br />
Carta guirpitoria <strong>de</strong> illo alo<strong>de</strong> que vocatur In Combal<strong>de</strong>r, 1 que Gauzbtus <strong>de</strong>dit Domino Deo et Sancto<br />
Petro in comunia.<br />
Et postea contrapellaverunt Ailcyna et infantes suos, et illa ampparatione que ipsa Ailcina et infantes<br />
ejus facerunt contra Domino Deo et Sancto Petro. Guirpierunt in manu Warini Kinabert, in presentia<br />
domni Gauzberto <strong>de</strong> Castel Nou 2 et alio Gauzberto <strong>de</strong> Con<strong>de</strong>r Zak. 3<br />
B.<br />
18. confirmation <strong>de</strong> la donation prece<strong>de</strong>nte.<br />
1<br />
S’agit-il <strong>de</strong> La Combara<strong>de</strong>, à 1 km au nord-ouest <strong>de</strong> Castelnau-Montratier, ou <strong>de</strong> Combel ou Combelles, à 2 km à l’est <strong>de</strong><br />
Castelnau-Montratier ?<br />
2<br />
Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />
3<br />
L’acte doit être postérieur à l’acte précé<strong>de</strong>nt. Il n’est pas daté, mais l’écriture étant à rapprocher <strong>de</strong> celle <strong>de</strong> l’acte <strong>de</strong><br />
donation par Dato, et celle <strong>de</strong> la donation du Pouget par Dieudonné Fastig, on peut proposer une fourchette X e -XI e siècle. En<br />
outre, par certaines particularités stylistiques (carta guirpitoria <strong>de</strong> illo alo<strong>de</strong> que vocatur ...) ce texte se rapproche <strong>de</strong> la<br />
donation <strong>de</strong> Moncessou du début du XI e siècle (n. 40).<br />
58
33.<br />
[X e -XI e siècle] 1<br />
Donation par Richard d’un bien appelé Bordaria Go<strong>de</strong>nesca, dans le pagus <strong>de</strong> Cahors, dans la<br />
paroisse <strong>de</strong> Saint-Victor.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 131, f. 282r-283r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5216.<br />
B.<br />
Ego Ricardus dono possessionem meam, quæ vocatur Bordaria Go<strong>de</strong>nesca, quæ mihi evenit per<br />
successionem parentum meorum, propter consilium fratris mei Gausfredi, monachi, Domino Deo et<br />
Sancto Petro in monasterio Muciago, in elemosina fratrum ibi <strong>de</strong>gentium, pro salute et remedico a)<br />
animæ meæ. Et est illa bordaria in pago Caturcino, in parrochia Sancti Victoris.<br />
Et misit eam frater meus Gausfredus in pignus Auriolo <strong>de</strong> Lupiago, per quinque solidos.<br />
Signum Ricardi, qui cartam fecit facere fratri suo Gausfredo monacho.<br />
_________<br />
a) remedico] à corriger en remedio<br />
1 L’utilisation dans cet acte <strong>de</strong> la graphie archaïque Muciago plai<strong>de</strong> pour une datation ancienne (vague): X e -XI e siècle.<br />
59
34.<br />
[première moitié XI e siècle]<br />
Donation par Genesius <strong>de</strong> Paris du mas <strong>de</strong> Nova Villa appelé Acoguzag.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “un cahier <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />
aussi <strong>de</strong> parchemin”: Doat 129, f. 83r-84r.<br />
B.<br />
Sacrosanctæ Dei ecclesiæ quæ est constructa in honore beatorum apostolorum Petri et Pauli in loco qui<br />
dicitur Moisiacus, cedo ego Genesius <strong>de</strong> Paris 1 illum meum mansum <strong>de</strong> Novavilla qui dicitur Acoguzag.<br />
Et habet fines in se, <strong>de</strong> una parte <strong>de</strong> Val Aurelias, et <strong>de</strong> alia parte alo<strong>de</strong>m meum.<br />
In tali vero ratione cedo istam meam elemosinam Domino Deo et Sancto Petro in monasterio<br />
Moisiaco, pro salute animæ meæ et omnium parentum meorum, ut numquam habeat licentiam ulla<br />
potestas, aut abbas vel aliquis homo, ven<strong>de</strong>re aut dare, sed ad stabulam Sancti Petri maneat in sæcula<br />
sæculorum.<br />
Si quis autem auferre a Sancto Petro voluerit istam meam elemosinam, <strong>de</strong>t ei Sanctus Petrus pænam<br />
quam possi<strong>de</strong>t Princeps Tenebrarum cum angelis suis, et sit jugiter cum Datan et Abiron. 2<br />
S. Genesii <strong>de</strong> Paris et uxoris ejus Bonassiæ, et filiorum eorum Hectoris et Grimaldi. S. Guilarini<br />
Guilaberti monachi. 3<br />
1<br />
Paris, lieu-dit à 2 km au nord <strong>de</strong> Castelmayran, sur la limite <strong>de</strong> Castelmayran et <strong>de</strong> Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave.<br />
2<br />
Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
3<br />
L’acte n’est pas daté, mais certaines particularités stylistiques du formulaire (sacrosancte Dei ecclesie ... que est<br />
constructa/consecrata in honore Sancti Petri ... cedo ego) le rapprochent <strong>de</strong> la donation par Wido d’un bois à Saint-<br />
Christophe (34), <strong>de</strong> la donation <strong>de</strong> Villa Castellana (36), <strong>de</strong> la donation <strong>de</strong> Majuze (37), <strong>de</strong> la donation <strong>de</strong> biens à Duravel<br />
(44), toutes <strong>de</strong> la première moitié du XI e siècle.<br />
60
ABBATIAT D’HUGUES II<br />
(1003)<br />
35.<br />
1003, mars<br />
Plaid <strong>de</strong>vant Guillaume Taillefer V, comte d’Angoulême, entre l’abbé Hugues <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et une<br />
certaine Amélie, au sujet <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Coulonges, en Saintonge.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Extraits <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 51rb-va (sous Jean<br />
XIX).<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contennant<br />
vingtquatre feuilles” (perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, f. 31r-32v.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 54.<br />
Bibliographie, édition et traduction: Régis <strong>de</strong> la Haye, 999 ans pour retrouver une possession <strong>de</strong><br />
l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in: BSATG 127 (2002), p. 37-43.<br />
C.<br />
Dum resi<strong>de</strong>ret vir illustris Willelmus a) comes Engolismæ civitatis, venit Hugo abba ex monasterio Sancti<br />
Petri Moisiacensis cœnobii. Et ibi contrapellabat ille abbati illum alo<strong>de</strong>m qui vocatur Colonicas b) sive<br />
Bragus sive Crudilicas, c) in pago Sanctonico, in vicaria Mucronensi. d) Et habet fines in se <strong>de</strong> una parte<br />
per medium Antona fluvium, <strong>de</strong> alia parte per rivum qui vocatur Rodinel, <strong>de</strong> tertia parte per Crudilicas,<br />
<strong>de</strong> quarta vero parte pervenit usque ad terminum <strong>de</strong> Montiniaca. Quantum inter istos fines Gammo<br />
tenebat totum contra appellabat. Et ibi recognoverunt se uxor sua Amelia et filii sui, vi<strong>de</strong>licet Landricus<br />
et Willelmus, et Rannulfus frater Gammonii, quod injuste tenebant res Sancti Petri, ante præsentiam<br />
domni Willelmi comitis et domni Grimoardi episcopi, cæteris hominibus, Mainardo, Siguino,<br />
Rod<strong>de</strong>berto et aliorum plurimorum hominum qui ibi a<strong>de</strong>rant. In ea ratione, quamdiu vivunt Amelia et<br />
infantes sui et Rannulfus teneant et possi<strong>de</strong>ant, <strong>de</strong>tur eis.<br />
Et qui insuper venerit qui istam conventionem infringere voluerit, inprimis iram Dei incurrat, et cum<br />
Datan et Abiron particeps fiat, qui istum alo<strong>de</strong>m tenuerit et censum non <strong>de</strong><strong>de</strong>rit e) .<br />
Facta hæc carta in mense Martio, anno millesimo tertio, f) regnante Rodberto g) rege, filio Hugonis.<br />
Signum Amelia et filius ejus Landrico et Vuillelmo et Rannulfo, qui hæc fieri et adfirmare<br />
rogaverunt. Signum Grimoardo episcopo. Signum Heliæ. Signum Matfredi et Siguini et Raimundi ac<br />
Mainardi et Gauzberti.<br />
Rannulfus sacerdos rogatus scripsit.<br />
__________<br />
a) Willelmus] Guillermus B – b) Colonicas] Collonicas B – c) Crudilicas] Curdilias B – d) Mucronensi] Micronen. B – e)<br />
censum non <strong>de</strong><strong>de</strong>rit] censum Sancto Petro Moyssiacen. cenobii non <strong>de</strong><strong>de</strong>rit B – f) tertio] XIII° B – g) Rodberto] Roberto B<br />
61
ACTE SANS MENTION D’ABBATIAT<br />
36.<br />
1017, janvier<br />
Bulle du pape Benoît VIII portant exemption du monastère <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Camprodón.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 131, f. 320r-325v.<br />
Indiqué: Jaffé, Regesta, n. 4019(3068), 26 jan.<br />
Editions: Marca Marca Hisp., p. 1002; Cocquelines I, 325; Migne, PL, 139, col. 1613-1616.<br />
Note: il s’agit sûrement d’une copie entrée dans les archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> bien après 1017, Camprodón<br />
n’ayant été affilié à <strong>Moissac</strong> qu’en 1078: Apogée <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, p. 157.<br />
B.<br />
Benedictus episcopus, 1 servus servorum Dei, dilecto in Domino Bonifilio, religioso abbati, et venerabili<br />
monasterio Sancti Petri Campirotundi, quod est situm in comitatu Bisuldinense, in valle Landarense,<br />
inter duo flumina, tibi tecumque manentibus et pro te tuisque successoribus, salus et pax et apostolica<br />
benedictio quoad mundus permaneat. Amen.<br />
Cum constet Dominum Deum nostrum honorem sanctæ universalis ecclesiæ incessanter a<br />
propagatoribus beatæ fi<strong>de</strong>i augmentare, necesse est accipientibus ab illo totius jura regiminis ei<br />
conce<strong>de</strong>re censura justi mo<strong>de</strong>raminis firmam liberalitatem, malorumque procul ab ea pellere<br />
pervasionem, quocirca quoniam convenit apostolicæ pietati benigna petentibus succurrere compassione,<br />
i<strong>de</strong>o nos tuis justis et enim sic sunt a nobis adjudicata, nam juste fuerint annuentes præcibus omnes<br />
proprietates sive possessiones ipsius loci, fines vel limites cum adjacentiis præcipuorum prædiorum cum<br />
omnibus ecclesiis, parrochiis, villis, fundis, casalibus, casis, terris, vineis, campis, pratis, pascuis, silvis,<br />
garriciis, arcis, torculariis, aquis, aquarum ductibus, viis, molendinis cum suis caput aquis, et suis<br />
piscatoriis, cultum et incultum, et quæcumque beatus Apostolus Petrus ex collationibus fi<strong>de</strong>lium in<br />
cenobio Campi Rotundi retinere vi<strong>de</strong>tur, nostro aposcolica confirmamus privilegio.<br />
Concedimus itaque prædicto monasterio alo<strong>de</strong>m quod in circuitu ejus habetur vel habere dinoscitur,<br />
piscationes quoque aquarum Te eser <strong>de</strong> casis usque ad ipsos Kalkers, et in Rivo Torto 2 <strong>de</strong> mullione<br />
usque in Tezer. Parrochia autem <strong>de</strong> ipsa valle ecclesiam Sanctæ Mariæ, cum <strong>de</strong>cimis atque primiciis, et<br />
oblationes fi<strong>de</strong>lium absque tributo. Parrochia autem Sancti Christophori Crescenturi cum ipso alo<strong>de</strong>, et<br />
cum ipso cimiterio, cum <strong>de</strong>cimis et primiciis, et oblationes fi<strong>de</strong>lium absque tributo. Alo<strong>de</strong> quod dicitur<br />
in Landars, et alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Frescaned, et alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Para<strong>de</strong>lla, et <strong>de</strong> Rescaz, et in villa longa, et in Castellars<br />
cum terminiis et adjacentiis, alo<strong>de</strong> quod dicunt Pugna Francor, et alo<strong>de</strong> quod dicitur Grado, et alo<strong>de</strong><br />
quod est in Boloso, et alo<strong>de</strong> quod est in Arza, cum terminis et adjacentiis suis, et alo<strong>de</strong> quod dicitur<br />
Beged, cum ipsa Massana, et alo<strong>de</strong> quod dicunt Vallestil, et alo<strong>de</strong> quod dicunt Albed, cum ipsa aqua et<br />
cum ipso bosco, et alo<strong>de</strong> quod dicunt Olibel, et Malo Pertuso, cum terminis et adjacentiis illorum, et<br />
alo<strong>de</strong> quod dicunt Genebrel, et Aqua Bella, et prunarias et nabinarios, et alo<strong>de</strong> quod dicunt Karera, cum<br />
terminis et adjacentiis illorum, et alo<strong>de</strong> quod est in parrochia <strong>de</strong> Tortelliano, et in parrochia <strong>de</strong> Agelager,<br />
cum terminis et adjacentiis suis, et alo<strong>de</strong> quod est in parrochia <strong>de</strong> Monte Acuto, id est Palaisio, cum ipso<br />
bosco et molino vetere, et alo<strong>de</strong> quod dicunt Artices, cum ipso bosco, et in Cabriol, et in Mauro, et in<br />
Palazio ipsos molendinos, et in molino Berere, et in Vuado Malo, cum suo caput aquis, et suos <strong>de</strong>cursos,<br />
1 Benoît VIII, pape <strong>de</strong> 1012 à 1024.<br />
2 Rio Ritort, cours d’eau près <strong>de</strong> Camprodón.<br />
62
et suos super positos, et in Gissano ipso maso cum terminis et adjacentiis suis, et in Boscols ipsum<br />
alo<strong>de</strong>m cum terminis et adjacentiis suis, et in parrochia Sancti Felicis in Lutuno ipsa tulla cum ipso<br />
alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ludars, et <strong>de</strong> Salvatella, et cum ipso bosco, et cum ipsos olivarios, cum terminis et adjacentiis<br />
illorum, et in parrochia Sancti Mathæi alo<strong>de</strong>m quæ est in villa Damiras, et in Estela cum terminis et<br />
adjacentiis illorum, et ipsa villa <strong>de</strong> Romaniano, cum eis alo<strong>de</strong>, et cum ipsa ecclesia cum <strong>de</strong>cimis et<br />
primiciis, et oblationes fi<strong>de</strong>lium, cum terminis et adjacentiis illorum absque tributo, et in Ponteros ipsum<br />
alo<strong>de</strong>m, cum terminis et adjacentiis illorum, et in Parietes ipsum alo<strong>de</strong>m, cum terminis et adjacentiis<br />
illorum. Et in Sancta Eulalia ipsos masos cum eis alo<strong>de</strong>s, cum terminis et adjacentiis illorum, et in<br />
Vallebiana ipsos solarios, cum eis ecclesia, et cum <strong>de</strong>cimis et primiciis, et cum eis cimiterio, et<br />
oblationes fi<strong>de</strong>lium absque tributo, et in Cubili Sicco vel in Valle Biania ipsos masos cum eis alo<strong>de</strong>m,<br />
cum terminis et adjacentiis illis, et in Bago vel in Serra ipsos masos, cum eis alo<strong>de</strong> et cum eis <strong>de</strong>cimis.<br />
Et in comitatu Rossiolonensi, vel in Valle Asperi, id est in Palazdano, ipsos masos cum eis alo<strong>de</strong>m cum<br />
terminis et adjacentiis illorum. Et in Mirulias ipsa villa cum eis alo<strong>de</strong>m, et cum ipsos boscos cum<br />
terminis et adjacentiis illorum, et ipsa villa <strong>de</strong> Avelanatello, cum eis alo<strong>de</strong>m, et cum eis <strong>de</strong>cimis. Et in<br />
comitatu Rossolionense, vel in villa Malleolas, ipsos masos cum eis alo<strong>de</strong>m cum terminiis et adjacentiis<br />
illorum. Et in villa Torrilias, ipsas salinas cum ipsas vineas, et cum eis alo<strong>de</strong>m cum terminis et<br />
adjacentiis illorum. Et in comitatu Petralatensi, ipsos masos <strong>de</strong> villa Saccar, et in Olives ipsos masos<br />
cum eorum alo<strong>de</strong>s. Et in Terrers, ipsas vineas cum terminis et adjacentiis illorum. Et in comitatu<br />
Gerun<strong>de</strong>nsa, ipsos masos <strong>de</strong> Flossano, cum eis alo<strong>de</strong> cum terminis et adjacentiis illorum. Et in comitatu<br />
Bergitanensi, ipsos masos quos <strong>de</strong>dit W. Ifreds comes, et alium quod <strong>de</strong>dit Oliba comes, et alium quod<br />
<strong>de</strong>dit Bonifilius, qui fuit quondam, id est in Kospo, et in Ardariz, et in Gardilanos, cum eorum alo<strong>de</strong>s<br />
cum terminis et adjacentiis illorum, et in villa Benivere ipso maso cum eis alo<strong>de</strong>m, cum terminis et<br />
adjacentiis illorum. Et in comitatu Cerdaniæ, vel in villa Alone, vel in Vulpilagio, vel in Ezer, ipsos<br />
masos cum eorum alo<strong>de</strong>s, et cum eis furnos, cum terminis et adjacentiis illorum. Et in comitatu<br />
Rossolionensæ, vel in Valle Confluente, ipsa villa <strong>de</strong> Pino, cum ipsa ecclesia, et cum eis alo<strong>de</strong>m, et cum<br />
eis cimiterio, et cum <strong>de</strong>cimis et primiciis, et oblationes fi<strong>de</strong>lium, cum terminis et adjacentiis earum, et in<br />
villa Saorra, et in villa Follano, et in villa Verned, et in villa Huitesano, et in Ascarone, et in Porciniano,<br />
et in Cinilo, et in Marignanos, et in Campestres, ipsos masos cum eorum alo<strong>de</strong>s, et cum eorum vineas,<br />
cum terminis et adjacentiis illorum, et in Massaneto ipsa villa <strong>de</strong> Revocros, et ipsa villa Dinala<br />
convinata, et cum ipsas kasas <strong>de</strong> Lavaiol, et in villare Bellone, et ipsa villa <strong>de</strong> Olibeta, cum eis ecclesia,<br />
cum <strong>de</strong>cimis et primicis, et oblationes fi<strong>de</strong>lium cum eorum alo<strong>de</strong>s, et incaptas cum ipsos boscos, cum<br />
terminis et adjacentiis illorum. Et in valle Asperi, id est in parrochia Sanctæ Mariæ Molleto maso uno<br />
cum terras et vineas et adjacentiis eorum. Et in villa Benitad ipso maso cum terras et vineas, fines vel<br />
terminos et adjacentiis illorum. Hoc igitur quæcumque diximus, vel quæ non diximus prædia adquisita<br />
vel inquirenda ad Sancti Petri Apostoli cænobium Campi Rotundi situm pertinentia, authoritate illi<br />
firmatur a nobis apostolica.<br />
Statuimus autem ut quando abbas ipsius monasterii obierit, neque a regibus, neque a comitibus,<br />
neque a qualicumque persona pro cupiditatis peccuniæ causa, neque pro qualicumque favoris inanis<br />
gloria ibi<strong>de</strong>m constituantur abbates, sed a cunctis ibi <strong>de</strong>gentibus servis Dei secundum Deum juxta<br />
Benedicti Patris regulam eligantur abbates.<br />
Damus quoque licentiam ipsius loci abbati ubicumque, vel a qualibetcumque voluerit episcopus suos<br />
clericos ordinandi a qualibet se<strong>de</strong> ei placuerit curam accipiendi, et ut a nullo episcopo, nec ab illo in<br />
cujus situm est monasterium episcopio, nec ab alio possit excommunicari aliqua ad eun<strong>de</strong>m<br />
monasterium pertinens ecclesia.<br />
Statuimus etiam ut quis pænitentia aliminibus exclusus ecclesiæ quamdiu ibi steterit habeat licentiam<br />
introeundi, et omnem divinum officium audiendi.<br />
Concedimus quoque abbati vel monachis et omnibus clericis ad monasterium pertinentibus licentiam,<br />
nisi voluerint spontanea vel rogati ad sinodum non eundi.<br />
Confirmamus igitur et stabilimus amodo ut nullus rex, nulles princeps, nullus marchio, nullus comes,<br />
nullus ju<strong>de</strong>x, nullus episcopus neque ulla magna parvaque persona aliquam vim vel invasionem in<br />
eo<strong>de</strong>m cœnobio aut in suis pertinentiis facere præsumat, pro quo et sub divini juditii obtestatione, et<br />
anethematis interdictis promulgantes dicernimus, ut nullus umquam nostrorum successorum pontificum<br />
næque aliqua magna, sicut diximus, parvaque persona au<strong>de</strong>at vel præsumat contra hoc nostrum<br />
apostolicum privilegium in aliquibus agere injuste, næque quis illum frangere temptet.<br />
63
Si quis autem, quod non credimus, nec timens Deum et nostrum parvi pen<strong>de</strong>ns privilegium quod<br />
concedimus, verbo factove disrumpere temptaverit, hunc quisquis ille fuerit, <strong>de</strong> parte Dei Omnipotentis,<br />
sanctique ejus Apostoli Petri, et nostræ, qua eis fungimur via perpetuis, nisi recipuerit, anathematis<br />
vinculis obligamus, sitque portio ejus infernus hæreditas, illius Diabolus pars, et consolatio ejus ubi<br />
nunquam lætitia, sed semper est fletus, veniat nisi pænituerit, ut diximus, super illum quidquid<br />
maledictionis excogitari vel dici potest. Si quis autem sancti cœnobii adjutor existent illum in quo<br />
potuerit elegerit et amaverit, hic Dei Omnipotentis interventu apostolica benedictione crescere se<br />
gau<strong>de</strong>at in virtute <strong>de</strong> virtute, sitque portio ejus Paradisus, hæreditas illius Dominus Christus pars et<br />
consolatio ejus, ubi semper gaudium et dolor est nullus.<br />
Interdicimus etiam universi generis potestatibus, ue nulli liceat ex jamdicto monasterio accipere<br />
pascuarios, vel exigere traginas aut distringere placitos illius hominis ad monasterium pertinentes<br />
cujuscumque sit culpæ si supra dictis maledictionibus non vult subjacere, quas Deus Omnipotens, et ab<br />
adjutoribus hujus nostri privilegii semper avertat, et super disrumpere cupientibus severus inducati.<br />
Scriptum per manus Benedicti regionarii notarii et scrivarii sanctæ Romanæ Ecclesiæ, in mense<br />
Januario, indictione quinta <strong>de</strong>cima. 1<br />
1 La quinzième indiction correspond à l’année 1017.<br />
64
ABBATIAT DE RAYMOND<br />
(première moitié du XI e siècle)<br />
37.<br />
[1003/1030], mai, vendredi<br />
Donation par Wido d’une maison, une terre et un bois dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Christophe, en<br />
Quercy.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 41r-42r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3751.<br />
B.<br />
Sacrosanctæ Dei ecclesiæ Musciacensis coenobii, quæ est constructa in honore beati Petri apostolorum<br />
principis supra limpha Tarnis, in præsentia domni Raimundi abbatis sive aliorum monachorum qui in<br />
Dei servitio ibi<strong>de</strong>m a<strong>de</strong>sse vi<strong>de</strong>ntur, ego igitur Wido consi<strong>de</strong>ravi casum fragilitatis humanæ, simulque<br />
propter amorem vitæ æternæ, cedo ad supradicta casa Dei, rem itaque iuris mei, hac est caput manso<br />
constructo, cum terra et cum bosco per fines suas. Et est in pago Caturcino, in vocabulo <strong>de</strong> Calmis, in<br />
vigueria <strong>de</strong> Sancti Christofoli, et habet fines in se <strong>de</strong> una parte terras et vineas Sancti Petri, <strong>de</strong> alio latere<br />
terra Bernardo, <strong>de</strong> duas vero partes ad ipso donatore. Quantum inter istas fines visus sum habere, totum<br />
dono Sancto Petro a die præsenti vel monachis ibi<strong>de</strong>m servientibus, ut <strong>de</strong> hodierno die hoc habeatis,<br />
possi<strong>de</strong>atis.<br />
Si quis ullus <strong>de</strong> hæredibus meis ire aut inquietare voluerit quod petit non vindicat, sed coactus<br />
exsolvat auri libras centum, et Datan et Abiron, 1 simulque cum Juda Scariote qui Filium Dei tradidit<br />
particeps damnationis æternæ efficiatur.<br />
Facta carta cessionis ista in mense Madio, feria sexta, regnante Robberto rege. 2<br />
Signum Widoni qui carta ista scribere rogavit, et manibus firmavit. Signum Elian. Signum Rauno.<br />
Signum Al<strong>de</strong>berto. Signum Asterio. Signum . . . .<br />
et plus bas est escrit:<br />
Isarnus scripsit.<br />
1<br />
Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
2<br />
Robert II le Pieux, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 996 à 1031.<br />
65
38.<br />
[1003/1031], janvier<br />
Cession en précaire à Aigilenus et son fils Benoît, <strong>de</strong> terres et <strong>de</strong> vignes situées en Villelongue, à<br />
Lalan<strong>de</strong>, au lieu <strong>de</strong> Saint-Martin.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire, du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 2r.<br />
B.<br />
Noticia guirpitoria qualiter veniens Aigilenus et filius ejus Benedictus et uxor sua Bonafos ante Durando<br />
et Aimardo monachos, sic peciit illos <strong>de</strong> illorum obedientia <strong>de</strong> terra sancti Petri ad excolendum vel vinea<br />
edificandi. Et est illa terra in Villa Longa, in vocabulo <strong>de</strong> Illa Landa, in termino Sancto Martino, 1 et abet<br />
fines <strong>de</strong> tres vero partes terra et vinea Sancto Petro, <strong>de</strong> fronte subteriore terra Sancti Andree, 2 quantum<br />
inter istas fines complantare vel conlaborare potueritis usque amno, totum habeatis concessum, et postea<br />
teneatis a quarto. Ven<strong>de</strong>re nec alienigenare non potueritis nisi a rectoribus Sancti Petri, et si illi<br />
comparare non voluerint, cum illorum consilio a vicinos et alios rusticos vendant similum a quarto.<br />
Facta precaria ista in mense Januarii, anno illo regnante Rotberto. 3<br />
S. Raimundo abbate et Duranno et Aimardo et alios monachos Moysiacensi monasterii, qui precaria<br />
ista rogaverunt. S. Benedicto Gautrudo. S. Constabule. S. Stephano. A. Arnaldo. S. Isarno.<br />
Rsamnudiu monachus scripsit.<br />
1 Saint-Martin-Belcasse, lieu-dit à 4 km au sud-est <strong>de</strong> Castelsarrasin.<br />
2 Saint-André, lieu-dit à 1 km au sud-est <strong>de</strong> Saint-Martin-Belcasse.<br />
3 Robert II le Pieux, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 996 à 1031.<br />
66
39.<br />
[1003/1031], mars<br />
Cession par Roger, clerc, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Villa Castellana, en Toulousain.<br />
A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 6295). Parchemin abîmé, h. 140/157 mm, l. 272 mm.<br />
B. Copie: ADTG, G 570 (Andurandy 6300). Notice: Dufour 1972, p. 98.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 33r-34v.<br />
D. Autre version d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e siècle: Doat<br />
128, f. 35r-36v (variantes négligeables).<br />
E. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 6295 et 6300.<br />
F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 102.<br />
Editions: A. Lagrèze-Fossat, Etu<strong>de</strong>s historiques sur <strong>Moissac</strong>, t. 3 (Paris 1874), p. 447-448; F. Galabert,<br />
Album <strong>de</strong> paléographie, pl. I, n° 1.<br />
Note: A nous semble être l’original, plus ancien en tout cas que B. On relève dans A quelques<br />
archaïsmes orthographiques, comme Musciaco au lieu <strong>de</strong> Moysiacho. Mais il ne subsiste qu’une partie<br />
<strong>de</strong> la charte, et ce débris est très abîmé. Dufour ne connaît que B. Nous donnons le texte <strong>de</strong> B, avec, dans<br />
l’apparat, les variantes <strong>de</strong> A.<br />
B.<br />
[Mention dorsale contemporaine:] VILLA CASTELLANA: B<br />
[Mention sur le repli:] <strong>de</strong> manso Villa Castlana A<br />
Sacrosancte Dei æcclesię que est consecrata in honore Sancti Petri supra limfam a) Tarnis, in loco<br />
Moysiacho, b) ubi Raimundus abbas pręesse vi<strong>de</strong>tur, cedo ego in Dei nomine Rodgerius clericus alo<strong>de</strong>m<br />
meum qui mihi advenit ex genitoribus meis. Et est in Tolosano, ubi vocabulum est in Villa Castellana, 1<br />
manso constructo, cum terris et vineis et bosco, aquis aquarumque <strong>de</strong>cursibus, cum exitu et regressu,<br />
totum et ab integrum, in tali ratione c) per locum et justiciam et societatem quam <strong>de</strong><strong>de</strong>runt michi in<br />
monasterio. Ipsum mansum dono in precium per C solidos, taliter ut ipsum mansum in vita mea teneam,<br />
et i<strong>de</strong>m omni anno ad monachos censum duos sextarios <strong>de</strong> frumento et quatuor <strong>de</strong> vino. Et post obitum<br />
meum monachi ejus<strong>de</strong>m loci teneant comuniter, nemine contradicente.<br />
Si quis homo aut ulla persona surrexerit qui hunc mansum <strong>de</strong> comunia velit tollere aut dare ullo<br />
homini in fevo, omnes maledictiones quę scriptę sunt in Novo et Veteri Testamento super eum veniant,<br />
usquequo vivus <strong>de</strong>scendat in infernum.<br />
Et si est qui hoc velit transgredi aut d) <strong>de</strong> comunia tollere, donent fratres mei Ugo et Atto aut infantes<br />
eorum super altare sancti Petri XX solidos, e) et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum.<br />
Facta carta ista in mense Martii, f) regnante Rodberto rege. 2<br />
Sig+ Rodgerii. g) Sig+m Benedicti Malicias. Sig+ Ugonis. h) Sig+ Durandi. i) Sig+ Lanberti. j)<br />
__________<br />
a) limfam] limpham A � b) Moysiacho] Musciaco A � c) ratione] racione A � d) transgredi aut] transgre<strong>de</strong>re aud A � e) sancti<br />
Petri XX solidos] XX solidos sancti Petri A � f) martii] marcio A �g) Rodgerii] qui cartam istam scribere rogavit et manibus<br />
firmavit add. A � h) Ugonis] Ugo A � i) Durandi] Duranto A � j) Lanberti] Latberto A<br />
1 Villa Castellana est le village qui s’appelle aujourd’hui Les Barthes: Apogée <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, Première partie, chap. 4.<br />
2 Robert II le Pieux, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 996 à 1031.<br />
67
40.<br />
[1003/1031], mai, jeudi<br />
Donation par l’abbé séculier Miro <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Majuze et <strong>de</strong> l’église Saint-André. � Avec une<br />
confirmation par Pons, comte <strong>de</strong> Toulouse, 1045.<br />
A. Original: ADTG, G 688 (Andurandy 5629).*<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 37r-38v.<br />
C. Autre version d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles” (perdus), du<br />
début du XII e siècle: Doat 128, f. 39r-40v (variantes négligeables).<br />
D. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 780.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 44.<br />
Edition: Müssigbrod 1988, p. 287-288.<br />
A.<br />
[Mention dorsale contemporaine:] Alodium <strong>de</strong> maliuse.<br />
Sacrosanctę Dei ecclesię quæ est consecrata in honore sancti Petri loco Musciaco super nimpha Tarnis,<br />
ubi domnus Raimundus abba cum cętu monachorum ibi<strong>de</strong>m Domino agonizare vi<strong>de</strong>ntur, cedo ego in<br />
Dei nomine Miro abba 1 alo<strong>de</strong>m meum qui michi advenit ex genitore meo, illum alo<strong>de</strong>m totum et ab<br />
integrum, qui vocatur Majuse, 2 cum ipsa ecclesia quę est consecrata in honore sancti Andreę, pro anima<br />
Matfredi fratri meo, qui primitus adordinavit ipsum alo<strong>de</strong>m sancto Petro ad obitum suum, et pro anima<br />
mea, et genitoribus meis, in tale conventu quamdiu ego vivo teneam per manum abbati, qui ordinem<br />
observaverit, et per eos qui sub ejus imperio <strong>de</strong>gerint, extra illo manso <strong>de</strong> Vitigedo, et exceptis illos<br />
multonos, qui exeunt <strong>de</strong> illo alo<strong>de</strong> per concensum et omni anno XII <strong>de</strong>narios censum <strong>de</strong> illa ecclesia, illo<br />
manso, et illos moltonos, et illos XII <strong>de</strong>narios recipiant monachi in comunia, et ego recipio <strong>de</strong> illis C<br />
solidos et V lanceas, propter hoc quia ego guirpivi contra sanctum Petrum illum alo<strong>de</strong>m, et contra illos<br />
monachos, et post obitum meum nullus <strong>de</strong> heredibus meis non habeat licentiam contrapellare, nec ullus<br />
homo nec per alo<strong>de</strong>m, nec per beneficium, neque per servicium. Et si aliquis <strong>de</strong><strong>de</strong>rit aut receperit sit<br />
particeps Datan et Abiran, et filiorum Core, quos ira Dei exussit, vivusque <strong>de</strong>scendat in infernum, 3 et sit<br />
socius Judę qui Filium Dei tradidit, et cum eis qui dixerunt Domino Deo: rece<strong>de</strong> a nobis. 4<br />
Et super hęc omnia monachi ejus<strong>de</strong>m loci illo alo<strong>de</strong>m teneant in perpetuum cum omne quę ad eum<br />
pertinet.<br />
Et si est ullus homo qui <strong>de</strong> comunia velit tollere, <strong>de</strong>t unus propinquus meus X solidos super altare<br />
sancti Petri, et faciat quę voluerit ex eo.<br />
Facta carta ista in mense Madio, sub die feria V, regnante Rodberto rege. 5<br />
Sig+ Mirone qui cartam istam scribere rogavit, et manu firmavit et firmare rogavit per se et per<br />
verbum fratri sui Matfredi. Sig+ Stefani <strong>de</strong> Brugidoro. Sig+ Gauzberti <strong>de</strong> Ruviliaco. Sig+ Arvei <strong>de</strong><br />
Budolo. Sig+ Adalgrimo <strong>de</strong> Castaneta. Sig+ Icterio <strong>de</strong> Castaneta.<br />
Arnaldus scripsit monachus rogante Mirone abbate.<br />
1<br />
Miron était probablement le premier abbé séculier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> : Didier Panfili, Aristocraties méridionales. Toulousain-<br />
Quercy XI e -XII e siècles (Rennes 2010), p. 51.<br />
2<br />
La Salvetat-Majuze, aujourd’hui La Salvetat-Belmontet (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Monclar-<strong>de</strong>-Quercy),<br />
sur le Tescounet.<br />
3<br />
Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
4<br />
Job 21,14.<br />
5<br />
Robert II le Pieux, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 996 à 1031.<br />
68
* * *<br />
[confirmation par Pons, comte <strong>de</strong> Toulouse, 1045]<br />
Sequenti tempore nobillissimus ac potentissimus Pontius, comes Tolosanus, hanc eam<strong>de</strong>m donationem,<br />
ibi <strong>de</strong>veniens rogatu nostro, corroboravit, firmavit, manuque propria juravit, et in signum suæ<br />
concessionis ungulam sui pollicis in tantum abscidit, ut in huius facti memoriam sanguis ex ipso exierit,<br />
ipsumque locum Salvitatem vocari et esse ab eo die constituit. Facta est autem carte ista, anno<br />
Incarnationis Dominicæ 1045.<br />
69
ACTE SANS MENTION D’ABBATIAT<br />
(première moitié du XI e siècle)<br />
41.<br />
[1024/1032]<br />
Lettre du pape Jean XIX à Sanche-Guillaume, comte <strong>de</strong> Gascogne, lui <strong>de</strong>mandant d’intervenir<br />
auprès d’Arnaud Addon, vicomte <strong>de</strong> Lomagne, en vue <strong>de</strong> la restitution à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong>s<br />
églises <strong>de</strong> Saint-Martin d’Auriol et <strong>de</strong> Saint-Saturnin <strong>de</strong> Flamarens.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 11v.<br />
C. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 175ra-rb.<br />
Indiqué: Jaffé, t. 1, n. 4100 (3120).<br />
Editions: Migne, PL 141, col. 1155-1156; Zimmermann, Papsturkun<strong>de</strong>n, nr. 314; HGL, t. 5, col. 396-<br />
397.<br />
B.<br />
Iohannes episcopus, servus servorum Dei, 1 domno Guillermo glorioso comiti, 2 karissimam salutem et<br />
apostolicam benedictionem.<br />
Mittimus ad tuam benignitatem veluti ad karissimum filium, ut audias nostram exortacionem et<br />
benefacias monasterio Sancti Petri <strong>de</strong> Moyssiaco, ut ipse beatus Petrus, qui est pastor et nutritor omnium<br />
fi<strong>de</strong>lium benefaciat <strong>de</strong> te cum a presenti vita subtraxeris.<br />
Arnaldus Oddo, vicecomes Gasconie, miles tuus, possi<strong>de</strong>t iniuste duas ecclesias que pertinent jam<br />
dicto monasterio Sancti Petri. Una est edifficata ad honorem Sancti Martini in loco qui dicitur Orriolo,<br />
alia Sancti Saturnini in Flamalingis. Manda Arnaldo ut reddat Sancto Petro duas ecclesias, cum omnibus<br />
pertinenciis illarum, ut fratres commorantes in predicto monasterio habeant <strong>de</strong> eis<strong>de</strong>m ecclesiis quod<br />
rectum est, et propter tuam animam cothidie supplicent Domini clemenciam, ut cum per divinam<br />
vocacionem <strong>de</strong> hac luce <strong>de</strong>portaveris ab angelis sanctis, eternam habeas requiem.<br />
Quod si non peregeris secundum quod tibi per presentem epistolam transmisimus, ex autoritate Petri<br />
apostoli scias te esse excommunicatum, ita ut in ecclesiam non ingrediaris neque communionem<br />
accipias. Vale.<br />
1 Jean XIX, pape <strong>de</strong> 1024 à 1032.<br />
2 Sanche-Guillaume, comte <strong>de</strong> Gascogne <strong>de</strong> 1010 à 1032.<br />
70
ABBATIAT D’ETIENNE<br />
(...-1048 ?)<br />
42.<br />
[1003/1031], juin<br />
Vente par Raimond Seguin <strong>de</strong> Lalan<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’alleu et <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Moncessou.<br />
A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 6823). Parchemin, h. 12,0/12,9 cm, l. 20,0/19,2 cm.<br />
Notice: Dufour 1972, p. 98.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />
siècle: Doat 128, f. 43r-44v. Ce texte présente <strong>de</strong> multiples variantes, mais est d’un bien<br />
meilleur latin.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6823.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 97.<br />
Edition: Müssigbrod 1988, p. 177-178.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: Mons sancius<br />
Noticia guirpitoria <strong>de</strong> illo alo<strong>de</strong> quę vocatur Monte Sancione cum ipsa ecclesia quę est fundata in honore<br />
sancti Petri apostoli 1 cum omnibus ajacentiis suis, tam terris quam vineis, silvis, pratis, aquis, aquarum<br />
cursibus et incursibus, quistum vel inquirendum, cum ipsas frankezas totum et ab integrum Raimundus<br />
Sequin <strong>de</strong> Lalanda 2 guirpivit contra Domino Deo et Sancto Petro <strong>de</strong> Musciaco suisque servientibus, in<br />
presentia Stephano abbate et Dona<strong>de</strong>o <strong>de</strong>kano et Isarno archiclavo et Grimardo monaco et Raimundo<br />
monaco, vel cuncti congregatione seu et alios omnibus, quorum hoc sunt nomina: Digneberto <strong>de</strong> Sancta<br />
Tecla, 3 et Ugo <strong>de</strong> Iniciago, 4 et Raimundo <strong>de</strong> Colonicas, 5 et aliorum bonorum ominum qui ibi a<strong>de</strong>rant, et<br />
<strong>de</strong><strong>de</strong>runt ei monachi unum ecum per quinquaginta sollidos et L solidos in argento, in tale ratione veniat<br />
ipse Raimundus et firmet eam, et faciat firmare per filios suos Raimundo et Siguino et Wilelmo, et filias<br />
suas Beliard , in tale vero ratione ut teneant monachi in comunia.<br />
Et si est ullus omo aut ulla potestas qui tollere voluerit <strong>de</strong> comunia, aut in fevo aut in ulla ratione,<br />
veniant filii sui aut unus <strong>de</strong> propinquis parentibus et donet sancto Petro XX solidos, et faciat quicquid<br />
facere voluerit sane.<br />
Facta carta ista in mense Iunii regnante Rotberto rege Francorum.<br />
Sig + Raimundo qui carta ista scribere rogavit et manibus firmavit. Sig + guani. Sig + Bernardo<br />
<strong>de</strong> Monciaco. Sig + Digneberti Mauri. Sig + Stephano Crela. Sig + Wilelmo Andreo.<br />
Bernardus scripsit.<br />
1<br />
Moncessou, église Saint-Pierre-ès-Liens, diocèse d’Agen, dans la vallée <strong>de</strong> la Séoune, aujourd’hui sur la commune <strong>de</strong><br />
Lauzerte. Cf. Gayne, p. 134.<br />
2<br />
Lalan<strong>de</strong>, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Goudourville (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Valence).<br />
3<br />
Sainte-Thècle, village <strong>de</strong> la commune <strong>de</strong> Montesquieu (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong> II).<br />
4<br />
Najac ou Nazac, lieu-dit et église à 1 km au sud <strong>de</strong> Miramont-<strong>de</strong>-Quercy (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton<br />
Bourg-<strong>de</strong>-Visa), sur la Barguelonne. Saint-Pierre <strong>de</strong> Nazac est l’église paroissiale <strong>de</strong> Miramont: Gayne, o.c., p. 116.<br />
5<br />
Colonges, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Clair (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Valence), dans la vallée <strong>de</strong><br />
la Barguelonne.<br />
71
D.<br />
97. Delaissement <strong>de</strong> l’alo<strong>de</strong> dite Monssancius, c’est Monsessou & <strong>de</strong> l’Eglise qui est fondée en<br />
l’honneur <strong>de</strong> S. t Pierre & <strong>de</strong> toutes Ses appartenances & <strong>de</strong>pendances En faveur du Monastere <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong> fait par Seguin <strong>de</strong>LaLan<strong>de</strong>. au mois <strong>de</strong> Juin, Regnant le Roy Robert.<br />
72
43.<br />
(1042 ?)<br />
Nomination d’un abbé séculier, et donation <strong>de</strong> plusieurs biens.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 156vb-ra.<br />
B.<br />
Petrus. Qui prefecit abbatem militem [...]. Hiis temporibus, millesimo XLII, ob maliciam hominum,<br />
abbas Petrus prefecit abbatem militem sive secularem, ut tuerat villam Moyssiacy et membra abbacie et<br />
villas et territorium et appendicias dicti monasterii, abbatem et conventum. Et <strong>de</strong>dit predicto abbati<br />
militi captennium in quibusdam, et in villa Moyssiaci certam partem. Pro quo captempnio dictus abbas<br />
miles promisit homagium et fi<strong>de</strong>litatem abbati et conventui regulari et successoribus eorun<strong>de</strong>m.<br />
73
44.<br />
[1032/1048 ?], mars, samedi<br />
Donation par Bernard, moine, et son père Garin, <strong>de</strong> biens à Montegiballo et à Caminet, dans la<br />
viguerie <strong>de</strong> Duravel, ainsi qu’au Breil.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 67r-69r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4276.<br />
Edition: Müssigbrod 1988, p. 219-220.<br />
B.<br />
Locum sacrum sancta Dei ecclesia qui est consecratus in honore sancti Petri apostoli, vel sancti Cipriani<br />
martiris, aut omnium sanctorum super alveum Tarnis ex Musciaco monasterio, ubi tunc tempore<br />
domnus Gausbertus abbas secularis, et domnus Stephanus abba regularis præesse dinoscuntur et Dei<br />
congregatio <strong>de</strong>servire vi<strong>de</strong>tur, ab hoc igitur ego enim in Dei nomen Bernardus monachus consi<strong>de</strong>ravi<br />
fragilitatem carnis, ut pertracterem coelestis æternæ , ut ante tribunal Christi merear præsentari,<br />
quando angeli pacis amaræ flebunt, et Deus Ju<strong>de</strong>x arguet quem voluerit suæ justiciæ, pro his quoque<br />
verbis et aliis sermonibus, quæ in sanctis libris scriptum est, dono ad supradictum locum ipsam<br />
hæreditatem quæ procedit mihi ex matre meæ, et est ipsa hæreditas in pago Caturcino in vicaria<br />
Duravillo, in villa quæ vocatur Montegiballo, et in Gamanet. 1 Et sunt hoc duo<strong>de</strong>cim <strong>de</strong>nariatas <strong>de</strong> vinea,<br />
et <strong>de</strong> duas caput mansuras tota medietas cum terris, cum boscos, cum vineas, et habet fines in se ipsa<br />
hæreditas <strong>de</strong> una parte Siquino <strong>de</strong> Podio, et <strong>de</strong> istas alias partes, et sancto Stephano Caturcensis civitatis.<br />
Quantum inter ipsa fines continet totum et ab integrum, dono Domino Deo et sancto Petro, et omnibus<br />
sanctis quorum reliquiæ in Musciaco monasterio sunt reconditæ, pro anima matris meæ Aladaiz, et patre<br />
meo Guarino, et Siquino fratre meo, et ipsa mea, et pro omnibus consanguineis meis propinquis.<br />
Et sint <strong>de</strong> hoc testes Gausbertus abba, et Siguinus et Gauzbertus fratres, et infantes eorum, et<br />
Grimoaldus <strong>de</strong> Cornelio, et Grimoardus <strong>de</strong> Bellaico. 2<br />
Et pater meus Warinus donat similiter suam hæreditatem ad supradictis sanctis in Musciaco pro<br />
anima sua, et anima uxoris suæ Adalaiz, et Siquino et Bernardo filiorum suorum. Et est ipsa hæreditas in<br />
pago Caturcino, in villa quæ vocatur Abrelio. 3 Quantum ego Warinus visus sum habere, vel possi<strong>de</strong>re<br />
totum et ab integro, dono ad supradictum locum in tali vero ratione, ut quamdiu ego Guarinus vixero,<br />
teneam sine ulla contradictione. Et si ullus homo est, qui <strong>de</strong> stipendia fratrum abstulere voleant, veniant<br />
filii Guillelmo <strong>de</strong> Monte Henaldo, 4 et filii Guarino <strong>de</strong> Septemfontes, nepotes nostri, cum misericordia<br />
Grimaldo avunculo eorum, et donent unas caligas <strong>de</strong> asino, et accipiant totam honorem quod hic est<br />
præ<strong>de</strong>stinata.<br />
Facta carta ista mense martio, feria septima, regnante Aianrico Rege.<br />
Sig + Warino, et filio suo Bernardo nomine qui hanc cartam scribere et firmare rogaverunt et ipsi<br />
manibus firmaverunt. Sig + Geraldo <strong>de</strong> Gamanel. Sig + Francono. Sig + Arnaldo <strong>de</strong> Abrelio. Sig +<br />
Bernardo Guidberto.<br />
Arnaldus monachus rogatus scripsit.<br />
1<br />
Caminet, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Vire-sur-Lot (Lot, arr. Cahors, canton Puy-l’Evêque).<br />
2<br />
Belaye (Lot, arr. Cahors, canton Luzech), sur le Lot, à 5 km au sud-est <strong>de</strong> Pescadoires.<br />
3<br />
Au Breil, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Sauveterre-la-Lémance (Lot-&-Garonne, arr. Villeneuve-sur-Lot, canton Fumel), à 8<br />
km au nord-ouest <strong>de</strong> Duravel.<br />
4<br />
Montayral (Lot-&-Garonne, arr. Villeneuve-sur-Lot, canton Tournon-d’Agenais).<br />
74
45.<br />
[1031/1048 ?], août, samedi<br />
Donation par Kalsan <strong>de</strong> Belaye, Guillaume, son fils et Grimoard, son neveu, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong><br />
Pescadoires.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />
1656), p. 7-8.<br />
C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb, comme une<br />
acquisition <strong>de</strong> l’abbé Durand <strong>de</strong> Bredons.<br />
D. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-quatre feuilles”<br />
(perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 129, f. 73r-74r.<br />
E. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 603 et 1656.<br />
F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 50.<br />
Edition: Peña, n. 1, p. 3; Müssigbrod 1988, p. 250-251.<br />
B.<br />
DE PISCATORIAS.<br />
In domino magnifico Kalsano <strong>de</strong> Bellaigo 1 et filio suo Guillelmo et Grimoardo nepote suo. Isti sunt<br />
donatores qui <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Domino Deo et beato Petro apostolo in monasterio Moysiaco, in presentia domni<br />
Stephani abbatis, et Dona<strong>de</strong>o <strong>de</strong>cani, et Hugonis archiclavi, cum omnia norma monachorum, unam<br />
ecclesiam que vocatur Piscatorias, cum omnibus adjacenciis suis, scilicet ecclesiasticum totum et ab<br />
integrum et unum clausum et illum porticum extra illum fevum <strong>de</strong> ipsa paicheria in comunia, pro<br />
animabus parentum ipsorum et pro anima ipso Calsano et Willelmo et Grimoardo, et patre suo<br />
Gauzberto et matre ipsorum;<br />
in tali ratione si venerit ullus homo qui tollere voluerit <strong>de</strong> comunia nec ullus abbas laicus, nec<br />
episcopus, nec ullus homo, veniant filii ipsorum aut filie et aprehendant eam; et post discessum illorum<br />
veniat Aimericus <strong>de</strong> Durfort ac parentes ipsorum ad sanctum Petrum in altare et ponant una poma et<br />
apprehendant eam, ut post hodiernum diem teneant monachi sancti Petri in comunia.<br />
Facta carta ista in mense Augusto, feria VII, regnante Domino nostro.<br />
Signum Kalsani, et Guillelmi, et Grimoardi, qui cartam istam scribere rogaverunt et manibus suis<br />
firmaverunt, et in presencia Isarni <strong>de</strong> Pestiliaco, 2 et Guidonis <strong>de</strong> Tofalias, et Raimundi Siguini <strong>de</strong><br />
Carcers.<br />
1 Belaye (Lot, arr. Cahors, canton Luzech), sur le Lot, à 5 km au sud-est <strong>de</strong> Pescadoires.<br />
2 Pestillac, lieu-dit à 1 km au nord-ouest <strong>de</strong> Montcabrier (Lot, arr. Cahors, canton Puy-l’Evêque).<br />
75
46.<br />
[1031/1048 ?]<br />
Donation par l’archiclave Hugo et son neveu Dimbert d’Esmes, <strong>de</strong> l’alleu appelé Til.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 5r.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />
du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 264r-265v.<br />
Edition: Müssigbrod 1988, p. 181.<br />
B.<br />
De Tilio.<br />
Cartam quam rogavit scribere Hugo monacus archiclavis sancti Petri <strong>de</strong> ipso alo<strong>de</strong> qui vocatur Tilium, 1<br />
quem ipse <strong>de</strong>dit et Deibertus nepos ejus <strong>de</strong> Oxima, 2 sancto Petro, pro anima Dimberti fratris sui, et<br />
Hugonis nepotis sui, in presentia bonis hominibus qui ibi a<strong>de</strong>rant. Hoc fecerunt Hugo Iniciaco, 3<br />
Arnaldus <strong>de</strong> Duro Forte, 4 et A<strong>de</strong>marus <strong>de</strong> Calciada.<br />
S. Hugonis qui cartam istam scribere rogavit, et manibus firmavit. S. Dinberti.<br />
1 Vu les lieux <strong>de</strong> provenance <strong>de</strong>s témoins (Nazac, Esmes, Durfort), il semble logique <strong>de</strong> chercher l’alleu <strong>de</strong> Til dans ce<br />
contexte géographique. Nous pensons à Plan <strong>de</strong>l Thil, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu, situé à côté du Bois <strong>de</strong> la<br />
Roque et <strong>de</strong> Saint-Christophe.<br />
2 Esmes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu. Dimbert <strong>de</strong> Sainte-Thècle figure dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Moncessou<br />
(1003/1031). Un Dimbert d’Esmes figure encore dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Pommevic (1052).<br />
3 Ugo <strong>de</strong> Iniciago figure aussi dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Moncessou (1003/1031).<br />
4 Durfort, sur la commune <strong>de</strong> Durfort-Lacapelette (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte).<br />
76
47.<br />
[..-1048 ?]<br />
Donation par Rainald, clerc, d’un bien dans la paroisse <strong>de</strong> Sainte-Arthémie.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4306.<br />
B.<br />
Rainald Clerc donne a Etienne Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> un bien dans la paroisse <strong>de</strong> S. te Artemie au lieu dit <strong>de</strong><br />
Las Collectes et <strong>de</strong> Verdun. 1 Sans datte.<br />
N°. 4306.<br />
1 Sainte-Arthémie, paroisse-mère <strong>de</strong> Molières (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, ch.l.c.), au confluent du Lemboulas et du<br />
Petit Lembous. Voir P. Gayne, o.c., p. 262. Les lieux-dits cités dans cet acte sont peut-être Les Clusettes et Le Verdier, situés<br />
à proximité.<br />
77
ABBATIAT D’AUGER<br />
(vers 1047)<br />
48.<br />
[1047], 17 juin<br />
Bulle du pape Clément II, accordant cent jours d’indulgence à tous les fidèles qui visitent l’église<br />
<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> à l’occasion <strong>de</strong> la fête <strong>de</strong> saint Pierre.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 11.*<br />
Note: acte inconnu chez Jaffé.<br />
B.<br />
Bulle du Pape Clement 2 e donnée a Suguziac dioceze <strong>de</strong> Poitiers qui accor<strong>de</strong> cent jours d’indulgence a<br />
tous les fi<strong>de</strong>les contrits & confessez qui visiteront l’Eglise <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> pendant les huits jours qui suivent<br />
le fete <strong>de</strong> S t Pierre & <strong>de</strong> S t Paul patrons <strong>de</strong> lad. Eglise accordée le 15. <strong>de</strong>s Calen<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Juillet l’an<br />
second <strong>de</strong> son Pontificat qui est l’an 1048. 1<br />
N° 11.<br />
1 Le pape Clément II n’a même pas régné une année: du 24 décembre 1046 au 9 octobre 1047.<br />
78
49.<br />
[1047], 17 juin<br />
Bulle du pape Clément II, accordant à Auger, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, d’imposer les bénéfices du<br />
monastère.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 12.*<br />
Note: acte inconnu chez Jaffé.<br />
B.<br />
Bulle du meme pape donnée au meme lieu & le meme jour adressée a Auger Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> dans<br />
laquelle il lui permet pour cette fois seulement a cause <strong>de</strong>s <strong>de</strong>penses qu’il a êté obligé <strong>de</strong> faire, <strong>de</strong> faire<br />
une imposition & <strong>de</strong> retirer le subsi<strong>de</strong> qu’il jugera a propos <strong>de</strong> tous les beneficciers <strong>de</strong>pendants du<br />
Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
N° 12.<br />
79
ABBATIAT DE DURAND DE BREDONS<br />
(1048-1072)<br />
Acte dont l’objet n’est pas connu.<br />
50.<br />
1047 ?<br />
Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />
De isto Durando in quadam carta vetusta taliter continetur: “Anno incarnacionis M o XLVII, domnus<br />
Durandus <strong>de</strong> Bredonno <strong>de</strong> pago Alvernico, abbas Moyssiacensis”.<br />
80
51.<br />
1052<br />
Donation par Bernard et Guillaume <strong>de</strong> Doeza, frères, et <strong>de</strong> Seguin <strong>de</strong> Volvenis, <strong>de</strong> leurs parts<br />
respectives <strong>de</strong> l’église Saint-Denis <strong>de</strong> Pommevic.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 45r-47r.<br />
D. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 777-778.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 254-255.<br />
C.<br />
Sacrarum attestatione scripturarum, et authoritate Catholicorum dogmatum, manifestum est <strong>de</strong>bere<br />
unumquemque hominem <strong>de</strong> se suisque omnibus hæreditatibus suis, parentumque suorum pro<br />
quotidianis admissis, et excessibus humanis frequentibus, et oblationes dare Domino Deo.<br />
Hujus rei causa provocatus, ego Bernardus et frater meus Willelmus <strong>de</strong> Doeza concedimus, sive<br />
damus Omnipotenti Deo et beatissimis apostolis Petro et Paulo, et locis venerabilibus Cluniaco atque<br />
Moisiaco simulque Duranno abbati cunctisque ejus successoribus et monachis omnibus in supradictis<br />
locis Deo in perpetuum servientibus, tam futuris quam presentibus, medietatem ecclesiæ Sancti<br />
Dionisii quæ sita est in pago Agennensi, et antiquitus vulgo apellatur Primus Vicus, cum suo<br />
ecclesiastico honore sicut ad nos pertinere vi<strong>de</strong>tur, pro salute et remedio animarum nostrarum seu<br />
parentum nostrorum, et omnium fi<strong>de</strong>lium vivorum atque <strong>de</strong>functorum, accepto ab ipsis monachis<br />
munere triginta solidorum, scilicet Lemovicanæ monetæ.<br />
Simili quoque modo, ego Siguinus <strong>de</strong> Illo Volveno dictus confero quartam partem ipsius ecclesiæ,<br />
cum suo ecclesiastico honore, et quidquid hactenus inibi visus sum possi<strong>de</strong>re, ego et progenitores,<br />
locis supradictis, atque eorum habitatoribus a<strong>de</strong>ptis ejus<strong>de</strong>m muneri nummis, hæc inquam omnia ita in<br />
commune cedimus et donamus jure perpetuo totum et ab integro, id est ecclesiam ipsam cum omnibus<br />
ad eam pertinentibus, terris, vineis, silvis, aquis, pratis cultis sive incultis, ingressis et egressibus,<br />
supradictis monasteriis Cluniaco [et Moissiaco] ab monachis cunctis in ipso per secula De[o]<br />
servientibus.<br />
Facta cessio donati[onis] hujus in manibus domni Duranni Moisiacensis abbatis, anno Dominicæ<br />
Incarnationis millesimo quinquagesimo secundo, Indictione quinta, regnante Francorum rege<br />
Heienrico, ad ipsius ecclesiæ <strong>de</strong>dicationem, in præsentia episcoporum Bernardi Aginnensis, atque<br />
Arnaldi Lactorensis qui ipsam tunc consecravit.<br />
S. Bernardi et Willelmi fratris ejus <strong>de</strong> Doeza. Signum Siguini <strong>de</strong> Illo Volveno. S. Willelmi<br />
Arnaldi. S. Dintberti <strong>de</strong> Oisma. S. Bernardi Rainonis. S. Siguini et Ainardi <strong>de</strong> Illa Landa.<br />
81
52.<br />
[1053], mardi [29 juin]<br />
Le comte Pons <strong>de</strong> Toulouse remet l’abbatia <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> à l’abbé Hugues <strong>de</strong> Cluny.<br />
TEXTE ORIGINAL:<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 615.<br />
NOTE: L’analyse d’Andurandy propose une date corrompue: le 30 mai 1047. En 1047, Hugues n’était pas<br />
encore abbé <strong>de</strong> Cluny. L’erreur <strong>de</strong> datation: “3 <strong>de</strong>s calen<strong>de</strong>s <strong>de</strong> juin”, vient du texte imprimé ci-<strong>de</strong>ssous. Il<br />
s’agit en réalité du 3 <strong>de</strong>s calen<strong>de</strong>s <strong>de</strong> juillet, donc du 29 juin, fête liturgique <strong>de</strong>s saints Pierre et Paul. L’année<br />
doit être restituée: en 1053, le 29 juin tombait un mardi. La mention <strong>de</strong>s “rois <strong>de</strong> France” prouve<br />
qu’Andurandy disposait du texte original.<br />
Editions: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3344 bis (d’après le cartulaire B <strong>de</strong> Cluny, fin XI e -début XII e<br />
siècle, n. 101); GC 1, Instrumenta, acte n. XVIII, p. 37 (sans mention <strong>de</strong> provenance); HGL, t. 5,<br />
acte n. 235, CC, col. 470 (d’après les “archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny, cartulaire <strong>de</strong> S. Odilon” [=<br />
<strong>Cartulaire</strong> B]; la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac; Baluze, Miscellanea, t. 6, p. 465; Gallia<br />
Christiana, nouv. édit., t. 1, Instrumenta, c. 30, 31 & 37). 1<br />
TEXTE INTERPOLÉ:<br />
A’. Pseudo-original hypothétique.<br />
B’. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 167va-168ra.<br />
Editions: Mabillon, Annales Ordinis Sancti Benedicti, t. 4, p. 626; Gallia Christiana, I,<br />
Instrumenta, acte n. VII, p. 30-31 (sans mention <strong>de</strong> provenance).<br />
Edition et traduction: Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1377 à 1406. Chronique <strong>de</strong>s<br />
Abbés <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, éditée, traduite et annotée par Régis <strong>de</strong> La Haye (Maastricht-<strong>Moissac</strong> 1999 2 ), f.<br />
167va-168ra.<br />
TEXTE ORIGINAL OU INTERPOLÉ ?:<br />
B 2 . Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 2.<br />
NOTE: Il s’agit <strong>de</strong> l’acte du 29 juin 1053, faussement daté en 1067 (MLXVII) par Aymeric <strong>de</strong> Peyrac (B’),<br />
et en 1047 (MXLVII) par Andurandy (B). L’analyse d’Andurandy ne permet pas <strong>de</strong> savoir s’il avait sous les<br />
yeux le texte original ou le texte interpolé.<br />
Edition <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux versions: Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 345-346 (d’après HGL et B’).<br />
Traduction: Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 126-128.<br />
Bibliographie et édition: Régis <strong>de</strong> la Haye, Moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et faussaires (I), in: BSATG 121<br />
(1996), p. 7-28.<br />
1 L’édition <strong>de</strong> l’Histoire Générale du Languedoc fait un potpourri <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux versions.<br />
82
(Texte original, d’après l’édition <strong>de</strong> Bernard-Bruel, en pleine page et dans la colonne <strong>de</strong> gauche;<br />
texte interpolé, d’après B’, dans la colonne <strong>de</strong> droite).<br />
(<strong>Cartulaire</strong> B <strong>de</strong> Cluny = édition Bernard-<br />
Bruel)<br />
83<br />
B’.<br />
Poncius, Dei gratia urbis Tholose comes<br />
palatinus.<br />
Quamvis apostolica pronuncient verba quod Non sit nisi a Deo potestas aliqua, 1 tamen <strong>de</strong> reprobis<br />
sermo divinus per prophetam indicat, dicens: Ipsi regnaverunt, sed non ex me; principes extiterunt, et<br />
non cognovi, 2 idcirco Poncius, Tolosanę urbis comes, ne in numero male regnantium a justo arbitre<br />
Deo districte quasi non ab eo non agnitus dijudicer, communi ac salubri consilio uxoris meę<br />
Adalmodis comitissę ac principum<br />
Aquitanorum<br />
mihi subditorum, venerabilis scilicet Bernardi, Katurcensis episcopi, 3 necnon Gauzberti, abbatis<br />
nominati, Willelmi quoque ac Fulconis fratris ejus consultu, <strong>de</strong>crevi ut abbatia Sancti Petri<br />
Moysiacensis cœnobii,<br />
quam ego hactenus cujus <strong>de</strong>ffencionem agemus<br />
et parentes mei seu pre<strong>de</strong>cessores mei, comites Tolosani, <strong>de</strong> manibus<br />
regum Francorum abbatum monachorum<br />
visi sumus in fevi jure<br />
habere et cum homagio<br />
possi<strong>de</strong>re, <strong>de</strong>inceps in Dei servicio rectius, diligentiusque custodiatur. Quapropter volo ut cunctis meis<br />
successoribus patescat, quod ego prenominatam abbatiam Sancti Petri Moysiacensis cœnobii,<br />
Omnipotenti Deo et sanctis apostolis Petro et<br />
Paulo dimitto, necnon et seniori karissimo<br />
domno Hugoni abbati Cluniensi, sive<br />
prestante Deo, interce<strong>de</strong>ntibus apud Ipsum<br />
sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, pro salute<br />
anime mee, karissimo domno Hugoni, abbati<br />
Cluniacensi, et<br />
cunctis successoribus suis in loco Cluniacensi futuris, secundum regulam<br />
Sancti Benedicti Beati Benedicti<br />
ordinandam, in perpetuum<br />
trado, coram testibus. coram testibus concedo.<br />
Si quis autem parentum vel successorum meorum, aut quicumque hominum post finem meum sive<br />
post discessum Gauzberti, principis illius, qui secundus a me in<br />
abbatia <strong>de</strong>ffencione<br />
illa nunc esse vi<strong>de</strong>tur et abbas vocatur, hanc meam cessionem disrumpere quocumque modo<br />
adtemptaverit, quod fieri omnimodo sub obtestatione judicii Dei prohibeo, omnipotentis Dei virtute<br />
examinandum, et papę Romano necnon et Francorum regi, ad quorum tuicionem locus prefatus<br />
Moysiacus pertinet, distringendum relinquo.<br />
Ego vero hanc inscriptionem cessionis in manu jam dicti abbatis domni Hugonis, astante omni<br />
conventu ejus<strong>de</strong>m monasterii, cui preest<br />
mea electione, mea <strong>de</strong>precacione<br />
et prenominati Bernardi, Caturcensis episcopi, ad cujus diocesim attinet locus iste, consecratione,<br />
Durannus abbas et monachus Cluniacensis, in die solempnitatis sanctorum principum apostolorum<br />
Petri et Pauli, manu, ore, cor<strong>de</strong> confirmo atque corroboro.<br />
Bernardus, episcopus Caturcensis, firmavit. Adalmodis comitissa firmavit. Gauzbertus abba<br />
firmavit. Willelmus, cognomento Miscensmalum, firmavit. Fulco, frater ejus, firmavit.<br />
1 Romains 13,1.<br />
2 Osée 8,4.<br />
3 Bernard II, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1047/48 à 1053: Jean Dufour, Les évêques d’Albi, <strong>de</strong> Cahors et <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong>s origines à la<br />
fin du XII e siècle (Paris 1989 = Mémoires et Documents d’Histoire Médiévale et <strong>de</strong> Philologie, 3), p. 60-61.
Data sub III kalendas Junii, 1 III feria,<br />
regnante Philippo rege Francorum.<br />
84<br />
Guillermus, cognomento Miscens Malum,<br />
firmavit.<br />
ab Incarnacione Domini M o LXVII o .<br />
B.<br />
....... Comte <strong>de</strong> Toulouse & adalmodis comtesse <strong>de</strong> Toulouse sa femme font <strong>de</strong>laissem. t <strong>de</strong> l’Abbaïe <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong> que led. Comte & Ses pre<strong>de</strong>cesseurs Comtes <strong>de</strong> Toulouse possedoint jusques alors la tenant<br />
<strong>de</strong>s mains <strong>de</strong>s Rois <strong>de</strong> france, font led. Comte & Comtesse ce <strong>de</strong>laissement en faveur d’hugues Abbé<br />
<strong>de</strong> Cluni, le 3. <strong>de</strong>s Calen<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Juin 1047.<br />
N. 615<br />
D.<br />
2. L’an 1047. Delaissement <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> fait par le Comte & Comtesse <strong>de</strong> Toulouse qui<br />
l’avoient usurpée, En cas on vint contre led. <strong>de</strong>laissement il implore le secours du Pape & du Roy <strong>de</strong><br />
France sous la protection <strong>de</strong>squels est led. lieu <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
1 Lire: Julii. La solempnitas sanctorum principum apostolorum Petri et Pauli (voir supra) ne tombe pas le 3 <strong>de</strong>s kalen<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
juin, mais le 3 <strong>de</strong>s kalen<strong>de</strong>s <strong>de</strong> juillet (= 29 juin). En outre, la datation d’après le règne du roi Philippe I er (1060-1108) est <strong>de</strong><br />
toute évi<strong>de</strong>nce fausse. Fort heureusement, les autres éléments <strong>de</strong> datation, ainsi que les personnes figurant dans le texte,<br />
permettent <strong>de</strong> dater l’acte avec certitu<strong>de</strong> au 29 juin 1053.
53.<br />
[vers 1053]<br />
Notice sur la donation par Odilus d’une villa dans la paroisse <strong>de</strong> Mauriac et d’autres biens en<br />
Rouergue à l’église <strong>de</strong> Jérusalem, pour la fondation d’un monastère du Saint-Sépulcre.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copies du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong>s parchemin” (perdu): Doat<br />
129, f. 58r-60v.<br />
C. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12773, p. 58-59; BN, ms. lat. 12751, p. 780.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5513.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604 et 605.<br />
Editions: Novus Thesaurus Anecdotorum, 1, col. 176-177; HGL, t. 5, col. 475-476; Bousquet, p.<br />
216-217.<br />
Anno ab Incarnatione Domini nostri Jesu Christi millesimo quinquagesimo tertio, et indictione quinta,<br />
ego Odilus, filius Rodulfi, <strong>de</strong> comitatu Ru<strong>de</strong>nse perrexi Jherosolimam causa orationis, et vi<strong>de</strong>re sancta<br />
loca ubi Dominus noster Jesus Christus dignatus est nasci, pati, mori et resurgere, et ascen<strong>de</strong>re in<br />
coelum, compunctus suo cor<strong>de</strong>, et posuit Deus in animo meo, ut du meis hæreditatibus facerem<br />
monasterium ad honorem Domini nostri Jesu Christi qui positus est in Sancto Sepulchro, id est in illa<br />
parrochia <strong>de</strong> Mauriag 1 volo illum ædificare, taliterque dispono, concedo ibi medietatem <strong>de</strong> ipso<br />
honore <strong>de</strong> ipsa ecclesia Sancti Remedii, 2 et <strong>de</strong> illo ecclesiastico, et dono medietatem <strong>de</strong> illa ecclesia<br />
quoe vocatur Mauromonte, 3 ipsam partem quoe ad me pertinet <strong>de</strong> ecclesia Sancti Androeoe, quoe<br />
vocatur Fenostre, et medietatem <strong>de</strong> ipsa corte, et unam in Prosimeda, et in villa <strong>de</strong> Frontenago<br />
una mansio, quoe vocatur Fonte, et in villa An<strong>de</strong>siago 4 una mansio quoe vocatur Fraise, 5 in parrochia<br />
<strong>de</strong> Galgagno une mansio quoe vocatur Genesta, et alia mansio quoe vocatur La Combeta, et in<br />
parrochia Mauriago ipsa medietate <strong>de</strong> ipso Tinobre qui vocatur Caizago, 6 et ipsa medietate <strong>de</strong> ipso<br />
alodo quoe vocatur Alfone, cum terra et cum bosco, et <strong>de</strong> illo alodo quoe vocatur Valazires illa<br />
medietate. Insuper et <strong>de</strong> omnia mea res dono <strong>de</strong>cimam ad ipsam ecclesiam, quoe est monasterium<br />
Sancti Sepulchri.<br />
Ego supradictus Odilus, filius Rodulfi, hoec omnia supradicta mea hoereditas et partes trado, et<br />
dono Dei Omnipotentis et sanctæ ecclesiæ Hierosolimitanæ, ubi Dominus noster Jesus Christus fuit<br />
crucifixus, et positus in sepulchro, et tertia die resurrexit, et in manibus sanctissimi Patriarchæ<br />
Sophronii pro re<strong>de</strong>mptione animæ meæ, et ejus successoribus, ut fiat monasterium istum in juditium<br />
regunt Sanctum Sepulchrum laxamus, ut quicumque esse abbas hujus monasterii fiat ordinatus<br />
per consuetudinem terroe et teneat honorem per Patriarcham Hierosolimitanum. Et pono ut pro anima<br />
mea, et conjugis Ceciliæ, et patri meo Rodulfi, et avi mei Odili, et Helisabet, et Johanna et Ugoni<br />
comitis, et Ricardoe matris suoe, et omnium parentum meorum fiat hoc. Et constituo ut omni anno pro<br />
incenso, et datum veniat ad Sanctum Sepulchrum per nostrum missum <strong>de</strong> hoc monasterio postquam<br />
erit consecratum bisantum unum <strong>de</strong> auro; et si uno anno non potest, fiat in alio.<br />
Et quicumque voluerit disper<strong>de</strong>re istum monasterium supradictum, si non per satisfactionem<br />
emendaverit habeat partem cum illis qui Dominum Jesum tradi<strong>de</strong>runt et crucifixerunt.<br />
1 Mauriac, lieu-dit à 3 km au sud <strong>de</strong> Villeneuve.<br />
2 Saint-Rémy, à 4 km au sud <strong>de</strong> Villeneuve.<br />
3 Marmont, sur la commune <strong>de</strong> Morlhon-le-Haut (Aveyron, arr. et canton Villefranche-<strong>de</strong>-Rouergue).<br />
4 Nom disparu (Bousquet, p. 196); il s’agit probablement <strong>de</strong> l’ancien nom <strong>de</strong> Villeneuve.<br />
5 Fraise, lieu-dit à 5 km au sud <strong>de</strong> Villeneuve.<br />
6 Peut-être Craissac, lieu-dit à 2 km au sud-est <strong>de</strong> Villeneuve.<br />
85
Ego Sophronius Patriarcha Hierosolimitanus oro atque benedico omnes qui in hoc monasterio<br />
supradicto serviunt, atque bona faciunt et sustentant, quicumque contrarii fuerint, si non<br />
emendaverint, habeant exprobationem cum Domino nostro Jesu Christo in diem Judicii.<br />
86
54.<br />
1056, septembre<br />
Approbation par le Concile <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> l’union <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> à Cluny.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un manuscrit du milieu du XI e siècle: Paris, BN, ms.lat. 4280 AA, f. 326.<br />
C. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 54rb-va.<br />
D. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158vb-159ra.<br />
E. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 4280 BB, f. 326-327.<br />
Editions: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3353; Mansi, t. 19, col. 854-856; Thesaurus, t. 4, col. 89-90.<br />
.....<br />
Notum sit omnibus hominibus in Christo pie vivere hic et in futura vita cupientibus, res ecclesiasticas<br />
jure hereditario Deo servientibus pro re<strong>de</strong>mpcione animarum tradi et inconvulsas maxime sanctorum<br />
catholicorum patrum sanxit auctoritas. Quapropter cupiditate ducti inimici Dei <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rantes <strong>de</strong>predari<br />
et inva<strong>de</strong>re hoc quod fi<strong>de</strong>les monasteriis Deo spirante <strong>de</strong><strong>de</strong>runt sua propria voluntate, omnipotentem<br />
Deum pravis moribus suis exacerbant [cum <strong>de</strong>cimas et honores monasteriorum atque ecclesiarum<br />
injuste sibi ascribunt]. Sed nunc pro certo fiat fraternitas Christianorum Cluniacum monasterium cum<br />
omni suo honore perpetue Deo et beato apostolo Petro successoribusque suis viris apostolicis a priis<br />
temporibus sue construcionis esse datum, cum cunctis locis sibi in diversis partibus mundi<br />
adjacentibus. Et i<strong>de</strong>o placuit concilio Sancte Roamane ecclesie celebrato apud Tholosam, iubente<br />
pape Victore, mense septembre, presente Arnuldo episcopo, ut locus Moyssiacensis [et monasterium]<br />
cui preest Durandus abbas Cluniaco subditum cum omni suo honore, quem habet aut habebit,<br />
auctoritate pontificum XVIII firmaverunt. Sunt autem excepto honore antiquo, ista adjacencia: Mons<br />
Corbellus, Rota Cisteria, Villa Nova, Villa Sancti Paladii, Duravellum, Moyracus, Medicutum cum<br />
cunctis appendiciis suppradictorum locorum. Et adiutores et benefactorum consequantur<br />
benedicionem et absolucionem pontificalem; invasores vero, si non emandaverint, dignam et divinam<br />
percipiant ulcionem.<br />
87
55.<br />
1057<br />
Donation par R., évêque <strong>de</strong> Périgueux, <strong>de</strong> l’église Sainte-Marie <strong>de</strong> Cubjac.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 746 et 7174.<br />
B.<br />
Donation faite au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> L’Eglise <strong>de</strong> S. te Marie <strong>de</strong> Cubsac 1 par R. Eveque <strong>de</strong><br />
Perigueux. 2 L’an 1057.<br />
N.° 7174.<br />
N.B. Cette église fut donnée en 1185 par Bertrand, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, à l’abbaye <strong>de</strong> Chancella<strong>de</strong><br />
(Andurandy 7175).<br />
1 Cubjac (Dordogne, arr. Périgueux, canton Savignac-les-Eglises).<br />
2 Non pas R., mais Géraud <strong>de</strong> Gourdon était évêque <strong>de</strong> Périgueux <strong>de</strong> 1047 à 1059.<br />
88
56.<br />
1059, juin, dimanche<br />
Notice sur la donation <strong>de</strong>s “murailles” <strong>de</strong> Saint-Geny <strong>de</strong> Lectoure et <strong>de</strong> l’église Sainte-<br />
Geneviève.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 56r-60r.<br />
Edition: GC I, Instrumenta, n. XVII, p. 36-37.<br />
B.<br />
Anno Incarnationis Dominicæ millesimo quinquagesimo nono, ob immanissimam cla<strong>de</strong>m quæ pro<br />
interfectione cujusdam militis, Gualterii scilicet cognomento <strong>de</strong> Tu<strong>de</strong>l, in Lomaniæ vicecomitatu<br />
accidit, a<strong>de</strong>o cælestis vindicta occulto Dei juditio patuisse dinoscitur, ut post internectionem<br />
multorum hominum, postque combustionem multarum villarum in illis partibus, ipsa etiam ecclesia<br />
quæ pro matre ecclesiarum habetur prima, monasterium vi<strong>de</strong>licet sancti Genii Lectoranensis omnino<br />
ad favillam, cum pluribus hominibus clericis, laicis ac mulieribus, parvulis et lactantibus in dominica<br />
die a supervenientibus hostibus comburetur; qua concrematione patrata, qui semiusti evaserunt, cum<br />
paucis qui eo quod <strong>de</strong>fuerunt illæsi remanserant, consilio inito cum principibus patriæ illius, ad quos<br />
res pertinere vi<strong>de</strong>batur, parietes vacuos qui <strong>de</strong> conbustione exusti remanserunt, [<strong>de</strong><strong>de</strong>runt] Deo et<br />
sancto Petro loci Moisiacensis coenobii, et domno Duranno episcopo, ejus<strong>de</strong>m monasterio abbati, et<br />
omnibus fratribus in eo<strong>de</strong>m monasterio <strong>de</strong>gentibus, tam præsentibus quam et futuris, cum omni<br />
<strong>de</strong>cimatione et primiciis et offerendis, et cum omne quod ad ecclesiasticum pertinet servitium illius<br />
honoris in alodii jure tradi<strong>de</strong>runt, coram plurimis qui <strong>de</strong> ea affinitate erant, nullo contradicente<br />
testibus.<br />
De<strong>de</strong>runt quoque ista facientes ex illo alodio, quod antiquitus pertinebat ad eam<strong>de</strong>m ecclesiam<br />
sanctæ Genovefæ, præfato loco Moisiaco sancti Petri totum, sicut inter fines qui istic conscribuntur,<br />
vi<strong>de</strong>tur habere, sicut finitur vicecomitalis honor, et vadit usque in illum pomaredum cum ipso<br />
pomaredo, et venit vallis usque ad portam Auriol, et sicut <strong>de</strong>terminat ipsa strada publica, usque ad<br />
fontem <strong>de</strong> ipso Broil. Illum vero alodium quod est in Caballi Dorso, quod Sancius <strong>de</strong>dit sanctæ<br />
Genovefæ guerpivit in ipso dono, sicut et aliud Guillelmus Arnaldi <strong>de</strong> Brunomont et uxor ejus, et<br />
filius ejus, cujus auctoritate, guirpitione, instinctu et voluntate facta est donatio ista solemniter a<br />
Donato, et nepotibus ejus Arnaldo <strong>de</strong> Illa Barta, et Arnaldo filio abbatis, et Arnaldo filio altero, et<br />
Bernardo filiis Garsiæ, sine retentione alicujus servitii, vel expletæ a Guillelmo ipso retentæ.<br />
Finis autem hujus honoris ex altera parte <strong>de</strong> illa artiga <strong>de</strong> Orbo, usque in illa gutta <strong>de</strong> Vulpe. Dedit<br />
autem <strong>de</strong> suo alodio altero prædictus Guillelmus in ista donatione, duas petias <strong>de</strong> alodio in ipso<br />
Broilo, cum une prato <strong>de</strong> illa Guar<strong>de</strong>lla, pro qua re accepit <strong>de</strong> sancto Petro quinque solidos.<br />
Noverint omnes quicumque legerint hanc cessionis chartam, quod ego Donatus, et nepotes mei<br />
Arnaldus <strong>de</strong> illa Barta, et alius Arnaldus filius abbatis, necnon et alius Arnaldus et Bernardus frater<br />
ejus, filii Garsiæ, donamus et auctoritate firma corroboramus istam donationem, ecclesiam scilicet<br />
sanctæ Genovefæ, in episcopatu Lectoratensi constructam, cum omni honore suprascripto, Domino<br />
Deo et sancto Petro Moisiacensi monasterio, sicut suprascriptum est, pro animabus patrum nostrorum<br />
et matrum nostrarum, et omnium parentum nostrorum viventium ac <strong>de</strong>functorum, seu eorum qui in<br />
ea<strong>de</strong>m ecclesia cremati fuerunt, tali qui<strong>de</strong>m tenore, ut si aliquando sua<strong>de</strong>nte Diabolo qualiscumque<br />
potestas, quocumque malo ingenio voluerit locum jam nominatum Moisiacum a societate et fi<strong>de</strong>litate<br />
loci et ordinis Cluniacensis monasterii, quod absit, divellere potestate; illa nihil quidquam in hac<br />
nostra donatione retinente, locus et ejus habitatores Cluniacensis monasterii hanc donationem nostram<br />
ecclesiam scilicet sanctæ Genovefæ habeant, teneant et imperpetuum possi<strong>de</strong>ant.<br />
89
Facta solemniter donatio ista in mense Junio, die dominica, coram testibus, in præsentia et manu<br />
Adgerii prioris, et aliorum multorum fratrum.<br />
90
57.<br />
[1059], mercredi<br />
Donation par les frères Gausbert et Seguin <strong>de</strong> Pestillac <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Duravel.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />
aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 48r-51r.<br />
D. Autre version d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 52r-55r.<br />
E. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 780.<br />
F. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4281.<br />
G. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />
Editions: HGL, t. 5, col. 483-484; Müssigbrod, p. 220-222.<br />
C.<br />
Legalium præcepta testamentorum tantum utique post mortem testatoris Apostolo teste probantur<br />
valere, ut omni se mota allegatione illis nemo au<strong>de</strong>at contraire ulla ratione. Quod si in hoc carorum<br />
pignorum successione moriturorum agitur provisione, multo magis quæ fi<strong>de</strong>les animæ ad huc in<br />
corpore positæ Deo voluntarie more testario obtulere his consentire, et fi<strong>de</strong>liter cre<strong>de</strong>re omnis<br />
catholicus christianus cognoscit <strong>de</strong>bere; habet namque facultatem ex præcepto legis divinæ homo<br />
quisque suæ cujusquam rei facere hære<strong>de</strong>m ecclesiam Dei, ut sancti quorum nominibus loca sacrata<br />
tenentur, ipsum sane Deum repropicienter ei, un<strong>de</strong> his testimoniis roboratus, ego Gausbertus vocabulo<br />
<strong>de</strong> Pestiliago 1 trado imperpetuum possi<strong>de</strong>ndum Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo,<br />
ac locis eorum Cluniaco atque Moisiaco in manu abbatum eorun<strong>de</strong>m locorum Hugonis atque Duranni,<br />
et monachis ibi<strong>de</strong>m habitantibus, tam præsentibus quam futuris, cum authoritate et voluntate domini<br />
Fulconis Caturcensis episcopi, et cum consilio Siguini fratris mei et filiorum meorum Bernardi et<br />
Gausberti, cum consensu etiam seniorum meorum Gausberti abbatis secularis, et Aimerici <strong>de</strong> Gordo, 2<br />
medietatem ecclesiæ illius quæ vocatur Duravel, 3 quam ego per manum supradictorum seniorum<br />
meorum jure fevi tenui, pro anima mea, et omnium parentorum meorum, patris vi<strong>de</strong>licet mei ac<br />
matris, necne cunctorum ad me pertinentium, tali qui<strong>de</strong>m ratione ut nullus ex progenie mea umquam<br />
au<strong>de</strong>at auferre Sancto Petro vel supradictis locis. Quod si etiam ulla occasione monasterium<br />
Moisiacense contigerit, quod absit, segregari a consortio seu voluntate abbatis aut seniorum<br />
Cluniensium, tamen hæc mea donatio volo et confirmo quatinus stabilis et inconcussa permaneat<br />
absque ullo contradictore.<br />
Ego etiam Seguinus, frater supradicti Gauzberti, non longe post instinctu et voluntate Dei factus<br />
monachus, donavi Domino Deo Omnipotenti pro salute animæ meæ, et omnium parentum meorum<br />
cum consilio uxoris meæ, et filiorum meorum Iterii et Arnaldi atque Gauzberti, cum authoritate domni<br />
Fulconis Caturcensis episcopi, assensu quoque seniorum meorum Gauzberti abbatis secularis, et<br />
Aimerici <strong>de</strong> Gordo, aliam partem ipsius ecclesiæ, quam ego simul cum fratre meo tenebam vocabulo<br />
<strong>de</strong> Duravel jure fevi, per manum istorum seniorum meorum, loco Cluniensi atque Moisiacensi, et<br />
monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus, in manu abbatum memoratorum locorum, Hugonis scilicet atque<br />
Duranni, tali ratione ut supra taxatum est, ut nullus ex progenie mea umquam au<strong>de</strong>at auferre a<br />
potestate sancti Petri, vel supradictorum locorum.<br />
Contestamur igitur in commune nos omnes supradicti universos homines nostræ vel alterius<br />
generationis cujuslibet ætatis sive dignitatis, istam nostram donationem aliquomodo irritam facere<br />
1<br />
Pestillac, lieu-dit à 1 km au nord-ouest <strong>de</strong> Montcabrier et à 3,5 km au nord-ouest <strong>de</strong> Duravel.<br />
2<br />
Gourdon (Lot, ch.l.arr.).<br />
3<br />
Duravel (Lot, arr. Cahors, canton Puy-l’Evêque).<br />
91
volentes, uti sacrilegos et legis Dei violatores atque perpetui anathematis nisi satisfecerint in æternum,<br />
et ultra ultione multari.<br />
Facta <strong>de</strong>scriptio cessionis hujus anno Incarnationis Domini millesimo quinquagesimo quinto, feria<br />
quarta, regnante Heienrico Francorum rege, pontificatum Romanæ Ecclesiæ Nicholao papa regente. 1<br />
Ut ergo hæc nostra donatio inconvulsa et stabilis per omnia tempora maneat, supradictos seniores<br />
et amicos nostros firmare facimus, et nos ipsi firmamus. Fulco episcopus cum consilio præpositi<br />
Poncii, et Petri archidiaconi et aliorum clericorum suorum firmavit. Gauzbertus abbas secularis cum<br />
consilio fratrum suorum Isarni et Raimundi firmavit. Aimericus præcepto suo firmare mandavit. Ego<br />
ipse Gauzbertus cum fillis meis Bernardo et Gausberto firmavi. Ego ipse Siguinus cum filiis meis<br />
Iterio, Ugone atque Gauzberto firmavi.<br />
– F I D E L I T E R –<br />
1 La date doit être corrigée en 1059. Voir: Müssigbrod, p. 214-223.<br />
92
58.<br />
1059<br />
Notice sur la donation faite à Cluny par Guillaume Arnaud, <strong>de</strong> l’église Sainte-Marie <strong>de</strong> Moirax.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 10r.<br />
C. Mentionné dans ce même fragment <strong>de</strong> cartulaire: ADTG, G 569 II, f. 7v.<br />
a. Edition: Le texte complet <strong>de</strong> l’acte <strong>de</strong> donation est imprimé dans Bernard-Bruel, t. 4, n. 2978.<br />
NOTE: cet acte, habituellement daté <strong>de</strong> 1049, est en réalité <strong>de</strong> 1059: Müssigbrod, p. 63-65. – Puisque<br />
Moirax est mentionné par le Concile <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1056 parmi les possessions à restituer <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong>, il ne s’agit pas ici d’une donation, mais d’une restitution.<br />
B.<br />
DOMINUS dicit in evangelio date helemosinam et omnia munda sunt vobis. 1 Hac ammonitione ego<br />
Wilelmus Arnaldus, in Dei nomine provocatus, dono Domino Deo et sancto Petro Cluniensi,<br />
ecclesiam quę consecrata [est] in honore Sanctę Dei Genitricis MARIE, sita in loco qui vocatur<br />
Moirax, pro remedio animę meę, atque pro remedio parentum meorum viventium ac <strong>de</strong>functorum, ut<br />
vitam ęternam nobis Deus conce<strong>de</strong>re dignetur in secula seculorum.<br />
a.<br />
Orbe in transitorio dum quis vivitur more humani generis semper ad <strong>de</strong>teriora labendo, si non ad<br />
primam, terciam vel sextam, ad nonam vel saltim ad XI mam horam acce<strong>de</strong>ns, cum “jam securis ad<br />
radicem arboris posita est”, jactet vel tunc cogitatum suum in Domino, reminiscendo non solum<br />
Factori sed Re<strong>de</strong>mptori proprio Jesu Christo, qui non solum incarnari, set et mori voluit, pro nostræ<br />
salutis pretio. Quiquis ergo te letaris tali re<strong>de</strong>mptum sub salutari pretio, oculorum orbes, id est pure<br />
mentis studium, mundiciamque manuum figas oro in Domino, a Quo salvandum te credas sine dubio,<br />
si hujus mundi caduca, fragilia et diatim usque ad exicium pertræncia fuerint a te pe<strong>de</strong> cristiano<br />
viriliter conculcata, ad quem jam acce<strong>de</strong>ns uberrimos elemosinarum fructus in necessitatibus fratrum<br />
secundum illud beati Tobie erogat sedulo; dicit enim filio: “Si multum tibi fuerit, habundanter<br />
tribuito, sin autem modicum, ipsum modicum libenter impertire stu<strong>de</strong>to”. Reminiscaris et beati<br />
prophete Danielis ortamento; dicit enim regi Nabucodonosor: “Rex consilium meum placeat tibi oro<br />
et male a te commissa per elemosinarum largitatem ut [redimas] moneo; et propheta: “Abscon<strong>de</strong><br />
elemosinam in sinu pauperis, et ipsa orabit pro te ad Dominum sedulo”.<br />
His et quam plurimis formati testimoniis, ego Willelmus Arnaldi, [sicut et] filius meus Petrus,<br />
notum esse volumus, tam presentibus quam futuris, quod pro re<strong>de</strong>mptione animarum nostrarum et<br />
omnium parentum nostrorum, aliquis ex nostra ereditate [quę nobis] jure evenit, donamus Domino<br />
Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et ad locum Cluniacum, ubi domnus Ugo abba magis<br />
pro<strong>de</strong>sse quam preesse vi<strong>de</strong>tur. Dona[mus ad predi]ctum locum æcclesiam quandam Beate Marie<br />
Virginis, Moiriaco vocatam, [cum] omni villa et parrochia ad ipsam ecclesiam pertinentem, cum<br />
primiciis, <strong>de</strong>c[imis, oblationibus] et ceteris omnibus quecumque ibi Arnaldus, pater meus, habere<br />
visus est [vel] nos usque hodie abemus et inante adquirere poterimus, in alodo et in bene[ficio, in<br />
campis, silvis], pratis, aquis aquarumque exitibus et regressibus, pascuis, et comanda et guarda.<br />
Donamus etiam similiter æcclesiam <strong>de</strong> Albar, sicut supra dictum est [<strong>de</strong> Moyriaco], cum omnibus<br />
ibi pertinentibus, villam et parrochiam, totum ex integro, quę[situm] et inquirendum, sibut abuit<br />
Arnaldus et tenuit.<br />
1 Luc 11,41.<br />
93
Donamus quoque quartam p[artem ęcclesie] Sancti Martini <strong>de</strong> Lairaco, cum omnibus ad ipsam<br />
partem pertinentibus. Hanc e[nim] <strong>de</strong>di Saxeto, <strong>de</strong>cano, filiolo meo quo adjuvaret 1 in benefitio, ita ut<br />
post mortem ejus<strong>de</strong>m Saxeti meum ad dominium reverteretur; nunc autem do et hanc Deo et ejus<br />
Genitrici Mariæ <strong>de</strong> Moyraco.<br />
Donamus etiam <strong>de</strong> Salenis similiter quantum ibi a[bemus, cum] omnibus a fine usque in finem,<br />
sicut Arnaldus tenuit aut aliquis vivens pro eo.<br />
Donamus similiter ecclesię medietatem <strong>de</strong>s Kirs, sicut tenuit Arnaldus, pater meus, et Garse[as],<br />
filius ejus, cum villa et parrochia et omnibus ibi pertinentibus quantum ipse abere visus est.<br />
Donamus et omnem terram, tam alodum quam beneficium, quantamcumque [inter Geirs] et<br />
Aurona 2 abemus vel alius per nos et Arnaldus possedit; ecclesiamque Sancti Amancii cum omnibus<br />
quæ ad eam pertinent, et portum <strong>de</strong> Agenno; æcclesiam quoque <strong>de</strong> Launiano cum villa et parrochia,<br />
cum omnibus quæ ad eam pertinere vi<strong>de</strong>ntur, et villam San[c]tæ Columbe, sicut Arnaldus, pater meus,<br />
possedit et abuit, et terra quæ vocatur Karrils cum terra Desluc.<br />
Concedimus etiam æcclesiam Sancti Lupercii, quæ est in episcopatu Basatensi posita, inter<br />
Garonam et Bevera fluvius, et villa cum parrochia et piscationibus; quam ecclesiam Sancti Lupercii<br />
habebat pater meus Arnaldus propriam et sine aliqua calumnia in die qua misit eam in pignore ad<br />
Arnaldum <strong>de</strong> Sauniaco per C solidos, eo tenore ut ipsis redditis ad se aut ad filios Willelmum<br />
Arnaldum reverteretur.<br />
Hoc totum et integrum, sine ulla retentione nostra vel alicujus mortalis, quesitum et inquirendum,<br />
donamus Deo et sanctis apostolis Petro et Paulo et ad locum Cluniacum. Si quis autem hanc<br />
donationem calumpniaverit, nisi resipuerit, ira Dei maneat super eum et pars ejus sit cum Juda<br />
traditore et Datan et Abiron, et insuper judiciaria potestate cohactus, centum uncias auri componat.<br />
Quod ut firmum maneat, manibus propriis firmamus et firmandum tradimus domno Hugoni abbati,<br />
anno Incarnationis Dominicæ M.XLVIIII, regnante Henrico, Francorum rege, Bernardo Agencium<br />
episcopo, et G. Pictaviensium comite. 3<br />
S. domni abbati Hugonis. S. Bernardi episcopi. S. Duranni episcopi. 4 W. Willelmi Arnaldi. S.<br />
Petri, filii ejus, et S. Anne, matris ejus<strong>de</strong>m Petri, qui hanc donationem fecerunt. S. Warini monachi. S.<br />
G. Pictavorum comitis. S. Rodlanni militis. S. Garsia Arnaldi, et alii quam plures.<br />
(au dos:)<br />
Preceptum Willelmi et Petri filii ejus, <strong>de</strong> Moyriaco.<br />
1 Lisez: quoad viveret.<br />
2 Lisez: Garona ?<br />
3 Hugues <strong>de</strong> Semur, abbé <strong>de</strong> Cluny <strong>de</strong> 1049 à 1109; Henri I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1031 à 1060; Bernard, évêque d’Agen <strong>de</strong><br />
1049 à 1059 environ; Guillaume V, comte <strong>de</strong> Poitiers.<br />
4 Il doit s’agir <strong>de</strong> Durand <strong>de</strong> Bredons, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1048 à 1072 et évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1059 à 1072.<br />
94
59.<br />
[1048/1059]<br />
Cession par Gauzbert, abbé chevalier, à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong> la viguerie <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et du<br />
fief <strong>de</strong> Guillaume Siquier, avec l’église Saint-Germain.<br />
A. Original: ADTG, G 633 (Andurandy 3441).* Parchemin troué sur les plis. Encre effacée par<br />
endroit.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3441.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: DE VICARIA ISTIVS UILLE<br />
Omnibus quibuscumque scire volentibus pateat, volo, quod ego Gauzbertus, abba nominatus, ne in<br />
futuro Dei judicio cum sacrilegis et cum ea quę Dei juris sunt male inva<strong>de</strong>ntibus a Justo Judice Deo<br />
dampner, vicariam illam quam ego et pre<strong>de</strong>scessores mei omnes actenus visi sumus ex secularis parte<br />
abbatis possi<strong>de</strong>re et per nos cęrtum fore dinoscitur, retroactis temporibus, satellites nostros in fevi jure<br />
tenuisse, coram Deo et presencia altari et coram reliquiis sanctorum Dei appositis hac, sub testimonio<br />
ligni Sanctę Crucis sacrosanctaquę vulgo Bursa sancti Petri nominantur sustinentis, donans relinquo<br />
sancto Petro apostolo, in hoc eo<strong>de</strong>m Moysiaco cenobio, et domno DVRANNO abbati ejus<strong>de</strong>m<br />
monasterii, et omnibus fratribus sibi hodię ibi subjectis, nęcnon et omnibus successoribus eorum in<br />
prenominato cenobio Moysiaco sub monachili abitu in perpetuum victuris.<br />
Cedo autem donans supradicto monasterio sancti Petri Moysiaco, omnem fevum ab integro quęm<br />
<strong>de</strong> me atque <strong>de</strong> meis pre<strong>de</strong>cessoribus vi<strong>de</strong>tur possi<strong>de</strong>re WILLELMUS SIKERII, 1 scilicet terras, vineas,<br />
cum ęaclesia sancti Germani, in ea<strong>de</strong>m quoque villa domos et casales. Similiter autem omnem fevum<br />
quem tenet <strong>de</strong> his qui ex me tenent, ex sancti Petri honore, quicumquę sint illi.<br />
Tali quippe tenore hanc donacionem sive guirpicionem facio, ut ab hodierno die et <strong>de</strong>incebs nemo<br />
super terram vivencium contrapellare au<strong>de</strong>at, qualicumque orta occasione, in totam villam<br />
Moysiacam, vicariam illam sancto Petro, omnibus abbatibus et fratribus presentibus nequę futuris, sed<br />
semper in seculum seculi ad libitum eorum vicarii a illi, qui in ea<strong>de</strong>m villa per manus abbatum et<br />
monacorum fuerint fi<strong>de</strong>l sancti Petri manentes, in quantum adtinuerit ad vicariam euntes re<strong>de</strong>ant<br />
et fi<strong>de</strong>li successione parentum re<strong>de</strong>untes incedant.<br />
Si quis vero cujuscnis aut ordinis vel potestatis adversus anc publicam guirpicionem<br />
ambiciose adire tæmptaverit, cum eis peccati se non ambigat partiari p qui Dei hereditatem<br />
diripientes et vasa divinis cultibus sacrata suis inmundissimis conviviis super ponentes, aæternas luunt<br />
penas, mortui ntes atque dolentes.<br />
(plusieurs lignes blanches; suivent les souscriptions en bas <strong>de</strong> page:)<br />
Sig+ GAVZBERTI qui cartam fecit facerę. Sig+ GAVZBERTI fratri ejus. 2 Sig+ Willelmi Sikerii.<br />
OMNES isti vi<strong>de</strong>runt et firmaverunt.<br />
__________<br />
a. leçon probable. – b. fi<strong>de</strong>l] fi<strong>de</strong>les in loco restit. – c. cujusc] cujuscumque ... restit. – d. Encre<br />
effacée sur un pli du parchemin. Je lis fentes, avec un l suscrit au-<strong>de</strong>ssus du e, donc: flentes<br />
1 Sur la famille Siquier, voir : Didier Panfili, Aristocraties méridionales. Toulousain-Quercy XI e -XII e siècles (Rennes 2010),<br />
passim. La famille possè<strong>de</strong> une motte éponyme à 2 km à l’est <strong>de</strong> Saint-Martin-Belcasse : « La Motte Séquier ».<br />
2 Gauzbert, abbé séculier, avait donc un frère également appelé Gauzbert. Sur ce cas rare d’homonymie à l’intérieur d’une<br />
fratrie, voir : Didier Panfili, Aristocraties méridionales. Toulousain-Quercy XI e -XII e siècles (Rennes 2010), p. 110-111.<br />
95
60.<br />
[1048/1059]<br />
Notice sur la donation par Odilo Radulfi <strong>de</strong> l’église d’An<strong>de</strong>ichac, dans la paroisse <strong>de</strong> Mauriac,<br />
en Rouergue.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après <strong>de</strong>s “copies en parchemin escrites l’une ensuite l’autre”: Doat<br />
128, f. 91r-93r.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1968.<br />
Edition: Müssigbrod 1988, p. 302.<br />
C.<br />
Notum sit omnibus tam præsentibus quam futuris, quod Odilo filius Radulfi ac Joannæ, donat<br />
ecclesiam in pago Rotenensi in ministerio Saviniacensi, 1 in parrochia <strong>de</strong> Mauriag, 2 in villa quæ<br />
vocatur An<strong>de</strong>ichac 3 cum alodio, et cum terra quæ dat et daturus est Domino Deo et Sancto Sepulchro<br />
in honore Sanctæ Resurrectionis, in provi<strong>de</strong>ntia ac sub ditione sancti Petri seu omnium Apostolorum,<br />
vel domini Duranni abbatis qui præesse vi<strong>de</strong>tur monasterio Moysaceno. Hæc autem omnia supradicta<br />
eo tenore dono loco supradicto pro animæ meæ parentumque meorum re<strong>de</strong>mptione, ut quamdiu<br />
supradictus abbas vixerit cum monachis sibi subiectis teneat et possi<strong>de</strong>at, postque obitum ipsius<br />
omnes illius successores cum monachis suis in eo<strong>de</strong>m coenobio regulariter viventibus, ac abbatis<br />
Cluniensis electi voluntate vel electione, post consecrationem vero ecclesiæ singulis annis aureum<br />
bisantum unum patriarchæ Iherosolimitano persolvant.<br />
1 Savignac (Aveyron, arr. et canton Villefranche-<strong>de</strong>-Rouergue).<br />
2 Mauriac, lieu-dit à 3 km au sud <strong>de</strong> Villeneuve.<br />
3 Dénomination disparue (Bousquet p. 196); il s’agit peut-être <strong>de</strong> l’ancien nom <strong>de</strong> Villeneuve-d’Aveyron.<br />
96
61.<br />
[1048/1059/1072 ?]<br />
Notice sur la donation par Pons Hugues et son frère Aton <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Lobaresses et <strong>de</strong><br />
plusieurs biens.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après <strong>de</strong>s “copies en parchemin escrites l’une ensuite l’autre”<br />
(document perdu) : Doat 128, f. 92r-v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1968.<br />
Edition: Müssigbrod 1988, p. 237-238.<br />
B.<br />
Memoria donationis, quam jussit Pontius Hugo et Ato frater ejus scribere, sub præsentia Duranni<br />
abbatis, <strong>de</strong> illa ecclesia quæ vulgo vocatur Loparecas, quam <strong>de</strong>dit ipse prædictus Pontius Hugo, et<br />
omnes fratres ejus cum eo, sancto Petro et monasterio Musciaco, pro amore Dei, et ob re<strong>de</strong>mptionis<br />
<strong>de</strong>votionem animæ suæ et animarum omnium parentorum suorum. Dedit itaque, ut manifestius<br />
dignoscatur, cimiterium ecclesiæ totum, et medietatem <strong>de</strong>cimi totam, et <strong>de</strong>cimam partem ipsius porti<br />
qui est in flumine Tarnis, et postea totam integram villam, extra solam medietatem mercati <strong>de</strong> illa<br />
villa.<br />
Dedit itaque prædictus Pontius Hugo jam dicto monasterio illam condaminam, quæ est juxta<br />
naudam, et in alio loco in Costa <strong>de</strong> Petra 1 <strong>de</strong>cem aripendos <strong>de</strong> terra. Et Ato frater Pontii donavit aliam<br />
condaminam, quæ est juxta illam condaminam, prope rivum.<br />
Hæc vero donatio tali ratione a supradictis fratribus firmata est, ut per omne sæculum monachi<br />
supradicti monasterii teneant, et in stipendia pauperum Christi possi<strong>de</strong>ant feliciter.<br />
Pontius Hugo et omnes fratres ejus firmaverunt.<br />
1 La Croix <strong>de</strong> La Peyre, lieu-dit à 1,5 km au nord-est <strong>de</strong> Bondigoux, situé sur la hauteur.<br />
97
62.<br />
[1059/1060]<br />
Restitution par Bernard Raganfred <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> l’Herm, près <strong>de</strong><br />
Bioule. – Confirmation par Raimond Bernard, [1085/1115], 6 décembre. – Donation par Bégon<br />
et Raimond <strong>de</strong> vignes et <strong>de</strong> terres (vers 1107).<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie réalisée vers 1100: ADTG, G 668 (Andurandy 5236); notice: Dufour 1972, p. 103.<br />
C. Copie: ADTG, G 571 (Andurandy 7460). Ecriture à dater vers 1107: Dufour 1981, p. 213;<br />
Lefèvre-Becq, n° 182 (variantes négligeables, sauf “<strong>de</strong>ux” ou lieu <strong>de</strong> “neuf” bor<strong>de</strong>ries dans la<br />
première partie). Parchemin, h. 13 cm, l. 17,7/14,7 cm.<br />
D. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />
siècle: Doat 128, f. 87r-90v.<br />
E. Autre version: Doat 129, f. 75r-76r.<br />
F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 110.<br />
Edition: HGL 5, col. 509-510.<br />
Note: ce texte existe en plusieurs versions (voir Müssigbrod, Frauenkonversionen, note 9).<br />
B.<br />
Mention dorsale ancienne: DE hEREMO:<br />
Quoniam monet nos Scriptura divina dicens: Fili, semper benefac et Deo dignas offer oblationes, 1 et<br />
iterum: Fiducia magna est coram Deo helemosina omnibus facientibus eum, 2 his aliisque<br />
ammonitionibus instructus et fi<strong>de</strong>liter corroboratus, ego in Dei nomine Bernardus Raganfredus<br />
<strong>de</strong>nominatus, cum consilio et voluntate senioris mei Willelmi dicti Misclans Malum, medietatem<br />
illius ęclesię quę dicitur <strong>de</strong> Heremo, et omnem honorem quem ibi possi<strong>de</strong>bam, scilicet in novem<br />
mansis et novem bordarias, totum reddo et restituo beato Petro apostolo in monasterio Moysiaco. Est<br />
vero ipsa ęcclesia sive villa in pago Caturcino, in confinio parrochię <strong>de</strong> Biulo sita, in honore et<br />
nomine ipsius beatissimi apostoli Petri fundata atque constructa. 3<br />
Hanc itaque restitutionis donationem ita facio cum sorore mea, nomine Dies, quam volo fieri<br />
monacham in predicto loco Moysiaco, quia cum ipso honore virum ante habuerat, quamvis ex proprio<br />
alo<strong>de</strong> ipsius cenobii sancti Petri esse vi<strong>de</strong>retur, id est ex abbatia <strong>de</strong> Biolo, sicut in antiquis et<br />
testamentariis cartis ipsius abbatię scriptum invenitur, cum auctoritate igitur et voluntate ipsius<br />
honoris principis supradicti Willelmi, consilio quoque aliorum seniorum et amicorum meorum,<br />
precipue A<strong>de</strong>mari vicecomitis et Raterii <strong>de</strong> Belfort, cum ipsa sorore mea supra nominata Dies taliter<br />
reddo, dono atque confirmo Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, sicut supradictum<br />
est, in monasterio Moysiaco, domno Duranno abbati et episcopo, et cunctis ejus successoribus<br />
abbatibus et monachis, medietatem ipsius supradictę ęcclesię sancti Petri <strong>de</strong> Heremo, cum <strong>de</strong>cimis et<br />
primiciis, cimiteriis, seu fevo presbiterali, simul cum omnibus ad ipsam medietatem ęcclesię jure<br />
pertinentibus. In ipsa quoque parrochia quantumcumque visus sum habere et tenere cum sepedicta<br />
sorore mea in novem mansis et novem bordarias, similiter totum et ab integro relinquo atque confirmo<br />
tenendum et possi<strong>de</strong>ndum sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et habitatoribus ejus sicut proprium alodum,<br />
1 Ecclésiastique 14,11.<br />
2 Tobie 4,12.<br />
3 Saint-Pierre <strong>de</strong> l’Herm ou La Bénèche, lieu-dit, église et cimetière sur la commune <strong>de</strong> Caussa<strong>de</strong> (Tarn-&-Garonne, arr.<br />
Montauban, ch.l.c.), au nord <strong>de</strong> Bioule (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Nègrepelisse).<br />
98
quamdiu terrę imminet celum, scilicet pro salute et remedio animę meę et sororis meę et parentum<br />
meorum, omnium tam vivorum quam <strong>de</strong>functorum fi<strong>de</strong>lium.<br />
Si quis autem hanc nostram redditionem sive donationem in aliquo violare vel inrumpere<br />
presumpserit, nisi citius satisfecerit et emendaverit, in hoc seculo iram Dei Viventis incurrat, et in<br />
futuro cum diabolo et angelis ejus ignis ęterni maledictionem recipiat.<br />
Facta sunt hęc publice et confirmata Tolosę in atrio ęcclesię sancti Saturnini, in manibus domni<br />
Duranni, episcopi ejus<strong>de</strong>m urbis ac supradicti cenobii Moysiacensis abbatis, per pru<strong>de</strong>ntiam et<br />
sagacitatem Grimaldi monachi, in presentia excellentissimi comitis Poncii, aliorumque multorum<br />
testium.<br />
Signum Willelmi Misclans Malum. S. ipsius Bernardi Raganfredi. S. RAIMUNDI Bernardi, fratris<br />
ejus. S. A<strong>de</strong>mari vicecomitis. S. Raterii <strong>de</strong> Belfort. S. Gauzberti <strong>de</strong> Castro Novo, et aliorum<br />
multorum.<br />
(autre main)<br />
Hanc ipsam suprascriptam donationem quam per aliquantum tempus injuste abstuleram sancto<br />
PETRO, scilicet medietatem ipsius ecclesie <strong>de</strong> Heremo cum ipsis novem mansis et novem bordariis, et<br />
<strong>de</strong>nominatim illum mansum <strong>de</strong> La Barta, 1 qui erat in pignus pro XV.C. solidi, sicut patet, nisi<br />
Bernardus donaverat, ita et ego filius ejus Raimundus Bernardi dono et reddo tenendum beato Petro<br />
apostolo in loco Moysiaco et abitatoribus ejus abbatibus et monachis, tam futuris quam presentibus, ut<br />
habeant et possi<strong>de</strong>ant in proprium alodum, in perpetuum.<br />
Factum est hoc publice in capitulo Moysiacensi, in festivitate beatissimi antistite NICHOLAI, in<br />
presentia venerandi abbatis Ansquitini, in cujus manibus me ipsum <strong>de</strong>di et comendavi, pro salute<br />
animę męę et remedio peccatorum meorum, scilicet cum consilio Willelmi prioris et Raimundi<br />
monachi qui ipsam obedienciam tunc regebat. Sic etiam confirmavi esse tenendum super altare maius<br />
apostoli Petri, sub presencia et testimonio multorum testium, tam monachorum quam laicorum.<br />
Sig+m ipsius Raimundi Bernardi qui istam donationem ita tenendum laudavit et manibus suis<br />
firmavit. Sig+m Sicardi <strong>de</strong> Chaireg, et Raimundi clerici qui cum eo fuerunt. Sig+m Raimundi <strong>de</strong><br />
Volugul. Sig+m Stephanus Gillaran, 2 et aliorum multorum.<br />
(autre version)<br />
In ea<strong>de</strong>m quoque parrochia suprascripta <strong>de</strong> Heremo, Bego et Raymundus, frater ejus <strong>de</strong> Calzada, 3<br />
cum consilio Raymundi vicecomitis senioris sui et aliorum propinquorum suorum ac multorum<br />
nobilium virorum, <strong>de</strong><strong>de</strong>runt beato Petro apostolo in loco Moysiaco et habitatoribus ejus, vineam et<br />
terram, quantum habebant inter honorem Stephani Ugonis, per guttam <strong>de</strong>currentem usque in mansum<br />
<strong>de</strong> Illo Bascet, et sicut transit via publica <strong>de</strong> Calzada. 4 Ipsam vineam et terram ita <strong>de</strong><strong>de</strong>runt et<br />
confirmaverunt ambo fratres Bego et Raymundus frater ejus tenendam ac possi<strong>de</strong>ndam beato Petro et<br />
monachis ejus omnibus tam futuris quam presentibus in proprium alodum per omnia secula<br />
seculorum.<br />
1 Les Barthes, lieu-dit à 1,5 km à l’est <strong>de</strong> La Bénèche.<br />
2 Première mention d’un Guileran, qui a donné son nom à la rue Guileran, jouxtant le complexe abbatial <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
3 Caussa<strong>de</strong> (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, ch.l.c.).<br />
4 Il s’agit du lieu-dit Bosc, situé à l’endroit où la route <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> l’Herm à Caussa<strong>de</strong> croise le Ruisseau <strong>de</strong> Bonne<br />
Vieille.<br />
99
63.<br />
[vers 1050/1060]<br />
Notice sur trois donations situées à Pommevic et à Cornac.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant sese<br />
feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Doat 131, f. 298r-299r.<br />
Edition: Müssigbrod 1988, p. 256.<br />
B.<br />
Hæ sunt donationes quas fecerunt inscripti homines <strong>de</strong> honoribus suis Domino Deo et sanctis ejus<br />
apostolis Petro et Paulo, atque monasterio Moisiaco, in ipsa parrochia <strong>de</strong> Primo Vico in diversis locis<br />
per succe<strong>de</strong>ntia tempora.<br />
In primis <strong>de</strong>dit Bernardus <strong>de</strong> Doeza et omnes fratres ejus alodium, totum ab integro, quantum<br />
habebat in ipsa parrochia, super altare sancti Petri, et accepit a Geilo monacho tres solidos<br />
Lemovicanæ monetæ, atque firmavit in perpetuum.<br />
Simili modo Siguinus <strong>de</strong> Illo Volveno <strong>de</strong>dit medietatem <strong>de</strong> omni alo<strong>de</strong> suo quod habebat in ipsa<br />
parrochia <strong>de</strong> Primo Vico, excepto <strong>de</strong> Reisag et <strong>de</strong> Lan<strong>de</strong>s, in perpetuo possi<strong>de</strong>ndam sancto Petro et<br />
ejus monachis Moisiaco Deo imperpetuum servientibus, et accepit tres solidos ab ipso Geilo monacho<br />
Lemovicanæ monetæ.<br />
Seguinus Corna <strong>de</strong>dit totum suum alo<strong>de</strong>m sancto Petro quantum habebat in supradicta villa, et<br />
<strong>de</strong>nominatim totum alodum <strong>de</strong> Cornag, et accepit quinque solidos Lemovicanos ab ipso Geilo<br />
monacho, atque firmavit in perpetuum. Et ipse Seguinus, et Guillelmus frater ejus firmaverunt ipsum<br />
alodum cum adjiciente bosco vocabulo Baissaguniz sancto Petro per secula cuncta.<br />
100
64.<br />
1061 (style pisan), 12 novembre<br />
Donation par Dieudonné, abbé, <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Vabres.<br />
A. Original: ADTG, G 677 (Andurandy 5514).<br />
B. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 159ra-rb.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5514.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 303-304.<br />
Traduction: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 159va-rb.<br />
A.<br />
Noverint omnes Christi fi<strong>de</strong>les tam presentis temporis qua[m futuri] quod Deus<strong>de</strong>t, abbas<br />
Ruthenensis, cum au[thorita]te et consensu Rotberti comitis Alvernensis, et domni Petri Ruthenensis<br />
episcopi, et Petri abbatis, itemque cum voluntate et consensu Richardę et Berthę comitissarum,<br />
monasterio beati Petri Cluniensis coenobii <strong>de</strong>dit dono abbatiam Vabriensem, sitam in episcopatu et<br />
comitatu Ruthenensi, in manu et dispositione domni HUGONIS predicti Cluniensis cenobii abbatis<br />
omniumque successorum ejus, jure perpetuo in propriam possi<strong>de</strong>ndam, et pro suo arbitrio<br />
ordinandam. Scilicet ob absolutionem suorum antecessorum propriorumque peccatorum, quę<br />
precipive <strong>de</strong> ejus<strong>de</strong>m abbatię Vabriensis mala tractatione abbates symoniaca emptione constituendo<br />
contraxerant. Igitur priorum excessuum pęnitentiam agens beato PETRO Cluniensis monasterii, ut<br />
predictum est, in proprietatem ean<strong>de</strong>m abbatiam contradidit, in manu HUGONIS abbatis, ut eam<br />
vi<strong>de</strong>licet domnus DURANNUS, monachus prefati domni HUGONIS abbatis, i<strong>de</strong>mque Musciacensis<br />
monasterii abbas atque etiam Tolosanę civitatis episcopus, ex precepto ejus<strong>de</strong>m patris HUGONIS<br />
regulariter ordinaret et regeret, et ad lau<strong>de</strong>m cultumque divinum paterno regimine et Cluniensis<br />
ordinis observantia, Domino opitulante, proveheret.<br />
Facta autem est donatio hęc anno Incarnationis Dominicę MLXII, indictione XV, regnante<br />
Francorum rege Philippo anno II, 1 in Lemovicensi civitate, presi<strong>de</strong>nte prefato patre Hugone in<br />
communi conventu capituli beati MARTIALIS, II Idus Novembris.<br />
1 La <strong>de</strong>uxième année <strong>de</strong> Philippe I er (29 août 1061-1062) impose la datation 1061. La 15 e indiction n’est pas en contradiction<br />
avec cette datation, puisqu’elle peut commencer en septembre. Il faut donc conclure à l’utilisation du style pisan.<br />
101
65.<br />
1061<br />
Notice sur la donation par Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Pierre-Sainte-<br />
Ruffine-et-Sainte-Justine, près du château <strong>de</strong> Cos, et d’une chapelle <strong>de</strong> Saint-Martin. – Avec<br />
<strong>de</strong>ux confirmations.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: ADTG, G 664 (Andurandy 5225). Notice: Dufour 1972, p. 102.<br />
C. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy 1656), p. 2-<br />
3.<br />
D. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va, comme une<br />
acquisition <strong>de</strong> l’abbé Hunaud <strong>de</strong> Layrac.<br />
E. Copies du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 61r-63r.<br />
F. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 778-779.<br />
G. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 1656, 5219 et 5225.<br />
H. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 42 (avec la datation 1071).<br />
Edition: HGL, t. 5, col. 515-516, d’après Doat 133, f. 61.; F. Galabert, Album <strong>de</strong> paléographie, pl.<br />
III, n° 1.<br />
B.<br />
Omnibus in quorum manibus hæc <strong>de</strong>scriptio meę donationis <strong>de</strong>venerit, notum sit, quod ego<br />
Willelmus, Tolosanus comes, cum consilio domni Fulconis, Caturcensis ecclesię episcopi, et<br />
clericorum ejus, rogatus a quodam nobili viro Bernardo Gaucelmi et a filiis ejus Arnaldo abbate ac<br />
Gaucelmo, cedo jure donationis Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, ac monasteriis<br />
Cluniaco et Moisiaco, necnon abbatibus et monachis omnibus ibi<strong>de</strong>m nunc et in futuro Deo<br />
famulantibus, totam illam ęcclesiam quę est constructa in honore beati Petri apostoli et sanctarum<br />
Rufinę et Justinę virginum Christi. Et est sita in pago Caturcino, super ripam Avarionis alvei, juxta<br />
castrum Chos cognominatum. 1<br />
Tali vero tenore facio hanc meam donationem, ut ab hodierno die et <strong>de</strong>inceps omnes habitatores<br />
predictorum monasteriorum Cluniaci et Moysiaci prefatam ęcclesiam, cum omnibus ad eam<br />
pertinentibus et cum capella sancti Martini sibi subjecta, necne terris, aquis, vineis, molendinis et<br />
omnem <strong>de</strong>cimationem parroechię ac primicias et cimiterium, sicut actenus <strong>de</strong> me et meis<br />
antecessoribus, atque <strong>de</strong> predicto Fulcone episcopo et suis precessoribus tenuerunt in fevum alii<br />
feuatores, ita teneant in alodio ipsi abbates et monachi, sine ullo contradictore, et possi<strong>de</strong>ant in<br />
perpetuum.<br />
Si quis vero hanc meam donationem in aliquo violare sive <strong>de</strong>teriorare presumserit, nisi per<br />
semetipsum emendaverit et satisfecerit, in primis iram Dei et omnium sanctorum ejus incurrat,<br />
simulque a Romano pontifice et omnibus catholicis tam episcopis quam fi<strong>de</strong>libus christianis<br />
anatematezetur et excomunicetur.<br />
Facta cessio donationis hujus anno Incarnationis Domini M°.LX°I°, inditione un<strong>de</strong>cima, regnante<br />
Philippo Francorum rege.<br />
Ut ergo hæc mea donatio firma et stabilis omni tempore permaneat, ego ipse firmo, et aliis<br />
subscriptis firmare rogo. Folco episcopus firmavit. Gauzbertus archidiaconus firmavit. Ugo<br />
1 Il s’agit donc d’une seule église, et non pas, comme le pense Gayne, o.c., p. 49, <strong>de</strong> trois églises. Elle a dû se trouver au lieudit<br />
Sainte-Rafine, sur la rive gauche <strong>de</strong> l’Aveyron, aujourd’hui sur la commune d’Albias. L’église Saint-Saturnin <strong>de</strong> Cos,<br />
dont parle encore Gayne, a été donnée à <strong>Moissac</strong> en 1125. – Cos, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Lamothe-Cap<strong>de</strong>ville (Tarn-&-<br />
Garonne, arr. Montauban, canton Montauban-I).<br />
102
capitiscole firmavit. Bernardus Gauzcelmi firmavit. Arnaldus abbas firmavit. Gauzcelmus firmavit.<br />
Alius Bernardus Gauzcelmi firmavit. Hi omnes prescripti in manu et presentia Duranni episcopi et<br />
abbatis firmaverunt.<br />
Non post multum hanc ipsam donationem, sicut superius scripta habetur, Raimundus Willelmi<br />
laudavit et firmavit, in presentia Hunaldi abbatis, et accepit ab eo centum solidos et mulam unam per<br />
ducentos solidos. Post obitum Raimundi Willelmi, Bernardus Willelmi frater ejus accepit centum<br />
solidos ab Asquitino abbate, et firmavit hanc ipsam donationem ita esse tenendam in perpetuum.<br />
103
Oblation par Seguin <strong>de</strong> son fils Géraud.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 616.<br />
66.<br />
1062, 8 mai<br />
B.<br />
Seguin <strong>de</strong> l’avis <strong>de</strong> sa femme & <strong>de</strong> ses parens donne son fils Geraud a l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en sorte<br />
que ced. fils ne puisse plus secouer le joug <strong>de</strong> la vie monastique Duran etoit alors Abbé. Le 8. <strong>de</strong>s i<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> May l’an 1062.<br />
104
67.<br />
1062, 12 juin<br />
Conversion d’Hunaud, et donation <strong>de</strong> biens à Layrac.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 159vb-160ra.<br />
NOTE: Il existe <strong>de</strong>ux traditions <strong>de</strong> cet acte, l’une, clunisienne, dans le <strong>Cartulaire</strong> <strong>de</strong> Cluny (Bernard-Bruel,<br />
t. 4, n. 3385), l’autre, moissagaise, dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac (f. 159vb-160ra). Les <strong>de</strong>ux<br />
versions ont été éditées <strong>de</strong> façon synoptique par Bautier, p. 60-64. Selon Bautier, Aymeric <strong>de</strong> Peyrac ne<br />
donne qu’un “résumé du document originel, transcrit avec un soin médiocre par un compilateur sans grand<br />
sens historique, lequel a également raccourci ou sauté une partie <strong>de</strong>s formules et même la fin <strong>de</strong> la liste <strong>de</strong>s<br />
témoins” (Bautier, p. 35).<br />
Ihesu Christo Domino regnante nostro cum eterno Patre et Spiritu Sancto, ejus<strong>de</strong>m Domini nostri<br />
incarnacionis anno M o LXII, pridie iduum Juniarum, ego Hunaldus in monasterio Moyssiaco coma<br />
capitis <strong>de</strong>tonsa et monachali habiti induto, jussi hanc cessionis cartam conscribere, cum qua Domino<br />
Deo et sanctis appostolis ejus Petro et Paulo ac loco Cluniaco, et dompno Hugoni abbati, necnon<br />
ceteris fratribus si commissis, presentibus quoque et futuris, quibus me perpetua subjectione<br />
convertens subicio. Dono ecclesiam meam que est consecrata in honore Sancti Martini vocabulo <strong>de</strong><br />
Alairac, excepta quinta parte que non est mei juris hereditatis. Dono autem et alias ecclesias ei<strong>de</strong>m<br />
ecclesie subditas, scilicet ecclesiam Sancti Saturnini in ea<strong>de</strong>m villa, et ecclesiam Sancti Petri <strong>de</strong><br />
Casalz, et ecclesiam Sancti Gervasii <strong>de</strong> Cirsolz, et ecclesiam Sancti Saturnini <strong>de</strong> Sirniaq, cum ecclesia<br />
Sancti Vincencii <strong>de</strong> Presaig, et ecclesiam Sancte Marie <strong>de</strong> Mansiovilla, cum omnibus appendiciis<br />
earum que nunc in possessione illarum vi<strong>de</strong>ntur haberi, vel Deo donante in terris et vineis, silvis,<br />
aquis et molendinis, cultis sive incultis, acquirere poterunt. Hanc autem cessionis perpetue<br />
donacionem facio pro re<strong>de</strong>mpcione anime mee et patris mei Rogerii et matris mee Ala<strong>de</strong>ir et fratris<br />
mei Hugonis et avuncli mei Saxetonis, seu omnium parentum meorum sive omnium fi<strong>de</strong>lium<br />
christianorum <strong>de</strong>ffunctorum; ita sane ut omni anno in festivitate Sancti Martini <strong>de</strong> hiis prefatis<br />
ecclesiis X solidi argenti in Cluniacensi capitulo ante presenciam fratrum in tributo <strong>de</strong>portantur a<br />
fratribus cenobii Moyssiacensis, fi<strong>de</strong>li subiectione loci Cluniacensis <strong>de</strong>gentibus ceterisque redibicione<br />
predictarum ecclesiarum exierint sibi in eo<strong>de</strong>m monasterio Moysiaco petentis, i<strong>de</strong>o ut omni anno<br />
memoria anniversarii patris mei Rotgerii in eis<strong>de</strong>m locis Moyssiaco, Cluniaco celebriter agatur.<br />
Obtestor autem omnipotentem Deum ymo per virtutem omnium sanctorum et per auctoritatem<br />
Romane ecclesie et apostolice Sedis, ut nemo vivencium, presencium seu futurorum, inquietare au<strong>de</strong>at<br />
vel presumat hanc mee donacionis helemosinam, quod si, presumptu quolibet ingenio vel qualibet<br />
occasione a quocumque vivente fuerit hoc, universorum Dei judicio et apostolice Sedis presi<strong>de</strong>ntis<br />
examine, ac inscripcione inspecta, cencendum constituo. Firmancium quoque vocabula quibus, me<br />
presente, firmata hec donacio fore dignoscitur, subter annotare <strong>de</strong>crevi: ego ipse Hunaldus propria<br />
manu <strong>de</strong>crevi, firmavi eciam viva voce; Ala<strong>de</strong>iz, mater mea; Hugo vicecomes, frater meus, signavit;<br />
Guarsia Arnal, cognomento Gualiar, signavit.<br />
105
68.<br />
1063, 9 juin, lundi <strong>de</strong> Pentecôte<br />
Gausbert <strong>de</strong> Gourdon, abbé séculier, remet au comte <strong>de</strong> Toulouse la <strong>de</strong>fensio <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong>.<br />
TEXTE ORIGINAL:<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant vingt<br />
quatre feuilles trouvés aux Archives <strong>de</strong> labaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>” (perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle:<br />
Paris, BN, collection Doat, vol. 128, f. 64r-66r.<br />
TEXTE INTERPOLÉ:<br />
A’. Pseudo-original (minute), parchemin, h. 14 cm, l. 20 cm: ADTG, G 596(1 bis ) (Andurandy<br />
1885). Texte écrit par <strong>de</strong>ux mains; la première partie écrite par la première main est effacée et<br />
difficilement lisible.<br />
B’. Pseudo-original (grosse), parchemin, h. 15/15,5 cm, l. 37 cm: ADTG, G 596(1) (Andurandy<br />
1884). Notice: Dufour 1972, p. 99.<br />
C’. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 770-771.<br />
D’. Analyses du XVIII e siècle: Andurandy 1884 et 1885.<br />
E’. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 3 (Le fait que cette analyse parle <strong>de</strong> l’abbatia et non <strong>de</strong> la<br />
<strong>de</strong>fensio prouve qu’il s’agit <strong>de</strong> l’acte interpolé).<br />
Editions: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3392 (d’après le cartulaire B <strong>de</strong> Cluny, fin XI e -début XII e siècle,<br />
n. 102); Gallia Christiana, t. I, Instrumenta, n. XIX, p. 37 (“ex chart. Cluniac.); HGL, t. 5, acte n.<br />
265, CCXXII, col. 522-523 (d’après le “<strong>Cartulaire</strong> <strong>de</strong> saint Odilon, à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny” [=<br />
<strong>Cartulaire</strong> B]); Baluze, Miscellanea, t. 6, p. 467; Mabillon, Annales, ad ann. 1062, n. 120; Lagrèze-<br />
Fossat, t. 1, p. 347-348.<br />
Traduction: Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 129-131.<br />
Bibliographie et édition: Régis <strong>de</strong> la Haye, Moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et faussaires (I), in: BSATG 121<br />
(1996), p. 7-28.<br />
(Texte original en pleine page et dans la colonne <strong>de</strong> gauche, d’après B; texte interpolé dans la<br />
colonne <strong>de</strong> droite, d’après B’ [préféré ici à cause <strong>de</strong> la mauvaise lisibilité <strong>de</strong> la première partie <strong>de</strong><br />
A’] et A’).<br />
B. B’.<br />
SATIS omnibus, ut opinior, notum est qualiter ego Gauzbertus, abbas nominatus, olim a Willelmo<br />
comite Tholosano, emptione magni pretii, trigenta millia scilicet a) solidorum,<br />
<strong>de</strong>fensionem abbatiam<br />
Moisiacensis cœnobii comparaverim. Nunc vero, et <strong>de</strong>inceps omnes posteros meos, ad quoscumque<br />
quorum in manibus hæc guirpitionis meæ adnotatio venerit, scire volo, quod ego postea seniori meo<br />
Pontio et filio ejus Willelmo totam prædictam<br />
<strong>de</strong>fensionem abbatiam<br />
106
<strong>de</strong><strong>de</strong>rim post finem meum. Hac <strong>de</strong> causa: pro amore vi<strong>de</strong>licet Dei, et pro salute animæ meæ, seu pro<br />
stabilitate ac restauratione ejus<strong>de</strong>m abbatiæ, ut non <strong>de</strong>inceps, post discessum meum, ipse meus senior<br />
Pontius, neque filius ejus Willelmus, nec ullus successorum eorum comitum licentiam habeat aut<br />
ven<strong>de</strong>re aut dare aut commendare præfatam<br />
<strong>de</strong>fensionem abbatiam Sancti Petri<br />
Moisiacensis cœnobii cuiquam laicorum vel clericorum, nec etiam ulli meorum parentum, ita ad<br />
possi<strong>de</strong>ndum, ut hactenus ego et præ<strong>de</strong>cessores mei male et seculariter visi sumus possi<strong>de</strong>re; sed<br />
perpetuo Wilelmus, filius Poncii, et filii ejus<br />
post eum, et omnis posteritas genealogię ejus<br />
tenendo possi<strong>de</strong>ant, et juste ac viriliter regant,<br />
et<br />
abbati regulari a fratribus ejus<strong>de</strong>m congregationis, voluntate et consensu abbatis et totius<br />
congregationis Cluniensis monasterii regulariter electo,<br />
in perpetuum tenendam tradant, regendam tradant.<br />
Sed etsi <strong>de</strong> Wilelmo, Poncii filio, legales<br />
non apparuerint filii, fratribus suis Raimundo<br />
et HVgoni, filiis Poncii similiter, per<br />
conventionem suprascriptam ipsis et filiis<br />
eorum, qui legales ex eis prodierint, habituram<br />
trado.<br />
107<br />
A’ [secon<strong>de</strong> main]<br />
Quod etsi casu evenęrit ut omnium istorum<br />
comitum palatinorum abolendo projenies<br />
evanescat, illi tamen qui sorte post eos arcem<br />
ac regimen Tolosani comitatus acceperit, et<br />
qui secundum Deum b) et secundum seculi<br />
dignitatem sepedictam abbatiam possi<strong>de</strong>re<br />
voluerit, similiter abendam cedo,<br />
salva in omnibus fi<strong>de</strong> abbatum futurorum Cluniensium. Hoc autem, ut in c) omnibus præsentibus<br />
scilicet ac futuris pateat, volo quod prædicti mei seniores ac palatini comites Pontius d) ejus filius<br />
Willelmus ante hanc meæ donationis guirpitionem mihi <strong>de</strong>xtras et propriorum insuper corporum<br />
fi<strong>de</strong>m e) <strong>de</strong><strong>de</strong>rint, nunquam se concessuros f) cuiquam hominum viventium Sancti Petri Moisiacensis<br />
monasterii<br />
<strong>de</strong>fensionem, abbatiam,<br />
nisi abbati regulari regulariter, ut dictum est, a fratribus ejus<strong>de</strong>m cœnobii, jussu et voluntate g) abbatis<br />
et congregationis Cluniacensis h) electo.<br />
Et ut hæc meæ dimissionis annotatio semper firma stabilisque permaneat, in manibus prædictorum<br />
meorum seniorum comitum Pontii et ejus filii Willelmi, coram nobilibus testibus, i) propriis meis<br />
manibus, subnixa stipulatione, firma. j)<br />
Huius k) rei testium vocabula subter habenter l) inserta. Ego Gauzbertus, abba nominatus, rem dictam<br />
reddidi, stabilitate firma. Gauzbertus <strong>de</strong> Lauragensi Castro firmavit.<br />
Bernardus Petri <strong>de</strong> eo<strong>de</strong>m Castro firmavit.<br />
Bernardus Ramonis <strong>de</strong> m) Gwandalorum Castro firmavit. 1 Raimundus Emelii firmavit. 2<br />
Facta donatio hæc in manu Willelmi comitis Tholosani, anno ab Incarnatione Domini millesimo<br />
sexagesimo tertio, regnante rege Philippo. 3 Data quinta idus Iunii, feria secunda post Penthecostem,<br />
LVNA VIII.<br />
1<br />
Bernard Rainon <strong>de</strong> Gandalou est mentionné dans les textes <strong>de</strong> 1052 à 1063. Sur la famille “<strong>de</strong> Gandalou”, voir:<br />
Müssigbrod, o.c., p. 163-176.<br />
2<br />
Un Raimond Emelius figure parmi les témoins <strong>de</strong> la donation <strong>de</strong> Bruniquel, le 5 septembre 1083: ADTG, G 667<br />
(Andurandy 5237).<br />
3 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1060 à 1108.
a. trigenta millia scilicet] XXX milia scilicet B’; M scilicet A’ � b. Deum] ordinem Bernard-Bruel � c. in] om.<br />
A’ et B’ � d. Pontius] Pontius et A’ et B’ � e. fi<strong>de</strong>m] fi<strong>de</strong>s A’ � f. concessuros] daturos A’ et B’ � g. voluntate]<br />
voluntate et B’ � h. Cluniacensis] Cluniensis A’ et B’; om. Bernard-Bruel � i. testibus] om. Bernard-Bruel � j.<br />
firma] firmavi Bernard-Bruel � k. Huius] Huius autem A’ et B’ � l. habenter] habentur A’ et B’ � m. <strong>de</strong>] répété<br />
à tort <strong>de</strong>ux fois B<br />
108
69.<br />
1063<br />
Donation par Aiguine <strong>de</strong> Durfort <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Belvèze.<br />
A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 1654).* Parchemin, h. 76/118 mm, l. 300/310 mm.<br />
Notice: Dufour 1972, p. 99.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />
1656), p. 6-7.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 70r-71r.<br />
D. Autre version d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles” (perdus),<br />
du début du XII e siècle: Doat 128, f. 72r-73r.<br />
E. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 1654 et 1656.<br />
F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 47.<br />
Edition: Peña, Durfort, n. 2, p. 3-4.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: ECCLESIA DE VALBASEN<br />
Anno ab Incarnacione Domini millesimo sexagesimo tercio, Aiguina que filia fuit Bernardo <strong>de</strong><br />
Durfort et uxoris sue nomine Avę, <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro Musiacensi cenobio, medietatem <strong>de</strong><br />
ęcclesia <strong>de</strong> Valbase, 1 quam Guilelmus <strong>de</strong> Cadamarz et filii ejus, et Karolus et filii ejus tenent fevalem<br />
propter servicium <strong>de</strong> Bernardo et <strong>de</strong> Aiguina. 2 Quam ob rem similiter volo ut teneant <strong>de</strong><br />
congreguacione, ut fi<strong>de</strong>les fiant Deo et sancto Petro. Et i<strong>de</strong>o hoc donum firmo pro anima mea et<br />
anima genitoris mei et genitricis meæ et pro animabus seniorum meorum et filiorum meorum et<br />
filiarum mearum et pro animabus homnium fi<strong>de</strong>lium <strong>de</strong>functorum, ut pius et misericors sit nobis<br />
Omnipotens Dominus in ultimo magni die judicii.<br />
Stephanus, non honore dignus sed cognominatus Episcopus, rogatus scripsit.<br />
1 Belvèze, église Saint-Hilaire (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Montaigu-<strong>de</strong>-Quercy).<br />
2 Aiguina <strong>de</strong> Penne.<br />
109
70.<br />
1066, 16 avril<br />
Donation par Rigald <strong>de</strong> l’église Saint-Jean-et-Saint-Léger <strong>de</strong> Virargues, en Auvergne.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />
du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 74r-76r.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 206-208.<br />
B.<br />
Quoniam unicuique homini datur licentia beneficiendi, et ad liberum arbitrium peccata redimendi,<br />
i<strong>de</strong>o ego Rigaldus nomine vocitatus, consi<strong>de</strong>rans fragilitatem meam, et districtionem magni judicii<br />
Dei, pro re<strong>de</strong>mptione ac salute animæ meæ vel omnium parentum meorum, dono Christo Domino et<br />
sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et loco Moisiaco qui est fundatus in honore eorum<strong>de</strong>m Principum<br />
Apostolorum in pago Caturcino super fluvium Tarnis, ecclesiam meam, quæ mihi jure hæreditario<br />
accidit successione patris mei, atque avi, seu multorum proavorum meorum, in pago Arvernico, quæ<br />
est fundata in honore Sancti Joannis et Sancti Leo<strong>de</strong>garii martiris, quæ vulgo vocatur Veirangas,<br />
totam ergo ecclesiam ab integro simul cum tota villa supra nominata Veirangas, cum aquis<br />
aquarumque discursibus, cum pratis, cum boscis, cum terris cultis et incultis, sicuti unquam pater<br />
meus ac præ<strong>de</strong>cessores mei posse<strong>de</strong>runt, et ego usque hodie visus sum possi<strong>de</strong>re, ita cedo in<br />
elemosinam, ut dictum est, Domino Deo et ejus apostolis Petro et Paulo et eorum præfato loco<br />
Moisiaco et domno Duranno episcopo, qui nunc ibi abbatis fungi vi<strong>de</strong>tur officio, necnon et omni<br />
congregationi monachorum Deo, et sibi subiectam, atque omnibus eorum in eo<strong>de</strong>m loco successoribus<br />
in Christo; ita tamen ut, quamdiu eis placuerit, adhæreat cuidam cellæ Sancti Thimothei <strong>de</strong> Bredom<br />
nominatæ, quæ hodie quoque vi<strong>de</strong>tur subdita cum omnibus appenditiis suis hæreditario jure a predicto<br />
loco Moisiaco, sive habitatoribus ejus possi<strong>de</strong>ri. Quod si aliquo casu umquam acci<strong>de</strong>rit, ut cella<br />
prænominata Bredoms a qualicumque potestate aliquo ingenio a subjectione sancti Petri Moisiacensis<br />
auferatur prædicta ecclesia sancti Iohannis et sancti Leo<strong>de</strong>garii cum tota villa <strong>de</strong> Veirangas, et omnia<br />
sicut supra dictum est sancto Petro perhenniter maneat. Contestor autem et prohibeo omnibus meis<br />
propinquiis, seu cunctis hominibus, ut numquam ullam habeant licentiam ullius judiciariæ potestatis<br />
in aliquo qualicumque judicio inibi exercere, nisi solummodo abbates et monachi præfati loci Sancti<br />
Petri Moysiacensis coenobio.<br />
Accepi autem ego Rigaldus <strong>de</strong> Duranno episcopo et abbate pro ista ecclesia sive villa precium<br />
qualem inter me et illum complacuit; hoc fuerunt trecenti triginta solidi <strong>de</strong>nariorum.<br />
Et ut hæc mea donatio firma stabilisque iugiter maneat, Rodbertus <strong>de</strong> Castel, cujus alodii fundum<br />
vi<strong>de</strong>batur esse et <strong>de</strong> quo ego in parte tenebam ipse et filii ejus firma stipulatione firmaverunt, et<br />
centum solidos a prædicto Duranno episcopo meo consilio et voluntate acceperunt.<br />
Ut autem firma hæc mea cessio perenniter maneat propriis manibus firmo, ac in pleno et generali<br />
ejus<strong>de</strong>m monasterii Moisiacensis capitulo in die sancto Paschæ, anno millesimo sexagesimo sexto ab<br />
Incarnatione Domini, coram testibus assigno.<br />
Sig + Rigaldi. Sig + Rodberti <strong>de</strong> Castel. Sig + Geraldi Gislaberti. Sig + Rodberti <strong>de</strong> Valoiolo.<br />
110
71.<br />
1066, mai, vendredi<br />
Oblation par Gausbert <strong>de</strong> la Ribeira et donation du mas <strong>de</strong>s Rives et du mas <strong>de</strong> Pristino.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 77r-78r.<br />
B.<br />
Noverint omnes homines tam præsentes quam futuri, quod ego Gausbertus <strong>de</strong> la Ribeira, dono Deo et<br />
sanctis ejus Petro et Paulo in monasterio Moisiaco, corpus et animam meam, et omnem posteritatis<br />
meæ seriem, cum omni alodio meo, scilicet mansum <strong>de</strong> la Ribeira, 1 cum omni alodio ad eun<strong>de</strong>m<br />
pertinente, ultra Luptam 2 et citra, et mansum <strong>de</strong> Pristino, tali tenore ut monachi in eo<strong>de</strong>m loco nunc et<br />
in perpetuum Deo servituri habeant et possi<strong>de</strong>ant, me quamdiu vixero, et omnem posteritatem generis<br />
mei, cum alodio supra nominato absque proclamatione, et dominatione alicuius viventis hominis.<br />
Si autem aliquis fuerit qui hanc donationem infringere velit, in primis iram Dei Omnipotentis<br />
incurrat, et æternas cum Datan et Abiron sine fine patiatur poenas. 3<br />
Facta carta donationis hujus in manu domni Duranni episcopi simul et Moisiacensis abbatis, anno<br />
ab Incarnatione Domini millesimo sexagesimo sexto, mense madio, fera sexta, regnante Henrico<br />
Francorum rege.<br />
S. Bernardi prioris, et Stephani archiclavis. S. Gausfredi cellararii. S. Seguini monachi. Signum<br />
Raimundi Gausberti <strong>de</strong> Castello Novo. 4 S. Willelmi <strong>de</strong> Acro Folio. S. Vuillelmi Bernardi nepotis ejus,<br />
et aliorum plurimorum tam laicorum quam monachorum.<br />
1<br />
Les Rives, lieu-dit <strong>de</strong> la commune <strong>de</strong> Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.), sur la Lupte.<br />
2<br />
La Lupte ou Lutte, cours d’eau arrosant la vallée entre Castelnau-Montratier et Francour (Lafrançaise).<br />
3<br />
Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
4<br />
Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />
111
72.<br />
1066<br />
Donation par Duitran et sa femme <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Valbuzer, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Aureil.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n°. 13.<br />
B.<br />
Duitran & Sa femme donne l’alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Valbuzer dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Aurel. 1 L’an 1066.<br />
1 Saint-Aureil, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />
112
73.<br />
1067, 11 avril<br />
Donation par Foulques et ses neveux Raymond et Guillaume <strong>de</strong> l’abbaye d’Eysses.<br />
A. Original: ADTG, G 744 (Andurandy 6825).* Notice: Dufour 1972, p. 99.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />
aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 79r-81r.<br />
D. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12773, p. 55-56.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 615.<br />
F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: Exiensis<br />
GRATIA DIVINITATIS OMNIPOTENTIS DEI NVLLI DVBIVM, QVIN CVNCTA QVÆ DARI POSSVNT PERDITVI<br />
POST LAPSVM AD PRISTINVM VALITVDINIS STATVM POSSE REVERTI. QVA CERTITVDINE FIDEI<br />
perpetuitatis eternæ nutu omnis caro fida reddita. Non solum <strong>de</strong> bono in melius erigi, verum etiam<br />
post corruptionem pravitatis a malo in meliorationis studio ad nisum surgere elaborat. hujus igitur<br />
fi<strong>de</strong>i vigore corroboratus, ego in Christi nomine Fulco cuncta quæ mei juris, meæque generositatis<br />
actenus extiterunt, ad emendationem inhianter venire <strong>de</strong>si<strong>de</strong>ro.<br />
Idcirco noverint volo tam presentes quam et futuri, in quorum manibus hęc pagina cessionis<br />
<strong>de</strong>venerit, quod ego et mei nepotes filii scilicet Willelmi fratris mei, id est Raimundus et Willelmus et<br />
consobrini eorum, vi<strong>de</strong>licet Raimundus et Tidbaldus, cedimus in predii jure Christo Domino, et<br />
sanctis ejus apostolis Petro et Paulo, ac loco Cluniaco, necnon domno Hugoni abbati, cunctisque suis<br />
successoribus, monasterium quoddam Ixis vulgo <strong>de</strong>nominatum, cum omni honore qui in possessione<br />
illius monasterii vi<strong>de</strong>tur esse, vel in futuro Deo volente locus ille acquisiverit, scilicet ecclesias, villas,<br />
terras et vineas, aquas aquarumque <strong>de</strong>cursus, cum pratibus. Est autem illud monasterium illud in<br />
Aginnensi pago situm, in honore sanctorum martyrum Gervasii et Protasii olim constructum, quod<br />
quoque prefato loco Cluniaco subicimus perpetuo ordinandum, ita sane ut ad nutum et velle presentis<br />
abbatis domni Hugonis, et omnium successorum ejus abbatum ab abbatibus et fratribus sancti Petri<br />
Moysiacensis coenobii, quamdiu sicuti ad presens fi<strong>de</strong>li atque amicabili subiectione prefato loco<br />
Cluniaco inheserint sepedictus locus Ixis et omnis honor sibi subditus secundum ordinem et<br />
consuetudinem loci Cluniensis ordinetur atque regatur.<br />
Et ut hęc cessionis meæ donatio stipulatione firma iugiter maneat, hanc <strong>de</strong>scriptionis cartam,<br />
manu, ore, voluntate confirmo, subscriptisque nominatim parentibus meis corroborare legitime coram<br />
testibus facio.<br />
Sig+ Fulconis. S. Willelmi episcopi. Sig+ Raimundi, et fratris ejus Willelmi. S. Bertranni, et fratris<br />
ejus Gauzberti. Sig+ Raimundi, et fratris ejus Tidbaldi.<br />
Facta <strong>de</strong>scriptio hęc in mense aprilis, data sub die III idus ejus<strong>de</strong>m mensis, anno Incarnationis<br />
Domini M.LXVII.<br />
113
74.<br />
[vers 1070]<br />
Notice sur la donation par Raoul <strong>de</strong> Terenti du monastère <strong>de</strong> Villeneuve.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong>s parchemin” (perdu): Doat<br />
129, f. 71r-72r.<br />
Editions: Bousquet, p. 217; F. Galabert, Album <strong>de</strong> paléographie, pl. II, n° 3.<br />
B.<br />
In nomine Domini nostri Jesu Christi. Incipit breve memoriale <strong>de</strong> honore hujus monasterii ac loci qui<br />
vocatur Villanova, quem honorem <strong>de</strong><strong>de</strong>runt milites et alii boni homines istius provinciæ Domino Deo<br />
et sancto Petro, in honore Sancti Sepulchri, pro re<strong>de</strong>mptione animarum suarum, vel patrum et matrum<br />
et omnium parentelarum eorum. Inprimis <strong>de</strong>dit dominus Rodulfus <strong>de</strong> Terenti hoc totum in quo est<br />
constructa ista villa in giro Domino Deo et sancto Petro Moysiaco, et et monachis ibi<br />
<strong>de</strong>gentibus et regulariter viventibus, et successoribus eorum, quamdiu erunt in ordine regulari ipsi<br />
monachi, et hoc in potestate abbatis Cluniacensis, sin autem esse totus locus in potestate et<br />
ordinatione abbatis Cluniacensis. Et <strong>de</strong>dit Rodulfus supradictus totum fevum, alo<strong>de</strong>m, et Deo sicut jam supra damus <strong>de</strong> honore isto hoc factum in tali ut<br />
nullus hominum haberet partem nec aliquam potestatem, nisi abbas Moisiacensis et monachi . Quod si aliquis esset qui hoc vellet infringere istud donum et vim facere, potestatem<br />
accipere ut aliquid faciat aut proprium usum inferat habitatoribus istius villæ supra sæpe memoratæ ut<br />
ipse domnus Rodulfus supra dictus, etc.<br />
114
75.<br />
1071<br />
Donation par Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse, d’une partie <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Blagnac.<br />
A. Original: ADTG, G 716 (Andurandy 6134). Notice: Dufour 1972, p. 99.<br />
Edition: F. Galabert, Album <strong>de</strong> paléographie, pl. I, n° 3.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: :BLANIAC:<br />
Ego igitur in Dei nomine Wilelmus comes Tolosanus, 1 una cum consensu et voluntate Duranni<br />
episcopi, <strong>de</strong>precantibus et omni bona voluntate consentientibus Petro Bernardi <strong>de</strong> Caraman, necnon et<br />
fratribus ejus Donato atque Gauzfredo, Arnaldo quoque Garsia laudante, dono Omnipotenti Deo et<br />
sanctis ejus apostolis Petro et Paulo in monasterio Moysiaco, quod est situm in pago Caturcino super<br />
fluvium Tarnis, æcclesiam meam <strong>de</strong> Blaniag quę est constructa in honore sancti Petri, in pago<br />
Tolosano super ripam fluminis Garonne, tali qui<strong>de</strong>m tenore ut illam solummodo partem quam actenus<br />
predicti nobiles viri Petrus et fratres ejus Donatus et Gauzfredus ac pre<strong>de</strong>cessores eorum <strong>de</strong> me et <strong>de</strong><br />
antecessoribus meis habuerunt in fevo et sicut melius <strong>de</strong> ipsis tenuerunt Arifredus et filii ejus<br />
Benedictus et Gauzbertus, necnon et Petrus Benedicti et alius Petrus nepos ejus, qui postea factus est<br />
monachus, ita <strong>de</strong>incebs totum ab integro sine ullo contradictore habeant et possi<strong>de</strong>ant monachi<br />
predicti monasterii Moysiacensis, tam presentes quam et futuri, servientes ibi<strong>de</strong>m Deo et obsecrantes<br />
pro salute mea et pro re<strong>de</strong>mptione animarum patris mei Pontii comitis et matris męę Adalmodis, et<br />
omnium parentum meorum vivorum et <strong>de</strong>functorum. Et ut hec mea et predictorum virorum donatio<br />
firma stabilisque permaneat, relinquimus ego et illi omnes census et receptus et malas consuetudines<br />
quas ibi habuimus, ut numquam amplius quisquam successorum nostrorum aliquid in<strong>de</strong> ibi requirat.<br />
Quod si quisquam presentium vel futurorum nostre vel alterius generationis cujuscumque<br />
conditionis aut etatis sive postestatis contra hanc donationem insurgere temptaverit, vel vi aut aliqua<br />
occasione usurpaverit, æternæ dampnationis impetum super se noverit esse venturum.<br />
I<strong>de</strong>oque manu propria corroborando subscribo, et presentes subscribunt. S. Willelmi comitis. S.<br />
Petri Bernardi. S. Donati et Gauzfredi fratrum ejus. S. Arnaldi Garsię. S. DOMNI DURANNI episcopi,<br />
in cujus presentia et manu facta sunt hæc.<br />
Facta donatio ista anno ab Incarnatione Domini M.LXX.I., presi<strong>de</strong>nte Romanę sedi apostolice<br />
papa Alexandro, Francorum autem principatum regente rege Phylippo.<br />
1 Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse. En 1098, Blagnac a été donné à Saint-Sernin par Guillaume IX, duc d’Aquitaine, et son<br />
épouse Philippa, pendant l’occupation du comte <strong>de</strong> Toulouse par les Aquitains. Lire : Didier Panfili, Aristocraties<br />
méridionales. Toulousain-Quercy XI e -XII e siècles (Rennes 2010), p. 63.<br />
115
Notice sur la donation <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Blagnac.<br />
76.<br />
[1071 ou peu après]<br />
A. Original: ADTG, G 716 (Andurandy 6135).<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: BLANIACO<br />
Noticia donacionis æcclesiæ Sancti Petri <strong>de</strong> Blaniago, quam Guilelmus comes set et Petrus Bernardi<br />
<strong>de</strong> Caraman, fratres quoque ipsius Donatus et Gauzfredus, Arnaldus quoque Garsias vicarius <strong>de</strong><strong>de</strong>runt<br />
Domino Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco, integre sicuti eam Arifredus, S us et Benedictus et<br />
Gauzbertus filii ejus, Petrus quoque Benedicti et Petrus monachus nepos ejus, vel quisquam alius eam<br />
melius tenuerat, terris scilicet hac vineis et cunctis queque mo<strong>de</strong>rno tempore visunt vel futuro tempore<br />
in pro re<strong>de</strong>mpcione peccatorum, pro salvacione animarum suarum.<br />
Qui etiam in futurum facerent guirpicionem quicquit in ipsa honore umquam habuerunt census aut<br />
receptus dimitere se omnino jure jurando professi sunt numquam que se aliquit ibi requirere.<br />
Quod si quisquam presencium futurorumque contra hanc donacionem venire temptaverit eternę<br />
dampnacionis impetum super se noverit venturum.<br />
Signum Wilelmi comitis. Sig+ Petri Bernardi <strong>de</strong> Caraman et fratrum suorum. Sig+ Arnaldi Garsiæ.<br />
Sig+ Petri monachi, qui hanc cartam proprio scripsit caractere. Sig+ Gauzberti clerici propinqui ejus.<br />
O Re<strong>de</strong>mptor.<br />
116
77.<br />
1072, janvier<br />
Donation par Seguin et Guillaume, cousins, <strong>de</strong> l’église Saint-Caprais <strong>de</strong> Massels et d’autres<br />
biens.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />
1656), p. 15-16.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f.<br />
100r-101v.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 247-248.<br />
B.<br />
Omne quod testamentario jure legatur, ad posteritatis memoriam futurum sine dubio propagatur. Quo<br />
jure testamentario, ego quoque Siguinus cognomine Aimerici, Willelmus etiam Boso consanguineus<br />
meus, juxta mo<strong>de</strong>rnos usus facimus donationem <strong>de</strong> reditibus nostris Domino Deo et sanctis apostolis<br />
ejus Petro et Paulo, ac loco eorum Moysiaco monasterio et monachis qui ibi sunt vel futuri sunt pro<br />
animabus nostris et omnium parentum nostrorum, damusque illam ecclesiam que vocatur <strong>de</strong> Marcels,<br />
et est in onore beati Petri et sancti Caprasii, cum omnibus appendiciis suis, primiciis et <strong>de</strong>cimis, sine<br />
ullius hominis contradictione, totum vi<strong>de</strong>licet honorem qui incipit a rivo usque ad aream et usque ad<br />
stratam publicam, et sicut illa strada vadit recta, que partitur cum honore <strong>de</strong> illas Tovelas.<br />
Damus quoque illum mansum qui vocatur <strong>de</strong> illo Butig, totum et ab integro, et in alia parte XXX<br />
dinairadas <strong>de</strong> terra ad vineam plantandam.<br />
Et donamus <strong>de</strong> bosco qui est in alia parte ad sexaginta porchos pastionem, atque ad omnes<br />
homines qui ibi manserint atque facere voluerint ipsum similiter boscum.<br />
Est autem ista ecclesia in pago Aginnensi.<br />
In ipso honore <strong>de</strong>dit postea predictus Siguinus unum pratum, et prandium unum, et oblias sue<br />
mansionis unum <strong>de</strong>narium, et sextarium <strong>de</strong> civada. Hoc totum <strong>de</strong>dit sancto Petro in perpetuum<br />
alodium.<br />
Facta carta in mense Ianuarii, anno Dominice Incarnationis M o LXX.II, indictione XI, 1 regnante<br />
Philippo Francorum rege.<br />
Fecimus autem nos istam donationem inprimis in manu Willelmi Raimundi monachi, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> in<br />
festivitate sancti Petri que dicitur Vincula firmavimus in manu domni Duranni ipsius loci abbatis, et in<br />
presentia omnium fratrum.<br />
Si quis autem nostre consaguinitatis propinquis, filius vi<strong>de</strong>licet aut filia vel alius aliquis seu forte<br />
extraneus, in isto honore aliquid usurpaverit, vel aliquam torturam fecerit, cum Datan et Abiran<br />
gehenne ignibus mancipetur. 2<br />
Ut ergo ista donatio firma permaneat manibus propriis firmamus cum nostrorum nominum et<br />
eorum in quorum presentia fecimus. S. Siguini Aimerici. S. Willelmi Bosonis. S. Guillelmi Raimundi.<br />
Sed et testium vocabula hec sunt. S. Gauzfredi <strong>de</strong> Cardaluc. S. Poncii <strong>de</strong> Ternat.<br />
1 La 11e indiction est celle <strong>de</strong> 1073.<br />
2 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
117
78.<br />
[1060/1072]<br />
Donation par Bernard <strong>de</strong> Lévézou <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Jean le Froid, et <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux mas situés aux<br />
Flottes.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans le Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 129, f. 81r-82v.<br />
Edition: Bousquet, p. 218.<br />
C.<br />
Christiana <strong>de</strong>votio fi<strong>de</strong>m obtinet omnia peccata primum Dei misericordia, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> fructu pænitentiæ, et<br />
helemosinarum largitione redimi posse. Idcirco consi<strong>de</strong>ravi ego Bernardus <strong>de</strong> Levedone Castro<br />
nominatus fragilitatem meam, et salutem animæ meæ, consilioque accepto cum fratribus meis<br />
Arnaldo et Aicfredo et aliis meis amicis, dono Domino Deo et sanctis ejus Petro et Paulo in loco<br />
Moisiacensis monasterii illam meam ecclesiam, quæ vulgo <strong>de</strong> Sancto Johanne Frigido 1 dicitur, quæ<br />
est in pago Rotenensi, quam hactenus visi sunt tenere <strong>de</strong> me Guago <strong>de</strong> Petra Bruna, 2 et filius<br />
Bernardus, et <strong>de</strong> istis Berengarius Geraldi, sicut ego aut ullus homo per me visi sumus in alodio<br />
habere et tenere totam ecclesiam, et quidquid ad jus ecclesiæ pertinet, et duos illos mansos qui <strong>de</strong><br />
Flotas 3 dicuntur, ab integro sancto Petro in præfato monasterio Moisiaco cedo in helemosina, pro<br />
anima mea et pro animabus omnium parentorum meorum.<br />
Si quis autem istam meam helemosinam contraire voluerit, vi<strong>de</strong>at ne in juditio æterni Dei<br />
duscussio cum omnibus angelis fiat.<br />
Hanc vero donationem propria manu firmo, et ut stabilis maneat fratribus meis Arnaldo et<br />
Aicfredo firmare facio. Wago et filii ejus firmaverunt. Bernardus Berengarius Geraldi firmavit.<br />
Facta donatio ista in diebus Philippi regis, 4 authoritate Petri Rothonensis episcopi, 5 et jussu<br />
Duranni Tholosani episcopi, qui et abbas vi<strong>de</strong>tur esse Moisiacensis monasterii.<br />
1 Saint-Jean le Froid, sur la commune <strong>de</strong> Salles-Curan (Aveyron, arr. Millau, ch.l.c.).<br />
2 Peyrebrune, lieu-dit à 5 km à l’ouest <strong>de</strong> Saint-Jean le Froid.<br />
3 Les Flottes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Vézins-<strong>de</strong>-Lévézou (Aveyron, arr. Millau, ch.l.c.).<br />
4 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1060 à 1108.<br />
5 Pierre Bérenger, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1053 à 1079.<br />
118
79.<br />
[1060/1072]<br />
Notice sur la donation par Aton Inard <strong>de</strong> Villemur <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Monbel.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 3v-4r.<br />
C. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 768-769.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 335.<br />
Bibliographie: Ch. Higounet, Les sauvetés <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in: <strong>Moissac</strong> et l’Occi<strong>de</strong>nt, p. 181-194.<br />
B.<br />
In nomine Domini nostri Christi, propter salvationem animarum patris mei et matris meę et pro<br />
animabus omnibus parentum meorum, tam vivorum quam mortuorum, et omnium fi<strong>de</strong>lium<br />
christianorum Dei ex hoc seculo <strong>de</strong>functorum, ut Deus donet eis refrigerium et vitam perpetuam quę<br />
duret usque in secula seculorum,<br />
ego Atus Inardus <strong>de</strong> Villamur dono et concedo Deo Patri et Filio ejus Ihesu Christo et Spiritui<br />
Sancto et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et Duranno episcopo Tholosanensi simul et abbati<br />
Moysiacensi, et Bernardo Guillelmo monacho et omni conventui Moysiacensis monasterii, ecclesiam<br />
<strong>de</strong> Bel Mont 1 et totum alodum sicut melius ipse habeo, exceptis fevis militum.<br />
Hoc donum fuit factum in diebus Guillelmi comitis Tolosani, et regnante Philippo rege.<br />
Et sciendum quod unumquodque masum <strong>de</strong> isto alo<strong>de</strong> donat VIII <strong>de</strong>narios et duos sextarios <strong>de</strong><br />
civida et duas gallinas per censum, excepto uno manso <strong>de</strong> vicariis.<br />
Et ipse Ato Ynardus constituit salvetad in parrochia ipsa <strong>de</strong> Bel Mont eo<strong>de</strong>m tempore, et mutavit<br />
ecclesiam sancti Martini quę vocabatur Auneia in ipsa salvetat, et misit totam terram in salvetad sicut<br />
carreiras <strong>de</strong>scendunt versus fontem, et <strong>de</strong> altera terra quę est ex alia parte ęcclesię donavit XIII casales<br />
ad opus <strong>de</strong> salvetat, cum consilio vicariorum et cum dono eorum et unusquisque <strong>de</strong> istis XIII<br />
casalibus, et donat per censum unum sextarium <strong>de</strong> civada et I <strong>de</strong>narium els autres servizes.<br />
Ista dona fuerunt facta cum consilio, et vi<strong>de</strong>ntibus Rainone Garifredo, et Oalrig Odone, et<br />
Chatberto Ynardo et filiis ejus Maianfredo, et Guillelmo Chatberto, et Sthephano Chatberto, et<br />
A<strong>de</strong>maro Guiter, et Guitardo presbitero, et Benedicto presbitero et Martino fratre suo.<br />
Sciendum quod Iohannes Raino et Ato filio ejus <strong>de</strong><strong>de</strong>runt XVIII bordarias Deo et sanctis apostolis<br />
ejus Petro et Paulo, et Duranno episcopo Tolosanensi simul et abbati Moysiacensi, et Bernardo<br />
Guillelmo monacho, et omni conventu Moysiacensium monachorum, in honore <strong>de</strong> Bel Mont.<br />
Vi<strong>de</strong>ntibus Stephano Lamberto, et Benedicto presbitero, et fratre ejus Martino.<br />
1 Monbel, lieu-dit à 2 km au sud d’Azas, sur la commune d’Azas (Haute-Garonne, arr. Toulouse, canton Montastruc-la-<br />
Conseillère).<br />
119
80.<br />
[1059/1072]<br />
Notice sur la réforme clunisienne <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Gaillac et l’élection d’un abbé.<br />
A. Original: ADTG, G 679 (Andurandy 5533).<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5532 et 5533.<br />
B.<br />
Reverentissimo virorum quos terra sustinet poene omnium, domno HV[goni], abbati Cluniensium,<br />
utrique fratri B[ernardo] et Æ[melio], et ceteri Galliacensis 1 æcclesię indigene iugem oboedientiam.<br />
Recordamini quam a senioribus Case Dei 2 <strong>de</strong> abbatia Galliacensi iamdiu sustinetis iniurie, vestram<br />
obnixe benignitate insignis pater <strong>de</strong>poscimus. Nolite qui<strong>de</strong>m perpen<strong>de</strong>re ut hæc dicentes velimus<br />
nostrum recuperare sub hac occasione coenobium, sed quod ipsi ubique seculum quod sibi possibilitas<br />
subpetit, locis et fratribus vestre congregationis molesti et importuni existunt, et ea in quibus rectum<br />
habere vi<strong>de</strong>mini nobis auferre, et sibi vendicare omnimodis satagari. Un<strong>de</strong> siuri dignitas vellet super<br />
his conqueri Romani Pontificis auctoritati et justicię, summam juris vestri et vere rationis <strong>de</strong> predicto<br />
loco hanc poteritis indubitanter dicere. Igitur ipsi qui dignitatem ejus<strong>de</strong>m monasterii abbatie scilicet et<br />
prioratus quamvis seculariter tunc temporis vi<strong>de</strong>bantur tenere, obtentu adipiscen<strong>de</strong> religionis et<br />
consilio congregationis ejus<strong>de</strong>m loci, ad vos Cluniacum venere, atque seipsos nobis suumque<br />
monasterium vestre ordinationi et donationi in perpetuum abendum ac possi<strong>de</strong>ndum <strong>de</strong><strong>de</strong>re.<br />
Revertentes vero in<strong>de</strong> DVRANNVM episcopum, abbatem vestrum et monachum, venire Galliacum<br />
fecere, qui etiam <strong>de</strong> manu principis terre Petri vi<strong>de</strong>licet Geraldi vestri vice donum abbatie suscepit.<br />
cujus utique donationis fratres Artmannus, Bernardus et alter Bernardus, et alii quamplures qui placito<br />
atque consilio nostri fuere sunt testes.<br />
Preterea subsequenti tempore apud Tolosam HVGONE albo celebrante concilium, ipsius et<br />
DVRANNI episcopi auctoritate abbatis et prepositus, majorque pars ejus<strong>de</strong>m congregationis numero et<br />
merito sibi elegeret abbatem, quendam vi<strong>de</strong>licet Bernardum nomine, Moysiacensem monachum,<br />
virum sapientem et satis superque ad regimen animarum idoneum. Sub tali quoque inter interdictionis<br />
privilegio ut tamdiu his<strong>de</strong>m locus ab omni divino suspen<strong>de</strong>retur officio, donec electus abbas<br />
honorifice susciperetur ab abitatoribus loci et a populo. Ceterum quidam secularium hominum quos<br />
diu sibi Diabolus actu et moribus posse<strong>de</strong>rat moleste atque indigne ferentes quod se absentibus ac<br />
nescientibus abbatis facta etiam electio, non solum eun<strong>de</strong>m recusaverit suscipere, sed etiam fratres<br />
ejus<strong>de</strong>m electionis fautores multis et maximis affectos iniuriis ab eo<strong>de</strong>m suo expuleret cenobio.<br />
Insuper etenim cuidam <strong>de</strong> Castris qui adhuc superest monacho, ean<strong>de</strong>m abbatiam venundati sunt,<br />
a<strong>de</strong>pto in<strong>de</strong> magni muneris precio. Qui vi<strong>de</strong>ns resistentibus iniusticię suę fratribus qui expulsi fuerant<br />
non posse resistere, astuce atque dolose Casam Dei petit ac senioribus ipsius loci monasterium quod<br />
symoniace invaserat sub quadam furava venalitate tradidit. Nobis quipe ejus<strong>de</strong>m tortitudinis hactenus<br />
querimoniam facientibus et fi<strong>de</strong>i vobis promisse pactum, inconcusse tenentibus vestre solummodo<br />
taciturnitate justicię tanti honoris nenon etiam oboedientiæ Sancti Amancii omnino dignitate<br />
privamini. Fratres <strong>de</strong>nique qui vobis sue æcclesię predictam donationem fecerunt et faciunt, intersunt<br />
Arnaldus et Geraldus qui a duos primitus Cluniacum venerunt. Ceteri quoque Artmannus et alter<br />
Artmannus, Æmelius et alter Æmelius, Bernardus et alter Bernardus, Ermengaudus et Hector,<br />
Stephanus et Arnaldus atque Rodbertus et Rainaldus.<br />
1 Gaillac (Tarn, arr. Albi, ch.l.c.).<br />
2 Abbaye <strong>de</strong> la Chaise-Dieu (Haute-Loire, arr. Briou<strong>de</strong>, ch.l.c.).<br />
120
81.<br />
[1059/1072]<br />
Notice sur la donation par Guillaume Amiel, Hugues Gotico, et d’autres personnages, du fief <strong>de</strong><br />
l’église <strong>de</strong> Saint-Pierre d’Elt.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />
1656), p. 8.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-quatre feuilles”<br />
perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, p. 156r-157v.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 51.<br />
Bibliographie: L. d’Alauzier, Une possession oubliée <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: l’église <strong>de</strong> Saint-Pierre-d’Elt,<br />
in: Annales du Midi 72 (1960), p. 411-413. Datation <strong>de</strong> cet acte d’après cette étu<strong>de</strong>.<br />
B.<br />
Illa ecclesia quæ est fundata in honore sancti Petri apostoli, quæ vocatur Helt, alodium est sancti Petri<br />
Moisiacensis monasterii, et fuit fevus Guillelmo Amelio <strong>de</strong> Penna, et Geraldo et Bernardo fratri suo,<br />
et Amelio, Johan et Geraldo filio suo, et Matfre, Johan et Atoni, et Johanni filio suo, et Ugoni Gotiro,<br />
et Bernardo, et Petro filio suo, et Amelio Gotiro, et Raimundo, et Poncio, et Ugoni fratri suo. Isti, et<br />
alteri homines multi <strong>de</strong><strong>de</strong>runt, et relinquerunt totum illum fevum <strong>de</strong> ista ecclesia supradicta cum toto<br />
ecclesiastico, et cum <strong>de</strong>cimis, et cum tota obedientia, quæ ad illam ecclesiam pertinet. Similiter<br />
Adalbertus Ranies, et Bernardus filius ejus, <strong>de</strong><strong>de</strong>runt unum mansum et medietatem alterius mansi, et<br />
illam cumbam, quæ vocatur Cabelt, Domino Deo et sancto Petro Cluniensi, necnon Moisiacensi, et<br />
Hugoni abbati, et Duranno episcopo, et Grimaldo monaco, et aliis fratribus meæ congregationis, pro<br />
animarum suarum remedio, vel omnium parentum suorum, et omnium christianorum.<br />
Nihilominus Adalbertus <strong>de</strong>dit unum aripennum <strong>de</strong> vinea in alodium in Pogio Auriol, et <strong>de</strong>dit<br />
pascua bestiis monachorum ac suorum famulorum, et paschir ad suos porcos et ad porcos famulorum,<br />
et hoc fecerunt ut fiat comemoratio pro anima Ugonis Gotiro, et aliorum donatorum.<br />
Signum Amelii Al<strong>de</strong>berii. Signum Poncii Matfredi. Signum Arnaldi Prilifortis. Signum Amelii<br />
vassallis. 1 Signum alii Pontii.<br />
1 ‘Vassallis’ peut désigner un vassal, mais peut être aussi un nom propre.<br />
121
82.<br />
[1059/1072]<br />
Notice sur la donation par le vicomte Guillaume <strong>de</strong> Murat <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Bredons.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 156rb.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />
du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 94r-96r.<br />
NOTE: Il s’agit probablement <strong>de</strong> la même donation qui est mentionnée dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du<br />
milieu du XII e siècle (ADTG, G 569 II, f. 15v) comme honores vicecomes <strong>de</strong> Murato, et fin XIV e siècle dans<br />
la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac (f. 158va), comme Sancti Petri <strong>de</strong> Murato, acquisition <strong>de</strong> l’abbé Hunaud.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 105-106; Bouffet, p. 249-250.<br />
C.<br />
Ab hodierno die et <strong>de</strong>inceps omnes in quorum manibus notatio meæ cessionis <strong>de</strong>venerit scire fi<strong>de</strong>liter<br />
volo, quod ego Wilelmus <strong>de</strong> Murato Castello, vicecomes nominatus, cedo Christo, Domino Deo, et<br />
sanctis ejus apostolis Petro ac Paulo ac Cluniacensium loco celeberrimo illam ecclesiam quæ<br />
Bredoms vocatur vulgari vocabulo, quæ est fundata in honore eorum<strong>de</strong>m apostolorum Petri et Pauli,<br />
et ejus discipuli Thimotei in pago Arvernico quam etiam hactenus Bernardus Henrici, et pater ejus,<br />
atque omnes genealogia ejus, <strong>de</strong> me vel <strong>de</strong> ante præ<strong>de</strong>cessoribus meis in fevum tenuerunt. Totam ergo<br />
ecclesiam intrinsecus et extrinsecus, et quidquid ad illius ecclesiæ jus attinet sicut i<strong>de</strong>m Bernardus<br />
Heinrici dimisit in exitus sui die ultimo fratri suo Duranno abbati simul et episcopo Tholosanæ<br />
ecclesiæ, præfato Cluniacensium loco dono tali tenore, ut quamdio prædictus Durandus<br />
Moisiacensium abbas vixerit subditam [ecclesiam] loco sancti Petri monasterio Moisiaco tenen(dam)<br />
possi<strong>de</strong>at, et fructu illius utens habeat. Post suum vero <strong>de</strong>cessum similiter per ipsam convenientiam<br />
omnes successores illius abbates, et monachi præfati monasterii sancti Petri Moisiacensis, quamdiu<br />
fi<strong>de</strong>li vixerint <strong>de</strong>votione seu juncti fuerint loco Cluniensi, ubi nunc domnus Hugo abba vi<strong>de</strong>tur<br />
officium abbatis tenere habentes possi<strong>de</strong>ant, et absque ulla contradictione cujuscumque successoris<br />
mei teneant. Istud autem donum taliter constrictum permanere volo, ut numquam homines <strong>de</strong> illorum<br />
parentibus qui hactenus præfatam ecclesiam habuerunt in fevum attemptare præsumant ibi facere<br />
castellum, aut turrim, aut ullum munimen, quod pro arce habeatur, nisi sola ecclesia. Si vero, quod<br />
absit, me prohibente, fuerit mandans præcipio successori meo quicumque fuerit ille, ut tamdiu causam<br />
contradicat donec prædicti monasterii Moysiacensis monachis stabilitum, atque ad habitandum<br />
habilem restituat locum, et illuc Dei servitium pro cujus amore ista constituo pro anima patris mei<br />
Girberti, et matris meæ, et fratris mei Petri, ac mea iugiter facere fatigat, ut autem cessio mea hæc<br />
firma perpetuo maneat, me qui hanc paginam firmavi subtiliter inserendo scribere mandavi, et eos in<br />
quorum testimonio et præsentia stipulavi annectere jussi.<br />
Signum Willelmi vicecomitis. Signum Duranni abbatis simul et pontificis, cujus probitate ad<br />
industria facta sunt hæc. Signum Stephani Henrici. Signum Bernardi fratris ejus, qui cartam istam<br />
firmaverunt. Signum Stephani Armanni.<br />
122
83.<br />
[1059/1072]<br />
Donation par Gérald, Guillaume et Amelius, du lieu <strong>de</strong> Conques.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />
C. Copie du XVII e siècle par Estiennot: Paris, BN, ms. lat. 12751, p. 781.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 615.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />
C.<br />
Notum sit omnibus sanctæ matris ecclesiæ fi<strong>de</strong>libus præsentibus pariter et futuris, quod ego Geraldus<br />
Emelius et Willelmus frater meus et ego Amelius abbas, nos omnes insimul donamus Domino Deo et<br />
sancto Petro apostolorum principi et loco Moysiaco et abbati ac monachis tam in Cluniaco quam in<br />
Moissiaco Deo servientibus, una cum filio meo Geraldo, ego suprascriptus Geraldus Emelius cedo<br />
sanctis apostolis Petro et Paulo ac loco Cluniaco, sub tuitione monasterii Moissiacensis locum qui<br />
dicitur Conquitas, cum apenditiis suis.<br />
Factum est hoc donum in præsentia domni Hugonis abbatis Cluniacensis, et domni Durandi abbatis<br />
Moissiacensis et episcopi Tholosæ sedis.<br />
123
84.<br />
[1059/1072]<br />
Donation par Guillaume <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> biens situés à Tissac.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4307.<br />
B.<br />
Guillaume <strong>de</strong> Bernard & son oncle firent <strong>de</strong>laissement á L’Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> d’une vigne a Tissac,<br />
d’un cazal, bois et champ, fait du tems <strong>de</strong> Duran Eveque & Abbé dud. Monastere.<br />
N°. 4307.<br />
124
ABBATIAT D’HUNAUD DE LAYRAC<br />
(1072-1085)<br />
85.<br />
1072 (style pisan), 21 décembre<br />
Confirmation par Bertrand, abbé séculier, <strong>de</strong> l’accord du 29 juin 1053, et <strong>de</strong> la cession <strong>de</strong>s<br />
mauvais usages effectuée sous l’abbé Durand, et serment <strong>de</strong> fidélité à l’abbé Hunaud.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 106r-107v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 615 (avec l’année 1063 !).<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 4 (avec la date 1063).<br />
Edition: Martène, Thesaurus novus anecdotorum, t. I, col. 203; HGL, t. 5, col. 603.<br />
Traduction: Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 133.<br />
NOTE: la date est en style pisan; cf. Damien Garrigues, Les styles du commencement <strong>de</strong> l’année dans le<br />
Midi. L’emploi <strong>de</strong> l’année pisane en pays toulousain et Languedoc, in: Annales du Midi 53 (1941), p. 237-<br />
270, 336-362.<br />
B.<br />
Sciant omnes volo ad quos pervenerit carta ista, quod ego Bertrandus abbas nominatus, consilio<br />
amicorum meorum, laudo et corroboro animo gratanti donationes et guirpationes, quæ factæ sunt a<br />
Pontio comite ad Adalmo<strong>de</strong> et a filiis eorum Willelmo necnon et a Bernardo Katurcensi episcopo, <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>fensione Moisiacensis monasterii, 1 quam frater meus Raymundus injuste mei causa invasit et <strong>de</strong><br />
comite prædicto Willelmo comparavit.<br />
Et, sicut scriptum est in testamentariis cartis quæ <strong>de</strong> hac re factæ sunt, quod pater meus Willelmus<br />
et avunculus meus Fulco et antecessor meus Gausbertus abbas, et post eum frater meus Raymundus,<br />
firmaverunt et dimiserunt in manus Duranni episcopi et omnium monachorum ibi<strong>de</strong>m <strong>de</strong>gentium<br />
malos usus et malas consuetudines, ita et ego firmo ac dimitto eas in manus Hunaldi abbatis atque<br />
omnium tam præsentium quam futurorum in eo<strong>de</strong>m loco Deo servientium monachorum.<br />
Et insuper manu mea <strong>de</strong>xtera super adstantes sanctas reliquias juro nunquam amplius me<br />
invasurum in vita mea illas torturas et malas consuetudines, sicut hactenus feci, sed semper me<br />
habiturum fi<strong>de</strong>lem et sine ullo malo ingenio permansurum me in recta fi<strong>de</strong>litate istius loci et hujus<br />
mei senioris Hunaldi abbatis et omnium fratrum adstantium, quamdiu vixero in hoc sæculo.<br />
Facta sunt hæc anno millesimo septuagesimo tertio Incarnationis Domini, duo<strong>de</strong>cimo Kalendas<br />
Ianuarii, sexta feria, luna septima, coram testibus, in præsentia Hunaldi abbatis, Odgerii prioris, ac<br />
multorum aliorum fratrum. Willelmus Sicherii interfuit. Arnaldus Raimundi interfuit. Raimundus<br />
Staphani interfuit.<br />
1 Il s’agit <strong>de</strong> l’acte du 29 juin 1053.<br />
125
86.<br />
1073, janvier/avril<br />
Donation par Aton Inard <strong>de</strong> l’église Saint-Pierre <strong>de</strong> Villematier.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />
siècle: Doat 128, f. 188r-190r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5613.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5651.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 106.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 333-335.<br />
B.<br />
Notum sit omnibus hominibus, qualiter Attomardus [= Atto Inardus] cum consilio filiorum suorum<br />
Willelmi et Bertranni, et cum consilio nepotum suorum Willelmi Poncii et Raimundi Willelmi, <strong>de</strong>dit<br />
Domino Deo et sancto Petro apostolo in loco Cluniaco et Moysiaco, Hunaldo abbati et omnibus<br />
abbatibus et monachis, tam futuris quam præsentibus, ecclesiam in honore beati Petri fundatam, ubi<br />
dicitur Villa Materii, 1 in Tholosano episcopatu sitam, hanc itaque ecclesiam quam tenebat illa domina<br />
<strong>de</strong> Sancto Rustico 2 quæ dicta est Seidonia, et filii ejus per manum ipsius Attonis, et omnes<br />
ecclesiasticas res ad ipsam jure pertinentes, excepto medietatem <strong>de</strong>cimi, sive alias terras quas ibi<br />
habebat ipsa domina et filii ejus Ugo Iadgerius, Bernardus <strong>de</strong> Mallag, 3 et Amalvinus, absque<br />
medietate illius condaminæ quæ dicitur <strong>de</strong> illa Nauda, 4 totum et ab integro, ita <strong>de</strong><strong>de</strong>runt sancto Petro<br />
omnem vero <strong>de</strong>cimum quod infra cruces colligitur sancto Petro, omnes in commune <strong>de</strong><strong>de</strong>runt.<br />
In ea<strong>de</strong>m etiam villa <strong>de</strong><strong>de</strong>runt similiter ipse Attomardus [= Atto Inardus] et filii et nepotes ejus<br />
supra nominati, Oddo quoque Pontenarius, et Benedictus frater ejus, illas terras ubi dicitur Dartinnol,<br />
et <strong>de</strong> illa Vaur, et habent fines circa se ab ipsa ecclesia usque ad crucem superiorem, et <strong>de</strong> illo rivo <strong>de</strong><br />
Saiva usque in ipsam Naudam, totum ab integro sancto Petro in Moisiaco monasterio et habitatoribus<br />
ejus in perpetuum alodum, et habuerunt ipsi Benedictus et Oddo frater ejus, et uxores, et filii eorum<br />
quadraginta solidos a Poncio Amelio monacho, qui ipsum honorem adquisivit, et ita donare et firmare<br />
fecit, et quidam homo Vitalis nomine pro parte sua quam laboraverat infra terminos ipsius honoris,<br />
habuit similiter <strong>de</strong>cem solidos ab ipso Poncio Amelio, similiter Gairaldus <strong>de</strong> Porto pro parte sua<br />
habuit septem solidos. Sed et ipse Atto <strong>de</strong>dit medietatem <strong>de</strong> omni tasca <strong>de</strong> illa terra quam habebat<br />
ultra rivum <strong>de</strong> Savia. Hæc omnia ita <strong>de</strong><strong>de</strong>runt et firmaverunt omnes suprascripti et <strong>de</strong>nominati beato<br />
Petro in loco Moysiaco, et habitatoribus ejus ut habeant, teneant, et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum alodum<br />
quandiu coelum iminet terræ.<br />
Facta donatio sive <strong>de</strong>scriptio ista auctoritate et consilio dompni Isarni Tholosani pontificis, anno<br />
Dominicæ Incarnationis millesimo octuagesimo tertio, Alexandro Papa Romanam Ecclesiam regente,<br />
Philippo Francorum rege regnante.<br />
Sig + num Attonis Inardi, qui hæc omnia taliter donavit, et alii omnibus donare fecit, et habuit ipse<br />
viginti solidos ab ipso Poncio modo. Sig + num Willelmi Attonis. Sig + num Bertranni fratris sui. Sig<br />
+ num Poncii Guillelmi. Sig + num Reimundi Willelmi. Sig + num Seidoniæ suprascriptæ, et filiorum<br />
ejus. Signum Ugonis Iadgerii. Signum Bernardi <strong>de</strong> Mallag. Sig + num Amalvini. Sig + num Oddonis<br />
Pontenarii et Benedicti fratris ejus.<br />
1<br />
Villematier (Haute-Garonne, arr. Toulouse, canton Villemur-sur-Tarn).<br />
2<br />
Saint-Rustice.<br />
3<br />
La Maillague, lieu-dit à 2 km au sud-ouest <strong>de</strong> Villemur.<br />
4<br />
Les Nauses, lieu-dit à 2 km au sud-ouest <strong>de</strong> Villemur.<br />
126
D.<br />
Attoinard donna au Convent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l’Eglise <strong>de</strong> St. Pierre <strong>de</strong> Villematier dans le Dioceze <strong>de</strong><br />
Toulouse avec les dixmes & autres <strong>de</strong>pendances <strong>de</strong> ladite Eglise. L’an 1083.<br />
N° 5651.<br />
127
87.<br />
1073, 2 novembre, samedi<br />
Donation par Odalric du fief presbytéral qu’il possè<strong>de</strong> dans l’église <strong>de</strong> Saint-Fructueux.<br />
A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 6284). Parchemin, h. 121 mm, l. 230 mm. Notice:<br />
Dufour 1972, p. 100.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 112r-113v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6284 et 6285.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />
Edition: Cabié, Chartes <strong>de</strong> Ségur, B.<br />
A.<br />
AETERNI judicii timore compunctus et amore æternę vitę roboratus, ego in Dei nomine dictus<br />
ODALRICVS et uxor mea, necnon filii mei BERNARDVS vi<strong>de</strong>licet Ysarni et VGO atque Willelmus,<br />
similiterque Deus<strong>de</strong>t cognomine Cabocud, clericus etiam vocabulo Deus<strong>de</strong>t <strong>de</strong> Bormaco, et filii sui,<br />
omnes uno animo unaque voluntate, cedimus Domino Deo et sanctis apostolis PETRO et Paulo ac<br />
sanctis locis ipsius, Moysyaco scilicet atque Cluniacho, totum fevum presbiterale, quod habemus in<br />
ecclesia sancti Fructuosi, 1 ab integro, quantum nos sive per nos hactenus possedit vel possi<strong>de</strong>re visus<br />
est aliquis in ęlemosina, pro animabus nostris omniumque parentum nostrorum, jure perpetuo<br />
possi<strong>de</strong>ndum. Sepulturam vero quam ego Deus<strong>de</strong>t cognomine Cabocud in domino meo tenui, simul<br />
cum dono, quod jam suprascriptum est, dono imperpetuum. Bego etiam Adalbertus, et filii ejus<br />
quorum medietas fevi ipsius erat ęcclesie scilicet sancti Fructuosi, quantum habere potuit in ęlemosina<br />
DOMINO obtulit. Raimundus vero Deus<strong>de</strong>t cum omni auctoritate sine aliqua tortura quicquid in hoc<br />
honore justum habere potuit in fęvo scilicet memorato concessit, atque confirmavit. Sepulture ętiam<br />
medietatem, quam inibi vi<strong>de</strong>batur habere totam tribuit. Partitores autem Bego <strong>de</strong> Monte Irato, 2 et<br />
Bernardus frater ejus, totum servitium et receptum quod ibi habebant, dimittunt sancto PETRO. Simili<br />
modo ętiam fecit Bego Stephanus, donans quod habere potuit in ipso honore.<br />
Et ut hec nostra donatio firma permaneat, signamus et presentes subscribere facimus. Sig+<br />
Odolrici et filiorum ejus. Sig+ Deus<strong>de</strong>t et alterius Deus<strong>de</strong>t Begonis pariter atque Raimundi, necnon<br />
aliorum quorum hic nomina scripta habentur,<br />
(la phrase qui suit a été interpolée par une autre main)<br />
ea fi<strong>de</strong> et spe, ut ipsi in suis benefactis et orationibus nobis nostrisque partem et societatem tribuant.<br />
Facta carta IIII nonas novembris, die sabbati, anno Incarnationis Domini M LXX.III., regnante<br />
Philippo rege, in manu Guidberti monachi et reliquorum fratrum.<br />
1 Saint-Fructueux <strong>de</strong> Mirandol, dépendance du prieuré <strong>de</strong> Ségur: commune <strong>de</strong> Mirandol-Bourgnounac (Tarn, arr. Albi,<br />
canton Pampelonne).<br />
2 Montirat, à 6,5 km au nord-est <strong>de</strong> Ségur.<br />
128
88.<br />
1073, 5 novembre<br />
Donation à Cluny, par les moines et les nobles <strong>de</strong> la région, <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Lézat.<br />
A. ADTG, G 722 (charte marquée n° 1) (inconnu chez Müssigbrod).<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle dans un relevé d’actes d’un cartulaire perdu : ADTG G 588<br />
(Andurandy 1663).<br />
Edition: HGL, t. 5, col. 599-600; Bernard-Bruel, t. 4, n. 3454.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: LESATENSIS MONASTERII<br />
Notum sit omnibus hominibus, tam presentibus quam futuris, quod Lesatense monasterium quondam<br />
ab Atone Benedicti constructum, atque sancto apostolorum principi Petro ab eo<strong>de</strong>m Atone Benedicti<br />
contraditum, cum succe<strong>de</strong>ntibus adversitatibus pene jam ad ultimam secularitatis, que bonorum<br />
locorum <strong>de</strong>structionis indicium maxime esse solet, profunditatem <strong>de</strong>venisset, nos ejus<strong>de</strong>m loci<br />
monachi, iuncti nobilibus terre viris, comiti vi<strong>de</strong>licet Rogerio, necnon et Raimundo Willelmi, insuper<br />
et Berengario <strong>de</strong> Alta Ripa et Bernardo <strong>de</strong> Marca Fava, in quibus una nobiscum abbatis constabat<br />
electio, venerabilem virum Hugonem, Cluniacensem vi<strong>de</strong>licet abbatem, adivimus et ut supra<br />
memorato cenobio sua ordinatione et consilio, qualiter ad Dei iterum servitium restauraretur,<br />
subveniret rogavimus. Igitur ipse in primis nullomodo nostræ assentiens peticioni nequaquam se <strong>de</strong><br />
causa ista intromissurum asseruit, nisi ei electionem seu ordinationem abbatis ita tra<strong>de</strong>remus,<br />
quatenus per succe<strong>de</strong>ntia tempora ipse atque ejus in perpetuum successores, quamdiu Cluniacensis<br />
locus in religione monastica vigeret, jam dictum monasterium Lasatense sine alicuius justa<br />
impeditionis querela ordinare <strong>de</strong>buissent. Hoc autem i<strong>de</strong>o se facere dicebat, ne et ipse in vacuum<br />
laborare vi<strong>de</strong>retur, et semel recuperatus locus iterum ad peiora laberetur. Quapropter nos ejus<strong>de</strong>m loci<br />
monachi, necnon et clarissimi viri superius scripti, comes scilicet Rogerius et ceteri ad quos abbatis<br />
electio seu monasterii ordinatio pertinere vi<strong>de</strong>tur, damus et concedimus ei<strong>de</strong>m reverentissimo viro et<br />
sepe memorando domno HUGONI abbati, ejusque in perpetuum successoribus omnibus, quamdiu<br />
Cluniacensis locus religionem monasticam secutus fuerit, electionem seu ordinationem abbatis<br />
monasterii Lesatensis, ut ordinent et provi<strong>de</strong>ant ipsum locum secundum regulam sancti Benedicti, ad<br />
lau<strong>de</strong>m et honorem Domini nostri Ihesu Christi, qui nunc et semper regnat et vivit et in omnibus<br />
seculis.<br />
Hanc autem donationem nostram, sicut optamus, ita et rogamus, ut is<strong>de</strong>m domnus abbas<br />
Cluniacensis auctoritate apostolica confirmare et roborare faciat, quatenus amodo et <strong>de</strong>inceps nullus<br />
hæc temerario ausu au<strong>de</strong>at infringere. Quod si quisquam presumserit, iram Omnipotentis Dei incurrat,<br />
et quod temtaverit non eveniat, insuper perpetuo anathemati, nisi resipuerit, subiaceat, atque suam in<br />
parte sinistra, cum reprobis, portionem accipiat.<br />
Facta est autem hæc carta die IIIII post festivitatem Omnium Sanctorum, anno Incarnationis<br />
Dominice M.LXX.III., indictione XI, presi<strong>de</strong>nte domno Hugone abbate Cluniacense, et domno<br />
Hunaldo, abbate Moisiacense, necne et Auxiense episcopo Willelmo, se<strong>de</strong>m vero apostolicam domno<br />
papa Gregorio VII tenente, regnante Philippo, Francorum rege, insuper Domino nostro Ihesu Christo,<br />
cui est honor et imperium per omnia secula seculorum. Amen.<br />
Signum Rogerii comitis. Signum Raimundi. Signum Berengerii. Signum BERNARDI.<br />
C.<br />
129
Le comte Roger dona á l’abbé <strong>de</strong> Cluny l’élection qu’il avoit <strong>de</strong> l’abaye <strong>de</strong> Lezat (Droits <strong>de</strong>s Biens)<br />
tandis que l’abaye resteroit dans la vie monastique pour le pouvoir et nommer le 4 e iour apres la feste<br />
<strong>de</strong> tous s ts 1073.<br />
130
89.<br />
1073<br />
Achat par Hunaud, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong> la paroisse <strong>de</strong> Saint-Michel <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
A.<br />
A. Original: ADTG, G 609 (Andurandy 3333). Parchemin, h. 435 mm, l. 548 mm. Notice:<br />
Dufour 1972, p. 100.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 108r-111v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3333.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 50.<br />
Edition: Migne, PL 159, col. 964-966; GC 1, Instrumenta, n. XX, p. 37-38.<br />
Mention dorsale ancienne: <strong>de</strong> <strong>de</strong>cimationi.<br />
P<br />
X<br />
A<br />
ORIGO UNIVERSITATIS, DEUS SCILICET, MAGESTATIS eruditorum cogitationum provisor et<br />
consiliorum propagator, bonorum quoque factorum patrator, cujus nutu reguntur universa, gubernatur<br />
quicquid est quod habetur esse, a<strong>de</strong>o (a Deo?) saluti provi<strong>de</strong>t humanę ut humanis casibus<br />
con<strong>de</strong>scendat propria lege. Quapropter si suorum facta fi<strong>de</strong>lium ad posteritatis memoriam traduntur<br />
aliquo modo, quod actum vel <strong>de</strong>liberatum est, simplici oculo non <strong>de</strong>betur argui a subsannantibus ex<br />
inproviso. Quod enim communi proficit utilitati, omnium sine dubio expedit memoria teneri. Cum<br />
igitur secularium testamenta vim multam obtineant, ad rerum <strong>de</strong>liberandarum indagia, magis credi<br />
oportet religiosorum quorumcumque fi<strong>de</strong>lium ad comparationem istorum valere exemplum. Certas<br />
itaque redditus hujusmodi allegationibus ob multorum profectum filiorum.<br />
Ego HUNALDUS abbas dictus coenobii Moysiacensis, cum consilio fratrum Deum timentium, egi<br />
modis quibuscumque potui datis muneribus omnem <strong>de</strong>cimationem quam hactenus primates vel<br />
provinciales milites juste aut injuste possi<strong>de</strong>re visi sunt, in nostram ducere dicionem. Hoc tamen non<br />
ob avaritię questum multiplicandum, sed restituendum, quod Deo jure <strong>de</strong>betur censum. Olim quippe<br />
ex legis precepto non solum <strong>de</strong>cimas, sed et primicias omnium rerum Deo ferri jubebatur populo.<br />
Indignus etenim judicabatur ejus conspectui, quisquis hoc au<strong>de</strong>ret pretergredi. Un<strong>de</strong> ipse Salvator<br />
Fariseos arguit in evangelio 1 applau<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> sua justicia, quod hęc qui<strong>de</strong>m implentes minima<br />
relinquerent quę legis essent graviora, <strong>de</strong>cimatis inquiens mentam et anetum et ciminum et omne olus.<br />
Hoc idcirco non dicimus quo ad judaicę legis ritum Christianitatis velimus transducere cultum, sed ut<br />
fi<strong>de</strong>lium populus <strong>de</strong> majori justitia sollicitus, <strong>de</strong> minori non au<strong>de</strong>at contra gloriari inimicus. Cum ergo<br />
ita sint, et non tantum divinis, sed etiam humanis promulgatum constet legibus, dubium non est reatu<br />
constringi prevaricationis, qui ex industria tollere conatur res Deo sacratas ausu nefarię temeritatis.<br />
Qua <strong>de</strong> re ego jam <strong>de</strong>nominatus abbas HUNALDUS, ob hujusmodi coemptionem, largitus sum<br />
Bertramno abbati seculari XXX ta triginta solidos. Simili modo Wilelmo cognomento Siccarii, pro hoc<br />
adipiscendo II os equos, et I nam unciam auri, ac solidos XVI.<br />
Et contulit nobis intra hos terminos, scilicet ab ipsa Barta, sicut flumen Tarnis discurrit, et sicut<br />
parrochia Sancti Michaelis <strong>de</strong>terminatur, et ab alia parte subtus stratam, quę ducit ad Sanctum<br />
1 Matthieu 23,23.<br />
131
Laurentium, sicut ipsa parrochia Sancti Laurentii <strong>de</strong>terminatur; et parrochia Sancti Ansberti, ita <strong>de</strong>dit<br />
<strong>de</strong> omnibus, quę infra hos terminos ipse vel alii per eum tenere vi<strong>de</strong>bantur.<br />
Et firmavit ipse, et uxor ejus, et filii ejus Raimundus et Siquerius a) .<br />
Ea<strong>de</strong>m quoque ratione Raimundo <strong>de</strong> Podiolo b) <strong>de</strong>dimus I num equum, et <strong>de</strong>dit infra hos terminos ab<br />
ipsa Barta, et per ipsam tapiam <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ndo, et in hac villa quidquit ipse vel alii per eum habere<br />
vi<strong>de</strong>bantur, et ita firmavit, et <strong>de</strong>bet facere fratri suo eo<strong>de</strong>m modo firmare. Qui vi<strong>de</strong>licet Stephanus<br />
veniens ad mortem, cum consilio ejus<strong>de</strong>m fratris sui, Raimundi scilicet, omnem suam <strong>de</strong>cimationis<br />
partem, pro hoc ad succurrendum monachus effectus, relinquendo firmavit: <strong>de</strong> vineis scilicet Falqueti<br />
et Arnulfi. c)<br />
Pro hac ea<strong>de</strong>m causa, Stephano <strong>de</strong> illa Valleta similiter <strong>de</strong>dimus I num equum, et ipse <strong>de</strong>dit infra hos<br />
terminos, sicut strata publica quę ducit ad orientem, et <strong>de</strong>terminatur cum terris Willelmi Sicharii, <strong>de</strong><br />
omnibus quę ipse vel alii per eum d) tenere vi<strong>de</strong>bantur, et ita firmavit ipse, et filii ejus.<br />
Bernardo Hugoni, et fratribus ejus <strong>de</strong> Anazago, XC ta solidos, qui omnem suam quam habebant<br />
partem <strong>de</strong>cimationis e) <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Deo et SANCTO PETRO jure perpetuo possi<strong>de</strong>ndam, quantum in<br />
parrochia Sancti Michaelis ipsi et alii per eos habere vi<strong>de</strong>bantur.<br />
Similiter Gaufredus <strong>de</strong> Belpoi omnem <strong>de</strong>cimationem quam habebat ipse vel alii per eum in<br />
parrochia Sancti Michaelis pro anima sua, ipse et filii ejus <strong>de</strong><strong>de</strong>runt sancto Petro.<br />
Simili modo Poncius faber, in infirmitate positus, omnem <strong>de</strong>cimationem suam ipse et filius ejus<br />
<strong>de</strong><strong>de</strong>runt sancto Petro.<br />
Raymundus Geraldi et frater ejus omnem <strong>de</strong>cimationem suam quam habebat in parrochia Sancti<br />
Michaelis, totam ab integro <strong>de</strong>dit sancto Petro et nobis, sicut et alii suprascripti, et <strong>de</strong>dimus ei in<strong>de</strong><br />
XXX solidos. f)<br />
Pro hac autem digna eorum merce<strong>de</strong>, socios fraternitatis nostrę, et participes omnium<br />
benefactorum nostrorum dignos judicavimus esse, non solum vero illos, sed et posteros eorum per<br />
omne jugiter evum. Decrevimus etiam pro animabus eorum post finem vitę fieri generalem<br />
memoriam, officium scilicet <strong>de</strong>cantandum, missam quoque celebriter peragendam omnibus annis in<br />
vigilia Sancti Michaelis. g)<br />
Facta autem hujus cessionis vel donationis carta, anno Incarnationis Dominicę MIL.LXXIII,<br />
regnante Philypo Francorum rege, in manibus domni VGONIS Cluniensium abbatis, et domni VNALDI<br />
abbatis, cujus provi<strong>de</strong>ntia et dispositione hec omnia acta noscuntur, et aliorum fratrum plurimorum in<br />
ipso MOYSIACO Deo famulantium.<br />
Nomina autem eorum, qui hanc donationem firmaverunt, hec sunt: Bertrannus abbas secularis h)<br />
firmavit. Bernardus Ugo et fratres ejus firmaverunt. Willelmus Sicarii, uxor et filii ejus firmaverunt.<br />
Raymundus <strong>de</strong> Podiolo i) et alii multi firmaverunt.<br />
Si quis autem hanc cartam juris cessionis adversariorum, vel certe filiorum, illorum qui eis<br />
hęreditate successuri sunt, post obitum violare seu <strong>de</strong>pravare vel corrumpere, sive etiam loca ea<strong>de</strong>m<br />
congredi aut <strong>de</strong>predari tentaverit, hac sorte multetur: non discedat a domo ejus plaga leprę, famis et<br />
pestilentię, gladii ac mortis horrendę. j)1<br />
<br />
Raimundus Willelmus <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro, abbati Asquitino et monachis omnibus tam futuris<br />
quam presentibus, totum <strong>de</strong>cimum <strong>de</strong> vineis quas habet in podio Sigberti in dominio, et <strong>de</strong> aliis<br />
quamdiu in pignus tenebit. Hanc itaque donationem <strong>de</strong>cit per animam matris sue Arsendis, quam fecit<br />
monacham ad hobitum suum. Et firmavit Willelmus Sicharius adhuc puer, et <strong>de</strong>buit facere firmare<br />
k) Sichario qui tunc temporis Iherosolimis ęrat.<br />
Facta est donatio ista anno Dominice Incarnationis millesimo C.I°, coram multis testibus.<br />
S. Raimundi Willelmi, qui hanc donationem fecit, et ita tenendam firmavit. S. nepotis sui Willelmi<br />
suprascripti. S. Raimundi <strong>de</strong>l Pojet. S. Teherici. S. Stephani Guilarardi, et aliorum multorum.<br />
__________<br />
1 Eccl. 23,12; Jr 29,17-18.<br />
132
a. Raimundus et Siquerius] encre d’une autre couleur. Rajout postérieur – b. <strong>de</strong> Podiolo] rajout interlinéaire – c.<br />
Qui … Arnulfi] Phrase ajouté par un signe <strong>de</strong> renvoi; même encre que le rajout précé<strong>de</strong>nt – d. per eum] ???? à<br />
vérifier …. renvoi en bas <strong>de</strong> page – e. <strong>de</strong>cimationis] suscrit – f. Raymundus … solidos] renvoi en bas <strong>de</strong> page –<br />
g. jugiter …Michaelis] autre main – h. secularis] suscrit – i. <strong>de</strong> Podiolo] suscrit – j. Si quis … horrendę] même<br />
main que celle <strong>de</strong> la note g. – k. mot illisible à cause d’un tampon. Sur la foi <strong>de</strong>s copies (voir acte n° 173), il faut<br />
compléter: fratri suo.<br />
133
90.<br />
1073<br />
Donation par Raymond et Adélaï<strong>de</strong>, sa femme, du lieu <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong>lle.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />
C.<br />
Raimond <strong>de</strong> Guillaume & A<strong>de</strong>laï<strong>de</strong> Sa femme donnent a l’ordre <strong>de</strong> Cluny le lieu <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong>lle. 1 L’an<br />
1073.<br />
1 Lagar<strong>de</strong>lle-sur-Lèze (Haute-Garonne, arr. Muret, canton Muret).<br />
134
91.<br />
1073<br />
Donation par Raimond Pierre, Bérenger Pierre et par Bernard, comte <strong>de</strong> Besalú, faite à Cluny<br />
et à <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cubières-sur-Cinoble.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 102r-105v.<br />
C. Autre version d’après “un cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert dun feuille aussi <strong>de</strong><br />
parchemin”: Doat 128, f. 181r-184v.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6315.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />
Editions: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3456; HGL, t. 5, col. 600-602 (édition partielle).<br />
B.<br />
Universis catholicæ ecclesiæ filiis simulque omnibus in Christo ubique cre<strong>de</strong>ntibus, tam futuris quam<br />
præsentibus, notum sit quod ego Raymundus Petri, restaurationem et meliorationem <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rans<br />
omnium ecclesiarum Dei et præcipue illius ecclesiæ, quæ olim constructa est in honore beatæ Dei<br />
Genitricis Mariæ in valle quæ ab antiquis Cubaria est cognominata, ubi congregatio monachorum<br />
præce<strong>de</strong>ntibus temporibus in tantum floruit, quod adhuc Abbatia solo nomine vocitatur, quam ego<br />
jure hæreditario ex parentum meorum posteritate tenere et possi<strong>de</strong>re vi<strong>de</strong>or. Et ipsa Abbatia vel ipsa<br />
ecclesia scita est in pago Narbonensi, infra fines vel terminos territorii Petræ Pertusensis, 1 secus<br />
fluviolum Rivo Frigido dictum. 2<br />
Igitur ad honorem Domini nostri Jesu Christi et ejus beatissimæ Genitricis Mariæ, atque ad<br />
restaurationem loci illius in monasticum ordinem, Bernardus Bisildunensium comes, sub cujus<br />
potestate locus ipse redigitur, et ego Raymundus Petri et Brengarius Petri, cum uxoribus et cunctis<br />
filiis nostris, cum consilio et voluntate Gifredi Narbonensis archiepiscopi, nos omnes simul legaliter<br />
damus et solempnem donationem facimus Domino Deo et sanctissimis ejus apostolis Petro et Paulo,<br />
atque cenobiis Cluniensi et Moysiacensi, simulque abbatibus et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus,<br />
tam futuris quam præsentibus, prædictam ecclesiam, cum omnibus ad ipsam pertinentibus, et quod<br />
vulgo dicitur cum suo cincto, et illos honores quos clerici tenuerunt, id est Stephanus Alarig et filii<br />
ejus, et Raymundus Oddo, et Bernardus <strong>de</strong> Adalbert, et Lanfres, et Poncius Oliba.<br />
Et <strong>de</strong> honore prædictorum clericorum agrarium tantum in vita mea retineo, et post discessum<br />
meum ecclesiæ ipsi et habitatoribus ejus absque ulla contradictione relinquo; insuper vero ipsum<br />
dominicum ortum qui est infra rivos, et ipsam condaminam quam Petrus Stephanus laborat, et aliam<br />
quam Raymundus Odo laborat, ipsam etiam <strong>de</strong> Melnaq, 3 et aliam quæ est juxta fluvium Nigra, 4 et<br />
ipsum molendinum quem vocant Agolorig 5 quem Petrus Adalberti tenet, et unum mansum in villa<br />
Deannas 6 ubi habitat Raymundus Duran, totum et ab integro, et in villa <strong>de</strong> Illa Salella 7 unum ortum<br />
optimum, et <strong>de</strong> omni valle quæ Cubaria dicitur, cum finibus et terminis suis, damus totum <strong>de</strong>cimum,<br />
excepto illo quam Arnaldus Raymundi tenet, insuper autem terras ermas, quantum omnes qui ibi<br />
habitaverint laborare potuerint quæ <strong>de</strong> mansis non sunt.<br />
Similiter donamus istos omnes honores cum supradicta ecclesia et quicquid habitatores loci ipsius<br />
juste acquirere amplius ibi potuerint, totum et ab integro, sicut jam supradictum est, in proprio alo<strong>de</strong><br />
1 Château <strong>de</strong> Peyrepertuse, sur la commune <strong>de</strong> Duilhac-sous-Peyrepertuse (Au<strong>de</strong>, arr. Narbonne, canton Tuchan).<br />
2 Le Rieufroid, ruisseau affluent <strong>de</strong> l’Agly.<br />
3 Mieunac, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Cubières.<br />
4 La Nigra est un ruisseau, probablement à i<strong>de</strong>ntifier avec le Cinople.<br />
5 Il s’agit du moulin sur l’Agly, à l’ouest <strong>de</strong> Cubières, sur la commune <strong>de</strong> Cubières.<br />
6 Deannac est La<strong>de</strong>m ou Clot-<strong>de</strong>-La<strong>de</strong>m, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Cubières.<br />
7 Salles, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Cubières.<br />
135
absque ulla reservatione, cum terris et vineis, silvis et aquis, molendinis et molendinariis, aquæ<br />
ductibus et reductibus, pascuis et piscariis, cultis et incultis, ingressibus et regressibus, et omne<br />
quidquid dici vel nominari potest. Concedimus et donamus libenti animo et plena memoria supradictis<br />
locis Cluniaco et Moissiaco et eorum habitatoribus, abbatibus et monachis istis, et cunctis eorum<br />
successoribus, ut habeant absque ulla contradictione in proprio alo<strong>de</strong> et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum.<br />
Ante omnia autem ex parte Dei Omnipotentis obtestor et prohibeo ego Raymundus Petri<br />
supradictus, ut nullus homo laycus vel foemina ullam potestatem aut ullam baiuliam vel aliquam<br />
malam consuetudinem in supradictis honoribus habeat vel retineat, sed libere et absolute totum ab<br />
integro permaneat et existat in Dei servitio et servorum Dei qui ibi habitaverint in æternum.<br />
Sane si aliquis, quod absit, diabolico spiritu captus, hujus cessionis vel <strong>de</strong>scriptionis donationem in<br />
aliquo violare aut disrumpere temptaverit, non habeat potestatem se sit in inferno ejus hæreditas cum<br />
Juda traditore et aliis in æternum dampnatis insuper etiam in præsentia Romani Pontificis et aliorum<br />
fi<strong>de</strong>lium christianorum, quasi tirannus et sacrilegus, quousque satisfaciat dijudicetur.<br />
Facta autem hujus cessionis <strong>de</strong>scriptio Dominicæ Incarnationis anno millesimo septuagesimo<br />
tertio, Gregorias papa septimas Romæ pontificatus arche sublimato, Francorum regnante Philippo<br />
rege.<br />
Nomina vero illorum, qui hæc affirmarunt et corroborarunt ita esse tenenda, ista sunt: ego<br />
Bernardus gratia Dei comes adfirmo et propria manu consigno ita:+: Ego Raymundus Petri confirmo<br />
atque dono, propriis manibus consigno ita:+: Ego Brengarius Petri Petræ Pertusensis dono et laudo<br />
sub signo ita +. Aliorum vero multorum bonorum hominum nomina qui hæc subsignaverunt subter<br />
sunt subsignata. Sign:+: Berengarii Raymundi. Sign:+: Petri Raymundi. S. Bernard Raymundi. S.<br />
Bernardi Wuillelmi <strong>de</strong> Soladgue. 1 S. Wuillelmi Wuillelmi. S. Bernardi Adalberti +.<br />
1 Soulatgé, village à 4 km au nord-est <strong>de</strong> Cubières.<br />
136
92.<br />
[1073, secon<strong>de</strong> moitié]<br />
Donation par Isarn, évêque <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong> à Toulouse.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb, comme une<br />
acquisition <strong>de</strong> l’abbé Durand <strong>de</strong> Bredons.<br />
C. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 170vb-171rb.<br />
D. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />
aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 97r-99r.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />
F. Analyse du XVIII e siècle dans un relevé d’actes d’un cartulaire perdu : ADTG G 588<br />
(Andurandy 1663).<br />
Indiqué: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3514.<br />
Edition: GC, 13, Instrumenta, acte IX, col. 9-10; Catel, Mémoires <strong>de</strong> l’Histoire du Languedoc, p.<br />
871-872; Magnou, p. 13.<br />
NOTE: datation <strong>de</strong> l’acte d’après Müssigbrod 1988, p. 224-226.<br />
C.<br />
Postquam Dominus noster Ihesus Christus alta pietate misertus est generi humano per incarnacionis<br />
sue misterium, multi patres in ecclesia extiterunt qui toto nisu laboraverunt ut ipsa ecclesia divina<br />
floreret religione. Quorum exemplo provocatus, ego Hysarnus (episcopus) scilicet Tholosane ecclesie<br />
[indignus], qui post tot Dei amicos, dompnum vi<strong>de</strong>licet Saturninum, Silvium et beate<br />
memorie Exuperium, ei<strong>de</strong>m sedi presi<strong>de</strong>o, quandam ecclesiam in honore beate Marie<br />
semper Virginis, que jure est ecclesie mee, que quamvis gloriosa esset et venerabilibus ab antiquis<br />
diebus, meritis ejus<strong>de</strong>m Virginis, tamen <strong>de</strong>solata divino cultu erat et Dei servicio. Et idcirco cum<br />
concilio senioribus mei, domni Guillermi Tholosani comitis, et aliorum fi<strong>de</strong>lium nostrorum et<br />
precipue canonicorum, trado, concedo et dono ipsam ecclesiam dompno Hugoni abbati Cluniaci et<br />
ejus omnibus successoribus Cluniacensibus abbatibus, quamdiu religio fuerit, in perpetuum, ad<br />
hoc vi<strong>de</strong>licet, ut monasticus ordo ibi maneat et per succe<strong>de</strong>ncia tempora perpetuo duret.<br />
Locum autem ipsum propter quietem habitancium ab omni servicio liberum esse concedo, excepto<br />
censu annuale, vi<strong>de</strong>licet III modios avene, et servicium quod ju<strong>de</strong>us persolvit, quantum ad episcopum<br />
pertinet collate.<br />
Hanc autem cartam facio pro remedio anime mee et omnium antecessorum meorum pontifficum et<br />
omnium successorum, qui firmaverint et custodierint hec que hic scripta sunt, et omnium<br />
canonicorum meorum [que hic scripta] vivorum et <strong>de</strong>ffunctorum, et precipue senioris mei [et]<br />
Guillermi comitis, qui ipsam ecclesiam in quantum potuit liberavit.<br />
Quicumque autem hec observaverit que hic tenenda mandamus, benedicat illum omnipotens Deus<br />
et ad <strong>de</strong>xteram suam ponat in die judicii cum omnibus bonis. Qui autem infregerit, donec resipiscat,<br />
siat se esse excommunicatum et anathematizatum maledicionibus cunctis.<br />
Et ut carta rata permaneat manu propria firmavi et canonicis meis corroboranda tradidi. D. Ysarni<br />
episcopi. D. domni Ramundi episcopi Lectorensis, prepositi Sancti Stephani. [D. Petri Sanctarii.] D.<br />
Ramundi Petri canonici Sancti Stephani [et Sancti Saturnini]. <br />
Facta hec carta anno ab incarnacione Domini millesimo LXXII o , pontifficatum Romane ecclesie<br />
tenente domno Gregorio VII papa, in Francorum autem regno Philippo rege.<br />
137
F.<br />
Le prieuré N re Dame <strong>de</strong> la Daura<strong>de</strong> <strong>de</strong> Tolose fut doné par Izar Evesque <strong>de</strong> Tolose, du consentement<br />
<strong>de</strong> Guillaume Comte <strong>de</strong> Tolose, et <strong>de</strong> son Chap. re á Frere Hugues abbé <strong>de</strong> Cluny pandant tout le temps<br />
qu’il y sera tenû vie monastique, et le lieu qui est pres lad. Eglise pour y establir les religieux franc<br />
( ?) excepte la censive annuelle <strong>de</strong> trois muids avoine et le service que les Juifs payent. lad. donation<br />
en datte <strong>de</strong> lan 10077. archives <strong>de</strong> l’abaye fol. 221. n° 1.<br />
138
93.<br />
[1073]<br />
Réforme canoniale <strong>de</strong> Saint-Etienne <strong>de</strong> Toulouse.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle, d’après “quadam pulcherrima littera”, dans la Chronique<br />
d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 168va-169vb.<br />
C. Copie partielle fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 53rb-va.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 148r-153v.<br />
Indiqué: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3513.<br />
Editions: GC 13, Instrumenta, col. 7-9; Migne, PL 159, col. 981-983; Magnou.<br />
NOTE: Il existe au moins quatre versions différentes <strong>de</strong> cet acte. Elles ont été publiées sous forme<br />
synoptique par Elisabeth Magnou, L’Introduction <strong>de</strong> la réforme grégorienne à Toulouse (fin XI e -début XII e<br />
siècle) (Toulouse 1958 = Cahiers <strong>de</strong> l’Association Marc Bloch <strong>de</strong> Toulouse. Etu<strong>de</strong>s d’histoire méridionale,<br />
3), Annexe n° 1.<br />
NOTE: datation <strong>de</strong> l’acte d’après Magnou.<br />
B.<br />
Omne quod secundum carnem cogitatur et instabili varietate sepissime , quoad rectitudinis<br />
statum minus in altum quemlibet consolidat: quidquid vero e regione spirituali specculacione<br />
gerendum <strong>de</strong>liberatur, tanto alicuius concussionis manu minime queritur, quanto velle et perficere pro<br />
bona voluntate ab illius illabitur dignacione, qui heri et hodie i<strong>de</strong>m continet esse. Quare interioris<br />
hominis contemplacionis specculam ad ipsius nostrarum sudor actionum estuat necessario gloriam;<br />
cujus perveniente nos gracia et subsequente illuminamur in tenebris, firmamur in lubricis. Tantis vero<br />
ac talibus ab ipsius pene crepundis infancie super aquam reffectionis educatus educacionibus, sed<br />
actenus torpentis servi indulgens <strong>de</strong>sidie, divini tan<strong>de</strong>m amoris servili <strong>de</strong>pulso timore perfusus<br />
ebrietate, minimus servorum Dei servus, Tholosane urbis indignus ego Ylsarnus episcopus, sexta licet<br />
<strong>de</strong>i hora excollandam Domini vineam tardus aggredior operarius.<br />
Est quippe in prefata civitate, divino nutu, sine quo nec <strong>de</strong>ffluit ab arbore folium, quedam ecclesia<br />
prothomartiris Stephani, tropheis insignita, sub pastorali provisioni mee exiguitati contraditta. Que<br />
olim vario laquearum et parietum rutilo expolito fulgore, dominice mense ornamentorum vernans<br />
<strong>de</strong>core, copiosis prediorum facultatibus, censuumve oppinus exuberans redditibus, ecclesiis admodum<br />
circumcirca positis populari supereminabat concursione, ut prima earum mater et se<strong>de</strong>s cunctorum<br />
vocaretur astippullacione. Nunc autem <strong>de</strong>ffensorum, pro dolor ! incuria, a tante dignitatis non ad<br />
modicum exinanita gloria, ad tantam ecclesiastice gravem <strong>de</strong>populacionem suorumque inoluta et<br />
filiorum orbacionem, omnimodo <strong>de</strong> perpesa parietum magna ex parte conqueratur ruina, verum eciam<br />
lugeat, quod divini cultus religio ac totius, nisi fallor, Dei excesserit memoria, ut merito illud sibi<br />
qoabtetur vaticinium spiritualem, plangens ita Iherusalem <strong>de</strong>stitucionem filiorum :<br />
quomodo obscuratum est aurum, mutatus est color obtimus, dispersi sunt lapi<strong>de</strong>s sanctuarii in capite<br />
omnium platearum ? 1 Volens ergo ultimus prenominate ecclesie ego prefatus filius ejus<strong>de</strong>m<br />
con<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>re <strong>de</strong>solacioni, obtentu et immunitate gloriosissimi nostri comitis domni Guillermi,<br />
consultu eque monastice discipline propagatoris Cluniesensis abbatis Hugonis, auxiliante quoque et<br />
cooperante reverendo Hunaldo abbate Moyssiaci [Moyssiaci], voluntate nec minus quorundam inibi<br />
cohabitancium et spontanea <strong>de</strong>dicione clericorum, asensum vero primatum et principum prefati<br />
comitis dicioni militancium, <strong>de</strong>liberavi divina inspiracione, non tamen sanctissimas ejus<strong>de</strong>m sedis<br />
1 Lamentations 4,1.<br />
139
eintegrare, ruinas implere, ornamentorum predictorum facultatumve dampna restituere, verum eciam<br />
ecclesiasticum vigorem ad pristini status lineam totis nisibus corrigere. Statui, siqui<strong>de</strong>m habita<br />
<strong>de</strong>liberacione, ut quicumque clericorum abhinc et <strong>de</strong>inceps corporari voluerit communitate ecclesie<br />
prelibate, mancipandum se noluerit rigori canonice vite, verbi gratia ut nichil sibi aliud proprium<br />
habeat, 1 vel eciam, quod absit, dicat. Omnis una pran<strong>de</strong>ant, una sompnum accipiant, communis<br />
omnibus secundum apostolice institucionis formam victus sit et vestitus, nulli preter licenciam sui<br />
prioris ubilibet suppetat eundi vel evagandi libertas aliqua, ut quibus unus Dominus, una fi<strong>de</strong>s, unum<br />
est baptisma, 2 unus existat spiritus 3 et una anima. 4 Ne vero alicui ob penuriam victus tante auctoritati<br />
diffinicioni transgrediendi male blandiatur occasio, <strong>de</strong>cerno ut <strong>de</strong>inceps ex suis, si forte reperiri<br />
possint qui mereatur, propositum, <strong>de</strong>canum, archidiacones, scole magistrum, sacristam, communi<br />
consensu sibi eliguant, substituant, eorumque honores cum omnibus honoribus, censibus, tam a<br />
seculari conversacione convertencium, quam a puero sub canonica disciplina meritorum, per<br />
succe<strong>de</strong>ncium hujuscemodi ministrorum ecclesie successiones, cum archidiaconatum redditibus<br />
accipiant, possi<strong>de</strong>ant. Omnia ergo que communi donare eorum vite <strong>de</strong>crevi, infra conscribere et<br />
assignare volui.<br />
Dono igitur ego Hysarnus episcopus, concilio gloriosissimi predicti comitis Guillermi, suique<br />
fratris Raymundi, comitis Ruthenorum, et cunctorum Tholosane regionis principum affirmacione, et<br />
senioris concilii sancte sedis canonicorum promissa, regularibus institutis obediencie, dono et in<br />
perpetuum possi<strong>de</strong>nda relinquo sub communi vita regulariter in predicta se<strong>de</strong> canonicis viventibus,<br />
prepositure scilicet ac <strong>de</strong>canie, sacristanie, et capiscolie cunctum honorem. Dono vero omnem<br />
donacionem, omnem ecclesie vel altaris oblacionem, dono totum ab integro frumentum quod<br />
antecessores mei et ego Sancto Stephano portandum constituimus, vel offerendum. Commito autem<br />
sub testamento eorum potestati, ut quicumque clericorum judicium ad aquam frigidam cum parvulo<br />
facere voluerit, ab illis prius licenciam accipiat. Dein<strong>de</strong> partem illam totam quam antecessores mei et<br />
ego usque nunc habuimus, canonicis reddat. Dono ergo Petro Emelii, ejus<strong>de</strong>m sedis<br />
prioris, archidiaconatum Agarnanensem cognominatum, similiter et Bernardi Franconi<br />
archidiaconatum a Pporta Narbonensi ad usque Carchasense ad territorium, insuper et aliorum<br />
omnium archidiaconatus clericorum, qui se huic vite canonice associare voluerunt, nunc et in futurum,<br />
ut cuncti suas quas in dominio archidiaconi tenent partes in commune reddant. Et post eorum<br />
<strong>de</strong>cessum quoscumque voluerit episcopus archidiacones esse, cum cleri consilio, secundum Deum<br />
<strong>de</strong>beat eligere et constituere. Dono autem illis cuncta episcopalium penitenciarum gaudia, et omnes<br />
ecclesie thesauros in eorum mito custodia, eo scilicet tenore, ut quicumque comes, vel episcopus, sive<br />
clericus, vel aliqua laycalis persona ex illo thesauro furtive aliquid vel violenter distraxerit vel<br />
abstulerit, excommunicacionis feriatur sententia, donec restituat quod male usurpavit. Dono vero<br />
illam villam que Bracay [nunc vero Braquavilla] cognominatur, terras ejus vi<strong>de</strong>licet ac vineas, prata,<br />
et cunctas ad illam pertinentes aquas atque silvas, culta et inculta, cum omnibus habitantibus in ea.<br />
Dono autem ea<strong>de</strong>m convencione salini medietatem, quod accipio et habere vi<strong>de</strong>or <strong>de</strong> Sancto Saturnini<br />
burgo. Testamenti igitur confirmacione huic donacioni confirmo, ut liceat illis pro helemosina<br />
suscipere, vel quocumque precio, quicquid poterunt emere <strong>de</strong> toto honore quem ab antecessoribus<br />
meis vel a me quilibet clerici sive [clerici sive] laici seu aliter tenentur. Dono eciam extra muros<br />
predicte urbis Tholose, tantum terre que uni pari boum possit sufficere.<br />
Commendamus igitur hanc nostram salutarem cessionem et operacionem, ego preditus presul<br />
Ysarnus et ego ejus<strong>de</strong>m civitatis comes Guillermus, tuicioni, et <strong>de</strong>ffensioni <br />
domni et venerabilis Hugonis, Cluniacensi abbati, tam ipsi quam omnibus in eo<strong>de</strong>m loco abbatibus,<br />
usque in seculum futuris, ut quicumque maligne mentis homo quod fecimus pessima, quod absit,<br />
presumpcione temerare vel infectum red<strong>de</strong>re studueritis, ipsi Dei et proximi provocatus amore, et<br />
nostra supplicacione apostolice sedis non <strong>de</strong>dignetur pontifficem interpellare, et ita pro suppradicti<br />
nostri loci, sicut pro sui discucienda loci causa, ante tante maiestatis tribunal strenuissimus noster<br />
advocatus et precipuus <strong>de</strong>ffensor stu<strong>de</strong>at quas contra insurgentes surgere, ac facundus raciocinator<br />
1 Règle <strong>de</strong> saint Benoît 33,3.<br />
2 Ephésiens 4,5.<br />
3 Ephésiens 4,4.<br />
4 Actes 4,32.<br />
140
adversus magniloquos obloquencium linguas assistere. Ad hujus ergo institucionis nostre<br />
corroborandam <strong>de</strong>ffinicionem et nullo tempore penitus abolendam, nostro pontifficum pontiffici pape<br />
reverendissimo domno Gregorio pedibus transmittimus hanc discripcionis cartam.<br />
Si quis igitur, comes vel episcopus sive alicuius invasionis manus disceptacione, concussione,<br />
agitacione aliqua, tam salutaris <strong>de</strong>creti temerare censuram attemptaverit vel inquietaverit, primum<br />
quantum spiritualis animavercionis gladius sub episcopali et apostolica, quod terribilius, interdicione<br />
prevaleat expertus, sicut ethnicus et publicanus, seculo luat inanima penas Hycar filio Carmi dupplici<br />
in eternum et ultra contricione contrittus.<br />
141
94.<br />
[1072/1073]<br />
Donation par Foy, vicomtesse <strong>de</strong> Narbonne, <strong>de</strong> l’église Saint-Pierre <strong>de</strong> Sermur et d’autres biens.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 133r-135r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5373.<br />
Editions: GC 1, Instrumenta, n. XXI, p. 38; Migne, PL 159, col. 967-968; HGL, t. 5, col. 633-634;<br />
Bousquet, p. 218-219.<br />
Indiqué: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3512.<br />
B.<br />
Noverint tam præsentes quam futuri, quod ego vicecomitissa Narbonæ nomine Fidis, in Dei nomine,<br />
sub hac <strong>de</strong>scriptione, dono Domino Deo et sanctis apostolis Petro et Paulo, et Hugoni abbati<br />
Cluniensi, et Unaldo abbati Moissiaci et cunctis ejus succe<strong>de</strong>ntibus, et monasterio Moysiaco, et<br />
omnibus ibi Deo servientibus, quamdiu locus iste in Dei servitio perstiterit, ecclesiam illam quæ<br />
fundata est in honore beati apostoli Petri, in loco quo vulgo vocatur Sermur, super flumen Viauri, in<br />
episcopatu Ruthenensi, ut habeant et possi<strong>de</strong>ant ipsam ecclesiam, cum omnibus ad eam ubi ubi<br />
pertinentibus imperpetuum.<br />
Dono etiam et concedo ego supradicta Fidis vicecomitissa totum montem usque in collum alterius<br />
montis qui vocatur <strong>de</strong>l Pojeth 1 a parte superiori a rivo Naosa 2 usque in Biaur, sicut ambo claudunt<br />
ambos montes, alo<strong>de</strong>m et fevum et vicariam, undique silvam quæ monti adjacet, vineas, orthos,<br />
domos, molendinos, piscarias, fontes, ingressus et egressus.<br />
Similiter dono caput mansum <strong>de</strong> Cesairent. 3<br />
Hanc igitur donationem, ut firma ac stabilis perseveret, facio cum authoritate domni Petri<br />
Ruthenensis episcopi et consilio et voluntate.<br />
Si quis vero nostræ vel cujuslibet propinquitatis hanc nostram donationem quam ego facio pro<br />
peccatis meis et re<strong>de</strong>mptione animæ patris mei, et matris, et omnium parentum meorum, violare aut<br />
alienare præsumpserit, inprimis iram Dei et omnium sanctorum incurrat, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> domni Papæ illius<br />
temporis et cunctorum fi<strong>de</strong>lium, quousque resipiscat et satisfaciat, authoritate et potestate dampnetur.<br />
Facta donatio ista in manibus supradictorum abbatum et Bernardi monachi cognomento Guillelmi,<br />
cujus studio hoc factum est, et Vitalis clerici, anno ab Incarnatione Domini millesimo septuagesimo<br />
septimo, regnante Philippo Francorum rege, sedis Romæ pontificatum tenente domno Alexandro<br />
Papa. 4<br />
Signum Fidis vicecomitissæ, quæ hanc cartam fieri jussit et testibus firmare rogavit. Signum Petri<br />
episcopi Ruthenensis, et Pontii <strong>de</strong> Cassanas, 5 et Poncii <strong>de</strong> Panat. 6 Signum Hugonis Stephani. Amen.<br />
1 Le Pouget, à 2 km au nord-ouest <strong>de</strong> Sermur, sur la commune <strong>de</strong> Camboulazet, <strong>de</strong> l’autre côté du Ruisseau <strong>de</strong> La Nauze.<br />
2 La Nauze se jette dans le Viaur tout près <strong>de</strong> Sermur.<br />
3 Le Sérayet, lieu-dit à 3 km au nord <strong>de</strong> Sermur, sur la commune <strong>de</strong> Camboulazet.<br />
4 L’année est corrompue. Alexandre II était pape <strong>de</strong> 1061 à 1073; Philippe II, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1060 à 1108; Hugues, abbé <strong>de</strong><br />
Cluny <strong>de</strong> 1049 à 1109; Hunaud, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1072 à 1085. L’acte est donc <strong>de</strong> 1072/1073.<br />
5 Cassagnes-Bégonhes, à 1,5 km au sud-est <strong>de</strong> Sermur (Aveyron, arr. Ro<strong>de</strong>z, ch.l.c.).<br />
6 Peut-être Villefranche-<strong>de</strong>-Panat (Aveyron, arr. Millau, canton Salles-Curan).<br />
142
95.<br />
[1072/1073]<br />
Donation par le prêtre Hugues Estève <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Sermur et d’autres biens.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />
aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 208r-209v.<br />
C. Autre version d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 210r-212v (quelques variantes,<br />
davantage <strong>de</strong> souscripteurs).<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5374.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />
Editions: HGL, t. 5, col. 634 (édition partielle); Migne, PL 159, col. 968; Bousquet, p. 219-220;<br />
Bernard-Bruel, t. 4, n. 3512.<br />
B.<br />
Noverint omnes Christi fi<strong>de</strong>les tam præsentis temporis quam futuri quod ego in Dei nomine dictus<br />
Hugo Stephani, præsbiter, dono sub hac <strong>de</strong>scripta atestatione Cluniaco coenobio, atque abbati ipsius<br />
loci domno Hugoni et cunctis ejus successoribus simulque monasterio Moisiaco, et monachis ibi<strong>de</strong>m<br />
Deo servientibus, quamdiu locus ipse in fi<strong>de</strong>li subiectione seniorum Cluniaci permanserit, ecclesiam<br />
illam quæ fundata est in honore beati Apostolorum Principis Petri in loco ubi vulgo dicitur Sersmur,<br />
super flumen Biauri, in episcopatu Ruthenensi, ut habeant et possi<strong>de</strong>ant ipsam ecclesiam cum<br />
omnibus ad eam ubique pertinentibus in perpetuum.<br />
Hanc igitur meam donationem ut firma ac stabilis perseveret cum auctoritate facio domni Petri<br />
Ruthenensis episcopi, simulque cum consilio et voluntate Fidis vicecomitissæ, cujus alodium erat<br />
locus ipse, et cum consensu similque exhibitione Pontii <strong>de</strong> Cassanias, 1 ac Pontii <strong>de</strong> Panat, et fratris<br />
sui, atque nepotum meorum omnium, Aicfredi quoque Berengarii, et fratris illius qui honorem ipsum<br />
in fevum possi<strong>de</strong>bant.<br />
Concedo etiam ego ipse prænominatus Hugo, cum omnibus supradictis militibus et propinquis<br />
meis, in eo<strong>de</strong>m loco illum mansum qui dicitur <strong>de</strong> Illo Pojet, atque alium mansum illum <strong>de</strong> Illa Costa, 2<br />
quem exquisivi commutatione alius mei honoris ab ipsis supradictis nepotibus meis. Damus quoque in<br />
commune omnem montem sicut vallo clauditur, et flumine ipso undique <strong>de</strong>lectabiliter circundant,<br />
silvam etiam ipsi monti adjacentem, vineas, molendinos, piscarias, fontes, ingressus et egressus,<br />
fevum et alodium totum et ab integro usque in torrentem Naosa, 3 ut libere et absque ulla inquietudine<br />
cuncta hæc prædicti servi Dei perempniter obtineant.<br />
Si quis vero nostræ, vel cujuscumque propinquitatis hanc donationem violare aut alienare in aliquo<br />
præsumserit, in primis iram Dei et omnium sanctorum ejus incurrat, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> domni Papæ illius<br />
temporis, atque cunctorum fi<strong>de</strong>lium, quousque recipiscat et satisfaciat, auctoritate et potestate<br />
dampnetur.<br />
Facta cessio ista in manibus Bernardi Willelmi monachi Cluniaci et Moisiacensis, et Vitalis clerici,<br />
anno Dominicæ Incarnationis millesimo octuagesimo septimo, regnante Philippo Francorum rege,<br />
domno Alexandro Romano Pontifice. 4<br />
Signum Fidis vicecomitissæ, et Pontii <strong>de</strong> Cassanias.<br />
1<br />
Cassagnes-Bégonhes, à 1,5 km au sud-est <strong>de</strong> Sermur (Aveyron, arr. Ro<strong>de</strong>z, ch.l.c.).<br />
2<br />
La Coste, hameau et moulin près <strong>de</strong> Sermur, non loin <strong>de</strong> la Nauze. Cf. Bousquet, p. 207, note 48.<br />
3<br />
La Nauze.<br />
4<br />
L’année est corrompue: voir acte précé<strong>de</strong>nt.<br />
143
96.<br />
[vers 1073]<br />
Donation non précisée, faite au prieuré <strong>de</strong> Ségur, par Etienne <strong>de</strong> Montirat et par Bérenger, son<br />
frère.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle: Doat 129, f. 57r-57v.<br />
B.<br />
Stephanus <strong>de</strong> Monteirato 1 et Berengerius suus frater <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Domino Deo et sanctis apostolis ejus<br />
Petro et Paulo in loco Seguri, et habitatoribus ejus Bernard et Benedicto suo fratri, per lor maire e so<br />
sebelida al Segur.<br />
Facta est donatio ista in diebus Bernardi Assallit, prioris <strong>de</strong>l Segur.<br />
S. Bernard A<strong>de</strong>mar, S. Bernard Peiro Capella. S. Bego <strong>de</strong> Monte Irato, et aliis multis.<br />
1 Montirat (Tarn, arr. Albi, canton Monestiés). – Bégon <strong>de</strong> Montirat figure dans un acte du 2 novembre 1073.<br />
144
97.<br />
1074, septembre, mercredi<br />
Donation par Bernard Raimond <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Clar, avec oblation du fils du donateur.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 331r-333r.<br />
C. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 778.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 267-268.<br />
B.<br />
Regnante Domino nostro Jesu Christo, anno Incarnationis ejus<strong>de</strong>m Re<strong>de</strong>mptoris nostri millesimo<br />
septuagesimo quarto, nos qui<strong>de</strong>m in genere nostro nobilissimi homines Bernardus Raimundi, et<br />
Durandus <strong>de</strong> Planhed et omnes fratres mei, et Walterius, cum consilio Raimundi Bernardi <strong>de</strong> Francs,<br />
pro re<strong>de</strong>mptione animarum nostrarum, et omnium parentum nostrorum, seu pro salute viventium et<br />
<strong>de</strong>functorum fi<strong>de</strong>lium, cum volontate et consilio senioris nostri Oddonis vicecomitis, donamus, et in<br />
alodii jure cedimus ei<strong>de</strong>m Domino Deo nostro et sancto Petro apostolo in loco Moisiaco quod est<br />
constructum super fluvium Tarni in pago Caturcino, ecclesiam nostram sancti Clari quæ est sita in<br />
archiepiscopatu Auxiensi, in ea parte quæ dicitur Fedanzaguel, quæ etiam subdita est Lectoranensi<br />
episcopo.<br />
Dono autem præ omnibus ego Bernardus Raimundi in eo<strong>de</strong>m monasterio Moisiaco alo<strong>de</strong>m meum<br />
juxta ean<strong>de</strong>m ecclesiam Sancti Clari positum, quem monachi præfati monasterii Sancti Petri<br />
Moisiacensis re<strong>de</strong>mere <strong>de</strong> potestate Arnaldi Guillelmi <strong>de</strong> Asca viginti tribus solidis, et habet fines in<br />
se ex una parte honorem <strong>de</strong> Asca, et ibi juxta est honor meus <strong>de</strong> Varazac, et juxta eum rivus nomine<br />
Arlat, et ex altera parte est cultura Duranni, sicut <strong>de</strong>scendit in fluvium qui dicitur Raz, totum quantum<br />
inter istos fines habeo et teneo, ego aut ullus homo per me, terras, vineas, boscos, aquas, molendinos,<br />
totum integerrime cedo in alodium in manu et præsentia Unaldi abbatis, et Atonis prioris et cæterorum<br />
monachorum ipsius loci, ut <strong>de</strong>inceps ipsi et omnes successores eorum in prædicto loco Moisiaco<br />
futuri habeant et teneant, et jure hæreditario in æternum possi<strong>de</strong>ant. Illam vero partem unam scilicet<br />
Franctad 1 quam ego retineo <strong>de</strong> manu abbatis Unaldi et Atonis prioris, et cæterorum monachorum in<br />
fevum, post mortem meam Sancto Petro remaneat.<br />
Offero autem Deo et sancto Petro et omnibus in præfato monasterio Moisiaco monachis<br />
<strong>de</strong>gentibus filium meum nomine , tali qui<strong>de</strong>m conventione ut si ille postquam ad intelligibilem<br />
ætatem pervenerit voluerit monachus aut præsbiter effici, pro salute sua et mea, et secundum<br />
voluntatem et consilium eorum voluerit se continere, pascatur et vivat in helemosina sancti Petri. Sin<br />
autem facere noluerit, omnino ex hære <strong>de</strong> omni hæreditate mea exeat.<br />
Facta carta ista in mense septembrio, quarta feria, luna octava, regnante Philippo rege.<br />
S. Odonis vicecomitis. Signum Vidiani nepotis ejus. S. Vuillelmi archiepiscopi. S. Raimundi<br />
Lectorensis episcopi. S. Bernardi Raimundi qui cartam istam scribere rogavit et propria manu<br />
firmavit. Signum Duranni et omnium fratrum ejus. Signum Gualterii. Pontius L scripsit.<br />
1 S’agit-il <strong>de</strong> Francantal, au nord <strong>de</strong> Homps ?<br />
145
98.<br />
1074<br />
Donation par Guillaume, archevêque d’Auch, par Raymond, évêque <strong>de</strong> Lectoure, et par Odon,<br />
vicomte <strong>de</strong> Lomagne, <strong>de</strong> Saint-Geny <strong>de</strong> Lectoure et <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Clar.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />
aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 191r-192v.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />
Editions: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3471; Müssigbrod, p. 266-267.<br />
C.<br />
Quoniam inter alia quæ humano generi ad auxilium divina provi<strong>de</strong>ntia clementer providit sanctorum<br />
etiam patrocinia misericorditer concessit, scilicet ut pro sibi famulantibus non infimum apud se<br />
interce<strong>de</strong>ndi locum ipsi obtinerent, quapropter ego Willelmus Dei gratia Auxiensis archiepiscopus,<br />
necnon et ego Raymundus Lacturensis episcopus, una cum Oddone vicecomite, et nepote Viviano,<br />
donamus Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo ad locum Cluniacum in manu domni Hugonis<br />
ejus<strong>de</strong>m Cluniacensis loci venerabilis abbatis, locum <strong>de</strong> Sancto Genio, cum omnibus appenditiis suis,<br />
libero jure et quieto, scilicet ut is<strong>de</strong>m domnus Hugo abbas seu omnes post eum ipsius successores<br />
locum ipsum, sicut jam dictum est, cum omnibus appendiciis suis jure perpetuo teneant et possi<strong>de</strong>ant.<br />
Hoc autem ut superius præfati sumus i<strong>de</strong>o facimus, quatenus ab ipso Sancto Genio apud Deum pro<br />
hoc opere in ultimo judicio aliquam misericordiæ partem mereamur percipere. Nam cum locus ipse<br />
Sancti Genii monachorum prius coenobium fuerit, ad hoc secularitate crescente jam pridie <strong>de</strong>venerat,<br />
ut ipsius necessitate victus cogente <strong>de</strong>relictus potius vi<strong>de</strong>retur quam <strong>de</strong>structus.<br />
Præterea concedimus etiam, et donamus ei<strong>de</strong>m domino abbati Hugoni ad locum Cluniacum locum<br />
similiter <strong>de</strong> Sancto Claro, ut sicut jam supra prælibavimus <strong>de</strong> Sancto Genio ab ipso et ejus<strong>de</strong>m<br />
successoribus omnibus <strong>de</strong>inceps quieto jure eo<strong>de</strong>m modo teneatur et possi<strong>de</strong>atur.<br />
Facta est autem hæc carta anno Incarnationis Dominicæ millesimo octuagesimo quarto, indictione<br />
duo<strong>de</strong>cima, regnante Philippo rege Francorum, imperante autem Domino nostro Jesu Christo, cujus<br />
regnum est in sæcula sæculorum.<br />
S. Raimundi Guillelmi. S. Bernardi Einrici. S. Hugonis. S. Oddonis. S. Hunaldi abbas. S. Viviani.<br />
146
99a.<br />
1074<br />
Donation par Armand, Adémar et Pons <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Saturnin <strong>de</strong> Sieurac, dans le<br />
Quercy.<br />
A. Original: ADTG, G 669 (Andurandy 5238).<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e : ADTG, G 569 I (Andurandy 1656), p.<br />
9-11.<br />
C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />
D. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f.<br />
114r-116v.<br />
E. Autre version d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles” (perdus),<br />
du début du XII e siècle: Doat 128, f. 117r-119v.<br />
F. Copie du XVIII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 130, f. ***<br />
G. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />
H. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 43.<br />
Edition: HGL, t. 5, col. 604-605.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: SIVRAGVEN / SIS AECCLESIAE<br />
Quoniam antiquitus lege constitum est ab Auctore omnium Deo, ut reddat oblationem ac<br />
<strong>de</strong>cimationem quisque <strong>de</strong> suis quę possi<strong>de</strong>t omnibus et cunctis qui<strong>de</strong>m fi<strong>de</strong>libus in Deo spem<br />
abentibus ac curam criminum suorum parentumque sibi affimum gerentibus pro commissis in hoc<br />
seculo quomodo sceleribus usu traditum est dari Deo quod eis in<strong>de</strong>tur placitum <strong>de</strong> suis.<br />
Huius igitur rei causa cor<strong>de</strong> tactus, ego Artmannus et frater meus vicecomes A<strong>de</strong>marus, necnon et<br />
Pontius donamus Omnipotenti Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo monasterio Moissiaco,<br />
ecclesiam sancti Saturnini, sitam in pago Caturcino, in loco vulgo Siurag <strong>de</strong>nominato, quæ nobis<br />
evenit jure hæreditario, successione parentum nostrorum. Damus quoque ejus<strong>de</strong>m ecclesiæ<br />
cimiterium ab integro, totum simul cum baptisterio, necnon et fevum presbyterale, et tantum ex<br />
<strong>de</strong>cimo quantum pertinet ad sacristaniam, et in circuitu terræ illius tantum terræ foris cimiterium<br />
quantum sufficit ad construendam villam amplam in longitudine et latitudine, sicuti in eo stratum est a<br />
vobis <strong>de</strong>terminatis finibus, coram plurimis testibus. Donamus etiam in bosco nostro juxtaposito, qui<br />
dicitur Fornales, tantum quantum ad usum monachorum omniumque hominum ibi <strong>de</strong>gentium in<br />
calefactione et in domorum suorum ædificatione seu totius villæ constructione sufficere possit; in<br />
Avarione fluvio juxta <strong>de</strong>currenti, quantum nostra possibilitas obtinet postestatem omnibus abbatibus<br />
et monachis præsentibus et futuris in præfato monasterio <strong>de</strong>gentibus, quotienscumque voluerint,<br />
liberam tribuimus libertatem piscandi. Damus autem in eo<strong>de</strong>m nostro prædio Seurazensi ei<strong>de</strong>m sancto<br />
Petro præfato monasterio mansum in alodio.<br />
Sciant itaque omnes in quorum manibus hæc nostræ cessionis inscriptio <strong>de</strong>venerit, quod cum hac<br />
nostri alodii donatione relinquimus coram testibus illum modium vini, quem semel omni anno<br />
aufferebamus ex alodio illo quod dicitur Maiusen, promittens Deo et sancto Petro nunquam <strong>de</strong>inceps<br />
per nos nec per ullam nobis suffectam personam illum modium vini requisituros, neque in hac nostra<br />
cessione in ecclesia scilicet sive in villa Siurag infra terminos salvationis constitutos quidquam per<br />
vim accepturos, nec in mercato quem similiter sancto Petro damus aliquid quacumque occasione<br />
capturos, nec ullas personas ibi advenientes sive manentes ullo modo in exitu vel ingressu absque<br />
audientia abbatis seu proclamatione fratris ejus loco ibi manentis pro qualicumque culpa distringere,<br />
sed fi<strong>de</strong>liter omni tuitione servare et custodire omnia quæ nunc ad jus ecclesiæ illius pertinere vel in<br />
futuro, Deo volente et bonis viris largientibus, poterit acquirere.<br />
147
Si quis autem, quod absit, quacumque occasione Diaboli hanc nostræ cessionis elemosinam, quam<br />
pro re<strong>de</strong>mptione animarum nostrarum et pro salute animarum patris nostri simul et matris et omnium<br />
parentum nostrorum vivorum ac <strong>de</strong>functorum facimus, disrumpere atemptaverit, qui eun<strong>de</strong>m locum<br />
Moisiacum, cui hanc donationem facimus, a societate Cluniacensi divellere, quocumque ingenio,<br />
voluerit, postquam se ultione perenni damnatum noverit. Hæc nostra donatio firma et stabilis<br />
Cluniensi loco et abbati et fratribus ejus<strong>de</strong>m loci auctoritate nostra et firma stipulatione permaneat.<br />
Facta autem hujus cessionis carta anno Incarnationis Domini M LXXIV, regnante Philippo<br />
Francorum rege, in manibus domini Hunaldi abbatis.<br />
S. A<strong>de</strong>mari vicecomitis. S. Artmanni fratris ejus. S. Poncii fratris eorum. S. Raymundi A<strong>de</strong>marii<br />
fratris eorum. S. Willelmi filii ejus, et aliorum plurimorum.<br />
Alleluia (avec notation musicale en neumes)<br />
99b.<br />
[1074/1085], février, vendredi<br />
Notice sur la donation, par Armand et Adémar, vicomtes, <strong>de</strong> l’église Saint-Sernin <strong>de</strong> Sieurac. –<br />
Avec une confirmation par Armand [1085/1108], 1 er août.<br />
A. Original: ADTG, G 669 (acte transfigé).<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après <strong>de</strong>s “copies en parchemin escrites l’une ensuite l’autre”: Doat<br />
128, f. 319r-320v.<br />
Edition: HGL, t. 5, col. 605-606.<br />
A.<br />
Mention dosale ancienne: GVIRPICIO DE BRVNICHEL:<br />
BREVI MEMORATORIO que fecit Armandus et A<strong>de</strong>marus vicecomites, que donaverunt Domino Deo et<br />
sancto Petro <strong>de</strong> Clonic 1 et sancto Petro <strong>de</strong> Moisiago, illa æcclesia <strong>de</strong> sancto Saturnino <strong>de</strong> Siurag, cum<br />
ipso æcclesiastico, et ad abbate <strong>de</strong> Moisiaco quæ vocatur Unaldo, et ad priore ejus et ad monacos. Et<br />
abbas Unaldus et prior Ato Raimundus, et Poncius Amelius, et Gauzfredus Alegres, et Seguinus Poeta<br />
fecerunt convenientia <strong>de</strong> tota illa honore que abuit sanctus Petrus, nec in antea adquisivit inter fluvium<br />
Tarni et fluvium Avaironi, ad Ardmando et ad A<strong>de</strong>maro, que respon<strong>de</strong>ant ad ipsam æcclesiam <strong>de</strong><br />
Siurag, extra ipsa æcclesia <strong>de</strong> Concas cum sua honore, et monacus <strong>de</strong> Siurag que teneat istas honores<br />
totas in obediencia.<br />
Et est ista carta suprascripta in mense Febroario, regnante Philipo rege, feria VI, et est in presencia<br />
A<strong>de</strong>maro et fratre suo Ardmando, et Poncio Matfre, et Ugone Duranto, et Arnal <strong>de</strong> Neirag.<br />
Ugo scripsit.<br />
* * *<br />
(autre main)<br />
Hanc cartam fecerunt scribere Armannus et A<strong>de</strong>marus, sicut superius vi<strong>de</strong>tur scripta, sine consilio<br />
monachorum Moisiacensium, male et iniuste, et postea redidit eam ipse A<strong>de</strong>marus et absolvit omnes<br />
ipsas convenciones suprascriptas, cum consilio uxori sue et filiorum suorum et aliorum multorum<br />
1 Comprenez: Cluny.<br />
148
nobiliorum virorum, in manibus et presencia Ansquitilii abbatis, Willelmi prioris, Helie sacriste, et<br />
Arnaldi cellararii, et Arnaldi <strong>de</strong> opere, cum consilio dompni Geraldi Caturcensis episcopi. 1<br />
Facta sunt hec Moysiaco publice, in Vincula sancti Petri, in presencia multorum testium.<br />
Sig+ Genesii Ferret. Sig+ Bernardi Johannis, et aliorum multorum.<br />
1 Gérald II, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1080 à 1112.<br />
149
100.<br />
[vers 1074]<br />
Donation par Adémar, vicomte, d’un revenu <strong>de</strong> 50 sols qu’il touchait sur l’alleu <strong>de</strong> Majuze.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />
siècle: Doat 128, f. 85r-86v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 614.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 100.<br />
Edition: Thesaurus, 1, col. 200-201.<br />
B.<br />
Ego Admearus, vicecomes Tholosanus, in articulo exitus mei, dum per mortem carnis accersiriam<br />
districto justoque judice Deo cognovi, consi<strong>de</strong>rans suspirando tractavi dolorem quem dampnatæ<br />
animæ in infeno patiuntur, inter coetera vero memor fui peccatorum meorum quæ instigante generis<br />
humani inimico perpetravi, et poenitentia motus confessionem omnium criminum meorum egi, et me<br />
culpabilem Omnipotenti Deo et sanctis ejus reddidi, ob illam torturam quam glorioso principi<br />
apostolorum Petro, et ejus sacro loco Moyssiaco vi<strong>de</strong>licet monasterio multis diebus feceram occasione<br />
illorum centum solidorum quos in fevo <strong>de</strong> Willelmo episcopo seniori meo, et postea <strong>de</strong> Gausberto<br />
abbate habui.<br />
I<strong>de</strong>o noverint omnes posteri mei, quod <strong>de</strong> illis centum solidis, ego olim quinquaginta dimiseram<br />
Deo et sancto Petro, in manu Duranni tunc temporis ipsius loci abbatis, sicut scriptum est in<br />
memoriale quod <strong>de</strong> hac re scriptum est. Nunc vero, quia cognosco illico me moriturum, pro amore Dei<br />
et pro salute animæ meæ et pro re<strong>de</strong>mptione peccatorum meorum, dimitto alios quinquaginta solidos<br />
sancto Petro et supradicto monasterio,<br />
in tali tenore ut nunquam <strong>de</strong>inceps ullus meorum parentum licentiam habeat requirere illos<br />
quinquaginta solidos in prædicto loco. Sed si umquam comes Tholosanus aut abbas secularis<br />
prædictos centum solidos auferre voluerint sancto Petro, veniant filii mei aut propinquiores parentes<br />
mei, et tamdiu violentiam requirant, donec firmam istam meam helemosinam stabilemque stare<br />
faciant.<br />
Alo<strong>de</strong>m vevero illus <strong>de</strong> Maiuse, un<strong>de</strong> actenus ego injuste prædictos solidos quinquaginta<br />
recipiabam, et ita liberum relinquo, ut <strong>de</strong>inceps numquam quicquam ibi<strong>de</strong>m filii mei aut ullus<br />
successorum meorum requirant, si Deum propicium habere volunt.<br />
150
101.<br />
[1072/1074]<br />
Notice sur la confirmation par Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> la donation faite par son<br />
père Pons, comte <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong>s Cuisines.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158rb.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />
aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 82r-84r.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 603, art. 42.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />
Edition: HGL, t. 5, col. 544-546.<br />
C.<br />
Scripturæ memorialis quam Vuillelmus comes et Adalmodis mater ejus fecerunt concribi <strong>de</strong><br />
donatione quam fecerant Domino Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco et domno Duranno abbati, <strong>de</strong> illo<br />
alo<strong>de</strong> Sancti Petri <strong>de</strong> Coquinas, quod totum et ab integro <strong>de</strong><strong>de</strong>runt, tali ratione ut numquam per se vel<br />
per quamlibet sibi famulantem personam aliquam exactionem census neque etiam excorus sutorum<br />
facere præsumant, sed neque in hostem vel expeditionem pe<strong>de</strong>strem homines ibi manentes pergere<br />
cogerent aut ullam vim inferre.<br />
Hæc itaque, ut diximus, Vuillelmus comes et Adalmodis mater ejus <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Domino Deo et<br />
sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco et domno Duranno abbati ejus<strong>de</strong>m loci, et Gauzfredo monacho, tali tenore,<br />
ut si aliquem hominem <strong>de</strong> alodo supradicto contigerit in potestatem comitis transire, habitatoribus<br />
ipsius loci, scilicet monachis, nullo modo contradicant, sed libere restituere <strong>de</strong>beant absque ulla<br />
contradictione. Filios quoque Stephani Picola et filias ac nepotes, homines ac fæminas Deo <strong>de</strong>dit et<br />
sancto Petro et ipsius loci habitatoribus, ut nulli alio censum vel servitium faciant, et Stephanus<br />
Joannes et fratres et sorores ejus similiter.<br />
Hanc donationem, quam modo Vuillelmus comes facit <strong>de</strong> alo<strong>de</strong> sancti Petri, Poncius comes pater<br />
ejus in vita sua fecit ac firmavit taliter, ut si aliquis subsequentium comitum id ullomodo infringere<br />
præsumeret, cum Datan et Abiron poenam inferni pateretur. 1 S. Poncii comitis. S. Adalmodis uxoris<br />
ejus, et Willelmi comitis.<br />
Et sunt fines istius honoris <strong>de</strong> domo Petri Rauge usque ad locum qui dicitur Exosa, et usque in<br />
Garonna et casale Petri Rabie quod est in fine alodi, sicut via tendit usque ad Crosam et usque in<br />
Garonna, et illam terram scilicet quæ est inter vinea sancti Petri, quæ fuit comitissim <strong>de</strong> Melgoir, quæ<br />
etiam fuit comparata quatuor uncias auri et tres equas bonas.<br />
Post hæc nominatim Vitalem Stephani et Poncium fratrem ejus, et sorores et nepotes eorum et<br />
omnem generationem eorum, et insuper Stephanum Joannis et fratres et sorores ejus, et omnem<br />
raptionem et questionem <strong>de</strong> loco Quoradge, tali qui<strong>de</strong>m tenore, ut numquam <strong>de</strong>inceps homines<br />
præfatæ villæ <strong>de</strong> Quoquinis in furnis comitalibus coquant, sed in suis propriis, et <strong>de</strong> ipsis hominibus<br />
numquam justitia seu quæstio requiratur.<br />
Accepit autem pro hac guirpitione, et jam postquam dimiserat et laxaverat et donaverat eam,<br />
scilicet hanc honorem, Domino Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco, ipse Willelmus comes et mater ejus<br />
Adalmodis, sicut superius habetur, in manus domni Duranni episcopi sive abbatis.<br />
Postea accepit a domino Hunaldo abbate et a sancto Petro apostolo sexaginta solidos, et iterum<br />
atque iterum dimisit, reliquit, et omnibus modis firmavit hanc donationem Domino Deo et sancto<br />
1 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
151
Petro, vi<strong>de</strong>ntibus cunctis qui a<strong>de</strong>rant testibus, scilicet Geraldo episcopo Caturcensi, 1 et Raimundo<br />
Attone vicario, et multis aliis, ipse et Mantilis comitissa ejus uxor. 2<br />
B.<br />
Multa loca in diversis provinciis Deo auxiliante acquisivit: [...] ecclesiam Beate Marie que dicebatur<br />
fabricata in urbe Tholosana; in eo<strong>de</strong>m loco villam <strong>de</strong> Coquinis, ubi pene nihil erat nisi tantum<br />
ecclesiola et terra ut ita dicamus absque habitacionibus nec <strong>de</strong> cultoribus.<br />
E.<br />
Accord Entre hunald abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & certains qui le troubloint dans la possession <strong>de</strong> S. t pierre <strong>de</strong>s<br />
Cuisines, dans cet accord led. prieuré <strong>de</strong>meure aud. Abbé.<br />
1 Gérald I er , évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1067 à 1074.<br />
2 Matels ou Mathil<strong>de</strong>, épouse <strong>de</strong> Guillaume IV: Magné-Dizel, p. 39-40.<br />
152
102.<br />
1076, 4 avril<br />
Donation par Guillaume <strong>de</strong> Sicard d’un pré et d’un jardin.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 617.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 5.<br />
B.<br />
Guillaume <strong>de</strong> Sicard donna a hunald Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> le pré & le jardin (cazala) qu’il avoit. N’est<br />
pas confrontes. pour lequel pré & Jardin L’Abbé susd. lui donna 120. sols. Le 2. <strong>de</strong>s Nones d’avril<br />
1076.<br />
N°. 617.<br />
153
103.<br />
1076<br />
Donation par Garsias Arnaud et Bertrand <strong>de</strong> la Gar<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Martin <strong>de</strong> Christinac<br />
et d’autres biens. – Suivie <strong>de</strong> l’oblation d’Aurigemme.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie partielle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I<br />
(Andurandy 1656), p. 16.<br />
C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />
D. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 120r-122r.<br />
E. Autre version d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 123r-125r.<br />
F. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 1656 et 6791.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 321-322.<br />
D.<br />
Quoniam salutiferam omnibus hominibus proposuit Salvator vocem sacrorum suorum præceptorum,<br />
elemosinarum largitionem, i<strong>de</strong>o ego Garsias Arnaudus vocitatus Dembrus, Bertrandus <strong>de</strong> illa Garda,<br />
et uxor ejus vocabulo Aurigemma, compuncti multitudine peccatorum nostrorum, quatinus districti<br />
judiciis sententiam peccatoribus ob sterilitatem bonorum operum inferendam eva<strong>de</strong>re possimus,<br />
donamus et concedimus in perpetuum possi<strong>de</strong>ndum Domino Deo et sancto Petro et monasterio<br />
Moissiaco, cum omnibus suis habitatoribus permanentibus et permansuris, ecclesiam quæ nominatur<br />
Christinachus, et est consecrata in veneratione sancti Martini, sita in pago Agenensi super fluvium<br />
Garonæ, 1 cum medietate <strong>de</strong>cimæ et ecclesiasticæ ad ipsam pertinentis, ut monasterium Moissiacense<br />
eam habeat, teneat et possi<strong>de</strong>at.<br />
Donamus etiam illam condaminam, quæ est juxta ecclesiam ean<strong>de</strong>m, et ducitur condomina illa ad<br />
nucarium d’Esquirol sicut illa strata ascendit insursum et introrsum. Donamus etiam et concedimus<br />
aliam condaminam <strong>de</strong> subtus illo fonte <strong>de</strong> Podia Martiol. Illam vero insulam <strong>de</strong> fluvio Garonnæ sicut<br />
ille fluvius <strong>de</strong>scendit per ripam <strong>de</strong> Lacu Gilberti, donamus similiter sine ulla retinentia. De ipso autem<br />
fluvio Garonnæ donamus in dominicaturam duas partes, et alias duas partes <strong>de</strong> illo quarto <strong>de</strong> illis<br />
navibus, piscibus, molendinis, carnibus, lignorum operibus, sive <strong>de</strong> omnibus in ipso fluvio<br />
acci<strong>de</strong>ntibus.<br />
Propter aliam vero medietatem <strong>de</strong>cimæ ecclesiæ memoratæ Christinacæ, quam non potuit donare<br />
Garsias Arnaldus sancto Petro, <strong>de</strong>dit loco ipsius unum podium, qui vocatur Marsol, prope illam<br />
ecclesiam <strong>de</strong> Christinaco, et rogavit fieri ibi ecclesiam, et propter hanc causam donavit ad illum locum<br />
tertiam partem <strong>de</strong>cimi ecclesiæ <strong>de</strong> Castris. Facta vero est in prædicto monte ecclesia in honore sancti<br />
Jacobi apostoli.<br />
Acta sunt autem hæc in diebus domini Unaldi abbatis, in manu illius stipulatione subnixa, firmata,<br />
præsente Odgerio priore, et Garsia monacho, qui suo pru<strong>de</strong>nti ingenio adinvenit hoc, ut fieret anno<br />
Incarnationis Domini millesimo septuagesimo sexto, Gregorio Romanam Ecclesiam gubernante Papa<br />
septimus.<br />
Signum Garsiæ Arnaldi. S. Bertrandi <strong>de</strong> illa Garda. S. Aurigemmæ uxoris ejus.<br />
Ego vero Aurigemma trado me, et omne meum habere mobile quodcumque acquierere potuero in<br />
auro, et argento, vestimentis, lectualibus, animalibus, et vasis diversis, ita ut quamdiu vixero teneam<br />
et possi<strong>de</strong>am, et post finem meum sancto Petro et senioribus nostris monachis remaneat, et ipsi me<br />
honorifice sepeliant.<br />
1 Saint-Martin, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Loup (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Auvillar), sur la route<br />
d’Auvillar à Saint-Loup, non loin <strong>de</strong> la Garonne.<br />
154
104.<br />
1076<br />
Donation par Arnaud <strong>de</strong> Brunomont et Bella, sa femme, <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Michel,<br />
en Agenais, et par les frères Aspermont et Katurcinus, <strong>de</strong> l’autre moitié.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 126r-128v.<br />
C.<br />
Cum universæ utriusque testamenti, Veteris scilicet ac Novi paginæ sermone salutem hominum in<br />
rerum suarum esse distributione, suorum i<strong>de</strong>o assertione roborati, pariterque magnitudine <strong>de</strong>lictorum<br />
nostrorum vehementer stimulati, ego Vuillelmus Arnaldus <strong>de</strong> Brunomonte et uxor mea vocabulo<br />
Bella, necnon Arnaldus et Santius et Raimundus atque Vuillelmus filii mei, donamus Domino Deo<br />
Omnipotenti sanctoque principi apostolorum Petro, et loco ipsius Moisiaco, ubi præest domnus<br />
Hunaldus abbas, monachis quoque tam futuris quam præsentibus, medietatem illius ecclesiæ quæ<br />
apellatur et est in honore sancti Michaelis archangeli, cum medietate ecclesiastici, et mediate <strong>de</strong>cimi,<br />
sita in pago Aginnensi, quam á parentibus nostris huc usque in hæreditatem visi sumus possi<strong>de</strong>re, pro<br />
salute animarum nostrarum et omnium parentum nostrorum, vivorum atque <strong>de</strong>functorum, ita sicut á<br />
me <strong>de</strong>monstratum est.<br />
Dona itaque in circuitu ipsius ecclesiæ ædificationem domorum, et labores faciendos <strong>de</strong> honore<br />
meo, sicut ille fons <strong>de</strong> Illo Butig permanet et Lobaran hoc dividit indirectum, usque ad illam<br />
Podacam, et sicut cruces fixæ fuerunt per bodulas, usque ad fontem Vitalis, et sicut ille rivis dividit<br />
transiens hoc indirectum per campum Ostendi, et pergit indirectum usque intus in Casalar, et cum<br />
vertitur in supradictum fontem <strong>de</strong> Illo Butig.<br />
Propter tenentiam vero ipsius ecclesiæ accepit uxor mea <strong>de</strong> Garsia, monacho, cujus instinctu<br />
consilii factum est hoc, <strong>de</strong>cem solidos monetæ publicæ.<br />
Dono etiam sancto Petro ego ipse Arnaldus medietatem unius condaminæ, quæ est juxta fluvium<br />
Garonæ contra ean<strong>de</strong>m ecclesiam ad meridianam plagam.<br />
Dono etiam ad usus monachorum vel omnium ibi habitantium ipsum fluvium, ex utraque parte<br />
quantum infra terminos illius honoris <strong>de</strong>currere probabitur, per ipsam conventionem quæ supradicta<br />
est.<br />
Donamus Domino et sancto Petro, et monachis habitatoribus Moisiaci, nos duo fratres Aspermont<br />
et Katurcinus, aliam medietatem præfatæ ecclesiæ sancti Michaelis, cum medietate <strong>de</strong>cimi, cum<br />
consilio Garsiæ memorati Moisiacensis monachi, qui propterea firmiter donum istud conservaretur,<br />
<strong>de</strong>dit nobis <strong>de</strong>cem solidos, quod ita volumus et confirmamus.<br />
Quod si aliquis <strong>de</strong> progenie nostra Diabolo incitante voluerit hanc nostram donationem auferre<br />
sancto Petro, participetur pænis inferni cum furibus et sacrilegiis et prædonibus et omnibus qui<br />
o<strong>de</strong>runt Dominum.<br />
Nos vero subscriptione propriorum nominum quod Deo et ejus famulis donamus in æternum<br />
mansurum firmamus.<br />
Sig+ Guillelmi Arnaldi. Signum Bellæ, uxoris ejus. Signum Arnaldi et Sancii et Willelmi, filiorum<br />
meorum. Signum Arnaldi Oddonis <strong>de</strong> Labatuda. Signum Arnaldi <strong>de</strong> Illo Castlar. Signum<br />
Asperimontis. Signum Caturcini fratris ejus.<br />
Facta carta donationis istius anno Dominicæ Incarnationis millesimo septuagesimo sexto, regnante<br />
Philippo Francorum rege, Romananam regente ecclesiam Gregorio papâ septimo.<br />
155
105.<br />
[1073/1076]<br />
Notice sur la tentative <strong>de</strong> rattachement à <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> Saint-Cyprien en Périgord. – Lettre <strong>de</strong><br />
Guillaume <strong>de</strong> Montbron, évêque <strong>de</strong> Périgueux, <strong>de</strong>mandant à <strong>Moissac</strong> d’envoyer <strong>de</strong>ux moines<br />
pour réformer Saint-Cyprien.<br />
A. Original: ADTG, G 757 (Andurandy 7176).<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 7176.<br />
Edition: <strong>Moissac</strong> et l’Occi<strong>de</strong>nt, p. 265-266.<br />
A.<br />
Omnibus anc inscriptionem legentibus sit certum Sancti Cypriani abbatiam esse juris sancti Petri<br />
Moysiacensis. Istud autem ex radice firme veritatis ita <strong>de</strong>scendit. Ante annos igitur ferme XXX,<br />
Archambaldus quidam <strong>de</strong> senioribus canonicis sancti Cypriani factus est monachus in Moysiacensi<br />
cenobio, cujus familiaritate et benivolentia, reliqui canonici Moysiacum frequentare ceperunt, magis<br />
magisque in illius conventus amicitiam astricti, tum quia multum <strong>de</strong>vote et satis onorifice prout<br />
oportunum erat suscipiebantur ab eis, tum propter religionem quam inibi vi<strong>de</strong>bant. Ex hoc contigit ut<br />
plures <strong>de</strong> canonicis monachi apud Moysiacum fierent; etiam et ipse qui iis<strong>de</strong>m clericis abbas preerat,<br />
Elias scilicet canonicus beati Stephani Petragorice sedis. Qua <strong>de</strong> re permoti, domni predicte abbatie<br />
vi<strong>de</strong>licet Emeno et Arnaldus prepositus, suorum consensu militum inquisito et accepto, Moysiacum<br />
usque <strong>de</strong>venerunt. Et ut moris est societate fratrum in capitulo accepta totius congregationis caritatem<br />
imploravere, precibus ad<strong>de</strong>ndo preces, quatenus locum <strong>de</strong> quo sermo est, ad sanctitatis et<br />
meliorationis incrementum, in suum acciperent. Quibus seniores se hujusmodi verbo nequaquam<br />
adquiescere posse legaliter respon<strong>de</strong>runt, sine permissione episcopi Petragoricensis ad cujus diocesim<br />
i<strong>de</strong>m locus pertinere vi<strong>de</strong>tur, ne forte si aliter fieret contemptui <strong>de</strong>putarentur. Rursus Emeno et<br />
Arnaldus prepositus cognoscentes in hac sententia monachos immobiliter perstare, sic adjecerunt: «<br />
Patres karissimi, nostro precamur obtemperate consilio, et ut res planiori atque leviori procedat via,<br />
donum jam modo a nobis recipiatis neque diffidatis <strong>de</strong> episcopi assensu, illum etenim nobis<br />
consensum et vobis quod donamus procul dubio concessurum firmissime pascicimur. » Itaque<br />
concordia facta, exeuntes capitulum, quod ventilatum fuerat propria manu, cum Evangeliorum libro<br />
super altare, firmaverunt, testibus coram positis. Ac <strong>de</strong>in<strong>de</strong> quod constituerant completuri, in episcopi<br />
presentiam sese obtulerunt. Episcopus autem requisitus atque requirendo cognovit et super hoc<br />
A<strong>de</strong>mari voluntatem qui ejus<strong>de</strong>m loci prioris et confratrum ipsius hac <strong>de</strong> causa convenerant.<br />
Querebant enim et ipsi sub ordine monachorum renobilitari. Secutum est ut una cum consilio domini<br />
Lamberti, sedis ejus<strong>de</strong>m <strong>de</strong>cani, et aliorum qui a<strong>de</strong>rant canonicorum, et eorum petitioni assensum<br />
libentissime preberent. Quod ut firmius se<strong>de</strong>ret, proprias direxit episcopus litteras Moisiacensi<br />
intimans capitulo se nullominus prenominate donationi obsistere. Immo etiam quam libenter<br />
conce<strong>de</strong>re et multum precari quatenus <strong>de</strong> honestate ac restauratione loci suprascripti vigilanti<br />
elaborarent studio. Ceterum sicut quampluribus quam sepe evenit locis, nos non modicarum<br />
superabundantia tribulationum ab illius introitu retardavit. Interea beati Saturnini clerici contra nos<br />
nimis presumptuose agentes, nobis inconsultis, nostram invasere abbatiam, seculari tantum manu et<br />
potentia confisi. Quos ut a tam injusta pervasione compescerent, naturales ipsius ecclesie clerici illis<br />
ex parte Omnipotentis Dei et principis apostolorum Petri, necnon etiam episcopi sue sedis atque<br />
canonicorum, domni quoque abbatis Cluniacensis cujus congregationis erat domum, frequentata<br />
interdixerunt conclamatione. Quorum omnium timore, benivolentia ac reverentia auctoritate quoque<br />
postposita et quasi dicatur neglecta, in violentia nostram retinent rectitudinem.<br />
* * *<br />
156
W. 1 Petragoricensis ecclesie episcopus, omni congregationi Moysiacensis monasterii, salutem in<br />
Domino. Volo et omnimodo <strong>de</strong>precor ut amicus noster Siguinus monachus, et Raimundus simul cum<br />
eo, veniant et ad me <strong>de</strong>ferentes secum librum Kanonum quemcumque meliorem invenire potuerint, et<br />
sint mecum in festivitate sancti Frontonis, ita preparati ut recipiant locum sancti Cypriani, <strong>de</strong> quo<br />
fecerunt vestro loco et vobis donationem prepositus et Emeno sicut mihi ipsi dixerunt. Ego enim cum<br />
consensu Lamberti <strong>de</strong>cani et clericorum ecclesie mee laudo donationem illam, et volo ut predictus<br />
locus a vobis ordinatur in monasticho ordine, secundum consuetudines Cluniacensis monasterii et<br />
vestri in eternum.<br />
1 Guillaume <strong>de</strong> Montbron, évêque <strong>de</strong> Périgueux <strong>de</strong> 1073 à 1081.<br />
157
106.<br />
1077, dimanche<br />
Donation par Matfred <strong>de</strong> 4 <strong>de</strong>naira<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne en l’alleu <strong>de</strong> Pouget.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “un cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu): Doat<br />
128, f. 131r-132r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4313.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 69.<br />
B.<br />
Noverint omnes præsentes et futuri, quod ego Matfredus nomine dictus, pro anima mea et animabus<br />
prarentum meorum, patris vi<strong>de</strong>licet et matris, dono in consensu <strong>de</strong> quatuor <strong>de</strong>nairadis <strong>de</strong> vinea mea,<br />
quæ est in alodio illo <strong>de</strong> Pogent, 1 Domino Deo et sanctis ejus Petro et Paulo, ac loco Moysiaco et<br />
abbati et fratribus præsentibus et futuris, ita ut quamdiu ego vixero omni anno, in die Omnium<br />
Sanctorum, super altare sancti Petri, quatuor <strong>de</strong>narios, et post discessum meum unus filiorum meorum<br />
superponat, tali qui<strong>de</strong>m ratione ut si abbas vel fratres Moysiaci alicui voluerint dare aut impignorare,<br />
veniat et ponat super altare unam can<strong>de</strong>lam, et habeat in perpetuum, cui ego subscriptione nominis<br />
mei facio signum Matfredi. Signum Siguini monachi. Signum Willelmi secretarii.<br />
Facta carta anno Incarnationis Domini millesimo septuagesimo septimo, indictione <strong>de</strong>cima quinta,<br />
die dominica, regnante Philippo rege Francorum.<br />
C.<br />
L’an 1077. Matfredus donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> tout l’honneur ou heredité qu’il avoit eu <strong>de</strong><br />
ses parents au lieu dit Le Pojet par e <strong>de</strong> Bruguieres conf. d’un coté avec lheredité <strong>de</strong> Raimond Atgier<br />
& <strong>de</strong>scend par le chemin public & finit au ruisseau d’autre coté avec lheredité <strong>de</strong> Dignabert & <strong>de</strong> ses<br />
freres & finit au chemin public, & monte jusqu’au sommet <strong>de</strong> la montagne & vient prez <strong>de</strong> l’heredité<br />
d’arnaud d’esperte, & <strong>de</strong>scend par la valée jusques aud. ruisseau. Plus quatre dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne au<br />
meme terrain.<br />
N°. 4313.<br />
Note: voir également: année 1079, [27] juillet, samedi.<br />
1 Pouget, lieu-dit à 4 km à l’est <strong>de</strong> Bruyères, au-<strong>de</strong>ssus du Lembous.<br />
158
107.<br />
1078 (style <strong>de</strong> l’Annonciation), 14 mars, mercredi<br />
Donation par Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> possessions situées à Gandalou.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du<br />
début du XII e siècle: Doat 128, f. 129r-130v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 101.<br />
Edition: HGL, t. 5, col. 641-642.<br />
B.<br />
Omnipotentis Dei miseratione compunctus multorum peccatorum meorum multitudine, timens<br />
quoque <strong>de</strong> futuri judicii magna discussione, ego Willelmus Tolosanæ civitatis comes, rogatu fratrum<br />
Moisiacensium sedulo Deo famulantium quibus præest dominus abbas Unaldus, cum consilio<br />
optimatum sive consiliariorum meorum, <strong>de</strong>di Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo ac<br />
loco ipsorum Moissiaco supra jam memorato, pro anima mea et anima patris mei et matris meæ, <strong>de</strong><br />
meo comitali fisco, ortum illum, qui est in parrochia ecclesiæ illius quæ dicitur Vuandalor, et fontes<br />
sibi contiguos, et verdiarium illi conjunctum, sine aliqua retentione, ab integro totum. Dedi quoque<br />
similiter ibi<strong>de</strong>m casale ubi custos sive ortolanus possit ibi iugiter manere.<br />
Feci autem istam meam donationem in manu Attonis prioris, et Arberti cellararii, præsente<br />
conventu omnium fratrum, in tali qui<strong>de</strong>m convenientia, ut omni recurrenti anno die anniversarii patris<br />
mei et matris meæ pro illis fiat officium ac <strong>de</strong>cantetur missa mortuorum. 1<br />
Si quis vero istam meam donationem <strong>de</strong> progenie mea filius vel filia irritam facere voluerit ac <strong>de</strong><br />
usibus fratrum aufferre et in suam potestatem redigere, volo, opto, ut hic et in perpetuum fiant sub<br />
anathemate.<br />
Ut ergo firma et stabilis permaneat, manu propria subscribo atque consigno ac præsentes signent<br />
propriis nominibus volo. Signum Vuillelmi comitis. Signum Bernardi Gairal, et Willelmi Raymundi<br />
ad quorum curam ortus ille. Signum Willelmi Aimerici.<br />
Facta anno Incarnationis Domini millesimo septuagesimo septimo, feria quarta, ebdomada quarta<br />
in Quadragesima, secundo idus martii, regnante Philippo Francorum rege.<br />
1 La mémoire d’Adalmodis, comtesse <strong>de</strong> Toulouse, était célébrée à <strong>Moissac</strong> le 23 novembre, avec un officium et une iustitia:<br />
Wollasch, Synopse, t. 2, p. 654-655.<br />
159
108.<br />
1078<br />
Donation par Bernard, comte <strong>de</strong> Besalú, <strong>de</strong>s monastères <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Camprodón, <strong>de</strong><br />
Notre-Dame d’Arles-sur-Tech et <strong>de</strong> Saint-Paul <strong>de</strong> Fenouillet.<br />
A. Original: ADTG, G 725, n° 1 (original). Notice: Dufour 1972, p. 100-101.<br />
B. Acte récrit: G 726 (Andurandy 6350).<br />
C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />
D. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />
aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 136r-138r.<br />
E. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12773, p. 56-57.<br />
F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />
G. Analyse du XVIII e siècle dans un relevé d’actes d’un cartulaire perdu : ADTG G 588<br />
(Andurandy 1668).<br />
Editions: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3523; GC 1, Instrumenta, col. 39; HGL, 3, col. 396; Migne, PL<br />
159, col. 968-969; Galabert, Paléographie.<br />
A.<br />
OMNIBVS IN AETERNVM MANIFESTVM SIT, QVONIAM EGO BERNARDVS, comes Bisildunensis,<br />
vi<strong>de</strong>ns quedam monasteria quę mihi succe<strong>de</strong>bant ex propinquitate antecessorum et parentum meorum,<br />
a monastico ordine et regulari vita penitus <strong>de</strong>viasse, pro remissione peccatorum meorum atque<br />
remedio animarum patris mei et matris meę, in melius ordinare disposui. Hoc igitur salubri consilio<br />
accepto, auctoritate meorum hominum, dono sub legali <strong>de</strong>scripto Omnipotenti Deo sanctisque ejus<br />
apostolis PETRO ET PAVLO, loco Cluniaco, atque abbati venerando domno Hugoni et omnibus ejus<br />
successoribus, quandiu locus Cluniacus in ordine perstiterit, electionem et dominationem monasterii<br />
sancti Petri Campi Rotundi , 1 atque monasterii SANCTE MARIĘ quod dicitur<br />
Arulas , simulque monasterii sancti Pauli Vallosę , ut<br />
teneant et ordinent predicta monasteria secundum Regulam sancti Benedicti in perpetuum.<br />
Ut autem hec mea cessio stabilis permaneret, abbatiam Sancte Marię <strong>de</strong> Arulis ab illis qui in<br />
fevum adquisierant re<strong>de</strong>mi, scilicet a Gifredo, Narbonensi archiepiscopo, 2 C uncias auri, et ab<br />
Arnaldo Arnardi C uncias auri, et in vita sua dimisi ei <strong>de</strong> ipso honore capellaniam in ecclesia Sancti<br />
Petri <strong>de</strong> Albaniano, atque omnes fevos militum quos in Bisildunensi confinio Sancta Maria habebat,<br />
absque fevo Bernardi Adalberti et Willelmi Segarii. Similiter etiam abbatiam Sancti Pauli a Petro<br />
vicecomite Fenolensium, quam in fevo acquisierat, redimi C uncias auri, et dum vixerit dimisi ei <strong>de</strong><br />
ipso honore Sancti Pauli villam que dicitur Mauri. 3<br />
Insuper omnes malas consuetudines, botaticos, albergas atque traginas, et omnes torturas, quas ego<br />
actenus vel omnes antecessores mei in ipsis honoribus predictorum monasteriorum requirere<br />
vi<strong>de</strong>bamur, funditus dimitto.<br />
Istam siqui<strong>de</strong>m meam donationem, sicut jam dixi, ita jure perpetuo tenendam esse volo, et si quis<br />
eam, quod absit, violare temptaverit, sub judicio Romani Pontificis examinandum esse relinquo.<br />
Factum est autem hujus cessionis meę testamentum in manibus karissimi mei consobrini domni<br />
Hunaldi, abbatis Moysiacensis, anno Dominice Incarnationis M°. LXX°.VIII°, era M a .C a .X a .VI a ,<br />
Gregorio VII papa pontificatum Romę tenente, Philippo rege Francorum regnante.<br />
1 Les indications territoriales ont été interpolées par une autre main.<br />
2 Guifred, archevêque <strong>de</strong> Narbonne <strong>de</strong> .......<br />
3 Maury, à 8 km à l’est <strong>de</strong> Saint-Paul-<strong>de</strong>-Fenouillet.<br />
160
Testium vocabula qui hoc affirmaverunt subtus sunt scripta. Ego Bernardus comes affirmo ac<br />
propriis manibus consigno ita: (autre main) S.:+: Ponc Bliger. S.:+: Adalbet Iocber. S.:+: Arnal Geral.<br />
S.:+: Iocber pre[sbiteri].<br />
X P S : P A X : A E T . . . N<br />
G.<br />
Le Prieure N re Dame darularum dans les confins d’Elnes evesché dans le Roussillon le Monastere St.<br />
Pierre <strong>de</strong> Campredon au païs <strong>de</strong> Giron<strong>de</strong>s, Le Monastere S t Paul <strong>de</strong> Valloze dans L’Evesché <strong>de</strong><br />
Narbone, tout cella fut doné á l’abbé <strong>de</strong> Cluny par Bernard Comte <strong>de</strong> Bisil Dumis et á ses successeurs<br />
le droit <strong>de</strong>lection et domination, en suivant la regle <strong>de</strong> S t Benoist, lad. donation faite entre les mains<br />
d’unal abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l’an 1078. en original fol. 380. n° 1.<br />
161
109.<br />
1079, mars<br />
Ratification par Gausbert Grimard <strong>de</strong> la donation faite par Bernard d’Aigrefeuille d’un alleu<br />
situé dans le diocèse <strong>de</strong> Cahors, en la paroisse <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />
A. Original: ADTG, G 570 (Andurandy 4229). Parchemin, h. 113 mm, l. 275/258 mm. Notice:<br />
Dufour 1972, p. 101.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 67.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: HO NOR<br />
GAV BERTI<br />
GRI MARDI<br />
Noverint omnes tam presentes quam et futuri, quod ego, Gauzbertus Grimardi dono atque dimitto<br />
Dimino Deo et sancto Petro apostolo <strong>de</strong> Moysiaco, et omnibus monachis illic sibi servientibus,<br />
honorem illum quem Raimundus Bernardi <strong>de</strong> Acro Filio et frater ejus Willelmus, cum consensu<br />
omnium parentum suorum <strong>de</strong><strong>de</strong>runt sancto Petro 1 Gauzberti<br />
vocabulo Sarraceni quemqui<strong>de</strong>m nuncusque injuste auferebam, totum ab integro sicut est, ut<br />
numquam ego aut alius per me neque in vita mea neque post mortem auferre sancto Petro presumat.<br />
Est autem ipse honor in pago Caturcensi, in vicaria et in parrochia Sancti Ursicini.<br />
Feci autem hanc donationem vel pocius relaxactionem in manu domni Willelmi Auxiensi<br />
archiepiscopi, et in manu domni Hunaldi abbatis Moysiacensis, et in manu Siguini ipsius loci<br />
monachi, apud civitatem Caturcenam, in presencia multorum nobilium sive rusticorum.<br />
(autre main:)<br />
Ut autem firma permaneat hæc mea relaxatio manu astipulationis subscribo. S. Gauzaberti. S.<br />
Bernardi <strong>de</strong> Narces. Geraldi Bosonis.<br />
Facta carta guirpicionis in mense marcii, anno Incarnationis Domini M.LXX.VIIII, regnante<br />
Philippo Francorum rege.<br />
1 Interpolation.<br />
162
110.<br />
1079, avril<br />
Donation par Guillaume Poitevin et Arnaud Bégon, son frère, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong><br />
Sadillac, au diocèse <strong>de</strong> Périgueux.<br />
A. Original: ADTG, G 759 (Andurandy 7217).<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin ... contenans vingt-huit feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 143r-144v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 40.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle dans un relevé d’actes d’un cartulaire perdu : ADTG G 588<br />
(Andurandy 1663).<br />
Bibliographie: <strong>Moissac</strong> et l’Occi<strong>de</strong>nt, p. 269-273.<br />
A.<br />
Notum sit omnibus hominibus presentibus et futuris quod ego Willelmus Pictavinus et frater meus<br />
Arnaldus Bego, damus ęcclesiam sanctę Dei Genitricis Marię <strong>de</strong> Sediliaco, 1 quę est sita in pago<br />
Petragorico juxta mansum quod comes Ricardus apostolorum Petri et Pauli et ad locum Moysiacum<br />
<strong>de</strong>dit, ipsorum apostolorum et ad ipsum locum cedimus istam pro animabus parentum nostrorum<br />
ęcclesiam, cum consilio nobilium virorum nostri pagensium Bernardi Peregrini <strong>de</strong> quo abebamus, et<br />
Stephani militis nobilissimi, et domni Ysarni, et Geraldi Gavaldunensis, totam ęcclesiam cum<br />
cimiterio, cum toto <strong>de</strong>cimo, cum ęcclesiastico, sicut nos melius habemus, nec ullus homo per nos, tali<br />
conventu ut omni anno in vigilia Assumptionis Sanctę Marię anniversarium pro anima patris nostri<br />
celebretur. Et ego Raimundus Willelmi, et fratres mei Bernardus et Arnaldus, similiter medietatem<br />
illius ęcclesię supradicte quam habebamus <strong>de</strong> Willelmo Pictavino et introitum et exitum presbiteri<br />
justum et iniustum totum et ab integrum sicut nos habemus, nec ullus homo per nos, cum consilio<br />
Willelmi Pictavini et supradictorum virorum nobilium, damus Domino Deo et sanctis apostolis ejus<br />
Petro et Paulo, et ad locum Moysiacum sicut nos melius habemus nec homo per nos, ut teneant et in<br />
eternum possi<strong>de</strong>ant in seculum seculi.<br />
Et si quis hanc donationem violaverit, in infernum cum diabolo participetur.<br />
Facta carta ista in mense aprilis, regnante Philipo rege, et presi<strong>de</strong>nte Petragoricam se<strong>de</strong>m Willelmo<br />
episcopo, et Helia comite, anno Dominice Incarnationis M.LXX.VIIII.<br />
S. Guillelmi Pictavini. S. Arnaldi. S. Raimundi Willelmi, et fratrum ejus. S. Ysarni. S. Bernardi<br />
Peregri. S. Stephani. S. Geraldi <strong>de</strong> Gaval.<br />
D.<br />
Le prieuré <strong>de</strong> Sedilliac, dioc. <strong>de</strong> Perigueux, sous le titre <strong>de</strong> N. re Dame fut doné au Couvent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />
au mois <strong>de</strong> avril lan 10078.<br />
1 Sadillac (Dordogne, arr. Bergerac, canton Eymet).<br />
163
111.<br />
1079, [27] juillet, samedi 1<br />
Donation par Matfred <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Pouget dans la paroisse <strong>de</strong> Bruyères, et du mas du Masus<br />
Dei.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contennant<br />
vingt-quatre feuilles” (perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, f. 145r-147r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 11.<br />
B.<br />
Sicut vestrum monumenta <strong>de</strong>clarant, et mo<strong>de</strong>rnorum permulta testamentaria dona confirmant ob<br />
æternæ vitæ capiendam merce<strong>de</strong>m <strong>de</strong>legatum vi<strong>de</strong>mus <strong>de</strong> rebus propriis Christifi<strong>de</strong>les sanctis locis<br />
ibi<strong>de</strong>mque Deo servientibus pro sua suorumque salute facere donationem,<br />
ob hoc igitur ego in Christi nomine Matfredus et filii mei Siguinus et Dignebertus, cum concensu<br />
et voluntate Raimundi Jatgarii, et filiorum ejus Arnaldi et Geraldi, cedo Omnipotenti Deo et sanctis<br />
ejus apostolis Petro et Paulo, in monasterio Moisiaco, quod est situm in pago Caturcino super fluvium<br />
Tarnis, ubi vir venerabilis Hunaldus abbas præesse vi<strong>de</strong>tur maxime congregationi monachorum, cedo,<br />
inquam, hæreditatem meam quæ mihi successione parentum nostrorum evenit alodii jure, in loco<br />
vulgo <strong>de</strong>nominato <strong>de</strong> Illo Pojeto, 2 in parrochia <strong>de</strong> Brugerias. 3 Habet autem fines in se <strong>de</strong> una parte<br />
hæreditatem prædicti Raimundi Ratgerii, sicut <strong>de</strong>scendit per illam publicam stratam, et <strong>de</strong>terminatur<br />
usque in illam guttam <strong>de</strong>fluentem, et <strong>de</strong> alia parte hæreditatem Digneberti et fratrum ejus, sicut<br />
<strong>de</strong>terminatur usque alia strata publica et ascendit usque in verticem illius montis, et pervenit juxta<br />
hæreditatem Arnaldi <strong>de</strong> Illa Sparta 4 <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ndo per illam vallem usque in ean<strong>de</strong>m iamdictam<br />
guttam, quantumcumque ego inter istos fines visus sum habere, totum ab integro, dono ab hac die et<br />
<strong>de</strong>inceps, pro salute meæ animæ et omnium parentum meorum.<br />
Dono autem eo<strong>de</strong>m modo trahens me ipsum coram multis testibus, omnesque filios meos et filias<br />
jure dampnationes ei<strong>de</strong>m sancto Petro, et omnibus abbatibus et fratribus mutua successione in eo<strong>de</strong>m<br />
Sancti Petri monasterio Moisiaco manentibus, tam præsentibus quam et futuris, ut periuges<br />
successiones quamdiu nos nostræque sobolis posteritas superstes fuerimus in Dei et sancti Petri et<br />
senior in eo<strong>de</strong>m monasterio <strong>de</strong> gentium fi<strong>de</strong>litate, et ea quæ summa libertas est Dei serviture<br />
maneamus, vivamus et moriamus, confirmans itaque et ego supranominatus Raimundus Ratgerii<br />
simul cum consensu et voluntate filiorum meorum Arnaldi et Geraldi, hanc cessionis cartam annecto,<br />
donans ei<strong>de</strong>m Sancto Petro in præfato monasterio Moisiaco illum meum mansum vulgo Masus Dei<br />
nominatum, qui adhæret ei<strong>de</strong>m prædicto alodio. Accepi autem propter istam meam firmationem seu<br />
donationem a Geraldo Bosonis filio precium quod mihi et sibi satis complacuit, silicet quinquaginta<br />
quinque solidos. Qui vi<strong>de</strong>licet Geraldus hanc omnem donationem seu emptionem præfati honoris<br />
causa nepotis sui cujusdamve sororis filii nomine Geraldi ad opus sancti Petri adquisivit.<br />
Facta carta donationis istius in mense iulio, regnante Philippo rege, anno Dominicæ Incarnationis<br />
millesimo septuagesimo nono, die sabbato, luna vicesima tertia.<br />
Signum Matfredi, et filiorum ejus. Signum Raimundi Iatgerii, et filiorum ejus. Signum Raimundi<br />
et fratris ejus Geraldi.<br />
1 Datation sous toutes réserves. Le 23e jour <strong>de</strong> la lune tombe en réalité le 26 juillet 1079.<br />
2 Pouget, lieu-dit à 4 km à l’est <strong>de</strong> Bruyères, au-<strong>de</strong>ssus du Lembous.<br />
3 Bruyères, église à 2,5 km au sud <strong>de</strong> Cazes-Mon<strong>de</strong>rnard.<br />
4 Barthes Basses ? .. <strong>de</strong> Illas Parta ...<br />
164
112.<br />
[1079]<br />
Donation par Hugues Arnaud et ses frères <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> La Clotte.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu): Doat<br />
128, f. 139r-140r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 92.<br />
B.<br />
Ut cunctis fi<strong>de</strong>libus notum sit, volumus quo ego Hugo Arnaldi et fratres mei Pontius et Bernardus,<br />
honorem illum qui dicitur <strong>de</strong> Illa Clota, 1 quem actenus occulte, et quasi injuste visi sumus possi<strong>de</strong>re,<br />
totum sicut esse vi<strong>de</strong>tur, relinquimus Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo ac loco<br />
eorum Moysiaco monasterio, in manu domini Unaldi abbatis, cui post istam dimissionem bonum<br />
visum est, ut quamadmodum prius fuerat honor ille in nostra potestate permaneat, ita tamen ut pro<br />
cognitione hujus rei omni reccurenti anno in festivitate Omnium Sanctorum, super altare sancti Petri,<br />
duos solidos imponamus, nec quamdiu vixerimus, habeamus postestatem eum ven<strong>de</strong>re alicui vel<br />
impignorare, sed si ab hac vita sine liberis excesserimus, libere maneat Sancto Petro et monachis qui<br />
modo ibi sunt vel futuri sunt, sine contradictione cujuslibet hominis nostræ consanguinitatis sive<br />
alterius partis.<br />
Fecimus autem hanc nostram donationem in præsentia præfati domini Unaldi abbatis, coram<br />
multis aliis testibus, et signando manibus firmavimus.<br />
1 La Clotte, lieu-dit à 1,5 km au sud-ouest <strong>de</strong> Cazes-Mon<strong>de</strong>nard; La Clote, lieu-dit au nord <strong>de</strong> Saint-Matré (Lot, arr. .....).<br />
165
113.<br />
[vers 1080]<br />
Bulle du pape “Serge IV”, exhortant les chrétiens à aller défendre le Saint-Sépulcre.<br />
(faux)<br />
A. Original XI e siècle: Paris, BN, Collection Baluze, vol. 380, n° 2. Notice: Dufour 1972, p. 101.<br />
B. Copie du XVII e siècle: ADTG, G 538(1) (Andurandy 10).<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 10.<br />
Indiqué: Jaffé, n. 3972.<br />
Edition: J. Lair, Choix <strong>de</strong> pièces inédites. Encyclique <strong>de</strong> Sergius IV, relative à un projet <strong>de</strong><br />
croisa<strong>de</strong>, in: Bibliothèque <strong>de</strong> l’Ecole <strong>de</strong>s Chartes 18 (= tome troisième, quatrième série) (1857), p.<br />
246-253.<br />
Bibliographie: Alexan<strong>de</strong>r Gieysztor, The Genesis of the Crusa<strong>de</strong>s: the Encyclical of Sergius IV<br />
(1009-1012), in: Medievalia et humanistica, t. 5 (1948), p. 2-23; t. 6 (1950), p. 3-34.<br />
NOTE: Si Lair accepte sans problèmes l’authenticité <strong>de</strong> l’acte, Gieysztor y reconnaît un faux et le date à<br />
l’extrême fin du XI e siècle, au moment <strong>de</strong> la visite à <strong>Moissac</strong> du pape Urbain II (1096). Sur <strong>de</strong>s bases<br />
paléographiques, Dufour propose soit une fourchette 1075-1080, soit juillet 1088, date <strong>de</strong> la donation, par<br />
“l’abbé Serge”, <strong>de</strong> La Salvetat du Saint-Sépulchre (voir ci-après).<br />
A.<br />
Sergius, episcopus, servus servorum Dei, omnibus catolicis regibus, archiepiscopis, episcopis,<br />
abbatibus, præsbiteris, diaconibus, subdiaconibus omnibusque in clero constitutis, ducibus,<br />
marchionibus, comitibus majoribus ac minoribus, in Dominum Omnipotentem perpetuam spem<br />
habentibus, salutem carissimam et benedictionem apostolicam.<br />
Cum nos, precioso Filii sanguine Domini nostri Jesu Christi re<strong>de</strong>mptos agnoscimus, magis ac<br />
magis eum benedicere et conlaudare sedulique magna humilitate hostias placabiles ei <strong>de</strong>bemus<br />
offerre. Nam multa, dilectissimi filii, Dominus humiliter pro nobis pertulit, ut nos a faucæ <strong>de</strong>monum<br />
liberaret illesos: alapas, verbera, spineam coronam, crucem mortemque pro nobis sustulit, et tercia<br />
die, sicut sacra testatur istoria, resurrexit a mortuis, vi<strong>de</strong>ntibusque discipulis, ad etheream arcem<br />
reversus est cum gloria Patris.<br />
Nonnulli igitur, fratres, ipsius amore ducti, eun<strong>de</strong>m locum quem ipse propriis tetigit pedibus usque<br />
actenus querentes, et Montem Calvarii, in quo nos suo sanavit livore, Montemque Oliveti venerantes,<br />
præcipue tamen sepulchrum in quo jacuit omni <strong>de</strong>votione colentes, proprias <strong>de</strong>serentes patrias, in<br />
laboribus et erumnis, in vigiliis multis, in fame et siti, in frigore et nuditate, ut Paulus per<br />
Hierosolimitam et extraneam terram, Jesu Christi non cessabat sequi vestigia, temporales possessiones<br />
vitantes, suam tantummodo crucem tollentes, quatenus discipuli fierent et, ut præceptum est, post<br />
Jhesu, viam calcarent cum sola cruce. Suum nobis Christus [c]ommissit sepulchrum per quod nonnulli<br />
penitentes coeleste capiebant regnum.<br />
Cognitum omnibus christianis facimus quod a nuntiis processit ad Se<strong>de</strong>m Apostolicam ex Orientis<br />
partibus: sanctum Re<strong>de</strong>mptoris Domini nostri Jesu Christi sepulchrum <strong>de</strong>structum est ab impiis<br />
paganorum manibus <strong>de</strong> vertice usque ad fundamentum. Pro cujus <strong>de</strong>structione universa sancta<br />
æcclesia vel urbs Roma turbata est et in immmensa lamentatione posita est. Un<strong>de</strong> amodo totus in<br />
lamentationibus existat orbis et in magnis populus contremiscat suspiriis. Somnum ab oculis meis<br />
auferam, et cor meum merori socium ponam, quia numquam legimus neque per Prophetam, neque per<br />
Psalmistam, neque per Doctorem sepulchrum Re<strong>de</strong>mptoris <strong>de</strong>structum fuisset, sed usque in finem<br />
166
permansisset. Sed per Prophetam manifestatur: “Et erit sepulchrum ejus gloriosum 1 usque in<br />
sempiternum”.<br />
Sciat igitur Christiana intentio qui ego, si Domino placuerit, pro memetipso cupio pergere ex<br />
marino littore ad omnes Romanos hortare cuntus vel qualiscumque Christianus nobiscum volunt<br />
pergere, ut gente Agarena, Domino auxiliante, cum omni ostilitate <strong>de</strong>si<strong>de</strong>ro interficere, et sanctum<br />
Re<strong>de</strong>mptoris sepulchrum restaurare incolomes. Non vos, filii, marinus terreat tumor aut bellicosus<br />
expavescat furor. Nam divinitus promissum est: “Qui presentem pro Christo perdi<strong>de</strong>rit vitam, que<br />
jam non <strong>de</strong>ficit inveniet futuram”. 2 Est enim hæc pugna non <strong>de</strong> paupere regno, sed dominio<br />
sempiterno. Nostrum quippe est inchoare, adhuc autem Domini est vindicare. Istum etenim seculum<br />
transituri sumus. Ac pugnemus contra inimicos Domini, ut cum ipso gau<strong>de</strong>re valeamus in coelo. Recte<br />
vi<strong>de</strong>tur utique fieri suscipiamus vestrum consilium et adiutorium, inspirante enim divina clementia,<br />
nos omnes cunctique Italie seu Venetie et cives Genuæ cum vestra merce<strong>de</strong> <strong>de</strong> omni populo, in isto<br />
anno, mille volumus instruere navibus, cum quibus eamus in Syriæ partibus, ut vindicemus<br />
Re<strong>de</strong>mptorem et ejus tumulum. Jamjamque judices strenui alta penetrate vestrorum<br />
oculi, recogitate diem judicii, ubi, cum Christo s[i be]ne agitis, gaudia cuncta possi<strong>de</strong>bitis. Venite,<br />
filii, <strong>de</strong>fendite Dominum et re[gnum] acquirite æternum. Spero, credo et fortissime teneo qui, per<br />
virtutem Domini nostri Jesu Christi, nostra erit victoria, sicut fuit in diebus Titi et Vespasiani, qui Dei<br />
Filii mortem vindicaverunt et adhuc baptismum non receperunt, sed, post victoriam, ad imperialem<br />
honorem Romanorum pervenerunt et <strong>de</strong> suis peccatis indulgentiam perceperunt. Et nos, si taliter<br />
fecerimus, sine dubio in vitam æternam perveniemus.<br />
Notum vobis facimus quia multum populo que sunt <strong>de</strong> civitate secus litus maris positos jam<br />
invenimus fi<strong>de</strong>lissimos nobis, suam <strong>de</strong>rexerint epistolam quia ex parte vendunt sua, ob it filios et<br />
parentum affinitate dimittunt, naves laborant, armas fabricant et, per omnia exercitia et ingenia, se<br />
præparant transmarino littori exhibere queant. Sanctum sepulchrum ulcisci satagunt, et sicut<br />
Evangelista narrat adimplere <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rant, quia scriptum: “Si quis <strong>de</strong>reliquerit patrem aut matrem aut<br />
filios aut uxores aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet, et vitam eternam possi<strong>de</strong>bit”. 3<br />
Per omnia vobis admonendo mandamus <strong>de</strong> salute animarum vestrarum ut in bonis præficiatis opere.<br />
Beatus Petrus apostolus oves sibi commissas ac nos admonere curavit dicens: “Humiliamini sub<br />
potenti manu Dei, ut vos exaltet in tempore tribulationis”. 4 Item dicit: “Sobrii estote et vigilate, quia<br />
Adversarius vester Diabolus, tanquam leo rugiens, circuit quærens quem <strong>de</strong>voret. Cui resistite fortes<br />
in fi<strong>de</strong>”. 5 Fi<strong>de</strong>s sine operibus mortua est. 6 Est enim fi<strong>de</strong>s recta [<strong>de</strong>clinare] a malo et facere bonum.<br />
Illud tamen scire et intelligere <strong>de</strong>bemus quod ante adventum Domini Salvatoris Diabolus regnabat in<br />
mundo, qui mortis imperium tenebat et omnis populus, peccatores et justi, exeuntes <strong>de</strong> corpore in<br />
infernum <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>bant, pro eo quod primus homo Adam in Paradiso transgressus fuit mandatum Dei.<br />
Sed quomodo Deus vidit quod totus mundus perierat, misertus est generi humano, misit Filium suum,<br />
factum sub lege, natum ex muliere, ut eos qui sub lege erant redimeret. Descen<strong>de</strong>re dignatus est Filius<br />
Dei a se<strong>de</strong> Patris, hoc est Verbum in utero beatæ Mariæ Virginis, et sic per humilitatem venit ut<br />
vinceret Diabolum, mortis Auctorem, liberaret genus humanum per crucem. Si tanta Deus pro nobis<br />
pertulit, qui est sine peccato, quanto magis <strong>de</strong>bemus nos sustinere propter peccata nostra.<br />
Volumus et jubemus, pro salute animæ vestræ, ex auctoritate Dei Omnipotentis et sanctorum<br />
omnium, sive nostræ monitionis, ut omnis ecclesia et provincia, loco et populi, majores et minores,<br />
inter se pacem habeant, quia sine pace nemo potest Deo servire, sicut ipse ait ad apostolos: “Pacem<br />
meam do vobis, pacem meam relinquo vobis. 7 In pace vos dimisi, in pace vos inveniam”. Et in alio<br />
loco: “Beati pacifici, quoniam Filii Dei vocabuntur”. 8 Et Filius Dei incipit vocari qui pacificus esse<br />
jam cepit, non Filius Dei dici qui pace noluerit amplecti. Negat sibi Patrem Dominum habere, qui<br />
pacificus esse contemnit. Pax Christi ad salutem proficit sempiternam, pax quæ in Diabolo est, ad<br />
1 Isaïe 11,10.<br />
2 D’après Marc 8,35; Luc 17,33 et textes parallèles.<br />
3 Matthieu 19,29.<br />
4 1 Pierre 5,6.<br />
5 1 Pierre 5,8-9.<br />
6 Jacques 2,26.<br />
7 Jean 14,27.<br />
8 Matthieu 5,9.<br />
167
perpetuam perveniet perditionem, sicut Juda imitatus est qui pacem tradidit Dominum Re<strong>de</strong>mptorem,<br />
osculum amarum dando animæ.<br />
Et vos, filii carissimi, habeatis pacem perfectam, ut adquiratis vitam eternam. Et qui taliter non<br />
fecerit et non adimpleverit, sicut supra legitur, sciat se non esse catholicum vel recepturum a Domino,<br />
quia, propter pacem et orationem omnium Christianorum, <strong>de</strong> Re<strong>de</strong>mptoris sepulchro volumus habere<br />
victoriam et sine fine cum ipso regnare in sæcula. Idcirco quicumque venire vult in isto prelio<br />
Domini, ut supra diximus, veniat nobiscum. Qui autem id explere non voluerit, adiutorium faciat<br />
personaliter ad naves laborandas et ad ad arma preparando, et nobis transmittat per manum Joannis<br />
episcopi et isti tribuat solamen ut bannum perficerint possint pontificale, quatenus ipse sit in consilio<br />
pacis et numeretur in numero <strong>de</strong>fensorum Dei. Sit omnibus nuntius noster commendatus, vel cum<br />
nostros apices recepturis, ut quando ad nos per divinum auxilium ille reversus fuerit, multimodas<br />
grates Deo et vobis referre valeamus.<br />
VALETE, VALETE, UBIQUE, SEMPER IN DOMINO.<br />
168
114.<br />
1081, samedi<br />
Donation par Etienne Hugues <strong>de</strong> Castelou <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> son honneur <strong>de</strong> Castelou.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu) du<br />
début du XII e siècle: Doat 128, f. 162r-163v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 618.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 96.<br />
B.<br />
Sciant et cognoscant omnes in quorum manibus carta ista <strong>de</strong>venerit, quod ego Stephanus Hugo <strong>de</strong><br />
Castlo dono Domino Deo Omnipotenti et sanctis ejus apostolis ejus Petro et Paulo, ac loco ipsorum<br />
Moysiaco monasterio et monachis ibi<strong>de</strong>m habitantibus, pro remedio animæ meæ et omnium<br />
parentorum meorum, <strong>de</strong> honore meo quem habeo in supradicto loco <strong>de</strong> Castlo, quantum mihi placuit<br />
terras scilicet et vineas, cultas et inclutas. Clauditur autem ipse honor <strong>de</strong> utroque latere duobus rivis, et<br />
<strong>de</strong> supra via sive strata publica <strong>de</strong> illa Barreira inferis, quantum inter istos fines ego habeo, et sicut<br />
Petro monacho Sancti Petri ostendi et <strong>de</strong>signavi, totum trado in potestate sancti Petri et suis monachis,<br />
in tali qui<strong>de</strong>m conventione ut si mihi contigerit uxorem accipere et <strong>de</strong> ea filium habere, medietas illius<br />
honoris filio meo sit, et altera medietas Sancto Petro; sin autem <strong>de</strong> legitima uxore mihi filius non<br />
fuerit, totus honor remaneat Sancto Petro, et in tali pacto, ut si ego voluero fieri monachus recipiant<br />
me cum isto et alio honore quem illis donabo.<br />
Feci autem istam meam donationem et conventionem primum in manu Petri monachi <strong>de</strong> Baort,<br />
coram multis testibus, et firmavi coram eis, et ipsi a me rogati firmaverunt. Postea vero in capitulo<br />
Moysiacensi firmavi, in præsentia seniorum, et ipsi acceperunt me in suis benefactis suorumque<br />
locorum.<br />
Signum Stephani Ugonis. Signum Willelmi Cat. Armad.<br />
Facta donatio anno Incarnationis Domini millesimo octuagesimo primo, secundum Dionisium,<br />
feria septima, regnante Francorum rege, papatum Romanæ ecclesiæ gubernante.<br />
C.<br />
96. Etienne Hugues <strong>de</strong> Castlo donne au monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> terres & vignes dans led. lieu <strong>de</strong><br />
Castlo. L’an 1081. Led. Castlo est dans la paroisse <strong>de</strong> l’herme.<br />
169
115.<br />
1081, janvier<br />
Conversion <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> Narces et donation <strong>de</strong> son alleu <strong>de</strong> La Belur, paroisse <strong>de</strong> Saint-<br />
Aureil, au pays <strong>de</strong> Quercy.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 160r-161r.<br />
C. Autre version d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e siècle:<br />
Doat 128, f. 164r-166r.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4304.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 63.<br />
B.<br />
Hoc sciant, volo, omnes qui hanc cartam donationis legerint vel audierint, quod ego Bernardus<br />
cognomento <strong>de</strong> Narces una cum consensu et voluntate uxoris meæ nomine Petronillæ, et omnium<br />
filiorum meorum, scilicet Willelmi, Bernardi et Stephani atque Hugonis, R. Geraldi et multorum<br />
nobilium vicinorum et parentum meorum, trado me ipsum Omnipotenti Deo et sancto Petro et sancto<br />
Benedicto, in manu Siguini modo, 1 ut monachus efficiar in monasterio Moissiaco, ubi Unaldus abas<br />
præesse vi<strong>de</strong>tur illi congregationi monachorum.<br />
Dono autem Deo et sancto Petro in eo<strong>de</strong>m monasterio Moissiaco aliquantulum <strong>de</strong> hæreditate mea,<br />
quæ mihi contingit <strong>de</strong> successione parentum meorum, scilicet alo<strong>de</strong>m meum qui est in pago<br />
Caturcino, in parrochia sancti Aurelii, ubi vocabulum est <strong>de</strong> La Belur, 2 totum quantum habere visus<br />
sum, aut ullus homo per me, sine ulla retinentia, dono jure cessionis et prædicto monasterio, pro<br />
anima mea, et pro animabus parentum meorum omnium viventium et <strong>de</strong>functorum, ut ab hodierno die<br />
et <strong>de</strong>inceps, ut monachi in prædicto loco sancti Petri habitantes habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant in<br />
servicio sancti Petri, et suo sine ulla contrapellatione cujusquem viventis super terram.<br />
Si quis vero maligna cupiditate <strong>de</strong>ceptus extiterit, qui hanc meam donationem quocumque ingenio<br />
inquietare voluerit contra voluntatem abbatum et monachorum in eo<strong>de</strong>m loco <strong>de</strong>gentium, caveat ni<br />
iram Dei incurrat sicut Datan et Abiron aliena rapientes 3 aut cum Juda Scariotis, qui per avaritiam<br />
tradidit Filium Dei.<br />
Et ut mea conventio seu donatio firma stabilisque permaneat, proprio ore et viva voce coram<br />
plurimis testibus afirmo.<br />
Sig+ Bernardi <strong>de</strong> Narces, qui istam conventionem et donationem firmavit. S+ Petronillæ uxoris<br />
ejus. Sig+ Willelmi et Bernardi et et Ugonis et Geraldi filiorum suorum. Sig+ Bernardi<br />
<strong>de</strong> la Olmia. 4 Sg+ Gauzberti et Poncii fratris ejus, <strong>de</strong> Sancto Genesio. 5 Sg+ Bernardi Arnaldi, et<br />
Raimundi fratris ejus, <strong>de</strong> Sancto Genesio. S+ Arnaldi <strong>de</strong> Rosed. S+ Geraldi et Raimundi fratris ejus.<br />
Facta ista donatio in mense Ianuario regnante rege Francorum Philippo, anno ab Incarnatione<br />
Domini millesimo octuagesimo primo.<br />
1<br />
lisez: monacho.<br />
2<br />
Peut-être La Bourrelie, près <strong>de</strong> Saint-Aureil, sur la commune <strong>de</strong> Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />
3<br />
Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
4<br />
Lolmie, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Laurent-Lolmie, sur le Lendou.<br />
5<br />
Saint-Géniès, lieu-dit et cimetière (donc ancienne église) à 2,5 km à l’est <strong>de</strong> Montcuq (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />
170
116.<br />
[1081], 28 mars<br />
Bulle du pape Grégoire VII, chargeant l’abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> réformer l’abbaye <strong>de</strong> Lézat.<br />
A. Original: ADTG, G 722 (acte marqué n° 9).<br />
Bibliographie: P. Ourliac, L’abbaye <strong>de</strong> Lézat vers 1063, in: <strong>Moissac</strong> et l’Occi<strong>de</strong>nt, p. 167-180.<br />
A.<br />
Gregorius episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio abbati Mosyacensi, Cluniacensis ordinis,<br />
Caturcensis doecesis, salutem et apostolicam benedictionem.<br />
Arnaldus <strong>de</strong> Casalibis, monachus monasterii Lesatensis, Cluniacensis ordinis, Tholosane diocesis,<br />
pro se et Sancti Germerii, 1 Montis Rodonis 2 et quibusdam aliis prioribus monasterio subiectis ei<strong>de</strong>m<br />
ac magna parte monachorum ejus<strong>de</strong>m monasterii, et Willelmus Attonis monachus, pro abbate ac<br />
reliquis monachis ejus<strong>de</strong>m loci, nobis exponere curaverunt, quod cum olim ad communem petitionem<br />
eorum venerabilis frater noster Viennensis archiepiscopus tunc in partibus illis apostolice sedis<br />
legatus, 3 monasterium ipsum, quod in spiritualibus et temporalibus collapsum graviter existebat,<br />
mandasset per Tholosanum episcopum reformari, <strong>de</strong>mum quia per eun<strong>de</strong>m Tholosanum hæc quedam<br />
statuisset ibi<strong>de</strong>m plene non extiterat reformatum, Soranus episcopus 4 dum in eis<strong>de</strong>m partibus<br />
legationis officio fungeretur, abbati Soricensi et ejus collegis correctionem et reformationem<br />
monasterii memorati commisit. Un<strong>de</strong> fuit nobis hinc in<strong>de</strong> humiliter supplicatum, ut cum abbate ipso et<br />
suis collegis propter exceptionem contra eos a predicto abbate ac monachis sibi adherentibus<br />
monasterii Lesatensis oppositam, vi<strong>de</strong>licet quod i<strong>de</strong>m Soranus postquam revocatus fuerat a nobis,<br />
monasterium ipsum per eos mandaverat reformari in negotio proce<strong>de</strong>re differentibus prefati<br />
monasterii hucusque reformatio fit protracta eam tibi, cui dictum monasterium dicitur immediate<br />
subesse, ne occasione dissensionis hujusmodi ad extremam exinanitionem illud <strong>de</strong>duci contingat<br />
commitere curaremus. Quocuta discretioni tue per apostolica scripta mandamus quatinus personaliter<br />
acce<strong>de</strong>ns ad ipsum et <strong>de</strong> statu ejus diligenter inquiretis, habendo pre oculis solum Deum auctoritate<br />
nostra corrigas tam in capite quam in membris et reformes ibi<strong>de</strong>m que correctionis et reformationis<br />
officio noveris indigere. Contradictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita<br />
compescendo.<br />
Datum Lateranis, V kalendis aprilis, pontificatus nostri anno quarto<strong>de</strong>cimo. 5<br />
1<br />
Saint-Germier <strong>de</strong> Muret, dépendance <strong>de</strong> Lézat.<br />
2<br />
Montredon.<br />
3<br />
Warmond <strong>de</strong> Vienne. Voir: RHE 40 (1944/1945), p. 187-200.<br />
4<br />
Johannes Soranus, consacré en 1074.<br />
5<br />
L’année est fausse: Grégoire VII n’a régné que douze ans.<br />
171
117.<br />
1081, mai<br />
Donation par Hugues Bernard, <strong>de</strong> biens à Layrac, Montescot, Saint-Christophe, Meauzac,<br />
<strong>Moissac</strong> et Boudou, et oblation <strong>de</strong> son fils Bernard.<br />
A. ADTG, G 571 (Andurandy 3339). Parchemin, h. 13,5 cm, l. 34,6 cm.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3339.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: HONORES BERNARD<br />
VGONIS<br />
Notum sit omnibus hominibus tam futuris quam presentibus in quorum manibus hæc donationis meę<br />
<strong>de</strong>scriptio venerit, quod ego dictus Ugo Bernardi dono Domino Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et<br />
abbatibus et monachis ipsius loci, ut teneant et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum omnes subscriptos honores<br />
sicut melius habui et tenui ego ipse et antecessores mei, et <strong>de</strong>nominatim omnem honorem qui evenit<br />
michi per uxore mea Beatrice.<br />
Dono etiam filium meum nomine Bernardum beato Petro, ut monachus sit in ipso monasterio<br />
Moysiaco, pro salute animę meę et matris suę jam dictę Beatricis, et pro remissione peccatorum<br />
omnium parentum nostrorum.<br />
In primis, <strong>de</strong> ecclesia Beatę Marię <strong>de</strong> Alariaco, et <strong>de</strong> omnibus ad ipsam pertinentibus, atque <strong>de</strong><br />
manso illo <strong>de</strong> Boszac quartam partem. In ipsa villa <strong>de</strong> Alariaco, <strong>de</strong> illa condamina ubi dicitur <strong>de</strong><br />
Triara, et <strong>de</strong> illo honore qui appellatur <strong>de</strong> Scorga Tinea, et <strong>de</strong> ipsa mansione et locale et <strong>de</strong> omni<br />
honore quem Bernardus Geraldi habebat et tenebat in ipso Alairaco omnem medietatem.<br />
De illa æcclesia Sancti Stephani <strong>de</strong> Monte Escoth et <strong>de</strong> omnibus ad ipsam æcclesiam pertinentibus<br />
quartam partem. De toto illo alodio quem supradictus Bernardus Geraldi possi<strong>de</strong>bat in ipsi parroechia<br />
<strong>de</strong> Monte Escoth, mediam partem.<br />
De illis duobus mansibus qui sunt in parroechia Sancti Christophori <strong>de</strong> Plebegio quos tenebant<br />
Arnaldus Arveus et Genesius Arveus <strong>de</strong> supradicto Bernardo, ...at dono medietatem.<br />
In illis duobus mansibus <strong>de</strong> Melzago quos tenebant Bernardus Mangul et Benedictus Adalberti <strong>de</strong><br />
predicto Bernardo, simili modo dono medietatem.<br />
Et in ipsa villa <strong>de</strong> Moysiaco, in platea illa que appellatur vulgo <strong>de</strong> Mala Vetula, 1 <strong>de</strong> illis sęx<br />
casalibus quos ego ipse et antecessores mei <strong>de</strong> manu abbatis regularis tenuimus, similiter totam<br />
medietatem.<br />
De illo manso <strong>de</strong> Bodor, ubi dicitur <strong>de</strong> Illo Perpres, medietatem quarti et oblię.<br />
Hos igitur omnes honores sicut superius dixi et scripta habentur et sicut melius ego ipse et<br />
antecessores mihi per quos ego habui et tenui, habere et tenere vi<strong>de</strong>bantur, totum et ab integro dono et<br />
confirmo Sancto Petro in monasterio predicto Moysiaco et omnibus habitatoribus ejus, ut habeant et<br />
possi<strong>de</strong>ant in perpetuum.<br />
Hanc donationem ita habendam et tenendam Willelmus Siccherius laudavit et firmavit in manibus<br />
et in presentia Hunaldi abbatis et Arnaldi sacristę et in presentia Oddonis Sanctę Marie et Arnaldi<br />
Gauzberti et Oddonis clerici, et aliorum multorum hominum . 2<br />
Facta donatio ista anno Dominicę Incarnationis M°.LXXX°.I°, mense madio, regnante Philippo<br />
Francorum rege, Alexandro papa.<br />
S. Ugonis Bernardi, qui hanc donationem feci et scribere mandavi. S. Bernardi <strong>de</strong> Volojul. S.<br />
Oddonis clerici. S. Stephani clerici.<br />
1 Rue Malaveille.<br />
2 Renvoi en bas <strong>de</strong> la charte.<br />
172
118.<br />
1081<br />
Donation par la vicomtesse <strong>de</strong> Brulhois, faite à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny, <strong>de</strong>s église <strong>de</strong> Mansonville et<br />
<strong>de</strong> Cursol.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6456.<br />
B.<br />
..... et Adalerdis Vicomtesse <strong>de</strong> Brouillois donna á L’Abbé hugues & au Convent <strong>de</strong> Cluny l’Eglise <strong>de</strong><br />
Mansonville & <strong>de</strong> Cursol avec leurs <strong>de</strong>pendances. L’an 1081.<br />
N.° 6456.<br />
173
119.<br />
[1082], 5 juillet<br />
Donation par Bernard Raimond <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Saint-Maurin, en Agenais, en vue <strong>de</strong> sa réforme<br />
par Cluny et <strong>Moissac</strong>.<br />
A. Original: ADTG 744 (Andurandy 6819). Charte très abîmée.<br />
B. Autre version en copie du milieu du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire: ADTG, G 569<br />
II, f. 8r-8v.<br />
C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />
D. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12751, p. 552-553 + p. 769.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6819 (se rapporte à A).<br />
NOTE: cette donation ne figure pas dans le <strong>Cartulaire</strong> <strong>de</strong> Cluny, édité par Bernard et Bruel.<br />
A (charte partiellement pourrie et lacuneuse, linéation marquée par /)<br />
Mention dorsale tardive: 1082. Donatio loci Sti Maurini facta a Bernardo Raymundi D.<br />
Hugoni abbati.<br />
[Quoniam inter] ALIA QVE HVMANO GENERI AD AVXILIVM DIVINA PROVIDENTIA / [clementer providit<br />
sanctorum etiam patrocin]ia mis[ericorditer con]cessit, 1 quapropter ego BERNARDVS cognomento<br />
Raimundi, una cum consilio senioris mei domni ... / ... meorum, aliorum quoque bonorum virorum et<br />
sapientium michi consiliatorum, trado et concedo ... / ... meorum vivorum ... mortuorum, Domino Deo<br />
Omnipotenti et sanctis apostolis ejus PETRO ET PAVLO ac loco ipsorum CLVNIACO mona... / ... subdi...<br />
illius manentibus, tam futuris quam presentibus, successoribus quoque suis abbatibus dispositioni<br />
vi<strong>de</strong>licet eorum ac provi... / ... situm in pago Aginnensi, vocitatum <strong>de</strong> Sancto MAVRINO, quod michi<br />
evenit ex successione parentum meorum ... / ... pago vel vi a... .nbuscumque locis adquisitis sive<br />
adquirendis, scilicet ut ab eis juste regatur ad disponatur. / ...luniac... loco iu... ...ve i<strong>de</strong>m domnus<br />
abbas HVGO vel omnes illius successores possi<strong>de</strong>ant, quatenus religio ad d... / ... ..etur.. ..tur. Nam ut<br />
scire volentibus notum sit, locus ipse Sancti MAVRINI tanta infamia ex... / ... ..ni ... ind... us. Vn<strong>de</strong><br />
etiam ex raritate ejus<strong>de</strong>m loci incolarum monachorum vi<strong>de</strong>licet ... / ... et consilio senioris mei ac<br />
consanguinei domni HVNALDI abbatis Moysiacensis, ... / per ... ictus abbas Clunienis HVGO et<br />
monachi Clunienses me et uxorum meam atque fi.... /<br />
Si quis ... post me futuri sunt vel alius aliquis cujuslibet potestatis aut dignitatis hanc meam<br />
cessionem / confirm... ...serit, rogo, moneo, sua<strong>de</strong>o ut prenominatus abbas H[ugo], missa legatione<br />
domno Ro... / ... ..o usque libere Cluniaco locus ipse restituatur.<br />
Ut ergo hec donatio mee cession[is] / ....<br />
Sig+ Garsindis, uxoris ejus. Sig+ Arnaldi episcopi. Sig+ Arnaldi ... (Sig+ Raimundi <strong>de</strong> Plariel). 2<br />
Facta donatio ista III° Nonas mensis Jvl... /<br />
... ppo FRANCORUM rege, (autre main:) se<strong>de</strong>m vero apostolicam domno papa Gregorio VII<br />
guberna... 3<br />
B.<br />
Divinis institutionibus informati, eorum quoque pre<strong>de</strong>cessorum assertionibus edocti, credmus et<br />
confitemur peccata humanis excessibus commissa, post puram confessionem et veram penitentiam a<br />
1<br />
Phrase complétée d’après l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Saint-Geny <strong>de</strong> Lectoure et <strong>de</strong> Saint-Clar, 1074.<br />
2<br />
Interpolation.<br />
3 er<br />
Eléments <strong>de</strong> datation: Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> (1059) 1060 à 1108; Grégoire VII, pape <strong>de</strong> 1073 à 1085.<br />
174
Deo misericorditer posse dimitti, et largitionibus plurimarum elemosinarum non diffidimus posse<br />
redimi.<br />
Idcirco, ego Bernardus cognominato Raimundi, una cum consilio et voluntate Hugonis<br />
vicecomitis, amore Dei Omnipotentis et animę meę, seu omnium parentum meorum vivorum ac<br />
mortuorum salutis causa, cedo Omnipotenti Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo ac loco<br />
Moysiaco et domno Hunaldo seniori meo et parenti, ejus<strong>de</strong>m monasterii abbati, necnon et omnibus<br />
sibi subditi fratribus, ac successoribus eorum omnibus abbatibus scilicet et monachis ibi<strong>de</strong>m nunc et<br />
in futuro secundum Regulam sancti Benedicti <strong>de</strong>gentibus atque ordine et <strong>de</strong>vota fi<strong>de</strong>litate loci et<br />
abbatis Cluniensis commanentibus, monasterii Sancti Maurini martiris, quod mihi evenit ex<br />
patrimonio parentum meorum, quodque etiam est situm in pago Aginnensi, cum omnibus apenditiis<br />
suis in eo<strong>de</strong>m territorio et in aliis ubique locis circumquaque jam adquisitis vel adhuc adquirendis, ut<br />
semper ab eis juste regendo ordinetur, et isto qui nunc preesse ibi rite vi<strong>de</strong>tur, abbate Otgerio vivente,<br />
cujus voluntate et industria facta est datio ista, et per successiones omnium generationum et temporum<br />
tenendo possi<strong>de</strong>atur.<br />
Ita tamen ut me vivente habitatores prenominati cęnobii Moysiacensis abbates vi<strong>de</strong>licet et monachi<br />
me sibi familiarem amicum et vicinum habeant et recognoscant.<br />
Si quis vero successorum vel parentum meorum seu quislibet viventium hanc meam cessionem<br />
quam ob melio rationem illius loci jam dicti Sancti Maurini coram idoneis testibus cor<strong>de</strong>, ore, manu,<br />
roborando confirmo, violando disrumpere aut inquietare attemptaverit aut a potestate et ordine<br />
habitantium in prefato Moysiaco monasterio quamdiu ipsi secundum Deum et secundum tenorem<br />
Cluniensium consuetudinum, se et eun<strong>de</strong>m locum disponere voluerint, ab Omnipotenti Deo et ab ejus<br />
apostolis quibus hec donatio in oblatione offertur, se judicandum recogitet, et ęternis suppliciis cum<br />
Diabolo et sociis ejus quicumque fuerit ille, se dampnandum sciat.<br />
Ut autem hec necessio meę firma permaneat, coram testibus firmo.<br />
(Une main du XVIII e siècle a ajouté:)<br />
Actum anno MLXXXII ut constat ex chronico ms. Moyssiacensi.<br />
E.<br />
Charte lacerée pourrie & <strong>de</strong>chirée dans laquelle on peut distinguer ce qui est mis cy aprez, il semble<br />
que c’est une Donation en faveur <strong>de</strong> l’Abbé <strong>de</strong> Cluny du lieu & abbaye <strong>de</strong> St. Maurin qui avoit êté<br />
pillé et saccagé & les moines Massacrés: On y lit sur une ancienne cotte: 1082. Donatio loci S ti<br />
Maurini facta a Bernardo Raimundi D. hugoni Abbati.<br />
N° 6819.<br />
175
120.<br />
1082, août<br />
Donation par Bernard Guillaume d’Arriols cum suis <strong>de</strong> l’église Saint-Cirice <strong>de</strong> Cumont.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 167r-169v.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 313-314.<br />
B.<br />
Multis modis, multisque mensuris volens consulere Deus casibus humanis plura uti ægris medicus<br />
remedia contulit sanitatis. Ex quibus singulare ac præcipium suis præceptis ostendit unum,<br />
helemosinæ scilicet largitionem, un<strong>de</strong> quis accipere mereatur peccatorum suorum remissionem,<br />
dicens inter cætera suorum præceptorum documenta: date helemosinam, et ecce vobis munda sunt<br />
omnia. 1 Illud etiam: facite vobis amicos <strong>de</strong> mammona iniquitatis, ut, cum <strong>de</strong>feceritis, recipiant vos in<br />
æterna tabernacula. 2<br />
Hæc et his similia cogitans, ego Bernardus Guillelmus cognomento <strong>de</strong> Arriols, quæ divinis litteris<br />
inserta relatu virorum sapientium contigit me agnoscere, et cre<strong>de</strong>re fi<strong>de</strong> certa, simulque anxius <strong>de</strong><br />
salute animæ meæ, ne velut operum bonorum sterilis apparerem in conspectu ejus in novissima die,<br />
qui judicaturus est orbem in æquitate, dono et in perpetuum possi<strong>de</strong>ndum trado Domino Deo<br />
Omnipotenti, sanctisque apostolis ejus Petro et Paulo, ac loco ipsorum Moisiaco monasterio,<br />
monachis quoque ibi<strong>de</strong>m habitantibus tam præsentibus quam futuris, quartam partem ecclesiæ sancti<br />
Cirici vocabulo <strong>de</strong> Cucmonte, cum consilio et consensu uxoris meæ atque volontate filiorum meorum<br />
Guillelmi et Arnaldi, necne Raimundi, quæ mihi jure hæreditario per successionem parentum meorum<br />
obvenerat, taliter ut ab hodierno die et <strong>de</strong>inceps nullus <strong>de</strong> progenie mea sancto Petro auferre au<strong>de</strong>at.<br />
Karolus vero <strong>de</strong>dit aliam medietatem ipsius ecclesiæ <strong>de</strong> Cucmont, cum consilio Agenonis, et filii<br />
sui Raimundi, sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco, et accepit pro hoc viginti quinque solidos.<br />
Aliam quartam partem <strong>de</strong>dit Raimundus Bernardi <strong>de</strong> Fenils, cum consilio uxoris suæ, et accepit<br />
pro hoc unam mulam <strong>de</strong> monachis Moisiaci.<br />
Et ut si aliquis <strong>de</strong> illorum generatione tollere velit, particeps sit pænis illorum, qui res Ecclesiæ<br />
tollentes Dei justo juditio dampnantur in inferno, nisi redi<strong>de</strong>runt pænitendo.<br />
Facta carta donationis ista anno Dominicæ Incarnationis millesimo octuagesimo secundo, in mense<br />
augusto, regnante Philippo Francorum rege, pontificatum autem Romanæ Ecclesiæ administrante<br />
papa Gregorio.<br />
Signum Bernardi et uxoris ejus. Signum Willelmi et Arnaldi et Raimundi.<br />
Confirmation.<br />
Post non multum temporis hanc ipsam medietatem ecclesiæ <strong>de</strong> Cucmont sicut Karolus et Ageno<br />
donaverunt, et firmaverunt sancto Petro, ita etiam firmavit et donavit cum filiis suis Vuillelmo<br />
Argannado et acceperunt a Leberone septuaginta quinque solidos, et a monachis sancti Petri duas<br />
libras argenti ut habeant et possi<strong>de</strong>ant ipsi monachi imperpetuum.<br />
1 Luc 11,41.<br />
2 Luc 16,9.<br />
176
121.<br />
[1072/1082]<br />
Donation par un groupe <strong>de</strong> donateurs, <strong>de</strong>s églises <strong>de</strong> Saint-André <strong>de</strong> Tescou et <strong>de</strong> Saint-Martin<br />
<strong>de</strong> Long Pech, et <strong>de</strong> la colline <strong>de</strong> La Peyrière, en Albigeois.<br />
A. Original: ADTG, G 679 (Andurandy 5528).* Charte trouée et abîmée.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 129, f. 77r-78v.<br />
C. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 5527 et 5528.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 228-229 (d’après B).<br />
A .<br />
NOTVM SIT OMNIBVS HOMINIBVS IN QVORVM MANIBVS HÆC CARTA DESCRIPTIONIS DEOD DVRANNVS RAIMVNDI, et frater ejus Bernardus, et Matfredus Paparot, et Genesius et Atto<br />
fratres ejus, et Amelius or ejus Garsindis, et Raimundus Hugo <strong>de</strong> Gotenes et uxor ejus, et<br />
Dalmazius et uxor ejus, et Guita Amelii, et Bernardus <strong>de</strong>runt unanimes<br />
ęcclesiam Sancti Andree <strong>de</strong> Tesco, in pago Albiensi sitam, totam ab integro, omnem sci<br />
<strong>de</strong>cimum, et quicquid ad jus æcclesiasticum pertinet, Domino Deo et sancto Petro, et ejus locis<br />
rabilibus Cluniaco, et super fluvium Tarni sito, et totum alodium illut, sicut sunt<br />
valles <strong>de</strong>super ecclesiam, et <strong>de</strong> Seroncel, usque in Tascun.<br />
I<strong>de</strong>m ipsi omnes predicti cum eis<strong>de</strong>m uxoribus suis <strong>de</strong><strong>de</strong>runt æcclesiam sancti Martini <strong>de</strong> Longo<br />
Pogio cum omni æcclesiastico et quicquid ad jus æcclesiasticum pertinet, cum ipsa condamina, et cum<br />
ipso pogio qui dicitur <strong>de</strong> Illa Peireira, ubi est nunc æcclesia fundata. Similiter autem <strong>de</strong><strong>de</strong>runt ipsi in<br />
his ambabus parrochis monachis et omnibus ibi<strong>de</strong>m secum in domo sua manentibus, in bocis qui sunt<br />
in eis<strong>de</strong>m alodiis, quantum eis opus fuerit in focis et in edificiis, in pascuis, in exitibus, in reditibus, in<br />
fontibus, in rivis et viis, ita ut nunquam neque a vicariis, neque a silvariis, a ipsi aut sui homines<br />
qui secum abitant in aliqua causa constringantur.<br />
Acceperunt autem isti donatores pro hac re <strong>de</strong> sancto Petro et <strong>de</strong> Unaldo abbate, et <strong>de</strong> Pontio<br />
Amelii monacho, qui hec adquisierunt C.XX.V. solidos, et duas sellas obtimas.<br />
Sig+ Duranni et Bernardi fratri ejus. Sig+ Matfre Paparot et Genesii et Atonis fratrum ejus, qui<br />
donationem istam firmaverunt, et cartam donationis ISTAM FIRMARE FECERVNT.<br />
(autre main)<br />
Gausfre (effacé)<br />
Guilabertus <strong>de</strong> la Gariga misit in pincnus Poncio Emelio monaco unam vineam per tres solidos.<br />
* * *<br />
(troisième main)<br />
Notum sit omnibus hominibus quod Guitardus Amelii ad novissimum placitum quod habuit cum<br />
Poncio Amelio, relinquit Domino Deo et sancto Petro Moysiacensis totum illum honorem, ab integro,<br />
quem anciparabat aput Sanctum Andream infra terminos vallium, in dominicaturam monachorum<br />
divi<strong>de</strong>ntium. Pro hac autem guirpitione <strong>de</strong><strong>de</strong>runt ei seniores sui escambium unum mansum in Poig<br />
Domsen (Donisen ?). Similiter a La Peirera. Ad eun<strong>de</strong>m jam dictum placitum reliquit quę habebat<br />
omnia, exceptis duobus casalibus, et ipsos <strong>de</strong>bebat monachis perfeu (?) servire.<br />
S. Amelii Ugonis. S. Amelii mancipii.<br />
* * *<br />
(cet alinéa ne figure que dans B:)<br />
177
Hanc donationem superius dictam laudavit et confirmavit Arnaldus cognomento Eschac, in diebus<br />
quando Rothgerius abbas regebat Moisiacensi monasterium. S. Rothgerii supradicti. S. Bernardi<br />
prioris. S. Ysarni Bernardi, laici, et Bernardi Ermengau.<br />
178
122.<br />
1083, mardi 5 septembre<br />
Donation faite à Cluny et à <strong>Moissac</strong> par Armand et Adémar, d’un lieu situé sous le château <strong>de</strong><br />
Bruniquel, en vue <strong>de</strong> la construction d’un monastère.<br />
A. Original: ADTG, G 667 (Andurandy 5239).<br />
B. Copie: ADTG, G 667 (Andurandy 5240).<br />
C. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />
1656), p. 11-13.<br />
D. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />
E. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 170r-172r.<br />
F. Autre version d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 173-176r.<br />
G. Autre version d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f. 177r-180v.<br />
H. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />
I. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 44.<br />
Edition: GC 1, Instrumenta, p. 39.<br />
A .<br />
Mention dorsale ancienne: SIVRACO NOVO:<br />
LEGIBVS INSTRVCTI DIVINIS, ATQVE ECCLESIASTICE SANCTIONIS ROBORATI EXEMPLIS, CREDIMVS ET<br />
CONFITEMVR IMPIETATES atque <strong>de</strong>licta humanis excessibus commissa, helemosinarum largitate,<br />
simulque bonorum operum assiduitate per Dei dispositionem posse redimi, atque mundari: ipsa<br />
veritate quæ Deus est attestante, quæ ait: date helemosinam, et omnia munda sunt vobis. 1 Et iterum<br />
Scriptura: fili, inquit, benefac semper, et Deo dignas oblationes offer: memor esto, quoniam mors non<br />
tardat, et testamentum inferorum manifestabitur tibi. 2 His etiam aliorumque divinorum eloquiorum<br />
ammonitionibus provocati, nos vi<strong>de</strong>licet Armannus et A<strong>de</strong>marus vicecomites cognominati, auxiliante<br />
Domino provi<strong>de</strong>mus, atque disponimus pro omnibus peccatis nostris, ex facultatibus propriis noviter<br />
monasterium construere, ad honorem ipsius Omnipotentis Dei, et memoriam beatissimorum Petri et<br />
Pauli apostolorum principum, quibus a Domino collata est potestas ligandi atque solvendi, procul<br />
dubio pro <strong>de</strong>fensione et melioratione nostrorum tam corporum quam animarum, simulque pro remedio<br />
animarum parentum nostrorum, atque omnium tam vivorum quam <strong>de</strong>functorum fi<strong>de</strong>lium. Igitur<br />
instinctu et consilio multorum nobilissimorum virorum, nos prenominati vicecomites A<strong>de</strong>marus<br />
scilicet atque Armannus concedimus atque donamus jure perpetuę cessionis Domino Deo, sanctę<br />
scilicet et individuę Trinitati, sanctissimisque ejus apostolis PETRO ET PAVLO et locis ipsorum<br />
CLUNIACO atque MOYSIACO, simulque abbatibus venerandis domno HVGONI et domno VNALDO, et<br />
omnibus eorum successoribus abbatibus, et monachis in supradictis locis Deo in perpetuum<br />
servientibus, locum ad hoc pręelectum atque constitutum. Et est locus ipse in Katurcensi pago, in<br />
territorio subtus ipsum BRVNICHILDVM castrum, inter flumina VERE ET AVARIONIS, ipsum locum<br />
cum universis appendiciis et adjacenciis suis, quicquid ibi vel alias ad hoc opus <strong>de</strong>signavimus et<br />
donavimus, vel adhuc daturi sumus, et quodcumque ipsius loci abitatores, cum Dei auxilio, inibi<br />
adquirere potuerint, ut ita teneant et possi<strong>de</strong>ant coenobiorum supradictorum Cluniacensium et<br />
Moysiacensium habitatores, in proprio alo<strong>de</strong> jure perpetuo.<br />
1 Luc 11, 41.<br />
2 Siraci<strong>de</strong> 14,11-12.<br />
179
Damus etiam, et sub legali <strong>de</strong>scripta et firma corroboratione, illum mansum nostrum dictum <strong>de</strong><br />
Monte Argillo in dominicatura propria, cum omnibus finibus suis, ingressibus et egressibus, in<br />
proprio alo<strong>de</strong> possi<strong>de</strong>ndum.<br />
Hęc autem omnia cum universis reditibus suis, quantum a nobis <strong>de</strong>monstratum est, vel quantum in<br />
futuro, Deo annuente, adquisitum ibi fuerit, scilicet in terris, vineis, aquis, silvis, pratis, cultis sive<br />
incultis, totum ab integro cum ingressibus et egressibus suis, ita concedimus et donamus firma et<br />
stabili cessione supradic absque ulla omnino retentacione, ut ita<br />
habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant fi<strong>de</strong>liter per cuncta succe<strong>de</strong>ntia tempora, tali quoque conditione, ut<br />
neque nos, neque ullus umquam homo nostrę vel alicuius generationis, potestatem aliquam in<br />
supradictis honoribus requirat, neque justiciam, neque vicariam, aut aliquam violentiam inferre<br />
presumat ipsius loci habitatoribus, quantum infra ipsos terminos <strong>de</strong>signatum est, sed libera atque<br />
quieta hæc omnia supradicta servis Dei in ęternum permaneant. Laudamus etiam et donamus, ut<br />
quicumque <strong>de</strong> beneficiis et <strong>de</strong> fevis quę <strong>de</strong> nobis tenent aliquid dare voluerint, ejus<strong>de</strong>m loci in<br />
perpetuum teneant et possi<strong>de</strong>ant habitatores.<br />
Volumus etiam atque rogamus <strong>de</strong> his omnibus privilegium fieri a domno Pappa Romanæ æcclesię,<br />
ut firma et stabilis hæc nostra helemosina semper permaneat. Quam si quis violare presumpserit, vel<br />
aliquo modo inva<strong>de</strong>re tentaverit, sentiat se esse damnandum et nunc et in perpetuum.<br />
Hæc autem facta sunt cum consilio et auctoritate domni Geraldi Katurcenæ æcclesię pontificis,<br />
anno scilicet Dominicę Incarnationis M.LXXXIII, regnante Philippo rege FRANCORVM, domno<br />
GREGORIO VII pontificatum Romanæ æcclesię tenente anno X, mense Septembrio, feria III, id est<br />
nonas ipsius mensis, luna XVIIII, indictione VI, ERA M.C.XXI.<br />
Sig+ Armanni et A<strong>de</strong>mari vicecomitum. Sig+ Raimundi Amelii. Sig+ Pontii Matfridi. Sig+<br />
Raterii. Sig+ Matfredi Amelii. Sig+ Amelii Fustini. Sig+ Bernardi filii sui, et Hugonis fratris sui. Sig+<br />
Arnaldi <strong>de</strong> Nairiaco, et filiorum ejus. Sig+ Petri, Stephani et fratrum ejus. Sig+ Bernardi Hugonis et<br />
fratrum ejus.<br />
180
123.<br />
1083, octobre, lundi<br />
Donation par Raymond Gausbert <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Lapeyrouse.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />
1656), f. 3-5.<br />
C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />
D. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-huit feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 185r-187v.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />
F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 45.<br />
Editions: Müssigbrod, p. 231-232; Georges Passerat, Lafrançaise au commencement <strong>de</strong> son<br />
histoire, in: BSATG 115 (1990), p. 184-185.<br />
B.<br />
De ecclesia que dicitur PETROSA.<br />
Omnis homo justicie atque rectitudinis perfectissimus exsecutor sicut scripture testantur, <strong>de</strong>bet sua<br />
libenter tribuere, aliena vero nequaquam sibi audacter vendicare. Qui enim precipit nostra dare, ipse<br />
aliena nobis proibet retinere. hujus ergo justicie sectator secundum possibilitatem meam, ego in Dei<br />
nomine dictus Raimundus Gauzberti, cum consilio multorum nobilium, bonorumque virorum, red<strong>de</strong>re<br />
dispono Domino Deo et sanctissimis ejus apostolis Petro et Paulo in monasterio Moysiaco, quandam<br />
ecclesiam sui juris quam pater meus nomine Gauzbertus in fevum adquisivit, quamvis injuste <strong>de</strong><br />
Willelmo 1 episcopo atque ispsius Moysiacensis abbatie dicto abbate. Scilicet pro salute et remedio<br />
anime ipsius patris mei, matris mee, atque omnium parentum meorum tam vivorum quam<br />
<strong>de</strong>functorum fi<strong>de</strong>lium. Igitur hoc salubri consilio accepto ego jam dictus Raimundus, una cum uxore<br />
mea Aldiardis et filiis meis reddo, relinquo atque restituo Omnipotenti Deo et sanctissimis ejus<br />
apostolis Petro et Paulo et supranominato loco Moysiaco et domno Hunaldo abbati, cunctisque ejus<br />
successoribus et monachis omnibus tam futuris quam presentibus in eo<strong>de</strong>m monasterio Deo in<br />
perpetuum servientibus, supradictam ecclesiam sancte MARIE <strong>de</strong> illa Petrosa dictam, cum omni suo<br />
ecclesiastico honore et tercia parte <strong>de</strong>cimi simulque cum aliis onoribus ibi<strong>de</strong>m a nobis <strong>de</strong>terminatis<br />
necnon ad hoc consignatis, ut ita habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant ipsi monachi in perpetuum. Sane pro<br />
hac mea elemosina accipio a supradicto abbate et ipsis monachis simili modo cum testatoria<br />
<strong>de</strong>scriptione munus mihi multum <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rabile, unum scilicet pauperem in elemosina semper teneri,<br />
atque omni recurrenti anno anniversarium patris mei more sollempni in ipso monasterio fieri. Post<br />
meum vero discessum ipsum anniversarium pro me et eo<strong>de</strong>m patre meo simul in unum persolvi. Sed<br />
in societate atque familiaritate sua propter hanc meam cessionem susceperunt me et omnes mihi<br />
propinquos tam viventes quam <strong>de</strong>functos. Est autem ipsa ecclesia in pago Caturcino, in confinio silve<br />
que vulgo dicitur <strong>de</strong> Francor, super flumen quod nominatur Ambolas, et apud antiquos dicta est ad<br />
ipsam Capellam. Hanc vero ecclesiam cum his que supra nominavimus ad ipsam pertinentibus et cum<br />
omnibus que ipsi monachi per Dei adiutorium ibi adquirere potuerint in terris, vineis, silvis, aquis,<br />
pratis, cultis atque incultis, egressibus sive ingressibus, ita reddo atque concedo, sicut jam<br />
supradictum est, prelibato monasterio atque ejus habitatoribus in perpetuum.<br />
Si quis autem maligno spiritu ductus hanc meam donationem violare temptaverit, aut <strong>de</strong> potestate<br />
beati Petri quacumque occasione ipsam ecclesiam vel aliquid <strong>de</strong> supradictis meis elemosinis auferre<br />
vel minuere voluerit, ipse qui<strong>de</strong>m a Domino Deo in perpetuum sentiat se esse dampnandum, nisi<br />
statim satisfaciens in<strong>de</strong> resipiscat, insuper veniant filii mei atque alii propinqui mei et potentia sua<br />
1 Lisez: Duranno.<br />
181
estituant ab integro sancto Petro ut participes sint mee hereditatis et legales propter hoc maneant<br />
here<strong>de</strong>s.<br />
Facta cessio danationis hujus anno Dominice Incarnationis M.LXXX°III°, domno Gregorio VII<br />
pontificatum Romane ecclesie tenente anno X, regnante Filippo Francorum rege, mense octobris, feria<br />
II, indicione VI, hera M.C.XX.I.<br />
Nomina eorum qui hujus donationis testes existunt ista sunt: inprimis ego ipse suprascriptus<br />
Raimundus laudo et confirmo, pleno sensu et incolumni memoria. hujus attestationis <strong>de</strong>scriptione, S.<br />
Aldiardis uxoris ipsius suprascripte. S. Raimundi filii sui, et alii filii sui dicti Polverelli. S. Willelmi<br />
Ingelberti nepotis ejus. S. Gauzberti nepotis ejus. S. Raimundi <strong>de</strong> Peroga. S. Geraldi Guillelmi <strong>de</strong> illa<br />
Petrosa.<br />
182
124.<br />
[1082/1083]<br />
Donation par Isarn, évêque <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> l’abbaye Saint-Sernin <strong>de</strong> Toulouse.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 53vb et f. 158va.<br />
C. Copie <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 168rb, et 169vb-<br />
170va.<br />
Editions: Catel, Mémoires <strong>de</strong> l’Histoire du Languedoc, p. 873-874; Gallia Christiana, t. I,<br />
Instrumenta, acte X, col. 10-11; Migne, PL 159, col. 981-983; Magnou, p. 873-874.<br />
C.<br />
In nomine Dei Patris omnipotentis et Filii et Spiritu Sancti, in quo quiquid facimus in verbo vel opere,<br />
facere iubemur, et qui totius boni inicium est et finis. Ad noticiam presencium ac <br />
subscribitur hec convenencia, quam ego Ysarnus Dei gracia Tholose episcopus statuto et firmo, cum<br />
Hunaldo abbate Moyssiaci, <strong>de</strong> loco Sancti Saturnini, quem ego laudo et commito domno Hugoni,<br />
abbati Cluniacensi, et Hunaldo suprascripto abbati, ut ibi Deo sub monastica regula omni tempore<br />
serviatur.<br />
Hoc vi<strong>de</strong>licet pacto, quod habendum [michi] semper retineo quartam partem omnium oblacionum<br />
ecclesie supradicti martiris, et proprium custodiam altaris, et victum ipsius custodis <strong>de</strong> claustro<br />
accipiendum, et domum ad opus custodis prope hostium ecclesie, ad placitum meum. Retineo quoque<br />
clavem sepulcri martiris et clavem ante altare Sancti Asciscli. Et <strong>de</strong> omnibus que in predicta ecclesia<br />
acquirentur a populo, retineo terciam partem ad opera ecclesie, et terciam partem episcopi, et unum<br />
cubitum can<strong>de</strong>le episcopalem, et aliud prepositi, et aliud <strong>de</strong>cani, et aliud sacriste, et aliud ad opera<br />
ejus<strong>de</strong>m ecclesie, et luminaria ad prandium michi neccessaria, que ex consuetudine habere soleo. Et<br />
tota opera fabrice ecclesie suprascripte retineo in dominio dum vivo. Post obitum meum, convenit<br />
inter nos ut medietas ipsius operis ecclesie remaneat in potestate Sancti Stephani et canonicorum<br />
ejus<strong>de</strong>m sedis. Consummata vero fabrica predicte ecclesie, medietas omnium oblacionum prefate<br />
ecclesie, illarum scilicet rerum que consueverunt dividi inter episcoporum et opera et congregacionem<br />
ejus<strong>de</strong>m loci, sit Sancti Stephani et episcopi ac canonicorum ipsius sedis. Retineo eciam pascum<br />
quem recipere soleo in festo sancti Saturnini, sicut constitutum est, et terciam partem omnium rerum<br />
que pro sepultura mortuorum predicte ecclesie conferentur vel dabuntur, ultra V solidos. Retineo<br />
similiter michi dum vixero omnem honorem prepositure, <strong>de</strong>canie, sacrastanie; post obitum meum<br />
quicquid ex predictis honoribus solent tenere layci per manum episcopi, remaneat Sancto Saturnino.<br />
Retineo et omnes staciones festivitatum sicut antiquitus sunt constitute fieri apud se<strong>de</strong>m.<br />
Retineo eciam hoc laudante et conveniente Hunaldo abbate predicto et congregacione loci, ut<br />
quicumque ex civitate voluerit sepeliri in cimiterio nostre sedis, sine omni calumpnia <strong>de</strong> contradicione<br />
recipiatur ac sepeliatur ibi. Omnia hec suprascripta ego Ysarnus episcopus jam supranominatus<br />
retineo ad opus Sancti Stephani, nostre sedis, et ad meum opus et canonicorum ejus<strong>de</strong>m sedis, preter<br />
laycalem fevum [quem post obitum meum] superius dixi, ut sit Sancti Saturnini. Et ex omnibus<br />
istis que michi et sedi mee atque canonicis meis retineo, convenit inter nos ut nichil numquam<br />
impediam neque alias transfundam, neque ullam difficultatem immittam contra se<strong>de</strong>m meam et<br />
canonicos ipsius sedis. Similem convencionem facio <strong>de</strong> omnibus illis que remanent juris Sancti<br />
Saturnini.<br />
Propter hoc placitum et [convencionem] propter constitucionem supradicti ordinis quia episcopus<br />
prenominatus Hysarnus consenciit et permittit institui monasticam regulam in loco Sancti Saturnini,<br />
ego Guillermus, Tholosanus comes, dono ac laudo ac firmo ipsi episcopo Hysarno, ut propter<br />
excommunicacionem apostolici vel ejus legati numquam contrapellem illi honorem episcopatus,<br />
neque inferam ullam vim. Et propter hoc i<strong>de</strong>m placitum, dono et firmo illi ut ab hodierno die <strong>de</strong> nullo<br />
clerico accipiam justiciam, qui habitet in suburbio vel in civitate, posquam habuerit in capite coronam.<br />
183
Nec accipiam justiciam <strong>de</strong> baiulo nec <strong>de</strong> servientibus suis qui sint in civitate vel in burgo. Hec omnia<br />
sicut in hec carta scriptas ita dono ego, supradictus comes, et laudo et firmo Deo et Sancto Stephano<br />
predicte sedis et episcopo Ysarno prenominato atque canonicis ejus<strong>de</strong>m sedis presentibus ac futuris, et<br />
ut numquam [hoc] irrumpere possim, sed semper firma stabilitate teneam et fi<strong>de</strong>liter observem in<br />
nomine sancte fi<strong>de</strong>i, osculatus sum prescriptum episcopum Ysarnum et canonicos ejus<strong>de</strong>m sedis.<br />
Preterea constituimus et perpetua observacione diffinimus ut in prenominato loco Sancti Saturnini<br />
numquam instituatur abbas, sed semper habeat et teneat illum cum priore suo suprascriptus abbas<br />
Cluniensis ac successores ejus, per manum episcopi et canonicorum ejus sedis, exceptis illis que<br />
superius nominatim expressa retentis ad opus episcopi et canonicorum ejus sedis, salva auctoritate<br />
ipsorum.<br />
Hoc totum factum est in presencia Hunaldi suprascripti abbatis, et Arnaldi abbatis Sancti Audardi,<br />
et Petri prioris Sancti Stephani, et Raymundi ejus<strong>de</strong>m loci canonici, et Petri Benedicti, et Poncii Bernardi <strong>de</strong> Lavaura, et Ysarni Revel, et Poncii Ebrardi.<br />
184
XXX.<br />
17 août 1084<br />
Donation <strong>de</strong> Saint-Michel Archange à Toulouse, à l’abbé Benoît et à frère Robert.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle dans un relevé d’actes d’un cartulaire perdu : ADTG G 588<br />
(Andurandy 1663).<br />
B.<br />
Pierre comte <strong>de</strong> Tolose du consentement <strong>de</strong> sa femme, et <strong>de</strong> Roger et <strong>de</strong> Ramon ses enfans, dona les<br />
revenus á St. Michel archange près le Chateau <strong>de</strong> Tolose á l’abbé Benoit, et á frere Robert anacorete.<br />
l’an 10084. et le 16 e <strong>de</strong>s Kalen<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 7 bre . n° 2.<br />
(suit une notice sur une donation ultérieure)<br />
185
125.<br />
1085, 17 mai<br />
Donation <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Lastonar.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 15v.*<br />
C. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />
B.<br />
Sciendum est quod ego Erzo <strong>de</strong> Fonte, et ego Iohannes Donat, pro re<strong>de</strong>mptione peccatorum<br />
nostrorum, et pro animabus parentum nostrorum, consilio et voluntate Bernardi Galterii, domini<br />
nostri, donamus Deo et sancto Petro Moysiaci, et Hunaldo abbati, ecclesiam sancti Petri <strong>de</strong> Lastonar, 1<br />
et ea que ad ecclesiam pertinent, scilicet <strong>de</strong>cimam, primiciam, oblacionem, et XXX stadia cimiterii<br />
circumquoque per cicuitum ecclesie, et intra condaminam subter ecclesiam, cum ceteris que ad jus<br />
ecclesie pertinent.<br />
Huius rei sunt testes Willelmus prior, et Stephanus <strong>de</strong> Bodor, et supradictus Bernardus Galterii<br />
d’Argumbal, 2 cujus consilio et voluntate donatio facta est, et Forto Guillermi <strong>de</strong> Avellano.<br />
Facta carta ab Incarnatione Domini M°.L.XXX°.V, XVI kal. iunii, regnante Philippo rege<br />
Francorum.<br />
1 Selon Mireille Mousnier (BSATG 1991, p. 124), Lastonar se trouverait entre Saint-Aignan et Garganvillar: ADTG, H 3.<br />
2 Argoumbat, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Beaumont-<strong>de</strong>-Lomagne. Le château d’Argombat (<strong>de</strong> Argumbaldo) fut le berceau<br />
d’une puissante famille qui figure au XII e et au XIII e parmi les principaux bienfaiteurs <strong>de</strong> Belleperche et <strong>de</strong> Grandselve:<br />
Moulencq, t. 4, p. 248.<br />
186
126.<br />
[1083/1085], 1 août, mardi<br />
Notice sur le conflit entre Raimond Bernard, Arnaud, Guilhem, Gérald et Odon, frères, d’une<br />
part, et l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, d’autre part, à propos <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> Botirans et <strong>de</strong> Serre.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 9v-10r.*<br />
B.<br />
Notum sit omnibus hominibus tam presentibus quam futuris quod ego Raimundus Bernardus et<br />
fratres mei Arnaldus et Willelmus et Geraldus et Oddo habuimus querimoniam contra monachos<br />
Sancti Petri <strong>de</strong> Moysiaco, et fecimus guerram cum Viviano vicecomite <strong>de</strong> Lomania, <strong>de</strong> illa terra que<br />
est in boscho <strong>de</strong> Botirans et <strong>de</strong> Seira, 2 sicut est in carta Sancti Petri et infra terminos qui sunt scripti in<br />
carta illa. Querebamus enim in supradicta terra medietate in fevo quod habuerat pater noster et nos <strong>de</strong><br />
manu Raimundi Arnaldi, vicecomitis, et abbatis Moysiacensis et monachis Sancti Petri. Nos<br />
supradicti fratres fecimus batalliam per unum advocatum nostrum contra advocatum Sancti Petri et<br />
monachorum, in presentia Viviani, vicecomitis, et aliorum multorum. Et utrique advocati juraverunt<br />
in altare Sancti Martini <strong>de</strong> Orriols. 3 Et vidimus quod non potuimus probare quod verum esset quod<br />
dicebamus. Reliquimus et firmavimus Deo et Sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco suprascriptam terram, et<br />
totum quod poteramus requirere relinquimus in manu Viviani vicecomitis, et in manu domni Hunaldi<br />
abbatis, et aliorum omnium monachorum, vi<strong>de</strong>licet Deus<strong>de</strong>t secretarius, et Gauzfredus et Poncii et<br />
Stephani clerici. Et ego Raimundus Bernardi firmavi per fi<strong>de</strong>m meam, et misi super me fi<strong>de</strong>jussorem<br />
Bernardum <strong>de</strong> Guert Pueg. Similiter Arnaldus frater meus, Arnaldus Aiz Barba <strong>de</strong> Asino. 4 Similiter<br />
Willelmus frater meus misit pro se Bertrannum <strong>de</strong> la Guarda. 5 Similiter et Oddo frater meus misit pro<br />
se Calvet <strong>de</strong> Carcerellas. Similiter Geraldus misit pro se Lebbero <strong>de</strong> Cuc Mont. 6 Et nos omnes<br />
suprascripti fratres accepimus a supradictis monachis Sancti Petri mille solidos et triginta <strong>de</strong> <strong>de</strong>nariis<br />
Caturcensibus, pro hac firmatione.<br />
Facta carta ista in mense augusti, feria III a , regnante Philippo rege Francorum. 7<br />
S. Raimundi Bernardi, qui hanc cartam scribere rogavit, et manu propria firmavit. S. Arnaldi, fratri<br />
ejus. S. Willelmi, fratri ejus. S. Oddonis, fratri ejus. S. Geraldi, fratri ejus. S. Viviani, vicecomitis. S.<br />
Bertranni <strong>de</strong> la Guarda. S. Guarsia Arnaldi <strong>de</strong> Embrus. 8<br />
1 Fourchette <strong>de</strong> datation d’après Mireille Mousnier, Peuplement et paysages agraires: Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave et Saint-<br />
Aignan au début du XII e siècle, in: BSATG 116 (1991), p. 121-132.<br />
2 Botirans et Serre sont <strong>de</strong>s alleus situés entre Sère et Gimone. Pour leur localisation, voir: Mireille Mousnier, Peuplement et<br />
paysages agraires: Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave et Saint-Aignan au début du XII e siècle, in: BSATG 116 (1991), p. 121-132. –<br />
Voir aussi les actes <strong>de</strong> 1104 et <strong>de</strong> 1119 sur Botirans.<br />
3 L’église <strong>de</strong> Lauriol ou Auriol, aujourd’hui démolie, se trouvait au bord <strong>de</strong> la Garonne, à l’est d’Auvillar: cf. ADTG, G 605.<br />
Moulencq, t. 3, p. 389, la situe entre Auvillar et Merles. Voir la notice dans: Apogée, p. 209-210.<br />
4 On peut lire aussi Asmo. En ce cas, il pourrait d’agir d’Esmes.<br />
5 Bertrand <strong>de</strong> la Gar<strong>de</strong> avaient donné en 1076 à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Martin <strong>de</strong> Christinac. Il était peut-être<br />
originaire <strong>de</strong> Gar<strong>de</strong>-Boué, lieu-dit à 1 km au sud-ouest <strong>de</strong> Castelsarrasin.<br />
6 Cumont, dont l’église a été donnée à <strong>Moissac</strong> en août 1082. Voir la notice dans: Apogée, p. 171.<br />
7 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
8 Garsia Arnaud d’Embrus et Bertrand <strong>de</strong> la Gar<strong>de</strong> avaient donné en 1076 à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Martin <strong>de</strong><br />
Christinac.<br />
187
127.<br />
[1072/1085], 2 juin<br />
Bail à fief par Gérard <strong>de</strong> Castelmarin, <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux manses dans la villa appelée Bradil.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 15v.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 327r-328r.<br />
Edition: Cabié, B bis ; Bernard-Bruel, t. 4, n. 3486.<br />
B.<br />
De duobus mansis Castri Marini.<br />
C.<br />
Ego Geraldus cognomento <strong>de</strong> Castello Marino dono Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro<br />
scilicet et Paulo, et sanctis locis ipsius, Cluniaco vi<strong>de</strong>licet atque Moysiaco, et monachis ibi<strong>de</strong>m<br />
commanentibus, pro anima mea et anima fratris mei Rotberti, parentumque meorum, duos mansos<br />
superiores, qui sunt in villa quæ dicitur Bradil, in alodium et fevum in pignus pro viginti solidis et<br />
duobus modiis <strong>de</strong> seget.<br />
Si autem ille qui hoc fevum tenet redimere voluerit, tenebit illud <strong>de</strong> manu abbatis ipsius loci in<br />
fevum. Vicariam etiam dono propter trex<strong>de</strong>cim solidos, si vero vicarius eam habere voluerit, habeat<br />
per manum abbatis.<br />
Ut autem hæc mea donatio firma permaneat, manu mea propria firmo et confirmare facio<br />
præsentes.<br />
S. Geraldus cognomento <strong>de</strong> Castello Marin. S. A<strong>de</strong>mari <strong>de</strong> Tentarols.<br />
Facta carta quarto nonas Junii, in manu domni Unaldi abbatis, regnante Philippo Francorum rege. 1<br />
Hanc autem cessionem tali convenientia vel conventione facimus, ut nulli parentum nostrorum<br />
neque affinium liceret ullo modo violare. Sane si quis id voluere instinctu <strong>de</strong>moniacæ persuasionis<br />
congredi, aut juri suo inique sub<strong>de</strong>re, sit anathema.<br />
1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
188
128.<br />
[1072/1085], septembre<br />
Donation par Seguin Raimond dit <strong>de</strong> Cassels <strong>de</strong> l’église Saint-Mamert, au diocèse <strong>de</strong> Cahors.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />
1656), p. 7.<br />
C. Mentionné fin XIV e siècle par Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 158va.<br />
D. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble, contenant vingtquatre<br />
feuilles” (perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, f. 334r-335v.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />
F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 48.<br />
D.<br />
Quoniam qui<strong>de</strong>m inter alia multa quæ humano generi ad auxilium divina provi<strong>de</strong>ntia clementer<br />
providit sanctorum etiam patrocinia misericorditer concessit, scilicet ut pro sibi famulantibus non<br />
infimum apud se interce<strong>de</strong>ndi obtinerent locum,<br />
quapropter ego Siguinus Raimundi cognominato <strong>de</strong> Cassels una cum consensu uxoris meæ et<br />
fratrum suorum Willelmi Gauzberti, et Bernardi Gauzberti, donamus Domino Deo et sanctis apostolis<br />
ejus Petro et Paulo, ac loco ipsorum Moisiaco monasterio ibi præesse vi<strong>de</strong>tur dominus Hunaldus<br />
abbas multitudini monachorum, ecclesiam nostram quæ est consecrata in honore Dei et sancti<br />
Mamerti, quæ mihi advenit pro sponsali iamdictæ uxoris meæ, cum toto ecclesiastico, sepultura<br />
scilicet, primiciis atque <strong>de</strong>cimo, aut sicut hactenus ullus præsbiter per manum Gauzberti Deissartas<br />
tenuit, pro animabus nostris et omnium parentum nostrorum, ita ut ab hodierno die et <strong>de</strong>inceps nullus<br />
<strong>de</strong> generatione nostra sancto Petro apostolo auferre præsumat.<br />
Est autem ipsa ecclesia in pago Katurcino, in archidiaconatu <strong>de</strong> Pulzines.<br />
Ut autem istud donum firmum stabileque permaneat, ego Siguinus in præsentia totius conventus<br />
Moisiacensis manibus propriis, et uxore mea, et Willelmo et Bernardo, qui absentes erant, firmavi, et<br />
ipsi nos in suam susceperunt societatem.<br />
Facta carta in mense septembrio, regnante Philippo rege Francorum. 1<br />
Signum Siguini Raimundi et uxoris ejus. Signum Monfavent, Willelmi Gauzberti. Signum<br />
Bernardi Gauzberti.<br />
1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
189
129.<br />
[1072/1085], novembre, samedi<br />
Donation faite par Hunaud, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et par Guibert, prieur du Ségur, à Vivien, prêtre,<br />
du pech <strong>de</strong> Camalières, appelé Airebal<strong>de</strong>sco, à condition d’y bâtir une église.<br />
A. Original: ADTG, G 680 (Andurandy 5515).*<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 336r-337r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5515.<br />
Edition: Cabié, Ségur, C.<br />
A.<br />
Apostolica precepta semper nobis sunt in exempla trahenda, cum legamus Domini apostolos æcclesias<br />
in toto orbe diffusas clericis vel presbiteris datas vel comendatas.<br />
I<strong>de</strong>oque igitur in nomine Domini Ihesu, ego Unaldus abbas dictus Moiacensis cenobii, et<br />
Guitbertus monacus, prior <strong>de</strong> illa æcclesia que vocant Seguris, cum consilio aliorum monachorum,<br />
damus illum podium <strong>de</strong> Cameleria, 1 que vocant Airebal<strong>de</strong>sco, cuidam Vidiano presbitero et Aimellis<br />
consanguinea ejus, et omnibus propinquis vel illorum consanguineis, ita ut abeant semper et<br />
possi<strong>de</strong>ant. In tali conveniencia, ut Vidianus præsbiter supradictus in isto podio supradicto æcclesiam<br />
construat et edificet. Et similiter damus <strong>de</strong> illis ominibus vel feminis qui ista ecclesia et in isto podio<br />
convenerint, et omnia sua donaverint, quando autem obierint omnem partem illorum ad edificationem<br />
istius æcclesiæ sit, necnon et <strong>de</strong> Vidiano presbitero, et Aimellis et <strong>de</strong> aliis propinquis illorum quando<br />
finierint omia illorum qui ibi morabuntur ad æcclesiæ constructionem sit.<br />
Facta carta vel istum donum in mense NOVEMBRIS, regnante Philipo rege, sub die fera septima.<br />
Signum Unaldo abbate, et Guitberto monacho, qui hoc donum fecerunt et firmaverunt.<br />
Signum Petro Guitberto. Signum Petro Donzel. Signum Deus<strong>de</strong> Petro <strong>de</strong> Crautol.<br />
OMOCSHCZPVRCIO:<br />
1 Camalières, lieu-dit à 3,5 km à l’est du Ségur.<br />
190
130.<br />
[1072/1085]<br />
Notice sur les différentes donations faites par Arnaud <strong>de</strong> Perges, dont le mas appelé Pech Rufié,<br />
et plusieurs biens dans la paroisse <strong>de</strong> Nevèges.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 141r-142v.*<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 30.<br />
Edition et traduction : Régis <strong>de</strong> la Haye, Pour une édition <strong>de</strong>s chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in : BSAHTG 132,<br />
2007, p. 27-34.<br />
B.<br />
Venit Arnaldus <strong>de</strong> Pertica, 1 et in præsentia multorum testium virorum ac mulierum, sive in audientia<br />
omnium vicinorum suorum, publica guirpitione reddidit Deo et sancto Petro ac loco Moysiaco,<br />
adstante domno Hunaldo abbate 2 seu multorum monachorum coetu, mansum illum qui dicitur Podius<br />
Ruferii. 3<br />
Huius guirpitionis testes et auctores fuerunt Bernardus Forcii, et Durannus Forcii et filii ejus , qui a prædicto Arnaldo per excambiationem istius mansi acceperunt quadraginta solidos.<br />
Item ipse prædictus Arnaldus <strong>de</strong>dit <strong>de</strong> suo alodio ei<strong>de</strong>m sancto Petro illam terram, quæ dicitur <strong>de</strong><br />
Comunals, 4 per quam <strong>de</strong>dit in alio suo honore in excambiatione prædicto Duranno Forcii unum<br />
porcum et unum multonem. Et in alio loco <strong>de</strong>dit sancto Petro unam bordariam, quæ dicitur <strong>de</strong><br />
Migerio, quæ dat quartum <strong>de</strong> terra, et tres <strong>de</strong>narios. Et sunt hæc omnia in parrochia <strong>de</strong> Mebedgas. 5<br />
In alio autem loco <strong>de</strong>dit illam capmasuram, quæ tenet Arnaldus <strong>de</strong> Labarba, 6 et dona sex <strong>de</strong>narios.<br />
Illas quoque vineas <strong>de</strong> Angusta, quas tenebat <strong>de</strong> Raimundo Gausberti, reddidit similiter Arnaldus <strong>de</strong><br />
Pertica a sancto Petro.<br />
Signum Arnaldi, qui cartam istam fecerunt. Signum filiorum ejus Raimundi, et Bernardi. Signum<br />
Raimundi Gausbert. Signum Ingelberti <strong>de</strong> Castelnovo. 7 Signum Bernardi Forcii, et Duranni Forcii, et filiorum ejus.<br />
Et ad obitum suum ipse Arnaldus <strong>de</strong>dit sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco quantum tenebat Ricardus dictus<br />
Mesturaz et eo. Et est iste honor in parrochia <strong>de</strong> Nabeticas. 8 Et reddit unum porcum aut <strong>de</strong>cem et octo<br />
<strong>de</strong>narios, ac quatuor panes, et duos sextarios <strong>de</strong> vino, et duos <strong>de</strong> civada. Et hoc factum est cum<br />
consilio Raimundi Gausberti, et Ingelberti Castrinovi, 9 et Bernardi Oddonis. Omnes vero filii Arnaldi<br />
ipsius firmaverunt. S. Raimundi <strong>de</strong> Pertica, et Bernardi <strong>de</strong> Pertica. S. Willelmi <strong>de</strong> Pertica. 10<br />
1<br />
Saint-Jean <strong>de</strong> Perges, église sur la commune <strong>de</strong> Labarthe (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Molières), à 2,5 km au<br />
nord-ouest <strong>de</strong> Labarthe.<br />
2<br />
Hunaud, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1072 à 1085, d’où la datation <strong>de</strong> cet acte.<br />
3<br />
Pech Rufié, lieu-dit à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />
4<br />
Camaziels, à 3 km au nord-ouest <strong>de</strong> Labarthe ?<br />
5<br />
Nevèges, Notre-Dame, église sur la commune <strong>de</strong> Labarthe. Nevèges fut le siège d’un archiprêtré qui s’étendait en gran<strong>de</strong><br />
partie dans le diocèse <strong>de</strong> Cahors actuel. Gayne, o.c., p. 173, ne trouve la première mention <strong>de</strong> l’église qu’en 1580, mais cet<br />
acte prouve que la paroisse remonte au moins au XI e siècle. L’église actuelle est du XV e siècle. Voir: Moulencq, t. 3, p. 1-4;<br />
Gayne, o.c., p. 173.<br />
6<br />
Labarthe (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Molières).<br />
7<br />
Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />
8<br />
Nevèges, voir ci-<strong>de</strong>ssus.<br />
9<br />
Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />
10<br />
Raimond, Bernard et Guillaume <strong>de</strong> Perges sont donc les trois fils d’Arnaud <strong>de</strong> Perges.<br />
191
131.<br />
[1072/1085]<br />
Donation par Donadieu et Sans <strong>de</strong> l’aleu <strong>de</strong> Combe Comtal.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3336.<br />
B.<br />
Donadieu & Sans donnerent au Convent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l’alo<strong>de</strong> dite Combe Comtal du tems <strong>de</strong> L’Abbé<br />
hunald.<br />
N°. 3336.<br />
192
ABBATIAT D’ANSQUITIL<br />
(1085-1115)<br />
132.<br />
1085, [fin mai]<br />
Donation par Gaufred <strong>de</strong> Rovignan et sa famille <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Loup.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 160vb.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans seize feuilles”<br />
(perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 193r-194v.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 322-323.<br />
C.<br />
Notum sit omnibus tam præsentibus quam futuris, quod ego Gaufredus vocabulo <strong>de</strong> Roviniano, et<br />
uxor mea nomine Charitas, necnon etiam filii nostri Centullus, et Arnaldus atque Mascharellus,<br />
donamus Domino Deo et sancto Petro apostolo, et loco ipsius Moisiaco monasterio, et omnibus<br />
monachis ibi<strong>de</strong>m habitantibus, tam futuris quam præsentibus imperpetuum possi<strong>de</strong>ndum pro<br />
animabus nostris et omnium parentum nostrorum, ecclesiam nostram quæ sita est in pago Aginnensi<br />
super fluvium qui apellatur Rad, 1 cum toto suo ecclesiastico, oblationes vi<strong>de</strong>licet, <strong>de</strong>cimas,<br />
pænitentias atque sepulturas.<br />
Est autem ipsa ecclesia facta in veneratione sancti Lupi, cujus etiam ex nominis apellatione ad<br />
Sanctum Lupum vocitatur. Determinatur autem et incipit honor ipsius ecclesiæ a jam dicto fluvio Rad<br />
in <strong>de</strong>xteram partem, et vadit in directum per quatuor nucarios usque ad casalem illum, qui est juxta<br />
viam quæ venit <strong>de</strong> Sancto Michaele, <strong>de</strong>scenditque in supradictum fluvium Rad, ipsum quoque<br />
fluvium ad quantum ipse honor respicit ex ea utique parte un<strong>de</strong> sita est ea<strong>de</strong>m ecclesia, totum similiter<br />
donamus ad usus monachorum et ad omnia quæ facere voluerint ut habeant liberam potestatem.<br />
Hanc autem donationem ut inviolabilis per perpetuo maneat firmavi, cum consilio uxoris meæ, et<br />
filiorum meorum supra scriptorum et Stephani clerici in manu domni Ansquitilii abbatis, præsente<br />
omni conventu in capitulo Moisiacensi, ubi etiam ego ipse susceptus sum in societatem a prædicto<br />
abbate et a senioribus.<br />
S. Gauzfredi qui cartam facere rogavit. S. Karitatis uxoris ejus. S. Centulli. S. Arnaldi. S.<br />
Mascarelli filiorum eorum. S. Stephani clerici.<br />
Facta carta donationis istius anno Dominicæ Incarnationis millesimo octuagesimo quinto, regnante<br />
Philippo Francorum rege, ecclesiam vero Romanam domno Gregorio papa strenue regente. 2<br />
1 L’Arrats.<br />
2 La datation <strong>de</strong> cet acte pose problème. Le <strong>de</strong>rnier acte <strong>de</strong> l’abbé Hunaud est du 17 mai 1085. Le pape Grégoire VII mourut<br />
le 25 mai 1085; la nouvelle <strong>de</strong> sa mort a pu mettre quelque temps avant d’atteindre <strong>Moissac</strong>. L’acte reçu par le nouvel abbé<br />
Ansquitil doit donc être <strong>de</strong> la fin du mois <strong>de</strong> mai 1085.<br />
193
133.<br />
1085, octobre<br />
Donation par Arnaud Raymond et ses frères <strong>de</strong>s trois quarts <strong>de</strong> l’église Saint-Séverin <strong>de</strong><br />
Meisme.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contennant seze<br />
feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 195r-196v.<br />
B.<br />
Notum sit omnibus tam præsentibus quam futuris quod ego Arnaldus Raimundi, et Bernardus et<br />
Otgerius fratres mei donamus et concedimus Domino Deo et sancto Petro principi apostolorum <strong>de</strong><br />
Moisiaco, et præsenti abbati domno Ansquitilio, successoribusque suis omnibus et cunctis senioribus<br />
loci supradicti Moisiaci, tres partes ecclesiæ nostræ quæ vocatur Sancti Severini <strong>de</strong> Meisme, in<br />
omnibus ecclesiasticis, totum vi<strong>de</strong>licet quod ad illas tres partes ecclesiæ pertinet, tam interius quam<br />
exterius, offerentias scilicet, poenitentias, sepulturas, vel si quid aliud vi<strong>de</strong>tur ipsi ecclesiæ pertinere,<br />
quantum nos hucusque in illis tribus partibus possedimus et habuimus, vel aliquis homo per nos,<br />
justum aut iniustum, pro animabus nostris et omnium parentum nostrorum vivorum atque<br />
<strong>de</strong>functorum, ut in perpetuum habeant et possi<strong>de</strong>ant, neque habeat potestatem ullus <strong>de</strong> generatione<br />
nostra sive alius quilibet homo aufferre sancto Petro neque monachis ejus.<br />
Quod si quis hanc nostram donationem infringere voluerit, in primis iram Dei Omnipotentis<br />
incurrat, sitque alienus a consortio fi<strong>de</strong>lium et quod temptaverit nullo modo eveniat.<br />
Facta carta donationis hujus anno Incarnationis Domini millesimo octuagesimo quinto, mense<br />
octobrio, indictione sexta, regnante Philippo Francorum rege, pontificatum Romanæ Ecclesiæ<br />
administrante domno Gregorio papa Septimo. 1<br />
Sig+ Arnaldi Raimundi. Signum Bernardi et Otgerii, fratrum meorum. S. Bernardi Willelmi<br />
genitoris nostri, cujus consilio et authoritate fecimus donationem istam. S. domni et senioris nostri<br />
Vidiani vicecomitis, cujus instinctu et voluntate corroborata atque perfecta sunt hæc.<br />
1 La date pose problème. D’abord, l’année 1085 a la 8e indiction. Ensuite, le pape Grégoire VII est mort le 25 mai 1085.<br />
Mais le récipiendaire <strong>de</strong> l’acte est l’abbé Ansquitil, qui <strong>de</strong>vint abbé après le 17 mai 1085. La nouvelle <strong>de</strong> sa mort n’avait-elle<br />
pas encore atteint <strong>Moissac</strong> ?<br />
194
134.<br />
1087<br />
Donation par Raimond Pierre, sa femme et ses fils, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle, d’après une “copie originalle en parchemin a laquelle il apert y avoir<br />
eu un Sceau en pendant en un cordon <strong>de</strong> Soye Jaune et rouge qui y est encore”: Doat 128, f.<br />
197r-199r.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 201r-202v.<br />
D. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 205r-207r.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6319 et 6320.<br />
Edition: Bernard-Bruel, t. 4, n. 3625; Müssigbrod, p. 279-280.<br />
B.<br />
Notum sit omnibus hominibus ubique in Christo cre<strong>de</strong>ntibus, tam futuris quam et præsentibus,<br />
donationem quod ego Raymundus Petri facio, simul cum filiis meis Petri et Berengarii et uxore meæ<br />
nomine Adalaicis, propter remedium animæ meæ et remissionem peccatorum meorum. Igitur ad<br />
honorem Domini nostri Jesu Christi et ejus Genitricis Mariæ, ego Raymundus Petri, cum filiis meis<br />
supradictis, necnon cum consilio et voluntate simul et præcepto dompni Dalmatii Narbonensis<br />
archipresuli, dono et laudo Domino Deo et semper Virgini Mariæ, sanctissimisque ejus apostolis Petri<br />
et Pauli, et ad cænobium Cluniense in proprio alo<strong>de</strong>, ecclesiam <strong>de</strong> Illa Salella, quæ est in Narbonensi<br />
pago, cum ecclesiastica subsidia, et tertiam partem <strong>de</strong> illum <strong>de</strong>cimum, cum totis primiciis <strong>de</strong> ipsa vila<br />
Salella, <strong>de</strong> molendinis vero quæ sunt et quæ erunt in fluvium Cesser, 1 in territorio ipsius villæ totum<br />
<strong>de</strong>cimum excepto unum, quod castellanus duas partes, habet ab integrum dono similiter, et <strong>de</strong><br />
spiculariis, qui in ipsa villa sunt et erunt ad luminaria concinnanda ipsius ecclesiæ, dono totum et ab<br />
integrum, istas vero honores cum supradicta ecclesia, et quidquid habitatores loci ipsius juste<br />
adquirere amplius potuerint totum et ab integro, sicut jam supradictum est, in proprio alo<strong>de</strong> absque<br />
ulla reservatione, cum terris et vineis, molendinis et molendinariis cultis et incultis, et omne quidquid<br />
dici vel nominari potest, ego Raymundus Petri cum filiis supradictis concedo et dono libenti animo, et<br />
plena memoria supradicto Cluniensi loco, et ejus habitatoribus abbatibus et monachis istis, et cunctis<br />
eorum successoribus, ut habeant absque ulla contradictione in proprio alo<strong>de</strong>, ut possi<strong>de</strong>ant in<br />
perpetuum.<br />
Sane si aliquis, quod absit, diabolico spiritu captus, hujus cessionis vel <strong>de</strong>scriptionis donationem in<br />
aliquo violare aut disrumpere voluerit, non habeat potestatem, sed sit in inferno ejus hæreditas cum<br />
Juda traditore et aliis diabolis in æternum dampnatis, insuper etiam in præsentia Romani Pontificis et<br />
aliorum fi<strong>de</strong>lium christianorum quasi tirannus et sacrilegus quousque satisfaciat diiudicetur.<br />
Facta autem hujus cessionis <strong>de</strong>scriptio Dominicæ Incarnationis anno millesimo octuagesimo<br />
septimo, Dalmatii archipresulis Narbonæ pontificatus arche sublimato, 2 Francorum regnante Philippo<br />
rege. 3<br />
Nomina vero illorum qui hæc afirmant et corroborant ita esse ista tenenda sunt. Signum Raymundi<br />
Petri, qui hæc firmat et ita consignat: +. Signum + Petri Raimundi. Signum + Berengarii Raymundi.<br />
Signum + Bernardi Guillelmi. a Signum + Bernardi Willelmi <strong>de</strong> ipsa Salella castellani. Signum +<br />
Pontii Vuillelmi.<br />
Sig+num Begoni monachi qui hæc rogatus scripsit.<br />
__________<br />
1 La Cesse.<br />
2 Dalmace, évêque <strong>de</strong> Narbonne <strong>de</strong> 1081 à 1096.<br />
3 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
195
a) Guillelmi] <strong>de</strong> Soladgue. 1 add C.<br />
1 Soulatgé, village à 5,5 km au nord-est <strong>de</strong> Cubières.<br />
196
135.<br />
1088, juillet, jeudi<br />
Donation par Serge, abbé <strong>de</strong> Jérusalem, agissant pour le patriarche Euthymios II, <strong>de</strong> l’église du<br />
Saint-Sépulcre à Mons Corbellus dans le Toulousain.<br />
A.<br />
A. Original: ADTG, G 720 (Andurandy 6156, transfigé).<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles <strong>de</strong> parchemin couvert d’une feuille<br />
aussi <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 216r-217v.<br />
C. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12773, p. 56.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 604 et 5375.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 604.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 234-235.<br />
Mention dorsale ancienne: DE MONTE<br />
197<br />
CORBELLO<br />
EGO SERGIVS, ABBAS HIEROSOLIMITANVS, QVI EX PRECEPTO DOMNI MEI HEVFEMII PATRIARCHÆ<br />
VENI IN partibus Galliarum, trado et commendo sub attestatione Dei Omnipotentis æcclesiam et locum<br />
vocatum <strong>de</strong> Sancto SEPVLCRO cum hac <strong>de</strong>scriptione in manu et provi<strong>de</strong>ntia abbatum et seniorum<br />
Cluniacensium seu Moysiacensium, scilicet domni Hugonis abbatis, et omnium successorum ejus, ut<br />
habeant et possi<strong>de</strong>ant per manum supradicti patriarche et omnium successorum ejus in perpetuum, in<br />
tali vero ratione ut omnibus annis census ipsius honoris fi<strong>de</strong>liter reddatur Deo et Sancto Sepulchro et<br />
fi<strong>de</strong>libus patriarchæ legatis.<br />
Facta <strong>de</strong>scriptio ista anno Incarnationis Dominicę M.LXXXVIII, presi<strong>de</strong>nte Romanę ecclesię<br />
domno VRBANO pappa secundo.<br />
Est autem supramemoratus locus in pago Tolosano, in parrochia Montis Corbelli.<br />
S. Petri monachi Sancti Salvatoris Anianensis. S. Raimundi Petri Narbonę, sociorum ejus.<br />
Hanc igitur prescriptam commendationem laudo et corroboro ego ISARNVS, urbis iamdictę Tholosę<br />
episcopus, cum astipulatione mei nominis, et clericorum meorum perpetuo tenendam.<br />
S. Isarni episcopi. S. Petri Benedicti, sancti Stephani canonici. S. Bernardi Benedicti clerici.<br />
Acta in æcclesia sancti Saturnini in presentia domni Isarni episcopi, die V feria mensis Iulii.<br />
Preterea ego Sergius, ex parte Dei Omnipotentis, et domni mei patriarchæ, omnibus hominibus<br />
loco supradicto benefacientibus dono partem et societatem in universis boenificiis et orationibus<br />
nostris et absolutionem omnium peccatorum suorum.
136.<br />
1088, 1 er novembre<br />
Renouvellement, par le pape Urbain II, <strong>de</strong>s privilèges <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny, et concession <strong>de</strong><br />
l’usage <strong>de</strong> la mitre à l’abbé Hugues.<br />
A. Original dans les archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />
B. Copie du XII e siècle: ADTG, G 744 (Andurandy 6826).<br />
C. Copie partielle du XIV e siècle dans la première version <strong>de</strong> la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac,<br />
d’après <strong>de</strong>s “originaux” conservés alors dans les archives <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong> à<br />
Toulouse: BN, ms. lat. 5288, f. 65va.<br />
D. Extrait du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 58vb.<br />
E. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>s copies escrites lune ensuite <strong>de</strong> lautre en une peau <strong>de</strong><br />
parchemin” (= B, soit <strong>de</strong>s copies d’actes concernant Eysses): Doat 128, f. 220v-223v.*<br />
F. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>s copies escrites en parchemin lune ensuite <strong>de</strong> lautre (il<br />
s’agit en l’occurence d’une lettre <strong>de</strong> vidimus du 1 er september 1208 [lisez: 1238] par Jean,<br />
archevêque <strong>de</strong> Vienne 1 ), même texte que B): Doat 128, f. 226r-229r.*<br />
G. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>s originaux en parchemin” (il s’agit d’une lettre <strong>de</strong> vidimus<br />
du 28 août 1238 par Anselme, archevêque Patracensis, et d’Amadée, évêque <strong>de</strong> Saint-Jean <strong>de</strong><br />
Maurienne 2 ): Doat 128, f. 243r-247r.*<br />
Indiqué: Jaffé 5372 (4025); Bernard-Bruel, t. 4, n. 3632.<br />
Edition: Bibliotheca Cluniacensis, p. 514-516; Migne, PL 151, col. 291-293.<br />
B.<br />
Urbanus episcopus, servus servorum Dei, Ugoni sanctissimo abbati Cluniacensi, ejusque<br />
successoribus in perpetuum.<br />
Cum omnibus sancte Ecclesie filiis ex sedis apostolice auctoritate, et benivolentia <strong>de</strong>bitores<br />
existimus, venerabilibus tamen personis atque locis, maxime que apostolice sedi semper specialius ac<br />
<strong>de</strong>votius adheserunt, queque ampliori religionis gloria eminent, propensiori nos convenit caritatis<br />
studio imminere. Tibi ergo, sanctissime, reverendissime ac dilectissime frater, tam ex antique sedis<br />
apostolice familiaritate, quam ex nobilissima tue tuique cenobii religionis et reverentia, singularis a<br />
nobis <strong>de</strong>betur prerogativa dilectionis. Est preterea quod nos tibi tuoque monasterio non minus faciat<br />
<strong>de</strong>bitores, quoniam per te monastice religionis rudimenta suscepi. In tuo cenobio per secundam Sancti<br />
Spiritus gratiam sum renatus, cui actenus impensiori gratia Romana Ecclesia dilectionis ac<br />
protectionis curam impendisse dinoscitur.<br />
Quicquid igitur libertatis, quicquid immunitatis, quidquid auctoritatis tibi, tuisque successoribus,<br />
tuoque coenobio, per antecessorum nostrorum privilegia concessum fuisse constat, nos quoque hujus<br />
nostri <strong>de</strong>creti pagina conferimus, tradimus, confirmamus. Hoc insuper adicientes, ut monasterium<br />
Sancte Marie <strong>de</strong> Caritate, monasterium Sancti Martini <strong>de</strong> Campis apud Parisus, monasterium Sancti<br />
Dionisii apud Nungentum, Sancte Marie <strong>de</strong> Nazarer, Sancti Gervasii <strong>de</strong> Exis, Sancte Marie <strong>de</strong> Arulis,<br />
Sancti Petri <strong>de</strong> Campo Rotundo, Sancti Genesii in Elnensi episcopatu, Sancti Pauli in Valle Olei,<br />
Sancte Marie <strong>de</strong> Cubaria, Sancte Marie <strong>de</strong> Salella, Sancte Marie <strong>de</strong> Tholosa, Sancte Trinitatis in<br />
Marciniaco, quod tu in alodio proprio edificasti, nunquam tuo tuorumque successorum regimini<br />
ordinatione subtrahatur. Cetera vero omnia que antecessores nostri vestro monasterio privilegia<br />
tradi<strong>de</strong>runt, nos quoque contradimus atque firmamus.<br />
Moisiacense sane cenobium, in ea, qua nunc est, in posterum libertate permaneat, nisi forte<br />
episcopus admiserit, propter quod ejus <strong>de</strong>beat dicione privari.<br />
1 Jean <strong>de</strong> Bournin, archevêque <strong>de</strong> Vienne <strong>de</strong> 1219 à 1266; il y a plusieurs Pierre, évêques <strong>de</strong> Grenoble.<br />
2 Ama<strong>de</strong>us <strong>de</strong> Miribel, évêque <strong>de</strong> Saint-Jean <strong>de</strong> Maurienne (Savoie) <strong>de</strong> 1236 à 1256.<br />
198
Quicumque autem melioris vite appetitu, vestrum voluerit advenire cenobium, libera tibi, tuisque<br />
successoribus facultas maneat, secundum tenorem Regule sancti patris nostri Benedicti eos suscipere.<br />
Preterea <strong>de</strong>cernimus atque stabilimus ne quis ultra legatus Romani antistitis vices in vestris<br />
partibus agens, absque ipsius licentia vel preceptione, buccam in vos aut vestra monasteria au<strong>de</strong>at<br />
aperire, vel nisi ad ipsum specialiter dirigatur. Episcopis vero, in quorum diocesibus vestre sunt<br />
facultates, omnino non liceat <strong>de</strong> vestris monachis aut monasteriis judicare, salvo canonico jure, quod<br />
in eis actenus habuerunt. Si quid autem cause in eos habuerint, te tuosve successores appellent. Quod<br />
si per vos lis nequiverit <strong>de</strong>finiri, ad se<strong>de</strong>m apostolicam referatur, ejus solius, vel legati ejus judicio<br />
<strong>de</strong>finiendum.<br />
Tibi plane peculiari <strong>de</strong>votione concedimus, ut in processionum missarumque solemnibus mitra<br />
utaris episcopali, in precipuis vero festivitatibus, id est in quinque, quas precipuas habetis, et in<br />
Theophania, et in Ascensione, nec non et in Dedicatione vestre ecclesie, dalmaticam, cirotecas et<br />
sandalia induaris. Et hoc ad tue religionis evi<strong>de</strong>ntiam atque ostensionem nostre peculiaris dilectionis,<br />
quam ex se<strong>de</strong> apostolica magnis meritis exigentibus promereris. Tuam <strong>de</strong> cetero con<strong>de</strong>cet sanctitatem,<br />
quemadmodum ab Romana Ecclesia specialius honoratur, ita ejus<strong>de</strong>m Ecclesie serviciis et utilitatibus<br />
singulariter insudare, quatinus et actenus vobis ab ea<strong>de</strong>m Ecclesia concessa stabili tenore permaneant,<br />
et dignius vestrum sit cenobium in futura majoris premia glorie adipisci.<br />
Datum Rome per manus Joannis diachoni sancte Romane Ecclesie, prosignatoris dompni Urbani<br />
Secundi papa, kalendis Novembris, inditione XI, anno Dominice Incarnationis M.LXXX.VIII,<br />
pontificatus ejus<strong>de</strong>m vero dompni Urbani primo.<br />
199
137.<br />
1088<br />
Donation par Hugues Malus Canis et sa famille <strong>de</strong> l’église Saint-Etienne <strong>de</strong> Magni.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 212v-213v.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “petit livre en parchemin couvert <strong>de</strong> bastanne noire intitule<br />
liber actuum prioris <strong>de</strong> Sermuris incipiens ab anno 1077”: Doat 128, f. 214r-215v.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5375.<br />
Edition: <strong>Moissac</strong> et l’Occi<strong>de</strong>nt, p. 220.<br />
B.<br />
Anno 1088 regnante Philippo rege. 1<br />
Omnibus in Christo cre<strong>de</strong>ntibus notum sit quod Hugo cognominatus Malus Canis et Bernardus frater<br />
ejus, Hector quoque et Addo <strong>de</strong><strong>de</strong>runt simul cum hac <strong>de</strong>scriptionis carta Cluniaco monasterio et<br />
abbati præsenti domno Hugoni, Moisiaco quoque et habitatoribus ejus, quamdiu Cluniaco subjecti<br />
fuerint, ecclesiam beati Stephani protomartyris quæ sita est in comitatu Ruthenensi, in loco ubi dicitur<br />
Magni, 2 ut habeant et teneant ipsam ecclesiam cum omnibus ad eam pertinentibus imperpetuum.<br />
Hanc itaque donationem fecerunt pro salute animarum ac remissione peccatorum tam parentum<br />
quam suorum omnium.<br />
Et super hæc <strong>de</strong><strong>de</strong>runt <strong>de</strong> suis propriis honoribus ad ipsam ecclesiam et ad eos qui eam tenuerint,<br />
scilicet in illo manso Bernar<strong>de</strong>nco versanum superiorem et montem a Fontanellis 3 usque in Navaira, 4<br />
et <strong>de</strong> prato inferiori duas partes, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt similiter vineam <strong>de</strong> cumba inferiori, et aliam vineam in<br />
Obenca, et aliam vineam in Rainulfescas et silvam dictam <strong>de</strong> Rupta Vulpe, 5 et illam <strong>de</strong> Bellacumba, et<br />
in supradicto manso sex <strong>de</strong>narios. Hæc igitur omnia suprascripta cum fevo præsbiterali <strong>de</strong><strong>de</strong>runt<br />
prænominati milites totum et ab integro, et quantum infra cruces circa ipsam ecclesiam præsignatum<br />
est in manibus Hugonis Stephani monachi et Raimundi monachi, in præsentia multorum testium.<br />
Facta donatio hæc Dominicæ Incarnationis anno millesimo octuagesimo octavo, Romano pontifice<br />
domno Urbano, regnante Philippo Francorum rege, cum authoritate Poncii Ruthenensis episcopi. 6<br />
Sig+ Hugonis. Sig+ Bernardi. Sig+ Hectoris.<br />
D.<br />
L’an 1088. Donation faite au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong> St. Pierre <strong>de</strong> Sermur sur le fleuve<br />
<strong>de</strong> Biaure Dioceze <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z du consentement <strong>de</strong> foy (fidis) vicomtesse & du mas <strong>de</strong>l pojet & <strong>de</strong><br />
Lacoste.<br />
Plus hugues dit malus canis (mauvais chien) & Bernard son frere ont donné comme <strong>de</strong>ssus<br />
l’Eglise <strong>de</strong> St. Etienne dans le Dioceze <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>s au lieu dit Magni, ou <strong>de</strong> Grand, La meme année<br />
1088.<br />
N°. 5375.<br />
dans une vieile coste on lit carta <strong>de</strong> Sermur & <strong>de</strong> Magno loco.<br />
1 er<br />
Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
2<br />
Selon Bousquet, p. 208, il s’agit <strong>de</strong> l’église Saint-Etienne <strong>de</strong> Taurines, sur la rive gauche du Viaur, à 5 km au sud <strong>de</strong><br />
Sermur.<br />
3<br />
La Fontanille, village <strong>de</strong> la commune <strong>de</strong> Sainte-Juliette-sur-Viaur (Aveyron, arr. Ro<strong>de</strong>z, canton Cassagnes-Bégonhès):<br />
Bousquet, p. 208.<br />
4<br />
Le Viaur ?<br />
5<br />
Routaboul, sur la commune <strong>de</strong> Camjac (Aveyron, arr. Ro<strong>de</strong>z, canton Naucelle): Bousquet, p. 208.<br />
6<br />
Pons, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1079 à 1090/1095.<br />
200
138.<br />
[vers 1088]<br />
Lettre du pape Urbain II, adressée à Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse, au sujet <strong>de</strong>s conflits<br />
survenus en l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XIII e siècle dans une lettre <strong>de</strong> vidimus: ADTG, G 712 (Andurandy 6087).<br />
B. Copie du XIV e siècle dans la plus ancienne version <strong>de</strong> la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac,<br />
d’après les originaux conservés dans les archives <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong> à Toulouse:<br />
BN, ms. lat. 65rb-va.<br />
D. Copie du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac: f. 58va-vb.<br />
Indiqué: Jaffé 5534 (4140).<br />
Edition: Baluze, Miscell., 11, 181; Migne, PL 151, col. 392-393 (lettre CXX); RHF, t. 14, p. 710-<br />
711; Gallia Christiana, t. 1, Instrumenta, col. 40; HGL, t. 5, col. 730.<br />
B.<br />
Urbanus episcopus, servus servorum Dei, Guillermo comiti Tolosano, salutem et apostolicam<br />
benedictionem.<br />
Super religione et eleemosynis quas erga Deum et ejus famulos diceris exhibere, maximo gaudio<br />
exultamus, maximas agimus lætitias. Est autem quod nostram benevolentiam erga te minus efficiat,<br />
quod a<strong>de</strong>o justitiam exsequi te audivimus. Hoc autem ex eo accipit argumentum, quia Moyssiacensis<br />
et Lezatensis coenobii abbates injuste expelli, et in eorum locis inique alios subrogari, pati ullo modo<br />
potuisti. Notum autem tibi facimus quia venerabilem fratrem nostrum Ansquilium in Moyssiacensem<br />
abbatem consecravimus, Hunaldum autem invasorem ex eo<strong>de</strong>m coenobio rece<strong>de</strong>re <strong>de</strong>crevimus; idque<br />
totum episcopo Caturcensi nostris litteris intimavimus. Stu<strong>de</strong>at ergo religio tua sedis apostolicæ<br />
<strong>de</strong>cretis vigilanter insudare, et ut nostris affectibus præceptorum <strong>de</strong>tur, insistere.<br />
Sane quia te Sanctæ Mariæ Deauratæ apud Tolosam omnino ecclesiam diligere et honorare<br />
accepimus, tuis assentientes precibus, tuæ dilectionis religioni concedimus, quatenus tibi tuæque<br />
progeniei illic cimiterium construas et benedici facias. Ut autem beatæ Mariæ beatique Petri apostoli<br />
stu<strong>de</strong>as <strong>de</strong>votis servitiis incubare, te et omnes qui in eo<strong>de</strong>m loco religionis gratia optaverint sepeliri,<br />
per beati Petri gratiam ab omnibus absolvimus vinculis <strong>de</strong>lictorum. Episcopo autem civitatis, ut illud<br />
consecret, ex nostri parte mandabimus.<br />
201
139.<br />
1089<br />
Donation par Hugues Roger <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Sainte-Marie <strong>de</strong> Layrac.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6794.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 24.<br />
C.<br />
24. L’an 1089. Donation faite par hugues Rodger á Ansquitil Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & a son Convent <strong>de</strong><br />
l’Eglise <strong>de</strong> Ste. Marie <strong>de</strong> Alairac.<br />
202
140.<br />
[1088/1089]<br />
Donation par Pierre <strong>de</strong> Gasques, sa femme Austris et leurs enfants <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong><br />
Goudourville.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />
1656), p. 14-15.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f.<br />
224r-225r.<br />
B.<br />
<strong>de</strong> ecclesia <strong>de</strong> Godor Villa.<br />
Noverint omnes homines tam futuri quam presentes quod ego Petrus <strong>de</strong> Gascas 1 et uxor mea Austris<br />
et filii mei, scilicet Raimundus et Petrus et Siguinus et Austores, damus et firmamus Domino Deo et<br />
Sancto Petro Moysiaco et abbati Ansquitino et omnibus monachis ibi <strong>de</strong>gentibus in perpetuum,<br />
ecclesiam <strong>de</strong> Godor Villa, 2 meditatem unam scilicet <strong>de</strong> <strong>de</strong>cimis et primiciis et <strong>de</strong> omnibus que ad<br />
ecclesiam pertinent.<br />
Qui istam nostram donationem infringere voluerint, cum Datan et Abiran sint sepulti in infernum. 3<br />
S. Bernardi <strong>de</strong> Durfort. S. Bertranni <strong>de</strong> Poibarzac. S. Arnardi <strong>de</strong> Lalan<strong>de</strong>. 4<br />
Regnante Philippo rege, et domno Urbano papa resi<strong>de</strong>nte in se<strong>de</strong> apostolica. 5<br />
1<br />
Gasques (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Valence).<br />
2<br />
Goudourville (ibi<strong>de</strong>m).<br />
3<br />
Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
4<br />
Lalan<strong>de</strong>, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Goudourville, sur la Barguelonne.<br />
5 er<br />
Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
203
141.<br />
1091<br />
Donation par Bernard Traucanspectus <strong>de</strong> sa condamine à Lizac, et oblation <strong>de</strong> son fils Antoine.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contennant vingt<br />
huit feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 248r-249v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 12.<br />
B.<br />
Noverint tam præsentes quam futuri, quod Bernardus dictus Traucanspectus et uxor ejus dicta Blanca,<br />
filium suum nomine Antonium ad monachum faciendum Domino Deo <strong>de</strong><strong>de</strong>runt in monasterio<br />
Moisiaco, quod est constructum in pago Caturcino, pro ipso igitur filio suo, simulque pro animabus<br />
suis, seu parentorum suorum. Illam condaminam quam tenebant in fevum in villa quæ dicitur <strong>de</strong><br />
Liciaco, cum consilio filiorum suorum Willelmi, Petri et Bernardi atque Bertrani dicti sæcularis<br />
abbatis, et multorum tam sui generis quam aliorum nobilium virorum, reddi<strong>de</strong>runt Sancto Petro et<br />
domino Hugoni abbati Cluniensi in cujus præsentia factum est istud, necnon et abbati venerabili<br />
Ansquitino, et cunctis Moisiacensis coenobii habitatoribus, tam futuris quam præsentibus, ut teneant<br />
sicut proprium alodium, et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum.<br />
Sane in prædicta terra habebant prius monachi in pignus quinquaginta solidos, et ipse Bernardus<br />
faciens placitum istud habuit in<strong>de</strong> centum solidos, postea vero supradicta uxor illius quin<strong>de</strong>cim<br />
solidos habuit.<br />
Hanc autem donationem tali conventione stabilem esse firmaverunt, ut si quis eam violare<br />
temptaverit, in primis iram Dei et omnium sanctorum ejus incurrat, ac <strong>de</strong>in<strong>de</strong> filii et nepotes ipsius<br />
Bernardi Sancto Petro et habitatoribus ejus, cum omni pace tenere perenniter faciant.<br />
Data anno Domincæ Incarnationis millesimo nonagesimo primo, indictione <strong>de</strong>cima quarta,<br />
regnante Philippo Francorum rege, pontificatum Romanæ Ecclesiæ domno Urbano papa Secundo<br />
regente.<br />
Nomina illorum qui hujus donationis testes existunt ista sunt. In primis ipse Bernardus et uxor ejus<br />
supranominata Blanca. Filii quoque eorum quorum hæc nomina: Signum Willelmi filii sui. Signum<br />
Petri filii sui. Signum Bernardi filii sui. Signum Bertranni abbatis secularis. Signum Arnaldi <strong>de</strong><br />
Girunda. Signum Hugonis Sanctæ Artemiæ. Signum Rainaldi seniorelli. Signum Raimundi <strong>de</strong> Portica.<br />
Signum Bernardi Siguini. Signum Raimundi Guilelmi Sicherii. Signum Stephani <strong>de</strong> Buissa.<br />
204
142.<br />
1092<br />
Donation par Hugues Maisones <strong>de</strong> biens situés à Layrac.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6795.<br />
B.<br />
L’an 1092. Donation faite par hugues Maisones a Ansquitil abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> dixhuit cazals situés<br />
á la ville d’alariac entre les condomines <strong>de</strong> St. Pierre a la Riviere & <strong>de</strong>ux versanes <strong>de</strong> terre du mas<br />
qui a êté d’hugues Mancip.<br />
205
143.<br />
1094<br />
Donation par Bernard Traucapectus et par sa famille <strong>de</strong> l’église Sainte-Marie <strong>de</strong> Boisse.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />
1656), p. 5-6.<br />
C. Mentionné XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac: f. 160rb et 160vb.<br />
D. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant vingt<br />
huit feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 250r-252r.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />
F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 46.<br />
B.<br />
DE ECCLESIA DE BVXA<br />
Exemplo atque institutione Sacracrum agnovimus Scripturarum quod elemosina a peccato liberat, et<br />
non patitur animam ire in tenebris dampnationis. 1 Et iterum Scriptura ait: Fudicia magna erit coram<br />
Summo Deo elemosina facientibus eam. 2<br />
His inquam aliisque exortacionum commonitionibus provocati, ego Willelmus dictus plublice<br />
Traucapectus, 3 et frater meus Petrus, cum consilio matris nostre nomine Blanca, et multorum<br />
amicorum nostrorum, maxime Gauzberti et Arnaldi <strong>de</strong> Lauriaco, Aimerici quoque et Hugonis fratris<br />
sui, aliorumque nobilium virorum, quandam ecclesiam nostri juris que ex propinquitate parentum<br />
affinium que nostrorum nobis attinere vi<strong>de</strong>tur, Domino Deo et sanctissimis ejus apostolis Petro et<br />
Paulo ac celeberrimis locis Cluniaco et Moysiaco, abbatibusque venerandis domno Hugoni et domno<br />
Ansquitilio, et omnibusque suis successorumque suorum congregationibus, damus et concedimus<br />
habendam et possi<strong>de</strong>ndam in perpetuum. Hanc igitur ecclesiam que sita est in pago Caturcino et<br />
fundata in nomine et honore perpetue Virginis MARIE, que vulgo dicitur Buxa, 4 cum universo suo<br />
ecclesiastico honore, cum <strong>de</strong>cimis et primiciis, cum egressibus, regressibus et ingressibus, simulque<br />
omnibus ubique ad ipsam pertinentibus, ita nos omnes in communes concedimus et firmamus in<br />
elemosina, pro remissione peccatorum nostrorum necnon pro salute et remedio animarum parentum<br />
omnium nostrorum, vivencium vel <strong>de</strong>functorum, in perpetuum, alodium tenendam et habendam, jure<br />
perpetuo, sicut jam diximus, beatissimis apostolis Dei Petro et Paulo, et universis in supramemoratis<br />
monasteriis Cluniaco et Moysiaco eterno Deo perhenniter famulantibus.<br />
Si quis vero, quod absit, cujuscumque generationis hujus nostre elemosinis cessionis obviare<br />
voluerit, aut in aliquo minuere vel subtraere presumserit, nisi cicius satisfatiens penituerit atque<br />
correxerit, in primis iram Dei Viventis incurrat atque cum eis qui dixerunt Domino Deo Rece<strong>de</strong> a<br />
nobis, 5 dampnandum se sentiat ac disper<strong>de</strong>ndum, hic et in eternum.<br />
Ut ergo firma stabilisque ac stipulatione subnixa ab hac die et <strong>de</strong>inceps permaneat atque consistat,<br />
sub protectione et <strong>de</strong>fensione Romani Pontificis tunc temporis presentis submittimus et<br />
commendamus, ut, quod <strong>de</strong> manu laicali necnon militari potestate quo actenus fuit, in Omnipotentis<br />
Dei et servorum ejus stipendiis libere et fi<strong>de</strong>liter comittamus atque transducimus, absque omni<br />
perturbatione et inquietudine ratum fit et inconvulsum.<br />
1 Tobie 4,11.<br />
2 Tobie 4,12.<br />
3 Guillaume dit Percepoitrine.<br />
4 Boisse, église Notre-Dame, sur la commune <strong>de</strong> Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.).<br />
5 Job 21,14.<br />
206
Facta cessio donations hujus Dominice Incarnationis anno M°.XC° IIII, inditione II, domno<br />
Urbano papa II Romanam ecclesiam gubernante, scilicet anno ordinationis ejus VI, Francorum rege<br />
Philippo regnante. 1<br />
Nomina autem illorum qui hujus rei testes existant subtus sunt assignata. Ego Guillelmus et frater<br />
meus Petrus ita firmamus et laudamus tenendum. Ego Gauzbertus et frater meus Arnaldus laudamus<br />
et confirmamus esse tenendum. Ego Aimericus et frater meus Hugo similiter laudamus et concedimus<br />
esse tenendum. S. Gauzberti <strong>de</strong> Illo Tallugo. 2 S. Gauzberti <strong>de</strong> Illa Valeta, qui hujus rei mediator et<br />
consiliarius extitit. S. Raimundi <strong>de</strong> Illo Pojeto. S. Hugonis <strong>de</strong> Sancta Artemia.<br />
1 Urbain II, pape <strong>de</strong> 1088 à 1099 ; Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
2 Le Talluc, motte seigneuriale <strong>de</strong> Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.)..<br />
207
144.<br />
1096 (style pisan), 7 mai<br />
Bulle du pape Urbain II confirmant l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> dans ses possessions, et donnant la liste<br />
<strong>de</strong>s possessions contestées que l’abbaye doit recouvrer.<br />
TEXTE ORIGINAL<br />
(acte interpolé)<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant seze<br />
feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Paris, BN, collection Doat, vol. 128, f. 257r-259r.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 338-339 (d’après B).<br />
TEXTE INTERPOLÉ<br />
A’. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire datant <strong>de</strong>s années 1135/1140: ADTG, G 569 II, f. 7r-7v.<br />
B’. Copie partielle <strong>de</strong> la fin du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 55va.<br />
C’. Copie du XVII e siècle d’après un “vidimus en parchemin”: Paris, BN, collection Doat, vol. 128, f.<br />
260r-263r (d’après un vidimus <strong>de</strong> 1304).<br />
D’. Copie du XVII e siècle par Estiennot: Paris, BN, ms. lat. 12751, p. 764-767 (d’après A’).<br />
E’. Analyse du XVIII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux anciens extraits”, datés à Toulouse du “4 mai 1097” (il<br />
s’agit donc <strong>de</strong> la version interpolée): Andurandy 14 et 15.<br />
F’. Analyse du XVIII e siècle d’après un exemplaire daté <strong>de</strong> Toulouse “les nones <strong>de</strong> May 1097”:<br />
Andurandy 16.<br />
Indiqué: Jaffé, n. 5646 (4226); Bernard-Bruel, t. 5, n. 3706 (sans mention <strong>de</strong> provenance).<br />
Editions: Baluze, Miscellanea, t. 2, p. 179; Gallia Christiana, t. I, Instrumenta, acte XXV, p. 40 (“ex<br />
cartularii Moïsiacensis fragmento” [= A’ ?]); Migne, Patrologie Latine, t. 151, acte CXCVI, col. 466-<br />
467 (d’après Baluze); Müssigbrod, p. 340-342 (d’après A’).<br />
Bibliographie et édition: Régis <strong>de</strong> la Haye, Moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et faussaires (II), in : BSATG 122<br />
(1997), p. 55-70.<br />
(texte original en pleine page et dans la colonne <strong>de</strong> gauche, d’après B; texte interpolé dans la colonne<br />
<strong>de</strong> droite, d’après A’)<br />
B. A’.<br />
Urbanus episcopus, servus servorum Dei, dilectis fratribus et coepiscopis Isarno Tholosano, Simoni<br />
Agennensi, Geraldo Caturcensi, Raimundi a) Lectorensi, salutem et apostolicam benedictionem. 1<br />
Fraternitatem vestram non ignorare credimus quod Moisiacense monasterium magnæ<br />
quondam religionis, magnæ famæ magnæque fuerit excellentiæ. Postmodum vero cum illic<br />
habitantium negligentia religionis gloria <strong>de</strong>crevisset, substantiarum quoque copia diminuta et pænæ<br />
ad nihilum redacta est. Gratias autem Deo, qui nostris temporibus per Cluniacensium abbatum<br />
1 Isarn, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1075 à 1105; Simon II, évêque d’Agen <strong>de</strong> 1083 à 1101; Gérald II, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1080<br />
à 1112; Raymond, évêque <strong>de</strong> Lectoure <strong>de</strong> 1061 (?) à 1097 (?).<br />
208
industriam, religionem in eo<strong>de</strong>m loco abolitam reparare dignatus est. Oportet ergo et vestram<br />
fraternitatem, pro beatorum Petri et Pauli <strong>de</strong>votione, quorum nomini locus ipse dicatus est, operam<br />
dare quatenus antiquarum possessionum substantias recipere<br />
adversus b) servorum Dei ibi<strong>de</strong>m manentium mereatur.<br />
Conquerentur enim fratres ipsi<br />
209<br />
et quas in presenti tenent, retinere firmiter<br />
[a]<br />
Proin<strong>de</strong> monasteria vel abbatias quas nunc<br />
usque tenuerunt vel tenent confirmamus<br />
ecclesie Moysiacensi, apostolica auctoritate, ut<br />
possi<strong>de</strong>ant et teneant sub dominio Cluniacensis<br />
abbatis, scilicet: in episcopatu Tholosano,<br />
abbatiam Lesatensis c) ; in Agennensi, abbatiam<br />
sancti Gervasii Exiensis; in Elenensi, sancte<br />
Marie Arulensis; in Girun<strong>de</strong>nsi, sancti Petri<br />
Campirotundi, 1 � sed in hac constituimus et<br />
mandamus ut non ibi amplius abbas ordinetur,<br />
sed a Moysiacensi abbate ibi prior preponatur.<br />
[b]<br />
Prioratum etiam sancte Marie Tholose, sancti<br />
Petri Coquinis, et sancti Genii Lectore, et<br />
Durivelleris, et Ville Nove in Rutenensi pago,<br />
et Conquetas, cum apendiciis suis, 2 et omnia<br />
que nunc in presenti tenent, ut in eternum<br />
possi<strong>de</strong>ant in pace, volumus et mandamus, et<br />
hoc ex beatorum apostolorum Petri et Pauli<br />
auctoritate et nostra.<br />
[c]<br />
Adicientes hoc, ut in abbatiis supranominatis<br />
sine Moysiacensis abbatis consilio et voluntate<br />
abbas nullatenus eligatur, vel ab aliquo<br />
ordinetur. Quod si contigerit ausu temerario ab<br />
aliquo fieri, et electus et eligentes, ordinatus et<br />
ordinator excomunicentur et a suis ordinibus ex<br />
beati Petri auctoritate sub anathematis<br />
interminatione <strong>de</strong>ponantur.<br />
Conquerentur etiam ipsi fratres Moysiacenses<br />
1 Il s’agit <strong>de</strong>s abbayes suivantes, toutes soumises à <strong>Moissac</strong>: au diocèse <strong>de</strong> Toulouse: Lézat-sur-Lèze (Ariège, arr. Pamiers,<br />
canton Le Fossat); au diocèse d’Agen: Saint-Gervais-et-Protais d’Eysses, sur la commune <strong>de</strong> Villeneuve-sur-Lot (Lot-&-<br />
Garonne, ch.l.arr.); au diocèse d’Elne: Sainte-Marie d’Arles-sur-Tech (Pyrénées-Orientales, arr. Céret, ch.l.c.); au diocèse <strong>de</strong><br />
Gérone: Saint-Pierre <strong>de</strong> Camprodón (Espagne, Generalitat <strong>de</strong> Catalunya, prov. Girona).<br />
2 Il s’agit <strong>de</strong>s prieurés suivants, soumis à <strong>Moissac</strong>: Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong>, à Toulouse; Saint-Pierre <strong>de</strong>s Cuisines, à<br />
Toulouse; Saint-Geny <strong>de</strong> Lectoure (Gers, arr. Condom, ch.l.c.); Duravel (Lot, arr. Cahors, canton Puy-l’Evêque); Villeneuve<br />
(Aveyron, arr. Villefranche-<strong>de</strong>-Rouergue, ch.l.c.); Conques, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Buzet-sur-Tarn (Haute-Garonne, arr.<br />
Toulouse, canton Montastruc-la-Conseillère).
plurimas sui juris ecclesias a laicis hominibus occupari: 1<br />
� in Tholosano qui<strong>de</strong>m episcopatu, ecclesiam sancti Martini <strong>de</strong> Melzago, sancti Juliani, sancti Rustici,<br />
et ecclesiam <strong>de</strong> Affiniano, <strong>de</strong> Corduba, <strong>de</strong> Bisingis, <strong>de</strong> Monte Berterio; 2<br />
� in Agennensi, ecclesiam sancti Amantii <strong>de</strong> Tairago, <strong>de</strong> Verbegaria, <strong>de</strong> Angairiago; 3<br />
� in Caturcensi, ecclesias sancti Martini et sancti Vincentii <strong>de</strong> Antejago, sancti Petri <strong>de</strong> Biolo, sancti<br />
Stephani <strong>de</strong> Liciaco, sanctæ Liberatæ, sancti Amantii, sancti Martini, sanctæ Mariæ et sancti Petri <strong>de</strong><br />
Casex, sancti Saturnini <strong>de</strong> Bos, sancti Johannis <strong>de</strong> Pertica, ecclesiam sancti Saturni quæ conjuncta est<br />
ecclesiæ sancti Petri et ecclesia d’Atitiago, sancti Petri <strong>de</strong> Brugarias, sanctæ Mariæ <strong>de</strong> Troilo, et<br />
ecclesiam <strong>de</strong> Cogornoco, <strong>de</strong> Grata Cumba, sancti Lupi <strong>de</strong> Milauda, ecclesiam cum curia quæ dicitur<br />
<strong>de</strong> Sals, ecclesiam <strong>de</strong> Arduno, ecclesias sancti Sulpitii, sancti Mauricii; 4<br />
� item in Lectorensi episcopatu, in parrochia Limaniæ, ecclesiam <strong>de</strong> Sarraciago, <strong>de</strong> Flammalinguis, <strong>de</strong><br />
Aliciano, <strong>de</strong> Orriolis, ecclesiam sancti Martini, sancti Quiriaci, sancti Hilarii, sancti Saturnini Mancio<br />
Villa. 5<br />
Vestram igitur pru<strong>de</strong>ntiam litteris [presentibus] d) exhortamur atque præcipimus, ut<br />
supradictarum ecclesiarum occupatores pro vestri officii <strong>de</strong>bito commoneatis, et quæ Dei servis vel<br />
ipsi vel ipsorum parentes perperam abstulerunt restituere compellatis.<br />
Quod si vestris noluerint commonitionibus obedire, noverint se beatorum Apostolorum<br />
indignationem sicut ecclesiasticarum rerum pervasores in pervasione ipsa contumaciter permanentes<br />
Data<br />
210<br />
habere, et excommunicatos esse.<br />
Tholose<br />
1<br />
Pour les locations <strong>de</strong>s noms géographiques, je me permets <strong>de</strong> renvoyer à mon ouvrage Apogée <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, Première Partie,<br />
chap. 4.<br />
2<br />
Au diocèse <strong>de</strong> Toulouse: Saint-Martin <strong>de</strong> Meauzac (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Castelsarrasin-II); Saint-<br />
Julien, sur la commune d’Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech); Saint-Rustice (Haute-Garonne,<br />
arr. Toulouse, canton Fronton); Finhan (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech); Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes (Tarn-&-<br />
Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave); Bessens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton<br />
Grisolles); Montbartier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
3<br />
Au diocèse d’Agen: Saint-Amans <strong>de</strong> Tayrac (Lot-&-Garonne, arr. Agen, canton Beauville); Ver<strong>de</strong>gas, sur la commune <strong>de</strong><br />
Brugnac (Lot-&-Garonne, arr. Marman<strong>de</strong>, canton Castelmoron-sur-Lot); Engayrac (Lot-&-Garonne, arr. Agen, canton<br />
Beauville).<br />
4<br />
Au diocèse <strong>de</strong> Cahors: Saint-Martin, sur la commune <strong>de</strong> Réalville (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Caussa<strong>de</strong>);<br />
Saint-Vincent d’Autéjac (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Caussa<strong>de</strong>); Saint-Pierre <strong>de</strong> Bioule (Tarn-&-Garonne, arr.<br />
Montauban, canton Nègrepelisse); Saint-Etienne <strong>de</strong> Lizac (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong>-II); Sainte-<br />
Livra<strong>de</strong> et Saint-Amans-<strong>de</strong>-Lursina<strong>de</strong>, lieux-dits sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>; Saint-Martin, Sainte-Marie et Saint-Pierre <strong>de</strong><br />
Cazes, sur la commune <strong>de</strong> Cazes-Mon<strong>de</strong>nard (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte); Saint-Sernin du Bosc,<br />
sur la commune <strong>de</strong> Lauzerte (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, ch.l.c.); Saint-Jean-<strong>de</strong>-Perges, sur la commune <strong>de</strong><br />
Labarthe (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Molières); Saint-Sernin et Saint-Pierre <strong>de</strong> Tissac, sur la commune <strong>de</strong><br />
Cazes-Mon<strong>de</strong>nard (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte); Saint-Pierre <strong>de</strong> Bruyères ou Bruguières, sur la<br />
commune <strong>de</strong> Cazes-Mon<strong>de</strong>nard (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte); Sainte-Marie <strong>de</strong> La Treille et<br />
Cougournac, sur la commune <strong>de</strong> Castelnau-Montratier (Lot, arr. Cahors, ch.l.c.); Gratte-Cambe, sur la commune <strong>de</strong> Lebreil<br />
(Lot, arr. Cahors, canton Montcuq); Malause (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong>-I); Saux ou Saux-<strong>de</strong>-<br />
Sauveterre, commune <strong>de</strong> Sauveterre (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte); Ardus, sur la commune <strong>de</strong><br />
Lamothe-Cap<strong>de</strong>ville (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montauban-I); Saint-Sulpice, sur la commune <strong>de</strong> Durfort-<br />
Lacapelette (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte); Saint-Maurice, sur la commune <strong>de</strong> Lafrançaise (Tarn-&-<br />
Garonne, arr. Montauban, ch.l.c.).<br />
5<br />
Au diocèse <strong>de</strong> Lectoure, en Lomagne: Sarragachies (Gers, arr. Miran<strong>de</strong>, canton Aignan); Flamarens (Gers, arr. Condom,<br />
canton Miradoux); <strong>de</strong> Aliciano: situation inconnue; Lauriol ou Auriol, situation précise inconnue, au bord <strong>de</strong> la Garonne,<br />
entre Merles et Auvillar; Saint-Martin, sur la commune <strong>de</strong> Saint-Antoine (Gers, arr. Condom, canton Miradoux); Saint-<br />
Cirice (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Auvillar); Saint-Hilaire ou Sent Alari, sur la commune <strong>de</strong> Lachapelle<br />
(Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lavit); Mansonville (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lavit).
nonas Maii, Indictione quarta, anno Dominicæ Incarnationis millesimo nonagesimo septimo, per<br />
manum Johannis, sanctæ Romanæ ecclesiæ diaconi cardinalis.<br />
__________<br />
a) blanc dans B, complété d’après A’ � b) erreur pour ad usum � c) Lesatensis] sis exponctué A’ � d) presentibus] complété<br />
d’après A’<br />
211
145.<br />
1096 (style pisan), 3 juin<br />
Bulle du pape Urbain II confirmant le monastère <strong>de</strong> Cluny dans la possession <strong>de</strong> Saint-Martin<br />
<strong>de</strong> Layrac, dont le pape vient <strong>de</strong> consacrer le maître-autel.<br />
A. Original: Paris, BN, Collection <strong>de</strong> Bourgogne, t. 79, n. 164.<br />
B. Copie moissagaise perdue.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 17.*<br />
Indiqué: Jaffé 5649 (“Religionis <strong>de</strong>si<strong>de</strong>riis dignum”).<br />
Edition: Bernard-Bruel, t. 5, n. 3709 (d’après A). ..... à vérifier ....<br />
A.<br />
Urbanus episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri Hugoni, Cluniacensi abbati, salutem et<br />
apostolicam benedictionem.<br />
Religiosis <strong>de</strong>si<strong>de</strong>riis dignum est facilem prebere consensum, ut fi<strong>de</strong>lis <strong>de</strong>vocio celerem sorciatur<br />
effectum. Proin<strong>de</strong> communis filii nostri Hunaldi, religiosum votum, cum justicie ipsius intuitu, tum<br />
tue spectabilis religionis reverentia, per presentis <strong>de</strong>creti paginam confirmamus. Is si quid[em], cum<br />
ad Cluniacense cenobium conversionis gratia, largiente Domino, pervenisset, honorem qui eum <strong>de</strong><br />
patrimonio contingebat, cum ecclesia beati Martini <strong>de</strong> Lairaco, beato Petro et ejus Cluniacensi<br />
monasterio <strong>de</strong>legavit, in ipso etiam loco quia monasterium antiquitus fuerat, ex precepto<br />
reverentissimi pape Gregorii Septimi, cellam sua industria reparavit. Hanc igitus cum universis ad<br />
eam pertinentibus in perpetuum Cluniacensis cenobii fratribus possi<strong>de</strong>ndam presentis <strong>de</strong>creti<br />
auctoritate firmamus, in quibus hec propriis vocabulis annotanda precipimus: ecclesiam Sancti Petri<br />
<strong>de</strong> Casali, Sancti Vincentii <strong>de</strong> Avesac, Sancti Vincentii <strong>de</strong> Plaisac, Sancte Marie <strong>de</strong> Sereniaco, Sancti<br />
Caprasii <strong>de</strong> Broilo, Sancti Johannis <strong>de</strong> Astalgiaco, Sancti Martini <strong>de</strong> Paniciac, Sancti Bricii <strong>de</strong><br />
Triliano, Sancte Marie <strong>de</strong> Bello Loco, Sancti Caprasii <strong>de</strong> Cucco, Sancte Marie <strong>de</strong> Calda Costa, Sancti<br />
Nicholai <strong>de</strong> Monte Guascone, Sancti Caprasii <strong>de</strong> Bibitorio, Sancti Martini <strong>de</strong> Guzano, Sancti Martini<br />
<strong>de</strong> Calvillo, Sancte Marie <strong>de</strong> Acu<strong>de</strong>llo, Sancti Germani <strong>de</strong> Cusiniano; in Bur<strong>de</strong>galensi pago, Sancti<br />
Pauli <strong>de</strong> Lorno, Sancti Clementis <strong>de</strong> Coma; in pago Lascurensi, Sancti Johannis <strong>de</strong> Po<strong>de</strong>nx. 1 Quicquid<br />
preterea i<strong>de</strong>m locus in futurum juste adipisci poterit firmum seu integrum permaneat, tam a te quam a<br />
successoribus tuis, seu his qui per nos in eo<strong>de</strong>m loco prestituentur, regendum disponendumque<br />
perpetuo. Et quia, disponente Domino, celle ipsius altare nostris manibus consecratum est, ampliori<br />
veneracione locum ipsum <strong>de</strong>inceps haberi precipimus, [statu]entes ne cui persone, preter Romani<br />
pontificis scienciam, liceat adversus i<strong>de</strong>m altare interdictionis aut excommunicationis proferre<br />
sententiam.<br />
Si quis ergo <strong>de</strong>inceps locum ipsum et quecumque ad eum pertinentia infestare, minuere, temerariis<br />
vexationibus fatigare, vel a vestro cenobio alienare presumpserit, divine indignationis et apostolice<br />
districtionis ulcione plectatur, ut a sacratissimo corpore et sanguine Domini nostri Jesu Christi<br />
alienatus, nisi satisfactione congrua emendaverit, reum se divino judicio haberi cognoscat. Cunctis<br />
autem ei<strong>de</strong>m loco justa servantibus sit pax Domini nostri Jesu Christi, quatinus et hic fructum bone<br />
actionis percipiant et apud districtum judice[m] premia eterne pacis inveniant. Amen.<br />
[Cercles concentriques et Benevalete].<br />
Datum Tolose, per manum Johannis sancte Romane ecclesie diaconi et cardinalis, III nonas Junii,<br />
indictione IIII, Incarnationis Dominice anno M° XCVII°, pontificatus autem domini Urbani Secundi<br />
pape IX°.<br />
1 Localisations <strong>de</strong>s donations chez Bautier, o.c., p. 50-52.<br />
212
[Au dos:]<br />
Quomodo Urbanus papa confirmavit abbati Cluniacensi quondam sibi data per quemdam comitem,<br />
Hunaldum, qui post hoc fuit monachus, etc.<br />
C.<br />
Bulle du Pape Urbain 2 e addressée a Hugues Abbé <strong>de</strong> Cluni donnée á a Toulouse le 3 e <strong>de</strong>s Nones <strong>de</strong><br />
Juin 1097, qui donne divers benefices aux Religieux du Convent <strong>de</strong> Cluny & les confirme dans la<br />
possession <strong>de</strong> ceux qu’ils avoint <strong>de</strong>ja. Ces Benefices sont nommez dans cette Bulle.<br />
N° 17.<br />
213
146.<br />
s.d. [vers 1096]<br />
Etat <strong>de</strong>s églises appartenant à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, usurpées par <strong>de</strong>s laïcs.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1655.<br />
B.<br />
Etat <strong>de</strong>s Eglises usurpées sans date mais d’un caractere tres ancien dont voici la teneur.<br />
in Episcopatu Caturcensi auferuntur nobis istæ Ecclesiæ á Laicis hominibus Ecclesia S. Martini<br />
<strong>de</strong> Antejago, Ecclesia S. Petri <strong>de</strong> Biolo, Ecclesia S. ti Stephani <strong>de</strong> Liciaco, Ecclesia S. Liberatæ,<br />
Ecclesia S. Amantii, Ecclesia Martini Sancti, Ecclesia S. Mariæ & S. Petri <strong>de</strong> Casex, Ecclesia S. ti<br />
Saturnini <strong>de</strong> Bos, Ecclesia S. Johannis <strong>de</strong> Pertica, Ecclesia S. Saturnini, Ecclesia S. Petri <strong>de</strong><br />
Brugarias, alia <strong>de</strong> Aticiago, Alia S. Mariæ <strong>de</strong> Troilo, Alia S. Martini, alia <strong>de</strong> Cogornago, alia <strong>de</strong><br />
Gratacumba, alia S. Lupi <strong>de</strong> Milauda, alia S. Mauritii, alia S. Sulpitii, alia Ecclesia <strong>de</strong> Arduno.<br />
in Episcopatu Tolosano Ecclesia S. Martini <strong>de</strong> Melzago, alia <strong>de</strong> Afiniano, alia S. Juliani, alia <strong>de</strong><br />
Cordubâ, alia <strong>de</strong> Besingis, alia <strong>de</strong> Monteberterio, alia S. Rustici, alia Ecclesia <strong>de</strong> Lumbers, alias <strong>de</strong><br />
pairano, alia S. Martini <strong>de</strong> <strong>de</strong>votis.<br />
in Limaniâ Ecclesia <strong>de</strong> Sarraciago, alia S. Martini <strong>de</strong> Orriolis, alia S. ti Quiriaci, alia <strong>de</strong><br />
flamalingis, alia S. hilari <strong>de</strong> Aliciano, alia S. Saturnini. Manciovilla.<br />
in Episcopatu Aginnensi Ecclesia <strong>de</strong> Taziago, Ecclesia <strong>de</strong> Berbegarias.<br />
214
147.<br />
[après 1096]<br />
Notice sur l’ancienneté <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et ses privilèges par rapport à Cluny.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un manuscrit <strong>de</strong> 480 folios <strong>de</strong> parchemin, portant comme titre<br />
“De origine regnorum”: Doat 128, f. 255r-256.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 120.<br />
NOTE: le contenu <strong>de</strong> cette notice correspond à Andurandy 2 et 3.<br />
B.<br />
Sciendum quod iste dominus Urbanus, olim monachus Cluniacensis, submisit monasterium<br />
Moyssiace Cluniacensi monasterio, licet monasterium Moyssiaci sit antiquius, nam anno Domini<br />
quingentesimo sexto fuit fundatum Moyssiaci monasterium, tempore Clo<strong>de</strong>vei Primi, regis Francorum<br />
christiani, sed monasterium Cluniacense fuit fundatum anno Domini quingentesimo quadringentesimo<br />
duo<strong>de</strong>cimo, ut supra habetur, in tempore Ludovici. Enim dominus Urbanus dicit in bulla sua quod<br />
tempore suo monasterium Moissiacense fuit reparatum per abbatum Cluniacensium industriam.<br />
Abbas autem Moyssiacensis multa insignia habet in monasterio Cluniacensi: in primo adventu suo,<br />
nam incarceratos omnes relaxat, tam monasterii quam castrorum. Tenet etiam capitulum secunda die,<br />
in quo magnum habet potestatem, et i<strong>de</strong>m honorifice et processionaliter ex aliis monachis<br />
Cluniacensibus claves castrorum recipit, et multa alia fecit.<br />
Item iste Urbanus Secundus consecravit altare sancti Salvatoris Moyssiaci.<br />
215
148.<br />
1097, 16 avril<br />
Bulle du pape Urbain II, comportant divers privilèges concédées à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />
B.<br />
A. Original dans les archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />
B. Copie figurée du début du XII e siècle, parchemin, h. 278/268 mm, l. 255/252 mm: ADTG, G<br />
538(2) (Andurandy 1886).*<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après “un cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu): Doat<br />
128, f. 266r-267v (correspond au texte <strong>de</strong> B).*<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1886.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 605.<br />
Indiqué: Jaffé 5682(4256).<br />
Edition: Bull. Clun. p. 28; Migne, PL 151, col. 493-494, epistola CCXX (d’après le Bullarium<br />
Cluniac.).<br />
[Mention ancienne au dos:] PRIVILEGIUM DOMNI URBANI SECUNDI NE<br />
EXCOMMUNICATIONIS SUBJACEANT FRATRES CLUNIACENSES<br />
SIBIQUE SERVIENTES.<br />
URBANUS EPISCOPUS, SERVUS SERVORUM DEI, REVERENTISSIMO FRATRI HUGONI<br />
ABBATI, ET UNIVERSIS CLUNIACENSIS CENOBII FRATRIBUS, SALUTEM ET APOSTOLICAM<br />
BENEDICTIONEM.<br />
Quoniam abundante iniquitate refrixit multorum caritas, 1 oportet nos pro loci nobis divinitus<br />
commissi regimine paucorum, id est servorum Dei religioni attentius provi<strong>de</strong>re. Per illos enim<br />
plerisque in locis Dei servi et monachi perturbantur, per quos potissimum eos foveri ac protegi<br />
expediret. Que nimirum culpa nonnullos nostri temporis episcopos respicit, qui dum terrenis inhiant,<br />
eos qui terrena vi<strong>de</strong>ntur <strong>de</strong>spexisse perturbant. Quorum profecto molestiis per apostolicę sedis<br />
dispensationem duximus obviandum, quatinus opitulante Deo a secularibus tumultibus liberi, tam pro<br />
nobis quam et pro ipsis et universis Christi fi<strong>de</strong>libus exorare sollicitius valeatis.<br />
Presenti igitur constitutione sancimus, ne cellarum vestrarum ubilibet positarum fratres pro<br />
vicinarum diocesium interdictione vel excommunicatione divinorum officiorum suspensione<br />
patiantur, sed tam monachi ipsi quam et famuli eorum, qui vi<strong>de</strong>licet monastice se professioni<br />
<strong>de</strong>voverunt, clausis ecclesiarum januis, non admissis diocesanis, divinę servitutis offitia celebrent, et<br />
sepulturę <strong>de</strong>bita peragant.<br />
Vobis preterea, qui in ipso Cluniacensi monasterio commoramini, licentiam indulgemus ut ad<br />
chrisma conficiendum sive oleum benedicendum vestris vestrorumque usibus, quem malueritis<br />
catholicum episcopum advocetis, qui nostra fultus auctoritate que prestolatur indulgeat.<br />
Si quis vero episcopus vel episcoporum minister super his molestiam vobis ingerere, et nostris<br />
constitutionibus obviam ire presumpserit, pro sedis apostolicę contemptu, secundum beati Gelasii<br />
sententiam, sui erit ordinis et honoris elisor.<br />
Scriptum per manus Lanfranci, notarii sacri palatii.<br />
Datum Laterani per manum Johannis, sanctę Romanę Ecclesię diaconi cardinalis, XVI Kalendas<br />
Maii, indictione V, anno Dominice Incarnationis M°.XC°.VII, pontificatus autem domni pape<br />
URBANI Secundi X°.<br />
1 D’après Matthieu 24,12.<br />
216
149.<br />
[vers 1090/27 déc.1097]<br />
Notice sur le renoncement par Bertrand <strong>de</strong> Fumel, abbé chevalier, aux exactions commises par<br />
lui-même et ses hommes, à Boudou. – Avec une confirmation par Gausbert <strong>de</strong> Fumel.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes contenant<br />
dautres actes” (perdu), du milieu du XII e siècle: Doat 131, f. 302r-303v.<br />
Edition: Cabié, H.<br />
B.<br />
De honore <strong>de</strong> Bodor dimissio sive guirpitio, quam fecit Bertrannus dictus abbas secularis, <strong>de</strong> malis et<br />
multis violentiis quæ faciebat, ipse et homines ejus, in honore dicto <strong>de</strong> Bodor, quod nullus antecessor<br />
ejus antea fecerat. Accipiebant servientes ejus frumentum, porcos, multones et agnos, galinas, cibatam<br />
et <strong>de</strong>narios, et pro his flagellabant homines et diversis injuriis affligebant eos. Nec vero omnia reliquit<br />
ipse Bertrannus Domino Deo et sancto Petro, atque abbati regulari domno Asquitino et Vuillelmo<br />
priori et Heliæ sacristæ, qui tunc ipsi obedientiam tenebat, ac Stephano cellarario, atque omnibus<br />
successoribus eorum, ut nullus ei serviens hæc aut aliud aliquid in ipso honore <strong>de</strong> Bodor amplius<br />
requirat neque tollat. Sed si tantum necessitas fuerit, ipse Bertrannus obedientiario querat, vel per ejus<br />
consilium hominibus quod querere <strong>de</strong>buerit absque frumento et multonibus, hæc numquam querat<br />
neque per se neque per alium.<br />
Ita laudavit ore suo et firmavit manu, et post ipsum ejus rogatu, Raimundus Vuillelmi 1 et<br />
Raimundus <strong>de</strong> illo Pojet firmaverunt, quod ita teneat in omni vita sua supradictus Bertrannus, et ita<br />
faciat tenere suis hominibus et propterea <strong>de</strong><strong>de</strong>runt ei supradicti seniores quinquaginta solidos, ut<br />
fi<strong>de</strong>liter firmiterque teneat sicut promisit.<br />
Facta sunt hæc Moysiaco in cimiterio, cum consilio Duiberti <strong>de</strong> Sancta Tecla, et Gausberti Arnaldi<br />
et Raymundi <strong>de</strong> Volujol et Duranni Herici <strong>de</strong> Bodor et Bernardi Guilaranni, in præsentia aliorum<br />
multorum.<br />
Gauzbertus frater ejus, post ipsum factus abbas, 2 eo<strong>de</strong>m modo firmavit et laudavit, ut teneat et ita<br />
tenere faciat servientibus sibi in omni vita sua, et accepit nihilominus alios quingenta solidos.<br />
1 Raimond Guillaume, viguier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
2 Gausbert <strong>de</strong> Fumel était abbé séculier le 27 décembre 1097, date <strong>de</strong> l’acte <strong>de</strong> soumission à <strong>Moissac</strong>.<br />
217
150.<br />
1097, 27 décembre<br />
Renoncement par Gausbert <strong>de</strong> Fumel, abbé séculier, à ses droits.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 157rb-va.<br />
B.<br />
Cunctis pene mortalibus notum esse credimus quod nichil sine causa integra fit. 1 In<strong>de</strong> est quod<br />
multorum loca sanctorum ob culpas habitancium non solum vastari audivimus, sed eciam comburi<br />
atque dissipari; un<strong>de</strong> et in Iherusalem templum et sancta sanctorum tociens sunt <strong>de</strong>structa . Hec vero memoramus ut ea que Moyssiacum nostris evenire temporibus,<br />
indagemus. Verba predicta a verbo iuncti sunt illius memoratis. Et tunc factum subsequens annotantur<br />
scire cupientibus. Nam villa illa sive locus Dei protectione et sui sanctitate tanta hactenus ab incolis<br />
sive circumstantibus dignitate et reverencia erat , ut inviolatus permaneret necnon et<br />
intactus ab hominibus. Nunc autem quia laycalis potestas, que vulgo dicitur abbas Gasbertus, concilio<br />
fultus incipiencium, congregata multitudine impiorum, 2 fecerat in<strong>de</strong> speluncam latronum 3 et<br />
reffugium malignancium circumquaque <strong>de</strong>predancium, cum tociens tam a laycis quam a monachis<br />
admonitus corrigere nollet, non est passus Justus Ju<strong>de</strong>x hoc manere inultum diutius. Nam vicecome<br />
Leomanie, Viviano nomine, milicia fultus, parva ope, villam ipsam totam incendit prope. Sed quia<br />
nichil est sine causa, 4 ut jam diximus, ipse Gasbertus tan<strong>de</strong>m postea respiciens quod perverse egerat,<br />
pru<strong>de</strong>nter emendare stu<strong>de</strong>ns secundum petticionem suorum inibi <strong>de</strong>gencium, scilicet domni abbatis<br />
Asquilini qui locum illum regulariter regebat, et fratrum suorum aliorum atque nobilium virorum,<br />
locum ipsum et villam in pristinam libertatem et stabilitatem stabilivit atque constituit; tali tenore<br />
firmavit ipse et qui post ipsum scripti tenentur per fi<strong>de</strong>m suam. Et juraverunt supra sacratissimum<br />
altare Sancti Juliani, apposita multitudine sanctarum reliquiarum, tenendum ibique vulgo dictam<br />
salvetatem omnibus hominibus infra cruces ad hoc antiquitus <strong>de</strong>terminatas, sicut in aliis locis ubi<br />
tenent, firmavit et juravit similiter nunquam amplius <strong>de</strong> ipsa villa guerram facere, neque guerrarios<br />
ullos nunquam ibi tenere, nisi pro honore Sancti Petri vel malefacto in ipsa habitancium, et hoc cum<br />
consensu et voluntate seniorum ipsius loci, scilicet abbatis, prioris, sacriste et celerarii. Firmavit<br />
quoque in jurejurando nunquam amplius in malos usus neque quod vulgo dicitur leydas, nisi que ibi<br />
<strong>de</strong>nominate sunt, requirat aut accipiat, et adhuc duos tantum notissimos servientes habeat. Romerii<br />
vero omnes sive mercatores, tam intus quam foris, ineundo vel re<strong>de</strong>undo, tam ab ipso quam ab<br />
omnibus, plenam habeant securitatem et pacem. Quod si in aliquo istorum omnis transgressor aut<br />
violator <strong>de</strong>prehensus fuerit, ille vel ipsi qui post eum juraverunt, per concilium ipsorum trium militum<br />
et trium burgencium reddant, aut emendant dictam transgressionem.<br />
<br />
Acta sunt hec in Moyssiaco publice in Nativitate Sancti Iohannis Euvangeliste, in presencia<br />
multorum monachorum, militum et aliorum,<br />
,<br />
anno Dominice Incarnacionis M o XCVII o , indiccione quinta, regnante Philippo rege Francorum. 5<br />
Et sunt positi multi alii qui hoc juraverunt, et firmaverunt super altare beati Juliani, apposita<br />
multitudine reliquiarum, ita tenendum et custodiendum.<br />
1 Job 5,6.<br />
2 Psaume 1,1.<br />
3 Matth. 21,13.<br />
4 Job 5,6.<br />
5 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
218
151.<br />
1097<br />
Donation par Arnaud Guillaume <strong>de</strong> La Pra<strong>de</strong>lle, à l’occasion <strong>de</strong> sa conversion et <strong>de</strong> l’oblation<br />
<strong>de</strong> son fils, du quart <strong>de</strong> la dîme <strong>de</strong> Gamanel et <strong>de</strong> la huitième partie <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Pommevic.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />
siècle: Doat 128, f. 253r-254v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 104.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 256-257.<br />
B.<br />
Nemo dubitet factum neque speret futurum, quod ego Arnadus Willelmus dictus <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>lla, cum<br />
consilio fratrum meorum Willelmi, Ugonis et Pontii, et cum voluntate uxoris meæ Arsendis, faciens<br />
me monachum ad finem, et offerens simul filium meum Arnaldum Deo serviturum, dono et confirmo<br />
sancto Petro apostolo in monasterio Moysiaco et habitatoribus ejus, quartam partem <strong>de</strong>cimi <strong>de</strong><br />
Guamanello, et octavam partem <strong>de</strong> Pomerio Vico, tam in ecclesia quam in <strong>de</strong>cimo, ut teneant et<br />
possi<strong>de</strong>ant ipsi monachi in perpetuum alodum omni tempore.<br />
Hanc donationem ita tenendum facio et corroboro, in præsentia domini Ansquitilii abbatis, in<br />
manibus Willelmi prioris, et Heliæ sacristæ, simul etiam Willelmi et Dinberti <strong>de</strong> Usma seniorum<br />
meorum, et aliorum multorum.<br />
Facta discriptio anno Dominicæ Incarnationis millesimo nonagesimo septimo, regnante Philippo<br />
Francorum rege. 1<br />
Signum ipsius Arnaldi Willelmi, qui hanc donationem fecit, et ita scribere rogavit. Signum<br />
Willelmi, Ugonis et Pontii, fratrum suorum. Signum Willelmi et Dinberti <strong>de</strong> Usma. Signum Siguini<br />
Raimundi, et Siguini consobrini sui <strong>de</strong> illa Landa.<br />
1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
219
152.<br />
1097<br />
Confirmation par Guillaume d’Esmes <strong>de</strong> la donation faite par Humbert d’Esmes, son père, <strong>de</strong><br />
quelques barrages <strong>de</strong> pêche.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />
du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 264r-265v.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 182.<br />
B.<br />
Notum sit omnibus hominibus quod Humbertus <strong>de</strong> Oxima, cum consilio Willelmi filii sui, misit in<br />
pignus per <strong>de</strong>cem solidos Lemodicanos monetæ publicæ, sancto Petro et monachis Moysiaco,<br />
Deusdat <strong>de</strong> opera, et aliis ibi<strong>de</strong>m <strong>de</strong>gentibus, illos paxarillos 1 <strong>de</strong> illas Martras, quod Bernardus Joanni<br />
et Geraldus vicecomes tenebant. Ipsum vero paxarillum quo est super piscaria <strong>de</strong> illas Bartas reliquit<br />
Deo et sancto Petro et monachis Atoni priori, Bertranni sacristæ, Poncii Amelii cellararii, in æternum.<br />
Post mortem ipsius, Willelmus filius ejus recognoscens quod injuste tenebat, <strong>de</strong>dit cum consilio<br />
uxori suæ Domnuciæ, et filii sui Siguini, fevum illud quod tenebat <strong>de</strong> abbate et monachis, reliquit Deo<br />
et sanctis apostolis Petro et Paulo in manu domni Ansquitilii abbatis, Willelmi prioris, Heliæ sacristæ,<br />
et Arnaldi <strong>de</strong> opera et successoribus ejus in opera Deo servientibus. Accepit enim ab ipso Arnaldo<br />
triginta solidos monatæ publicæ. Ipsum paxarillum, quem Geraldus vicecomes tenebat, totum et ab<br />
integro, sine ullo retento, habet enim adjacentias et terminos sicut via publica pergebat ad domum<br />
Arnaldi Nigri, et sicut via vetula <strong>de</strong> illas Tapias veniebat ad acquam Bernardi Joanni, et transit super<br />
domum Hugo Macip.<br />
Facta carta sub anno Dominicæ Incarnationis millesimo nonagesimo septimo.<br />
Signum Raymundi Willelmi vicarii. Signum Raymundi Bernardi <strong>de</strong> Wandalor. Signum Orseti <strong>de</strong><br />
opera. Signum Geraldi <strong>de</strong> Tholosa.<br />
1 Paxeria: barrage en bois; <strong>de</strong> l’occitan: paisièra, barrage <strong>de</strong> rivière, digue, réservoir à poissons.<br />
220
153.<br />
[1097]<br />
Donation par Pierre Raimond <strong>de</strong> l’église Saint-Pierre <strong>de</strong> Magradous, dans le Toulousain. –<br />
Approbation par Isarn, évêque <strong>de</strong> Toulouse, 1097.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />
1656), p. 14.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f.<br />
268r-269v.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />
B.<br />
De ecclesia <strong>de</strong> Magraduris.<br />
Domni superna clementia cuncta bona per secula prospiciens hac nostri salutem vigitarer <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rans<br />
princeps cunctis fi<strong>de</strong>lium mortalibus ejus legibus subiacentibus largiri ex suis facultatibus sanctis<br />
locis et Christo servientibus,<br />
idcirco ego Petrus cognomento Raimundi, una cum fratre meo Raimundo <strong>de</strong> Cuc, qui factus est<br />
manacus, pro remedio animarum mearum, ut illis divina misericordia conferat me<strong>de</strong>lam salutis,<br />
damus Domino Deo hac sanctis ejus apostolis Petro et Paulo Moysiacensi, ecclesiam illam qui dicitur<br />
<strong>de</strong> Magraduris, fundatam in honore ipsius apostoli Petri, et sita in territorio Tolosano. Damus etiam<br />
<strong>de</strong>cimum ipsius ecclesie cum omnibus ecclesiasticis rebus ad eam pertinentibus, tam intus quam<br />
<strong>de</strong>foris similiter beatis apostolis supradictis.<br />
In loco Moysiaco feliciter.<br />
Ego itaque Ysarnus, gratia Dei Tolose sedis episcopus, cum clericis meis, laudo et corroboro hanc<br />
cessionis donationem hore hac cor<strong>de</strong> ut jure perpetuo firma et stabilis permaneat. Et ut nulla persona<br />
vel aliquis nostre successor au<strong>de</strong>at violare, omnibus modis interdico.<br />
Facta autem carta hujus donationis in manus domni Ansquitilii abbatis et monachorum ejus,<br />
vi<strong>de</strong>licet Petri Guillelmi et Arnaldi Petri et ceterorum, anno ab Incarnatione Domini M.XC.VII o ,<br />
regnante Philippo Francorum rege, et ecclesiam Romanam regnante papa Urbano. 1<br />
S. Hugonis <strong>de</strong> Valle Secura. S. Gauzberti Bernardi. S. Hugonis Saixetis. S. A<strong>de</strong>mari Guiraldi. S.<br />
Raimundi A<strong>de</strong>mari. S. Bernardi Eblonis. S. Petri Guillelmi monachi.<br />
1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
221
154.<br />
[1088/1099], 26 mai<br />
Donation par Guillaume Pons, faite au prieuré <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>, <strong>de</strong> plusieurs biens.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 289r-293r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6322.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 283-285.<br />
B.<br />
In nomine Domini Jesu Christi ecclesiæ scripturis rememorationis <strong>de</strong> alo<strong>de</strong> Sanctæ semperque<br />
Virginis et Genitricis Dei Mariæ, quod est ecclesia constructa in nomine ejus<strong>de</strong>m gloriosa Virgine<br />
Maria in villa quæ dicitur Salella.<br />
Igitur in Dei nomine, ego Willelmus cognomine Poncius, pro animæ meæ re<strong>de</strong>mptione et<br />
remissione peccatorum meorum, dono et laudo alo<strong>de</strong>m meum, quod habeo pro qualicumque voce,<br />
quæ est in villa quæ dicitur A<strong>de</strong>lhano, 1 et est ipsa villa in Narbonensi pago, Domino Deo et sanctæ<br />
Mariæ, et ad ecclesiam quæ est ædificata in villa Salella, et monachis et clericis ibi<strong>de</strong>m Deo<br />
servientibus tam præsentibus quam futuris, sine enganno, et teneant et possi<strong>de</strong>ant jure perpetuo in<br />
æternum.<br />
Sunt etenim terras et vinea in ipsa villa prænominata A<strong>de</strong>lhano, quæ est juxta fluvium Azi<strong>de</strong>. 2<br />
Inprimis est petia una <strong>de</strong> terra ad ipsa Montada, et affrontat <strong>de</strong> altano in ipso pugio, <strong>de</strong> meridie in terra<br />
sancti Stephani, <strong>de</strong> circio in terra Matfredi, <strong>de</strong> aquilone in strata publica. Et in alio loco, in ipso Gissio<br />
petia una <strong>de</strong> terra, et affrontat <strong>de</strong> altano in terra sanctorum justi et Pastoris, 3 <strong>de</strong> meridie in ipso Reg, <strong>de</strong><br />
circio in terra Matfredi, <strong>de</strong> aquilone in strata publica. In alio vero loco ad ipsos inire furcos alia petia<br />
terræ, et affrontat <strong>de</strong> altano in strata, <strong>de</strong> meridie similiter, <strong>de</strong> circio in terra Matfredi, <strong>de</strong> aquilone in<br />
ipso pago. In alio loco quem vocant Ventre <strong>de</strong> Bacca petia una <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in ipso<br />
pugio, <strong>de</strong> meridie in terra vicecomitis, <strong>de</strong> circio in terra sanctorum justi et Pastoris, <strong>de</strong> aquilone in<br />
terra sancti Pauli. Et ad ipso Pererio petia une <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in terra sancti Paulicarpi,<br />
<strong>de</strong> meridie in terra Matfredi, <strong>de</strong> circio similiter, <strong>de</strong> aquilone in ipso pugio. Et super ipsa Rocha 4 petia<br />
una <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in terra Geralli Trasuarii, <strong>de</strong> meridie in strata publica, <strong>de</strong> circio in<br />
terra Matfredi, <strong>de</strong> aquilone in ipsa Rocha. Et ad ipsum Paleum alia petia <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano<br />
in terra sancti Pauli, <strong>de</strong> meridie similiter, <strong>de</strong> circio in strata publica, <strong>de</strong> aquilone in terra sancti Pauli.<br />
In ipsa vero Ferragine petia una <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in terra sanctorum justi et Pastoris, <strong>de</strong><br />
meridie in terra sanctæ Mariæ, <strong>de</strong> circio in strata publica, <strong>de</strong> aquilone in terra sancti Pauli. Ad viam<br />
sancti Stephani petia una <strong>de</strong> terra, et afrontat in terra Ramon Gautfre, <strong>de</strong> meridie in terra sancti Pauli,<br />
<strong>de</strong> circio similiter, <strong>de</strong> aquilone in strata. Ad ipsam Valeiram petia una <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in<br />
terra Bernardi Sendre, <strong>de</strong> meridie in terra vicecomitis, <strong>de</strong> circio in terra Raimon Gausfre, <strong>de</strong> aquilone<br />
in Reg. Super ipso pogio quem vocant Mociolengs 5 petia una <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in ipso<br />
pugio, <strong>de</strong> meridie in terra vicecomitis, <strong>de</strong> circio in terra sanctorum justi et Pastoris, et aquilone in terra<br />
sancti Pauli. In alio loco ipsa terra quam vocant ad illos Primarios, et afrontat <strong>de</strong> altano in alo<strong>de</strong><br />
Bernardi Stephani, <strong>de</strong> meridie in Reg, <strong>de</strong> circio in alo<strong>de</strong> Stephani Nanties, <strong>de</strong> aquilone in vinea<br />
Guillelmi Ramun. In alio loco ipsa terra quam vocant Pra<strong>de</strong>l. 6 In alio loco ubi vocant Mascaron petia<br />
una <strong>de</strong> terra, et afrontat <strong>de</strong> altano in terra vicecomitis, <strong>de</strong> meridie similiter, <strong>de</strong> circio in strata, <strong>de</strong><br />
1 Ouveillan, à 4 km au nord-est <strong>de</strong> Salèlles-d’Au<strong>de</strong> ?<br />
2 L’Azille ? L’Audié ?<br />
3 Saint-Just-et-Pasteur, chapelle sur la commune d’Alaigne (Au<strong>de</strong>, arr. Limoux, ch.l.c.).<br />
4 La Roque, lieu-dit à 0,5 km à l’est <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>.<br />
5 Moussoulens, lieu-dit à 2 km au sud-est <strong>de</strong> Salèlles-d’Au<strong>de</strong>.<br />
6 Les Pra<strong>de</strong>ls, lieu-dit à 3 km au sud <strong>de</strong> Quarante; ou: Les Pra<strong>de</strong>ls, lieu-dit à 5 km au nord-ouest <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>.<br />
222
aquilone in terra sancti Pauli. In alio loco quam vocant ad ipso Clauso 1 petia una <strong>de</strong> terra, et afrontat<br />
<strong>de</strong> altano in vinea sancti Pauli, <strong>de</strong> meridie in strata, <strong>de</strong> circio in vinea sanctæ Mariæ <strong>de</strong> Narbona quæ<br />
vocant Majore, <strong>de</strong> aquilone in terra sancti Pauli. In alio loco ad ipsos Interfurcos petia una <strong>de</strong> terra, et<br />
affrontat <strong>de</strong> altano in alo<strong>de</strong> Bonocia, <strong>de</strong> meridie in honore Guillelmi Gairal, <strong>de</strong> circio in strata publica,<br />
<strong>de</strong> aquilone in terra sancti Policarpi.<br />
Quoniam vero infra istas afrontationes supra nominatas includunt, ego Guillelmus præscriptus<br />
donator dono et laudo, et solemnem donationem facio, sine dolo et sine enganno, Domino Deo et<br />
sanctæ semperque Virgini Mariæ in loco quæ dicitur Salella, ac monachis et clericis ibi<strong>de</strong>m in Dei<br />
servicio <strong>de</strong>gentibus, ut teneant jure perpetuo et possi<strong>de</strong>ant inperpetuum absque ulla contradictione, tali<br />
tenore ut si ego Guillelmus, Domino permittente et adiuvante, <strong>de</strong> hac peregrinatione sancti Sepulchri,<br />
quod ego pro amore Dei et remissione peccatorum meorum puto et cupio facere, reversus ad proprium<br />
fuero, omnem honorem prædictum in vitam meam teneam in hoc sæculo, excepta una petia <strong>de</strong> terra,<br />
quæ supra est nominata <strong>de</strong> illa Montada, necnon et Auserdale simul, et duas illas quæ vocantur<br />
Ferragine, et post obitum meum absque ulla reservatione Domino Deo et intemeratæ semper Virgini<br />
Mariæ revertatur et maneat, tali vero conventu, ut neque meus infans, nec infantes, nullaque mea<br />
posteritas aliquid ibi hæreditet vel possi<strong>de</strong>at, sed sane et plane, justeque totum et ab integro ecclesia<br />
prædicta <strong>de</strong> illa Salella, quæ est constructa ad honorem semper Virginis Mariæ cum monachis et<br />
clericis ibi<strong>de</strong>m habitantibus teneat et possi<strong>de</strong>at in proprio alo<strong>de</strong> in perpetuum, et istas tres petias <strong>de</strong><br />
terra supranominatas <strong>de</strong> illa Montada et Ferragine semper et in antea habeat tenebo quousque alius<br />
honor veniat.<br />
Facta est donatio ista septimo kalendas Iunii, Urbani papæ præsulatui arce sublimato, in Francia<br />
regnante Philippo rege. 2<br />
Sig+num Guillelmi Poncii, qui hæc fecit scribere vel firmare rogavit. Sig+num Bernardi Aimelii.<br />
Sig+num Petri Stephani quæ vidit et audivit, quando soror ipsius Guillelmi nomine Warsendis, cui<br />
honor supradictus fuit donatus et laxatus, ad suprascriptum Guillelmum fratrem suum, propterea ipse<br />
Petrus paratus fuit jurare et testificare, in præsentia Berengarii Raimundi, et Bernardi Amelii, et<br />
priorem Begoni, et aliorum bonorum omnium quamplurares, ut vidisset et audisset ipsum donum<br />
facere suprascriptum. Bego rogatus scripsit.<br />
Confirmation <strong>de</strong> Bernard Pons.<br />
In nomine Domini, ego B[ernardus] Poncius dono et laudo ipsum honorem, quod Guillelmus Poncius<br />
frater meus donavit et laxavit ad sanctam Mariam <strong>de</strong> illa Salella, propter remedium animæ meæ et<br />
remissionem peccatorum meorum, et propter remedium animæ fratris mei Guillelmi, et laudo et firmo<br />
ipsum donum, quod frater meus prænominatus fecit ad Sanctam Mariam <strong>de</strong> Illa Salella, et ad<br />
monachis ibi <strong>de</strong>gentibus totum et ab integro, sine enganno.<br />
Facta carta ista secundo nonas Augusti, anno Domini millesimi centesimi tertii, regnante Philippo<br />
rege. 3<br />
Sig+num Bernardi Poncii qui hæc scribere fecit vel firmare rogavit. Signum Stephani Udalgerii.<br />
Signum Berengerii Raimundi. Sig+num Bernardi Aimelii.<br />
Guifredus rogatus scripsit.<br />
1 La Clause, lieu-dit à 3 km au sud-est <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>.<br />
2 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
3 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
223
155.<br />
1100, juillet, jeudi<br />
Donation par Duran et Giral<strong>de</strong> <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’église Saint-Jean-Baptiste <strong>de</strong> Castérus, en<br />
Lomagne, au diocèse d’Agen.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />
siècle: Doat 128, f. 329r-330v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 107.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 323-324.<br />
B.<br />
Noverint omnes tam futuri quam præsentes, qualiter ego Durannus <strong>de</strong> illa Guarda dictus, cum uxore<br />
mea nomine Giralda, et filiis meis, ego etiam Raimundus præsbiter, simul damus Domino Deo et<br />
sanctis apostolis ejus Petro et Paulo in monasterio Moysiaco, ecclesiam nostram quæ nunc dicitur <strong>de</strong><br />
Castrollus. 1 Et est sita in pago Limaniæ, in honore sancti Joannis Baptistæ, in dispositione Aginnensis<br />
episcopi. Hanc itaque ecclesiam, ubi nunc est, et ubi mutanda est, cum <strong>de</strong>cimis et primiciis, cum suo<br />
cimiterio, et cæteris omnibus ad ipsam ubique pertinentibus, totam et ab integro ita damus et<br />
confirmamus in perpetuum alodum sancto Petro apostolo, et habitatoribus ipsius loci, scilicet abbati<br />
præsenti domno Ansquitilio et cunctis sibi succe<strong>de</strong>ntibus monachis et abbatibus, ut teneant et<br />
possi<strong>de</strong>ant possessione perpetua.<br />
Facta donatio ista in manibus Willelmi prioris, per industriam A<strong>de</strong>mari Pomerii Vici, in præsentia<br />
multorum testium, anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo, fera quinta, mense Iulio,<br />
regnante Philippo in Francorum regno. 2<br />
Signum ipsius Duranni, qui donationem istam fecit, et manibus ita tenendum firmavit. Signum<br />
Giraldis uxoris suæ, quæ istam et alias donationes parentum suorum firmavit, et corroboravit sancto<br />
Petro. Signum Pontii filii sui. Signum Raimundi Dellemos. Signum Aimerii Aulvilar. Signum Raimon<br />
Moret et Agnæ. Signum Willelmi Widonis. Signum Raimondi presbiteri, et nepotis ejus Arnaldi, qui<br />
donationem istam firmaverunt. Signum Petri presbiteri.<br />
1 Le Castérus, lieu-dit situé à cheval sur les communes <strong>de</strong> Saint-Loup et d’Auvillar.<br />
2 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
224
156.<br />
1100, dimanche 5 août<br />
Accord entre l’abbé Ansquitil et Seguin et Bernard <strong>de</strong> Volugul, à propos <strong>de</strong>s droits d’eau et <strong>de</strong><br />
pêche à La Poularie.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “un grand rouleau en parchemin escrit <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux costes<br />
contenant dautres actes”: Doat 128, f. 270r-271r.<br />
B.<br />
Ad finem et concordiam venit domnus abbas Ansquitilius, cum filiis Bernardo <strong>de</strong> Volugul, scilicet<br />
Siguino et Bernardo et cæteris, <strong>de</strong> illa aqua et piscaria quæ est ad Illam Pullariam. Dedit eis ipse<br />
abbas, cum consilio prioris et sacristæ et cellararii, medietatem ipsius aquæ et piscariæ, ut teneant et<br />
possi<strong>de</strong>ant in fevum, et habeant molendinos suos in dominio, et reddant censum pro singulis, sicut alii<br />
faciunt, duo<strong>de</strong>cim <strong>de</strong>narios; alteram vero medietatem ipsius aquæ et piscariæ et reliquerunt et<br />
confirmaverunt Sancto Petro et supradicto abbati et cæteris successoribus suis, ut teneant et habeant,<br />
cum omni pace in perpetuum.<br />
Facta sunt hæc publice anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo, nonas Augusti, die<br />
dominica, in præsentia multorum testium.<br />
Signum Gausberti <strong>de</strong> Fumel dicti abbatis. Signum Raymundi Guillelmi et fratris ejus Sicherii.<br />
Signum Raymundi <strong>de</strong> Illo Pojet, et aliorum multorum.<br />
225
157.<br />
1100, 15 novembre � Anagni<br />
Bulle du pape Pascal II, confirmant les privilèges <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny et <strong>de</strong> ses maisons.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie figurée <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong> moitié ou <strong>de</strong> la fin du XII e siècle, vidimée par un évêque P. <strong>de</strong><br />
Mâcon 1 : parchemin, h. 445/457 mm, l. 425/421 mm: ADTG, G 538(3) (Andurandy 18).*<br />
C. Copie perdue, marquée autrefois: Andurandy 19.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 18 et 19 (daté erronément du “dixième” <strong>de</strong>s kalen<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> décembre), d’après B et C.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 605, d’après B et C.<br />
Indiqué: Jaffé 5845 (4373); Bernard-Bruel, t. 5, n. 3739, Zelus Domini et religionis (d’après<br />
Guichenon et Coquelinus). 2<br />
Edition: Guichenon, Histoire <strong>de</strong> Bresse, Preuves, p. 216; Coquelines, Bullarum, privilegiorum ac<br />
diplomatum Romanorum pontificum amplissima collectio (Rome 1739), t. 2, p. 114; Migne, PL<br />
163, col. 51-53 (d’après Coquelines).<br />
B.<br />
Pascalis episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri Hugoni abbati Cluniacensi ejusque<br />
successoribus regulariter substituendis, in perpetuum.<br />
Et religionis prerogativa, qua per universum fere Occi<strong>de</strong>ntem nostris temporibus per Dei gratiam<br />
congregatio vestra precelluit, et inconcussa caritatis unitas, qua inter procellas omnes sedi apostolice<br />
adhesistis, mansuetudinem nostram vehementius exhortantur, imo urgent atque compellunt ut vestris<br />
peticionibus assensum accomodare, et quieti vestre in posterum provi<strong>de</strong>re sollicicius <strong>de</strong>beamus.<br />
Ea propter, quicquid libertatis, quicquid tuitionis, quicquid auctoritatis, pre<strong>de</strong>cessores nostri<br />
Ecclesie Romane pontifices, presertim apostolice memorie Gregorius Septimus et Urbanus Secundus,<br />
vestro monasterio et locis ad id pertinentibus contulerunt, nos quoque presenti <strong>de</strong>creto, Auctore<br />
Domino confirmamus.<br />
Ad hec adicimus ut in omnibus prioratibus et cellis que nunc sine proprio abbate vestro regimini<br />
subjecte sunt, nullus unquam futuris temporibus abbatem ordinare presumat.<br />
Sed tam prioratus ipsi et celle, quam et cetera in quibuslibet locis omnia, quibus fraternitas tua,<br />
Arvernensis consilii, quod per supradictum Urbanum papam celebratum est, tempore investite erant,<br />
<strong>de</strong> quibus tunc nulla questio mota est, cui nimirum consilio per temetipsum interfueras, tam tibi quam<br />
successoribus tuis in pace semper et quiete serventur.<br />
In quibus hec propriis visa sunt annotanda nominibus: Sancta Maria <strong>de</strong> Caritate, <strong>de</strong> Marciniaco,<br />
Sanctus Petrus <strong>de</strong> Cunsiaco, Sanctus Petrus <strong>de</strong> Leinitiis, Sanctus Paulus <strong>de</strong> Pergamo, Sanctus<br />
Ysidorus <strong>de</strong> Hispania, Sanctus Ozilus <strong>de</strong> Carrione, Sanctus Marcellus <strong>de</strong> Salsiniaco, Sanctus<br />
Marcellus <strong>de</strong> Cabilone, Carus Locus, Paredus, Romanum Monasterium, Sanctus Victor <strong>de</strong> Gebenna,<br />
Paterniacus, Sanctus Saturninus <strong>de</strong> Provincia, Sanctus Eutropius, Sanctus Martinus <strong>de</strong> Auxia,<br />
monasterium <strong>de</strong> Chacerris, Sancta Maria <strong>de</strong> Tolosa, Boort, Tiernus, Sanctus Martinus <strong>de</strong> Campis,<br />
Silviniacus, Salcilangie, Novigentum, Crispeiacus, Virgeius, Ginniacus, Nantoachus, Sanctus<br />
Pancracius <strong>de</strong> Anglia, Sanctus Licerius <strong>de</strong> Bigorra, Sanctus Orientius Auxiensis, Sancta Maria <strong>de</strong><br />
1<br />
Il s’agit soit <strong>de</strong> Pons <strong>de</strong> Rochebaron, évêque <strong>de</strong> Mâcon <strong>de</strong> 1144/1148 à 1166, soit <strong>de</strong> Pons <strong>de</strong> Villars, évêque <strong>de</strong> Mâcon <strong>de</strong><br />
1199 à 1220.<br />
2<br />
Bernard-Bruel remarquent: “Sauf quelques expressions un peu différentes, cette bulle datée: Anagniæ XVII kal. <strong>de</strong>cembr.<br />
est i<strong>de</strong>ntique à celle donnée le même mois “Lateranis .... XII kal. <strong>de</strong>cembr.” (20 novembre 1100).<br />
226
Nazara, Sanctus Iacobus <strong>de</strong> Pontivo, Sanctus Gabriel <strong>de</strong> Gremona, Sanctus Salvator Sanctus<br />
Stephanus <strong>de</strong> Niverno.<br />
Precipimus etiam ut omnes ecclesie seu capelle vestre et cimiteria libera sint, et omnis exactionis<br />
imunia preter consuetam episcopi paratam et justiciam in presbiteros, si adversus sui ordinis<br />
dignitatem offen<strong>de</strong>rint, exceptis nimirum ecclesiis illis, que absque hujusmodi subiectione in abbatis<br />
potestate subsistunt.<br />
Liceat quoque vobis seu fratribus vestris in ecclesiis presbiteros eligere, ita tamen ut ab episcopis<br />
vel episcoporum vicariis animarum curam absque venalitate suscipiant, quam si committere illi (quod<br />
absit !) ex pravitate noluerint, tunc presbiteri ex apostolice sedis benignitate officia celebrandi<br />
licentiam consequantur.<br />
Neque cuilibet facultas sit, aut claustri vestri aut vestrorum locorum fratres pro vivorum sive<br />
<strong>de</strong>functorum helemosinis ob salutem datis inquietare, sed tam virorum quam mulierum oblationes,<br />
que ad eos afferuntur, in usu servorum Dei pauperumque profecturas recipere liceat.<br />
Abbatias vero, quas tue tuorumque successorum ordinationi pre<strong>de</strong>cessor noster Gregorius<br />
Septimus papa commisit, nos quoque committimus, vi<strong>de</strong>licet Virzelai, Sancti Egidii, Sancti Johannis<br />
<strong>de</strong> Angeliaco, Sancti Petri <strong>de</strong> Moysiaco, Malliacensem, Sanctus Martinus [sic] <strong>de</strong> Lemovico, Novum<br />
Monasterium, Sancti Cipriani Pictavensis, <strong>de</strong> Fiaco; aditientes ut etiam Sancti Germani<br />
Altisiodorensis, Sancti Austremonii Mauziacensis, Sancti Bertini Tarvernensis ei<strong>de</strong>m ordinationi<br />
subjaceant, salvo nimirum jure sancte Romane Ecclesie.<br />
Nec minus illud supradicti Urbani Secundi pape confirmamus, ne cellarum vestrarum ubilibet<br />
positarum fratres pro qualibet interdictione vel excomunicatione divinorum officiorum suspensionem<br />
patiantur, sed tam monachi ipsi quam famuli eorum, et qui se monastice professioni <strong>de</strong>voverunt,<br />
clausis ecclesiarum januis, non admissis diocesanis, divine servitutis officia celebrent, et sepulture<br />
<strong>de</strong>bita peragant.<br />
Concedimus etiam vobis laicos seu clericos seculares, nisi qui pro certis criminibus excomunicati<br />
sunt, ad conversionem sive sepulturam per loca vestra suscipere. Clericos quoque regulares, qui vel in<br />
locis suis salvari non possunt vel pro necessitatibus ad vestrum cenobium confugiunt, suscipiendi et<br />
ad vestrum propositum admitendi, religioni vestre licentiam impertimus.<br />
Preterea <strong>de</strong>crevimus ut nulli omnino hominum liceat vestrum venerabile cenobium et loca ei<br />
subdita temere perturbare, sed eorum ecclesie possessiones, et bona cetera que pro animarum salute<br />
jam donata sunt, vel in futurum Deo miserante donari contigerit, firma vobis vestrisque successoribus<br />
et illibata permaneant, quos profecto cognoscimus ab excomunicatis ac rapacibus discretione <strong>de</strong>bita<br />
continere.<br />
Si qua igitur ecclesiastica secularisve persona, hanc nostre constitutionis paginam sciens contra<br />
eam temere venire temptaverit, secundo tertiove commonita, si non satisfactione congrua<br />
emendaverit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se divino juditio existere <strong>de</strong><br />
perpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine Dei et Domini Re<strong>de</strong>mptoris<br />
nostri Jhesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districte ultioni subjaceat. Cunctis autem<br />
ei<strong>de</strong>m cenobio justa servantibus, sit pax Domini nostri Jhesu Christi, quatenus et hic fructum bone<br />
actionis percipiant, et apud districtum Judicem premia eterne pacis inveniant.<br />
Amen. Amen. Amen.<br />
Ego Paschalis sancte chatalice Ecclesie episcopus subscripsi.<br />
Ego Miro Prenestinus episcopus subscripsi.<br />
Ego Albericus Dei gratia cardinalis tituli Sancti Petri ad Vincula subscripsi.<br />
Ego Teuzo cardinalis Sanctorum Joannis et Pauli subscripsi.<br />
Ego Joannes Tusculanensis episcopus subscripsi.<br />
Ego Paganus diaconus Romane Ecclesie cardinalis <strong>de</strong> diaconia Sancte Marie Novess.<br />
[à gauche: rota <strong>de</strong> Pascal II, avec la légen<strong>de</strong>:] [à droite: monogramme:]<br />
Sanctus Petrus / Sanctus Paulus<br />
Paschalis pp II<br />
227
+ Verbo Domini celi firmati sunt BENE VALETE<br />
Datum Anagnie per manum Johannis Sancte Romane Ecclesie diaconi cardinalis, XVII Kalendas<br />
Decembris, indictione VIII a , Incarnationis Dominice anno M°.C°, pontificatus autem domni Pascalis<br />
Secundi papæ II°.<br />
[autre main:]<br />
.P.<br />
Ego Matisc[onensis] episcopus subscribo et caractere meo confirmo. P.<br />
Note: B ne présente pas <strong>de</strong> mentions dorsales d’époque. Le parchemin a un repli percé <strong>de</strong> trois<br />
coupures <strong>de</strong>stinées à mettre <strong>de</strong>s sceaux.<br />
228
158.<br />
[1100], 19 novembre � Latran<br />
Lettre du pape Pascal II, adressée aux évêques <strong>de</strong> France, leur recommandant les intérêts du<br />
monastère <strong>de</strong> Cluny.<br />
A. Original dans les archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du XII e siècle, provenant <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: Paris,<br />
BN, ms. lat. 1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s actes transcrits vers le milieu du XII e<br />
siècle), f. 118v.<br />
C. Copie du XIV e siècle: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 61vb-62 ra.<br />
Indiqué: Jaffé 5846(4374); Bernard-Bruel, t. 5, n° 3740 (d’après C.147).<br />
Edition: Bullarium Cluniacense, p. 33, col. 1, n° 1; Bibliotheca Cluniacensis, col. 524-526;<br />
Labbé, Concil., t. 10, col. 681; D’Achery, Spicilegium, in-folio, t. 3, p. 435; in-4°, t. 6, p. 460; RHF<br />
15, p. 21-22 (d’après Labbe, Bibliotheca Cluniacensis, et Spicilegium); Mansi 20, col. 1037<br />
(d’après …..); Migne, PL 163, p. 53 (d’après ……); Mémoires et Documents <strong>de</strong> la Société <strong>de</strong> la<br />
Suisse Roman<strong>de</strong>, t. 3, p. 435.<br />
B.<br />
P[ascalis] episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus archiepiscopis et episcopis per<br />
Gallias, salutem et apostolicam benedictionem.<br />
Quanta reverentia sedis apostolicę constitutionibus <strong>de</strong>beatur, fraternitatem vestram non ignorare<br />
credimus.<br />
Si quia vero vel minus dicta, vel aliter intellecta conspiciuntur, meminerint qui adversus sanctam<br />
R[omanam] Æcclesiam conqueri consueverunt, quid pro Felicis papa scriptis adversus Acatium datis,<br />
Orientalibus episcopis sanctę memorię Gelasius papa respon<strong>de</strong>rit. Idcirco ad memoriam fraternitatis<br />
vestrę reducimus, quod Cluniacense cenobium ab ipso fundationis exordio sanctę R[omane] Æcclesię<br />
sit oblatum, quod profeto religiosi antistites et egregii principes pro religione eximia donis suis ac<br />
possessionibus ditaverunt. Romani vero pontifices tamquam occuli sui pupillam custodientes, cum<br />
loca ad se plurima pertinentia fratrum illorum regimini commisissent, tam locum ipsum quam cetera<br />
ei coherentia privilegiorum suorum munitionibus vallaverunt. Scitis enim quanta per eos in Galliarum<br />
partibus nova instituta, vetera sint ad religionem monasteria reparata. Eapropter caritatem vestram<br />
monemus, monentes rogamus atque precipimus ne tot tantorumque pontificum privilegiis obviare<br />
temptetis, ne per eorum violationem apostolicę sedis (quod absit !) indignationem inveniatis.<br />
Imitatores estote patrum vestrorum, qui congregationem illam venerabilem <strong>de</strong>votius coluerunt, et<br />
saluti, quam per eos Dominus super multis peccatoribus operatur, manus socias adhibere. Ita eos<br />
diligite, ita tuemini, ita fovete, ut quietius per vos Omnipotenti Domino valeant <strong>de</strong>servire. Vos autem,<br />
qui inter mundi fluctuantis turbines statis, per eos, tam apostolicę sedis quam Omnipotentis Dei<br />
gratiam consequamini.<br />
Data Lateranis, XIII° Kalendas Decembris.<br />
229
159.<br />
1100, 20 novembre<br />
Bulle du pape Pascal II, confirmant les privilèges <strong>de</strong> l’ordre <strong>de</strong> Cluny.<br />
TEXTE ORIGINAL<br />
A. Original provenant <strong>de</strong>s archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny: Paris, BN, Collection <strong>de</strong> Bourgogne,<br />
originaux, vol. 79, n° 175.<br />
B. Copie du …. siècle dans un cartulaire <strong>de</strong> Cluny: Paris, BN, ms.lat. 5458, 37, n. XXXII.<br />
Editions: Bullarium Cluniacense, p. 32; Bibliotheca Cluniacensis, col. 1826-1828 (d’après<br />
CHART. XXXII); Mansi, t. 20, col. 1038 (d’après Bibliotheca Cluniacensis); Migne, PL 163,<br />
col. 56-58 (d’après Mansi); Mémoires et Documents <strong>de</strong> la Société <strong>de</strong> la Suisse Roman<strong>de</strong>, III, p.<br />
433.<br />
Indiqué: Jaffé 5849 (4376); Bernard-Bruel, t. 5, n. 3741.<br />
TEXTE INTERPOLÉ<br />
A’. Copie du …. siècle dans un cartulaire <strong>de</strong> Cluny: Paris, BN, ms.lat. 5458, 68, n. LXI.<br />
A’. Copie figurée du XII e siècle, parchemin, h. 340 mm, l. 389/394 mm: ADTG, G 538(4)<br />
(Andurandy 317). Note: le copiste a écrit autour <strong>de</strong>s plis du parchemin, ce qui prouve que celui-ci<br />
était déjà plié avant la réalisation <strong>de</strong> la copie.<br />
B’. Copie du milieu du XII e siècle: Paris, BN, ms. lat. 1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s<br />
actes transcrits vers le milieu du XII e siècle), f. 118r-v.*<br />
C’. Copie du XVII e siècle d’après “un cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu), aux<br />
archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: Paris, BN, collection Doat, vol. 128, f. 272r-276r.*<br />
D’. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 9 (extrait) et 317 (“original”).<br />
Edition: Bibliotheca Cluniacensis, col. 522-524 (d’après CHART. LXI).<br />
(édition Bibliotheca Cluniacensis).<br />
Pascalis episcopus, servus servorum Dei,<br />
Hugoni, abbati Cluniacensi, ejusque<br />
successoribus regulariter substituendis, in<br />
perpetuum.<br />
Et religionis prærogativa, qua per universas<br />
Gallias vestris temporibus per Dei gratiam<br />
congregatio precellit, et inconcussa charitatis<br />
230<br />
A’.<br />
[mention dorsale ancienne :]<br />
PRIVILEGIUM<br />
DOMNI PASCHA-<br />
LIS SECUNDI PAPE<br />
1 Pascal II, pape <strong>de</strong> 1099 à 1118; Hugues <strong>de</strong> Semur, abbé <strong>de</strong> Cluny <strong>de</strong> 1049 à 1109.<br />
PASCALIS EPISCOPUS, SERVUS SERVORUM<br />
DEI, VENERABILI FRATRI HUGONI,<br />
CLUNIACENSI ABBATI, EJUSQUE<br />
SUCCESSORIBUS REGULARITER<br />
SUBSTITUENDIS, IN PERPETUUM. 1<br />
Et religionis prerogativa, qua per universas<br />
Gallias nostris temporibus per Dei gratiam<br />
congregatio vestra precelluit, et inconcussa
unitas, qua inter procellas omnes sedi<br />
apostolicæ adhæsistis, mansuetudinem nostram<br />
vehementius exhorttantur, immo urgent atque<br />
compellunt, ut vestris petitionibus assensum<br />
accommodare, et quieti vestræ in posterum<br />
provi<strong>de</strong>re sollicitius <strong>de</strong>beamus.<br />
Eapropter, quicquid libertatis, quicquid<br />
tuitionis, quicquid auctoritatis prececessores<br />
nostri Ecclesiæ Romanæ pontifices, presertim<br />
apostolicæ memoriæ Gregorius VII et Urbanus<br />
II, vestro monasterio et locis ad id pertinentibus<br />
contulerunt, nos quoque pręsenti <strong>de</strong>creto,<br />
auctore Deo, confirmamus.<br />
Ad hæc adjicimus, ut<br />
tam prioratus ipsi et cellæ, quam et cætera in<br />
quibuslibet locis omnia, quibus fraternitas tua<br />
Arvernensis concilii, quod per supradictum<br />
Urbanum papam celebratum est, tempore<br />
investita erat, <strong>de</strong> quibus tunc nulla quæstio<br />
mota est, cui nimirum concilio per temetipsum<br />
interfueras, tam tibi quam successoribus tuis in<br />
pace semper et quiete serventur.<br />
231<br />
karitatis unitas, qua inter procellas omnes sedi<br />
apostolicę adhesistis, mansuetudinem nostram<br />
vehementius exhortantur, immo urgent atque<br />
compellunt, ut vestris petitionibus assensum<br />
accomodare, et quieti vestrę inposterum<br />
provi<strong>de</strong>re sollicitius <strong>de</strong>beamus.<br />
Ea propter, quicquid libertatis, quicquid<br />
tuitionis, quicquid auctoritatis prececessores a)<br />
nostri ęcclesię Romanę pontifices, presertim<br />
apostolicę memorię G[regorius] VII et<br />
UR[banus] II, 1 vestro monasterio et locis ad id<br />
pertinentibus contulerunt, nos quoque presenti<br />
<strong>de</strong>creto, auctore Domino, confirmamus.<br />
Ad hęc adicimus, ut in omnibus prioratibus<br />
et cellis, quę nunc sine proprio abbate vestro<br />
regimini subjectæ sunt, nullis umquam futuris<br />
temporibus abbatem ordinare presumat. Sed<br />
tam prioratus ipsi et cellę, quam et cetera in<br />
quibuslibet locis omnia, quibus fraternitas tua<br />
Arvernensis concilii, quod per supradictum<br />
UR[banum] papam celebratum est, tempore<br />
investita erant, <strong>de</strong> quibus tunc nulla questio<br />
mota est, cui nimirum concilio per temetipsum<br />
interfueras, tam tibi quam successoribus tuis in<br />
pace semper et quiete serventur.<br />
In quibus hęc propriis visa sunt annotanda<br />
nominibus: Sancta Maria <strong>de</strong> Karitate, <strong>de</strong><br />
Marciniaco, Sanctus Petrus <strong>de</strong> Consiaco,<br />
Sanctus Petrus <strong>de</strong> Leinitiis, b) Sanctus Paulus <strong>de</strong><br />
Pergamo, Sanctus Ysidorus <strong>de</strong> Hispania,<br />
Sanctus Odilus <strong>de</strong> Carrione, Sanctus Marcellus<br />
<strong>de</strong> Salsiniaco, Sanctus Marcellus <strong>de</strong> Cabilone,<br />
Carus Locus, Paretus, Romanum Monasterium,<br />
Sanctus Victor <strong>de</strong> Gebenna, Paterniacus,<br />
Sanctus Saturninus <strong>de</strong> Provincia, Sanctus<br />
Eutropius, Sanctus Martinus <strong>de</strong> Auxia,<br />
monasterium <strong>de</strong> Cacerris, Sancta Maria <strong>de</strong><br />
Tholosa, Boort, Tiernus, Sanctus Martinus <strong>de</strong><br />
Campis, Silviniacus, Salsinangię, Novigentum,<br />
Crispeiacus, Virgeius, Ginniacus, Nantoacus,<br />
Sanctus Pancracius <strong>de</strong> Anglica, Sanctus<br />
Licerius <strong>de</strong> Bigorro, Sanctus Orientius<br />
Auxientis, Sancta Maria <strong>de</strong> Nazara, Sanctus<br />
Jacobus <strong>de</strong> Pontivo, Sanctus Gabrihel <strong>de</strong><br />
Cremona, Sanctus Salvator et Sanctus<br />
Stephanus <strong>de</strong> Niverno. 2<br />
1 Grégoire VII, pape <strong>de</strong> 1073 à 1085; Urbain II, pape <strong>de</strong> 1088 à 1099.<br />
2 Sainte-Marie <strong>de</strong> La Charité-sur-Loire (Nièvre, arr. Cosne, ch.l.c.); Marcigny (Saône-&-Loire, arr. Charolles, ch.l.c.); Saint-<br />
Pierre <strong>de</strong> Coincy (Aisne, arr. Château-Thierry, canton Fère-en-Tar<strong>de</strong>nois); Saint-Pierre <strong>de</strong> Ligny-sur-Canche (Pas-<strong>de</strong>-Calais,<br />
arr. Arras, canton Auxi-le-Château); Saint-Paul <strong>de</strong> Bergamo = San-Paolo d’Agrono, sur la commune <strong>de</strong> Buzzone (Italie,<br />
prov. Milan); Saint-Isidore d’Espagne = San-Isidoro (Espagne, diocèse <strong>de</strong> Palencia); Saint-Jean-Baptiste-et-Saint-Zoïle <strong>de</strong><br />
Carrion (Espagne, prov. Palencia, commune Carrion-<strong>de</strong>-los-Con<strong>de</strong>s); Saint-Marcel <strong>de</strong> Sauzet (Drôme, arr. Valence, canton<br />
Marsanne); Saint-Marcel <strong>de</strong> Chalon-sur-Saône (Saône-&-Loire, ch.l.arr.); Charlieu (Loire, arr. Roanne, ch.l.c.); Paray-le-<br />
Monial (Saône-&-Loire, arr. Charolles, ch.l.c.); Romainmôtier (Suisse, canton Vaud); Saint-Victor <strong>de</strong> Genève (Suisse);
Præcipimus etiam ut omnes ecclesiæ seu<br />
capellæ vestræ et cimiteria libera sint, et omnis<br />
exactionis immunia, præter consuetam<br />
episcopi paratam, et justitiam in presbyteros, si<br />
adversus ordinis sui dignitatem offen<strong>de</strong>rint,<br />
exceptis nimirum ecclesiis illis, quę absque<br />
hujusmodi subjectionę in abbatis potestate<br />
consistunt.<br />
Liceat quoque vobis seu fratribus vestris in<br />
ecclesiis vestris presbyteros eligere, ita tamen<br />
ut ab episcopis vel episcoporum vicariis,<br />
animarum curam absque venalitate suscipiant.<br />
Quam si committere illi ex pravitate noluerint,<br />
tunc presbyteri ex apostolicæ sedis benignitate<br />
officia celebrandi licentiam consequantur.<br />
Ecclesiarum vero seu altarium consecrationes<br />
ab episcopis, in quorum diocesibus sunt,<br />
locorum vestrorum fratres accipiant; si qui<strong>de</strong>m<br />
gratis ac sine pravitate voluerint exhibere;<br />
alioquin a catholico, quem malueritis,<br />
episcopo, consecrationum ipsarum sacramenta<br />
suscipiant.<br />
Neque cuilibet facultas sit, aut claustri<br />
vestri, aut locorum vestrorum fratres pro<br />
vivorum sive <strong>de</strong>functorum eleemosinis ob<br />
salutem datis inquietare, sed tam virorum<br />
quam mulierum oblationes, quæ ad eos<br />
afferuntur, in usu servorum Dei pauperumque<br />
profuturas recipere liceat.<br />
232<br />
Precipimus etiam ut omnes ęcclesię seu<br />
capellę vestræ et cimiteria libera sint, et omnis<br />
exactionis inmunia, preter consuetam episcopi<br />
paratam, et justiciam in presbyteros, si<br />
adversus ordinis sui dignitatem offen<strong>de</strong>rint,<br />
exceptis nimirum ęcclesiis illis, quę absque<br />
hujusmodi subjectionę in abbatis potestate<br />
subsistunt.<br />
Liceat quoque vobis seu fratribus vestris c)<br />
in ecclesiis presbyteros eligere, ita tamen ut ab<br />
episcopis vel episcoporum vicariis, animarum<br />
curam absque venalitate suscipiant. Quam si<br />
committere illi, quod absit, ex pravitate<br />
noluerint, tunc presbyteri ex apostolicę sedis<br />
benignitate officia celebrandi licentiam<br />
consequentur. Æcclesiarum vero seu altarium<br />
consecrationes ab episcopis in quorum<br />
diocesibus sunt locorum vestrorum fratres<br />
accipiant, siqui<strong>de</strong>m gratis ac sine pravitate<br />
voluerint exhibere; alioquin a catholico, quem<br />
malueritis, episcopo, consecrationum ipsarum<br />
sacramenta suscipiant.<br />
Neque cuilibet facultas sit, aut claustri<br />
vestri, aut vestrorum locorum fratres pro<br />
vivorum sive <strong>de</strong>functorum ęlemosinis ob<br />
salutem datis inquietare, sed tam virorum<br />
quam mulierum oblationes, quę ad eos<br />
afferuntur, in usu servorum Dei pauperumque<br />
profecturas recipere liceat.<br />
Abbatias d) vero, quas tuę tuorumque<br />
successorum ordinationi pre<strong>de</strong>cessor noster<br />
G[re]G[orius] VII papa commisit, nos quoque<br />
commitimus, vi<strong>de</strong>licet Virzelai, Sancti Egidii,<br />
Sancti Johannis <strong>de</strong> Angliaco, SANCTI PETRI DE<br />
MOYSIACO, Malliacensem, Sancti Martialis <strong>de</strong><br />
Lemovico, Novum Monasterium, Sancti<br />
Cipriani Pictavensis, <strong>de</strong> Fiaco. 1 Adicientes ut<br />
etiam Sancti Germani Autisiodorensis, Sancti<br />
Astremonii Mauziacensis, Sancti Bertini<br />
Payerne (Suisse, canton Vaud); Saint-Saturnin <strong>de</strong> Provence = Saint-Saturnin-du-Port, ancien nom <strong>de</strong> Pont-Saint-Esprit<br />
(Gard, arr. Uzès, ch.l.c.); Saint-Eutrope, dans la ville <strong>de</strong> Saintes (Charente-Maritime, ch.l.dép.); Saint-Martin <strong>de</strong> l’Ile d’Aix,<br />
île au large <strong>de</strong> Rochefort (Charente-Maritime, arr. Rochefort, canton Rochefort-Sud); le monastère <strong>de</strong> Casseras (Espagne,<br />
prov. Barcelone); Sainte-Marie <strong>de</strong> Toulouse = Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong>, dans la ville <strong>de</strong> Toulouse; Bort (Corrèze, arr.<br />
Ussel, ch.l.c.); Thiers (Puy-<strong>de</strong>-Dôme, ch.l.arr.); Saint-Martin-<strong>de</strong>s-Champs, à Paris; Souvigny (Allier, arr. Moulins, ch.l.c.);<br />
Sauxillanges (Puy-<strong>de</strong>-Dôme, arr. Issoire, ch.l.c.); Nogent-le-Rotrou (Eure-&-Loire, ch.l.arr.); Crépy-en-Valois (Oise, arr.<br />
Senlis, ch.l.c.); Vergy, aujourd’hui Reulle-Vergy (Côte-d’Or, arr. Dujon, canton Gevrey-Chambertin); Gigny (Jura, arr.<br />
Lons-le-Saulnier, canton Saint-Julien-sur-Suran); Nantua (Ain, ch.l.arr.); Saint-Pancrace d’Angleterre = Lewes (Angleterre,<br />
Sussex); Saint-Lizier <strong>de</strong> Bigorre (Ariège, arr. Saint-Girons, ch.l.c.); Saint-Orens d’Auch (Gers, ch.l.<strong>de</strong>p.); Sainte-Marie <strong>de</strong><br />
Najera (Espagne, province Logrono); Saint-Jacques <strong>de</strong> Pontida (Italie, prov. Bergamo); Saint-Gabriel <strong>de</strong> Crémone (Italie,<br />
ch.l.province); Saint-Sauveur-et-Saint-Etienne <strong>de</strong> Nevers (Nièvre, ch.l.dép.).<br />
1 Vézelay (Yonne, arr. Avallon, ch.l.c.); Saint-Gilles, autrefois Saint-Gilles-du-Gard (Gard, arr. Nîmes, ch.l.c.); Saint-Jeand’Angély<br />
(Charente-Maritime, ch.l.arr.); SAINT-PIERRE DE MOISSAC; Mailhat, sur la commune <strong>de</strong> Lamontgie (Puy-<strong>de</strong>-Dôme,<br />
arr. Issoire, canton Jumeaux); Saint-Martial <strong>de</strong> Limoges (Haute-Vienne, ch.l.dép.); Montierneuf, dans le faubourg <strong>de</strong> Poitiers<br />
(Vienne, ch.l.dép.); Saint-Cyprien, dans le faubourg <strong>de</strong> Poitiers (Vienne, ch.l.dép.); Figeac (Lot, ch.l.arr.).
Nec minus illud supradicti Urbani II papæ<br />
capitulum confirmamus, ne cellarum<br />
vestrarum ubilibet positarum fratres, pro<br />
qualibet interdictione vel excommunicatione,<br />
divinorum officiorum suspensionem patiantur.<br />
Sed tam monachi ipsi, quam et famuli eorum,<br />
et qui se monasticæ professioni <strong>de</strong>voverunt,<br />
clausis ecclesiarum januis, non admissis<br />
diocesanis, divinæ servitutis officia celebrent<br />
et sepulturæ <strong>de</strong>bita peragant.<br />
Concedimus etiam vobis laicos seu clericos<br />
sæculares, nisi qui pro certis criminibus<br />
excommunicati sunt, ad conversionem seu<br />
sepulturam per loca vestra suscipere. Clericos<br />
quoque regulares, qui vel in locis suis salvari<br />
non possunt, vel pro necessitatibus ad vestrum<br />
cœnobium confugiunt, suscipiendi, et ad<br />
vestrum propositum admittendi, religioni<br />
vestræ licentiam inpertimur.<br />
Præterea, <strong>de</strong>cernimus ut nulli hominum<br />
omnino liceat vestrum venerabile cœnobium et<br />
loca ei subdita temere perturbare, sed eorum<br />
ecclesiæ possessiones, et bona cætera, quæ pro<br />
animarum salute jam donata sunt, vel in<br />
futurum Deo miserante donari contigerit, firma<br />
vobis vestrisque successoribus illibataque<br />
permaneant, quos profecto cognoscimus, ab<br />
excommunicatis pia discretione vigilantius<br />
abstinere.<br />
Si qua igitur ecclesiastica secularisve<br />
persona hanc nostrę constitutionis paginam<br />
sciens, contra eam temere venire temptaverit,<br />
secundo terciove commonita, si non<br />
satisfactione congrua emendaverit, potestatis<br />
honorisque sui dignitate careat, reamque<br />
Divino Judicio existere <strong>de</strong> perpetrata iniquitate<br />
cognoscat, et a sacratissimo Corpore et<br />
Sanguine Dei et Domini nostri Re<strong>de</strong>mptoris<br />
Jhesu Christi aliena fiat, atque in extremo<br />
examine districtę ultioni subjaceat. Cunctis<br />
autem ei<strong>de</strong>m cenobio justa servantibus, sit pax<br />
Domini nostri Jesu Christi, quatenus et hic<br />
fructum bonę actionis percipiant, et apud<br />
districtum Judicem premia ęternę pacis<br />
inveniant.<br />
233<br />
Tarvannensis, 1 ei<strong>de</strong>m ordinationi subjaceant,<br />
salvo nimirum jure sanctę Romanę Ecclesiæ.<br />
Nec minus illud supradicti UR[bani] II<br />
papæ capitulum confirmamus, ne cellarum<br />
vestrarum ubilibet positarum fratres pro<br />
qualibet interdictione vel excommunicatione,<br />
divinorum officiorum suspensionem patiantur.<br />
Sed tam monachi ipsi, quam et famuli eorum,<br />
et qui se monasticę professioni <strong>de</strong>voverunt, e)<br />
clausis ecclesiarum januis, non admissis<br />
diocesanis, divinę servitutis officia celebrent et<br />
sepulturę <strong>de</strong>bita peragant.<br />
Concedimus etiam vobis laicos seu clericos<br />
seculares, nisi qui pro certis criminibus<br />
excommunicati sunt, ad conversionem per loca<br />
vestra suscipere. Clericos quoque, f) qui vel in<br />
locis suis salvari non possunt, vel pro<br />
necessitatibus ad vestrum cenobium<br />
confugiunt suscipiendi, et ad vestrum<br />
propositum admitendi, religioni vestrę<br />
licentiam inpertimur.<br />
Preterea, <strong>de</strong>cernimus ut nulli omnino<br />
hominum liceat vestrum venerabile cenobium<br />
et loca ei subdita temere perturbare, sed g)<br />
ęcclesię possessiones, et bona cetera, quę pro<br />
animarum salute jam donata sunt, vel in<br />
futurum Deo miserante donari contigerit, firma<br />
vobis vestrisque successoribus et illibata<br />
permaneant, quos profecto cognoscimus, ab<br />
excommunicatis pia discretione vigilantius<br />
abstinere.<br />
Si qua igitur æcclesiastica secularisve<br />
persona hanc nostrę constitutionis paginam<br />
sciens, contra eam temere venire temptaverit,<br />
secundo terciove commonita, si non<br />
satisfactione congrua emendaverit, potestatis<br />
honorisque sui dignitate careat, reamque<br />
Divino Judicio existere <strong>de</strong> perpetrata iniquitate<br />
cognoscat, et a sacratissimo Corpore et<br />
Sanguine Dei et Domini nostri Re<strong>de</strong>mptoris h)<br />
Jhesu Christi aliena fiat, atque in extremo<br />
examine districtę ultioni subjaceat. Cunctis<br />
autem ei<strong>de</strong>m cenobio justa servantibus, sit pax<br />
Domini nostri Jesu Christi, quatenus et hic<br />
fructum bonę accionis percipiant, et apud<br />
districtum Judicem premia æternę i) pacis<br />
inveniant.<br />
Amen. Amen. k)<br />
1 Saint-Germain d’Auxerre (Yonne, ch.l.dép.); Saint-Austremoine <strong>de</strong> Mozac (Puy-<strong>de</strong>-Dôme, arr. et canton Riom); Saint-<br />
Bertin <strong>de</strong> Thérouanne, sur la commune <strong>de</strong> Saint-Omer (Pas-<strong>de</strong>-Calais, arr. et canton Saint-Omer).
Ego Paschalis catholicæ Ecclesiæ episcopus<br />
subscripsi.<br />
Ego Odo Hostiensis episcopus subscripsi.<br />
Ego Milo Prænestinus episcopus subscripsi.<br />
Ego Albericus archiepiscopus, Dei gratia<br />
cardinalis Sancti Petri ad Vincula subscripsi.<br />
Ego Walterius episcopus Albanensis<br />
subscripsi.<br />
Ego Paganus diaconus Romanę Æcclesie<br />
cardinalis subscripsi.<br />
234<br />
[à gauche]<br />
Ego Paschalis catholicę Æcclesię episcopus<br />
subscripsi.<br />
Ego Oddo Hostiensis episcopus subscripsi.<br />
Ego Milo Prenestinus episcopus subscripsi.<br />
Ego Albericus Dei gratia cardinalis Sancti<br />
Petri ad Vincula subscripsi.<br />
Ego Walterius episcopus Albanensis<br />
subscripsi.<br />
Ego Paganus diaconus Romanę Æcclesie<br />
cardinalis subscripsi.<br />
[au milieu]<br />
[rota:]<br />
SANCTUS<br />
PETRUS<br />
PASCH<br />
PAPA<br />
SANCTUS<br />
PAULUS<br />
ALIS<br />
II<br />
Datum Lateranis, per manum Johannis sanctę Romanę Æcclesię diaconi cardinalis, XII Kalendas<br />
Decembris, indictione VIII, Incarnationis Dominicę anno M°.C°., pontificatus autem domni Paschalis<br />
II pape II°.<br />
__________<br />
[à droite :]<br />
Bene valete.<br />
a) pre<strong>de</strong>cessores] pre<strong>de</strong>cessoris B’ � b) Leinitiis] Leuntiis ou Leuntus B’ � c) vestris] nostris corrigé en vestris � d) mot<br />
souligné A’. � e) qui se monasticę professione <strong>de</strong>voverunt] qui monasticæ professioni se <strong>de</strong>voverunt ... � f) Clericos quoque]<br />
Clericos quoque regulares B’ � g) sed] sed eorum B’ � h) Re<strong>de</strong>mptoris] Re<strong>de</strong>mptoris nostri B’ � i) ęternę] eterna B’ � k)<br />
Amen. Amen.] AMEN. AMEN. AMEN. B’
160.<br />
1100, 28 novembre<br />
Bulle du pape Pascal II, renouvelant les privilèges <strong>de</strong> Saint-Sernin <strong>de</strong> Toulouse.<br />
A. Mentionné XIV e siècle dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, d’après une copie dans les<br />
archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: f. 60vb.<br />
Indiqué: Jaffé 5850.<br />
Edition: Pflugk-Harttung, Acta, I, 71.<br />
Sicut injusta petentibus<br />
A.<br />
In archivis nostri monasterii legi coppiam cujusdam bulle Pascalis proximi Secundi, ubi continentur<br />
multa privilegia concessa monasterio Sancti Saturnini Tholose, et ibi asserit Pascalis II quod<br />
Urbanus II venit Tholosam, et ibi<strong>de</strong>m consecravit altare Sancti Saturnini.<br />
235
161.<br />
[vers 1100]<br />
Vente par Carbonel <strong>de</strong> la Joncquère <strong>de</strong> son casal du Co<strong>de</strong>rc, et par Pons Marrane d’une terre,<br />
situés à Escatalens.<br />
A. Original: ADTG, G 698 (Andurandy 5947).<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5947.<br />
A.<br />
Ego Carbonelus <strong>de</strong> la Juncqueira dono Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et Duranno<br />
monacho <strong>de</strong> Scatalingis, 1 casalem illum <strong>de</strong>l Co<strong>de</strong>rg qui est ante ecclesiam, totum quod juste et injuste<br />
ibi habebam, et accepi pro eo I sestarium frumenti et duos misture, et erat precium inillpr. (? tampon<br />
!) VI solidorum. Sunt autem testes Bernardus Arsius (?), e Poncius Marranus, Bertrandus <strong>de</strong><br />
Rrocafort, et Aimericus frater ejus.<br />
Ego Poncius Marranus et Arnaldus frater ejus, Maiafredus quoque frater eorum, donamus Domino<br />
Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo terram illam que est justa colturam <strong>de</strong> la strada, et<br />
accepimus pro ea III solidos. Testes fuerunt Carbonelus <strong>de</strong> la Juncqueira, Frezalandus Arnaldus,<br />
Bernardus Earnaldus, dco (?) quinas.<br />
B.<br />
Carbonnel <strong>de</strong> La Jonquiere donna a Durand Moine <strong>de</strong>scatalens le Cazal <strong>de</strong>l Co<strong>de</strong>rc qui est <strong>de</strong>vant<br />
l’Eglise. Et pons Maran & arnaud son frere donnerent la terre qui est prés du chemin. Sans date<br />
N° 5947.<br />
1 Escatalens (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
236
162.<br />
1101<br />
Mémoire sur la restitution, par Gausbert Arnaud et ses frères, <strong>de</strong>s églises d’Escatalens et <strong>de</strong><br />
Rogonac. � Avec une confirmation par Pons Arnaud et ses frères (sans date).<br />
A. Original: ADTG, G 698 (acte en déficit <strong>de</strong>puis 1964). Notice: Dufour 1972, p. 103. Cf.<br />
BSATG 95 (1969/1970), p. 24, note 10 bis.<br />
Facsimile: Fr. Galabert, Album <strong>de</strong> paléographie et <strong>de</strong> diplomatique XII e siècle (1912), pl. I, n° 1.<br />
A.<br />
DESCRIPTIO MEMORIALIS sive recordatio diffinitionis quam fecit Gauzbertus et fratres ejus <strong>de</strong><br />
ecclesiis Scatalingis et <strong>de</strong> Rogonaco, 1 quę sitę sunt in pago Tolosano, quas ipse Gauzbertus tam jure<br />
hęreditario quam etiam simoniace vi<strong>de</strong>batur possi<strong>de</strong>re. Interpellabat enim ipsas ęcclesias vir<br />
venerabilis domnus Asquitilius abbas et monachi Moysiacensis monasterii, quorum dominio<br />
consistebant, quod nequaquam canonice essent ordinatę sive pro conventione quam pater ipsius<br />
Gauzberti antecessoribus suis fecerat. Fecerat namque conventionem Arnaldus pater ejus domno<br />
Duranno episcopo et abbati Moysiacensi, ut ipse Gauzbertus <strong>de</strong>nominatim pro ea<strong>de</strong>m ęcclesia <strong>de</strong><br />
Scatalingis presbiter ordinaretur. Ad etatem utique perveniens, non solum presbiter fieri voluit, set<br />
etiam violenter cum fratribus et senioribus suis ipsas ęcclesias inva<strong>de</strong>re et possi<strong>de</strong>re presumpsit, atque<br />
excomunicationem tam Romani legati quam proprii pontificis, id est Tolosani, tunc temporis Isarni,<br />
postponens, in guerram publicam per ignem et gladium diu cru<strong>de</strong>liter <strong>de</strong>certavit. Inter hec domnus<br />
Gr[egorius] papa Galliarum partes sua illustrans presentia, Moysiacense monasterium inter cetera<br />
visitare dignatus, ut altaris ad crucem consecratio ab ipso venerabiliter peracta testatur, tantę<br />
presumtioni finem inponere <strong>de</strong>crevit. Nam predicto Gauzberto non solum prefatę ęcclesię, sed<br />
omnium ecclesiarum introitum, quamdiu ipsam interpellaret sua auctoritate prohibuit. Per industriam<br />
vero atque consilium nobilium et bonorum vivorum, fecerunt hanc concordiam sive diffinitionem ipse<br />
Gauzbertus et fratres ejus cuncti, cum supradicto abbate et senioribus ipsius monasterii Moysiaci.<br />
Dimiserunt et reliquerunt predictas ęcclesias cum omnibus ubique ad ipsas pertinentibus et<br />
quantumcumque in eis juste aud injuste tenuerant vel requirere poterant. Sed et predictus Gauzbertus<br />
se ipsum et quod habebat vel habere poterat in manibus jam dicti abbatis <strong>de</strong>dit, et laudavit ut<br />
fi<strong>de</strong>lissimus amicus ejus in omni vita sua permaneat. His ita peractis, ipse abbas ęcclesiam <strong>de</strong><br />
Rogonaco 2 quantum in ea habebat ..... quasi aliam obedientiam ipsi Gauzberto commendavit, ut teneat<br />
et habeat quamdiu in amicicia et familiaritate abbatis et obedienciarii atque aliorum ipsius .....<br />
seniorum fi<strong>de</strong>liter permanserit.<br />
Acta sunt hec publice Moysiaco, anno Dominice Incarnationis M°.C°.I°., et confirmata in manibus<br />
sepedicti abbatis domni Asquitilii, Wilelmi prioris, Elie sacriste, Arnaldi cellararii, et Ricardi ipsius<br />
obedientie provisoris, in presentia multorum testium, tam monachorum quam etiam laicorum.<br />
Gauzbertus ipse ita tenendum firmavit. Fratres ejus Gauzfredi Bernardus, Guilelmus, et Arnaldus<br />
omnes simul ita tenendum firmaverunt. Signum Ainardi <strong>de</strong> Illa Jonqueira. S. Guilelmi Arnaldi vicarii.<br />
S. Guilelmi <strong>de</strong> Tillos. S. Arnaldi Guitardi et alii Arnaldi.<br />
* * *<br />
Sciendum est iterum (?) quia longo tempore postea venit Poncius Arnaldi et fratres ejus Arnaldus et<br />
Matefredus, et eo<strong>de</strong>m modo dimiserunt et donaverunt domno et .... S. MARIA <strong>de</strong> Scatalingis, et<br />
Siguino ei... ... et omnibus successoribus ejus, quicquid juris in archipresbit... llo habe.... ....<br />
vi<strong>de</strong>bantur, sine omni re....encia.<br />
1 Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />
2 Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />
237
Hoc factum est sine omni re..tentia.<br />
238
163.<br />
1101<br />
Donation par Raimond Guillaume <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong> la vigne <strong>de</strong> podio Sigberti.<br />
A. Original comme mention dorsale sur l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en 1073. Voir<br />
acte n° 93.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />
siècle: Doat 128, f. 283r-284r.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />
siècle: Doat 128, f. 287r-288r.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 105.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 185.<br />
B.<br />
Raimundus Willelmus <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro, abbati Anquitinio et monachis hominibus 1 tam<br />
futuris quam præsentibus totum <strong>de</strong>cimum <strong>de</strong> vineis, quas habet in Podio Sigberti in dominio, et <strong>de</strong><br />
aliis quamdiu in pignus tenebit. Hanc itaque donatio fecit pro anima matris suæ Arsendis, quam fecit<br />
monacham ad obitum suum. Et firmavit Willelmus Sicarius, adhuc puer, et <strong>de</strong>buit firmare fratri suo<br />
Sicario, qui tunc temporis Hierosolimis erat. 2<br />
Facta est ista donatio anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo primo, coram multis<br />
testibus.<br />
Signum Raimundi Guillelmi, qui hanc donationem fecit, et ita tenendam firmavit. Signum nepotis<br />
sui Willelmi suprascripti. Signum Raimundi <strong>de</strong>l Pojet. Signum Therici. Signum Stephani Guilarandi<br />
et aliorum multorum.<br />
1 Lisez: omnibus.<br />
2 Sur la famille Sicarius, voir: Müssigbrod, p. 184-189. Les biens donnés dans cet acte ont dû se trouver près <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
239
164.<br />
1101<br />
Donation par Raymond, vicomte, <strong>de</strong>s églises Notre-Dame et Saint-Ouen <strong>de</strong> Caussa<strong>de</strong>.<br />
A. Original: ADTG, G 666 (Andurandy 5228). Notice: Dufour 1972, p. 103.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du<br />
début du XII e siècle: Doat 128, f. 279r-282r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5228.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 108.<br />
Editions: Gallia Christiana, t. 1, Instrumenta p. 40-41, acte XXVI; PL 159, col. 981-983 ; Galabert,<br />
Paléographie.<br />
A.<br />
Cum manifestum sit beatius esse dare quam accipere, et moneat unumquemque Scriptura: Miserere<br />
animæ tuæ placens Deo, 1<br />
ego in Dei nomine Raimundus vicecomes dictus qui totiens ab aliis male acceperam, tan<strong>de</strong>m<br />
aliquando bene dare dispono atque miseræ animæ meæ inspiratione divina misereri eligo. Nam vitam<br />
meam, qua tam inique vivebam, ut Christianis omnibus audire tantum nefarium sit, relinquens omnia<br />
religione monastica commutavi, æcclesias vero quæ dicuntur <strong>de</strong> Calzada quas parentes et antecessores<br />
mei per simoniacam heresim tam prave distracxerant ut oblationes earum non per manus pauperum<br />
set, quod turpe erat, per manus concubinarum distribuerentur, in dispositione Deo serventium<br />
ordinatione divina constitui atque composui. Has igitur ecclesias quæ in Caturcensi pago constructæ<br />
vi<strong>de</strong>ntur, major in honore et nomine Beatæ Mariæ semper Virginis, minor vero in honore Sancti<br />
Audoeni confessoris, cum suis cimiteriis et oblationibus, terris, vineis, aquis, molendinis seu omni<br />
ecclesiastico honore, et omnibus ubique ad ipsas pertinentibus, ego supradictus Raimundus, simulque<br />
filii mei Pontius et Petrus, ita donamus et relinquimus Domino Deo universorum et beatissimis<br />
apostolis ejus Petro et Paulo, in locis venerabilibus Cluniaco et Moysiaco, abbatibus quoque<br />
præsentibus domno Hugoni et domno Asquitilio, cunctisque eorum successoribus, tam abbatibus<br />
quam monachis, in ipsis locis Deo servientibus, ut habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum<br />
alodum omni tempore, quamdiu cælum imminet terræ, hac inquam admonitione et industria summi et<br />
illustris viri dompni Geraldi nostri id est Caturcensis pontificis, instantia vero atque diuturnis ad<br />
Deum orationibus venerandi abbatis Asquitilii cunctæque congregationis Moysiacensis, exhortatione<br />
quoque, et ut ita dicam partim violentia filiorum suorum Petri et Pontii, consilio etiam et voluntate<br />
amicorum meorum ac multorum nobilium virorum tali tantaque <strong>de</strong>votione peregi.<br />
Si quis itaque hanc nostram donationem inrumpere violare aut in aliquo minuere temptaverit, in<br />
primis iram Dei viventis incurrat ac <strong>de</strong>in<strong>de</strong> cum Datan et Abiran dampnatione perpetua dampnandum<br />
se sentiat in Infernum, 2 cui autem melior apparuerit filius aut propinquus meus potentia sua latum ab<br />
integro restituat Sancto Petro in supradicto loco Moysiaco, ut particeps hujus meæ elemosinæ sit et<br />
hæreditatis meæ hæres legalis permaneat, scilicet ut quod <strong>de</strong> manu laicali, ubi actenus erat in<br />
Omnipotentis Dei et servorum ejus stipendia comutamus atque transducimus, absque perturbatione et<br />
inquietudine ratum sit et inconvulsum consistat omni tempore.<br />
Facta cessio <strong>de</strong>scriptionis hujus auctoritate et consilio supradicti dompni Geraldi sanctæ<br />
Caturcenæ ecclesiæ episcopi, ac clericorum ejus, anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo<br />
1 Ecclesiastique 30,24.<br />
2 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
240
primo, indictione nona, præsi<strong>de</strong>nte in Romana Ecclesia Pascale Secundo papa, regnante Philippo<br />
Francorum rege, 1 in præsentia et corroboratione multorum testium.<br />
Ego ipse Raimundus supradictus vicecomes, et filii mei Pontius et Petrus vicecomites ita firmamus<br />
et corroboramus tenendum in perpetuum. Ego A<strong>de</strong>marus Ramo dictus, qui ipsas ecclesias per<br />
successionem parentum meorum male tenebam et injuste possi<strong>de</strong>bam, ita libere et absolute dono<br />
atque relinquo, simul cum filio meo in manibus et præsentia supradicti abbatis dompni Asquitilii,<br />
atque aliorum multorum testium, tam monachorum quam laicorum. Signum Aimonis Eliæ. Signum<br />
Gausfredi militis <strong>de</strong> Calszada. Signum Petri Amelii. Signum Sicardi. Signum Ugonis vicarii.<br />
1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
241
165.<br />
[1085/1101]<br />
Notice sur la donation, faite au monastère <strong>de</strong> Masquières, par Gausfred Raimond et ses frères,<br />
<strong>de</strong> l’église Saint-Pierre <strong>de</strong> Bonneval.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “feuille <strong>de</strong> parchemin contenant d’autres actes” (cartulaire<br />
<strong>de</strong> Masquières): Doat 128, f. 315r-316r.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 242.<br />
B.<br />
Sciendum est quod Gausfredus Scaria <strong>de</strong> Bonavalle Raimundi et fratres ejus Gauzbertus Raimundi,<br />
Arveus et Guillelmus Raimundi, et Bernardus Seguini <strong>de</strong> Merelac, pro remedio animarum suarum et<br />
parentum suorum, <strong>de</strong><strong>de</strong>runt et concesserunt usque in perpetuum sine ulla occasione, Domino Deo et<br />
sancto Petro <strong>de</strong> Moissiaco, et abbati ipsius loci Ansquitino et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus illam<br />
ecclesiam sancti Petri <strong>de</strong> Bonavalle, 1 quæ antiquitus est vocata cum toto suo honore, <strong>de</strong> termino<br />
in terminum donum <strong>de</strong><strong>de</strong>runt medietatem <strong>de</strong>cimi ad alodum in manu supradicti abbatis<br />
A[nsquitini], et Bernardi Raimundi monachi prioris <strong>de</strong> Mascheriis, 2 et Arnaldi ejus capellani, et in<br />
manu episcopi Symonis, et Stephani archidiaconi <strong>de</strong> Curte. In ipsa donatione supradictus Gausfredus<br />
R. et Gauzbertus R. fecerunt convenientiam abbati, et modo, ut si aliquid <strong>de</strong> hoc honore beatus Petrus<br />
et ejus monachi perdi<strong>de</strong>runt tantum <strong>de</strong> suo proprio honore restituant.<br />
Quicumque hoc donum violare præsumpserit, iram Dei et beati Petri apostolorum principis se<br />
incurrisse sciat.<br />
Factum est hoc donum regnante Philippo rege Francorum et Simone episcopo existente. 3<br />
Signum Gauzberti Raimundi <strong>de</strong> Monte Acuto. 4 Signum Bernardi Anedo. S. Siguini Anedo. S.<br />
Siguini <strong>de</strong> Saurs.<br />
1<br />
Bonneval, église Saint-Pierre, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montaigu-<strong>de</strong>-Quercy, dans la paroisse <strong>de</strong> Pervillac: Gayne, p.<br />
178.<br />
2<br />
Masquières (Lot, arr. Villeneuve-sur-Lot, canton Tournon-d’Agenais).<br />
3<br />
Simon II, évêque d’Agen <strong>de</strong> 1083 à 1101.<br />
4<br />
Montaigu-<strong>de</strong>-Quercy (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, ch.l.c.).<br />
242
166.<br />
1102<br />
Donation par Guillaume, Pons et Hugues <strong>de</strong> la Pra<strong>de</strong>lle <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> la dîme <strong>de</strong> Bayne.<br />
B.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 285r-286r.<br />
C. Autre version d’après “un cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin”: Doat 128, f. 287r-<br />
288r.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3894.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 109.<br />
Noverint universi in quorum manibus hæc <strong>de</strong>striptio pervenerit, quod nos cuncti fratres <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>la,<br />
scilicet Willelmus, Poncius et Hugo, atque nepotes, filii Arnaldi fratris nostri, simul damus et<br />
firmamus Domino Deo et Sancto Petro in loco Moissiaco, abbati Asquitilio et monachis omnibus, tam<br />
futuris quam præsentibus, medietatem <strong>de</strong>cimi <strong>de</strong> Baina, 1 quantum habemus ibi in alodium et fevum<br />
modo tractum vel in futurum trahendum, ita donamus et corroboramus tenendum Sancto Petro et<br />
monachis supradictis in perpetuum alodum, pro animabus nostris seu parentum nostrorum. Et<br />
recepimus ab eis quin<strong>de</strong>cim solidos probatæ monetæ, ut firma et stabilis ista donatio permaneat in<br />
æternum et in sæculum sæculi.<br />
Facta donatio ista anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo secundo, regnante<br />
Francorum rege Philippo. 2<br />
S. Willelmi <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>la. S. Poncii. S. Hugonis. S. Siguini, Bernardi, Raimundi, nepotum nostrorum.<br />
S. Calvet <strong>de</strong> Favols. 3 S. Raimundi Willelmi. S. Stephanus Deus<strong>de</strong>. S. Duranni <strong>de</strong> la Mora. 4<br />
1<br />
Bayne, <strong>de</strong>ux lieux-dits homonymes sur la rive droite et la rive gauche <strong>de</strong> la Garonne, à cheval sur les communes d’Espalais<br />
et <strong>de</strong> Merles.<br />
2 er<br />
Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
3<br />
“Favols” est peut-être Fayel, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave, à 1 km à l’est <strong>de</strong> Saint-Michel <strong>de</strong>s<br />
Arènes.<br />
4<br />
Ces trois personnes figurent régulièrement comme témoins dans les actes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> se rapportant à cette région. Raimond<br />
Guillaume, viguier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et Durand <strong>de</strong> la Mora figurent comme témoins dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Garnouillac, en<br />
1109. Stephanus Deus<strong>de</strong>t et Duran <strong>de</strong> Lamora figurent dans l’acte <strong>de</strong> restitution <strong>de</strong> 5 sous par Raimond Guillaume, viguier<br />
<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, en 1105, et dans l’acte <strong>de</strong> donation par Seguin <strong>de</strong> Volvène <strong>de</strong> biens à Pommevic en 1135.<br />
243
167.<br />
1102<br />
Donation par Raimond Guillaume et ses neveux <strong>de</strong> la dîme <strong>de</strong>s vignes <strong>de</strong> la Coste Garzine.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 619.<br />
B.<br />
Raimond Guillaume & ses neveux donnent a L’Abbé Ansquitil la dixme <strong>de</strong>s vignes qu’ils ont a la<br />
Coste garzine. L’an 1102.<br />
N°. 619.<br />
244
168.<br />
[1063, 1068, 1074, 1085, 1091, 1096 ou 1102], 3 avril, jeudi<br />
Donation par Bertrand et par Bernard <strong>de</strong>l Bosquet, <strong>de</strong> plusieurs biens sous Castelsarrasin.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin .... contenans seize feuilles”<br />
(perdu), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 323r-324v.<br />
B.<br />
In nomine Domini. Ego Bernardus donator sum, et dono Domino Deo et sanctæ Mariæ et sancto Petro<br />
<strong>de</strong> Moisiaco, propter remedium animæ patris mei, et propter remedium animæ meæ post mortem,<br />
omnem honorem meam quam habuit in Rancigago 1 et in Lupo Obscuro, sicut et alium honorem<br />
d’Aronna 2 enca melius unquam habuit pater meus, aut ego ipse, et bosco, et plano, sic dono Domino<br />
Deo et sanctæ Mariæ et sancto Petro, post mortem meam, ab omni integritate, sine ulla reservatione.<br />
Et sit baiulus <strong>de</strong> ipso honore Rotgerius <strong>de</strong> Alairago, post suum discessum ipse baiulus qui post ipsum<br />
baiulus erit <strong>de</strong> ipsa mansione sanctæ Mariæ.<br />
Facta fuit ista donatio in præsentia Ebrardi monachi, qui fuit <strong>de</strong> Fagas, et Rotgerii <strong>de</strong> Alairag, et<br />
Amelii Reinaldi, et ad illorum consilio.<br />
Facta ista carta tertio nonas aprilis, sub die feria quinta, regnante Philippo Francorum rege. 3<br />
Raimundus præsbiter scripsit.<br />
Donation <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong>l Bosquet.<br />
Ego Bernardus <strong>de</strong>l Bosquet, sicut superius scriptum est in hoc libro, concedo et post mortem meam<br />
corpus et animam et substantiam partem meam quam il illo die habuero, dono Domino Deo et sanctæ<br />
Mariæ et sancto Petro <strong>de</strong> Moisiac.<br />
S. Bernardi qui hanc donum et hanc cartam scribere fecit, et unam missam in secunda feria<br />
quadragesima, pro re<strong>de</strong>mtione omnium parentum meorum.<br />
Factum fuit hunc donum in præsentia Gausberti <strong>de</strong> Vilars, et Gauzbert præsbiter <strong>de</strong> sancto<br />
Mauricio, 4 et Arnald Manguld, et Vuillem <strong>de</strong> Lavaleta, 5 et Petro Guitardo.<br />
1<br />
Roncejac, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin. Cf. Boutonnet, p. 46.<br />
2<br />
Larone, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin; le ruisseau <strong>de</strong> l’Arrone arrose Laville-Dieu-du-Temple et se jette dans le<br />
Tarn en amont <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
3 er<br />
Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
4<br />
Saint-Maurice, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Lafrançaise.<br />
5<br />
Lavala<strong>de</strong>, sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin, sur le Tarn.<br />
245
170.<br />
1103, octobre, mercredi<br />
Donation par Raimond Seguin et son cousin Seguin <strong>de</strong> Lalan<strong>de</strong>, chacun pour moitié, <strong>de</strong> l’église<br />
<strong>de</strong> Saint-Michel (<strong>de</strong>s Arènes, Fossa Samadol), en Lomagne, au diocèse <strong>de</strong> Lectoure.<br />
A.<br />
A. Original, parchemin, h. 135 mm, l. 316 mm: ADTG, G 737 (Andurandy 6549). Notice:<br />
Dufour 1972, p. 103-104.<br />
B. Copie du début du XII e siècle, parchemin, h. 277/268 mm, l. 340/345 mm: ADTG, G 737<br />
(Andurandy 6550).<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt-quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu), du<br />
début du XII e siècle: Doat 128, f. 294r-296v.*<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6549 et 6550.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 111.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 178-179.<br />
[Mention dorsale ancienne:] DE ÆCCLESIA<br />
DE FOSSA<br />
SAMADOL<br />
Notum nobis factum est, dicente Scriptura, quod bonum est helemosinam facere magis quam<br />
thesauros auri con<strong>de</strong>re, quoniam elemosina a morte liberat, et ipsa est quę purgat peccata, et faciet<br />
invenire vitam ęternam. 1 His, inquam, aliisque Sanctarum Scripturarum exemplis commoniti, nos<br />
omnes in commune here<strong>de</strong>s ac consanguinei, scilicet Raimundus Siguini, et Siguinus frater meus,<br />
cum matre nostra Rengis dicta, et viro suo Calvet <strong>de</strong>nominato, medietatem, alii vero consobrini nostri<br />
similiter Siguinus <strong>de</strong> Illa Landa, 2 et Hispaniolus frater ejus, alteram medietatem cujusdam æcclesię<br />
nostrę, cum consilio Viviani vicecomitis, senioris nostri, et aliorum nobiliorum virorum, donamus et<br />
in proprium alodum concedimus Domino Deo et sanctissimis apostolis ejus PETRO ET PAULO in loco<br />
Cluniaco et Moysiaco, a) , atque omnibus habitatoribus<br />
eorum, abbatibus et monachis, tam futuris quam presentibus. Est vero ipsa ęcclesia in pago Limanię,<br />
in episcopatu Lectorensi, in honore et nomine sancti Mikaelis archangeli constructa, juxta<br />
famosissimum flumen Garonnę sita. 3 Ipsam itaque ęcclesiam cum omni suo ęcclesiastico honore, cum<br />
<strong>de</strong>cimis et primiciis, sive cimiteriis et oblationibus, cum omnibus ubique ad eam pertinentibus, ita<br />
donamus et confirmamus tenendam et possi<strong>de</strong>ndam, nos omnes supra nominati, beato Petro apostolo b)<br />
in eo<strong>de</strong>m monasterio Moysiaco atque omnibus inibi Deo servientibus, tam futuris quam presentibus,<br />
sicut supra dictum est, ut habeant et possi<strong>de</strong>ant in perpetuum alodum omni tempore.<br />
Si quis autem hunc nostrę cessionis donum in aliquo violare vel minuere temptaverit, in primis,<br />
quod orrendum est, iram Dei viventis incurrat, atque cum filiis Chorę et Datan et Abiran c)<br />
viventem eum terra absorbeat et <strong>de</strong>gluciat, 4 et qui melior nostrę generationis extiterit, ipsam<br />
donationem stabilem ac firmam beato Petro permanere faciat omni tempore, ut dignus sit nostra<br />
hereditate, et particeps maneat eternę hereditatis in Christo Jhesu Domino nostro.<br />
1 Tobie 12,8-9.<br />
2 Lalan<strong>de</strong>, lieu-dit à 3 km au nord-est <strong>de</strong> Valence d’Agen, sur la commune <strong>de</strong> Goudourville, sur la Barguelonne (Tarn-&-<br />
Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Valence). – Sur la famille De Lalan<strong>de</strong>, voir Müssigbrod 1988, p. 177-180.<br />
3 Sur la situation <strong>de</strong> cette église Saint-Michel, voir: Apogée, p. 197.<br />
4 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
246
Facta d) donatio ista cum consilio dompni Petri Lectorensis episcopi anno Dominicę Incarnationis<br />
M°.C°.III°., indicione XI, e) dompno Paschali II apostolicę sedis antistite,<br />
Francorum rege Philippo regnante. 1<br />
[ligne blanche]<br />
Testes et confirmatores qui hęc omnia sua presentia corroboraverunt super altare beati Petri, ac<br />
firmaverunt in manibus et presentia supradicti abbatis dompni Asquitinii, Willelmi prioris et Helię<br />
sacristę, 2 cujus studio et industria hęc omnia peracta sunt. Raimundus et frater ejus Siguinus, cum<br />
consilio Calvet et Rengis, ita tenendum firmaverunt. Siguinus <strong>de</strong> illa Landa et Hispaniolus frater ejus,<br />
cum consilio Willelmi et filii ejus Siguini <strong>de</strong> Osma, 3 similiter laudaverunt et firmaverunt. Signum<br />
Raimundi Willelmi <strong>de</strong> Moysiaco. 4 Signum Calvet <strong>de</strong> Favols. Signum Petri <strong>de</strong> Carcers. Signum<br />
Stephani Girlaran. f)5<br />
Siguinus etiam suprascriptus <strong>de</strong> Illa Landa reddidit et reliquit Sancto Petro et habitatoribus ejus<br />
omnibus in confinio ipsius parrochię, id est inter Fossa Samazol et honorem Sancti Nicholai, partem<br />
terrę quam lingua eorum Franctad 6 appellant. Ipsam enim interpellabant monachi Moysiacenses cum<br />
maxima parte ipsius terrę, et i<strong>de</strong>o reddidit eam, sicut dictum est, cum consilio et attestatione omnium<br />
supradictorum testium, ut teneant et possi<strong>de</strong>ant ipsi monachi ut proprium alodum omni tempore<br />
quamdiu cęlum imminet terrae.<br />
__________<br />
a. suscrit en interligne. – b. apostolo] omm. B. – c. suscrit en interligne. – d. Facta] est add. B. – e. renvoi en marge. – f.<br />
Girlaran] Gilaran B.<br />
E.<br />
111. Raimond <strong>de</strong> Seguin & Seguin son frere avec Rengis leur Mere donnent donnent l’Eglise <strong>de</strong> fosse<br />
samazol dans le Dioceze <strong>de</strong> Lectoure. L’an 1103.<br />
1 er<br />
Pierre, évêque <strong>de</strong> Lectoure <strong>de</strong> 1097 à 1103; Pascal II, pape <strong>de</strong> 1099 à 1118; Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
2<br />
Guillaume, prieur <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> cité en 1103; Elie, sacriste <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> cité <strong>de</strong> 1097 à 1109 (Apogée, p. 137).<br />
3<br />
Esmes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong>-II). – Sur la famille<br />
De Osma ou d’Esmes, voir Müssigbrod 1988, p. 181-183.<br />
4<br />
Ce “Raimond Guillaume <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>” ne peut être que Raimond Guillaume Siquier (Sikarius), viguier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1073<br />
à 1110. Sur la généalogie <strong>de</strong> cette famille: Müssigbrod 1988, p. 184-189 ; Didier Panfili, Aristocraties méridionales.<br />
Toulousain-Quercy XI e -XII e siècles (Rennes 2010), passim.<br />
5<br />
La famille Guileran, qui a donné son nom à une rue toujours existant à <strong>Moissac</strong>, figure régulièrement dans les actes <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong> à cette époque.<br />
6<br />
Peut-être France, lieu-dit à 2 km à l’ouest <strong>de</strong> Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave.<br />
247
171.<br />
1104<br />
Confirmation par Gérald <strong>de</strong> Roquefort, <strong>de</strong> la donation faite par Arnaud Bernard, son père,<br />
d’une maison sise à Escatalens.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 2r-2v.<br />
B.<br />
Noverint omnes homines tam futuri quam presentes quod ego Arnaldus Bernardus <strong>de</strong> Roca Fort, cum<br />
consilio Amardi <strong>de</strong> la Junkaira, dono Domino Deo et sancto Petro apostolo <strong>de</strong> Moysiaco, et Unaldo<br />
abbati, et monachis omnibusque eorum successoribus illum casalem in villa <strong>de</strong> Scatalingis.<br />
Post multum temporis, ego Geraldus dictus <strong>de</strong> Roca Fort, filius supradicti Arnaldi, cum consilio<br />
uxoris meę et filiorum aliorumque amicorum meorum, dono atque firmo ipsum casalem sancto Petro<br />
et abbati Asquitilio, Willelmo priori, et Ricardo ipsius loci obedientiario, et cunctis monachis<br />
Moysiaco Deo servientibus omnibusque eorum successoribus, ut habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant in<br />
proprium alodum omni tempore. Hanc donationem ita facio pro salute et remedio anime meę et<br />
parentum meorum, pro emendatione multorum malorum quę ibi feci et <strong>de</strong>nominatum pro uno homine<br />
Sancti Petri quem ego feci occi<strong>de</strong>re, et quia ipsa terra est <strong>de</strong> alo<strong>de</strong> beati Petri quam avus meus <strong>de</strong><br />
seculari abbate injuste aquisivit, ut Deus Omnipotens per intercessionem ipsius apostoli sui Petri ab<br />
his et ab omnibus peccatis nos absolvat, et in regno cęlorum, un<strong>de</strong> ipse clavicularius est, nos<br />
introducere dignetur.<br />
Factum est donum istud anno Dominice Incarnationis M°C°IIII°, in presentia multorum testium.<br />
Amardus suprascriptus <strong>de</strong> illa Junkeria ita tenendum firmavit. Geraldus Gauzbertus d’Agra firmavit.<br />
Poncius Agarns similiter firmavit. S. Bertranni Homenel. S. Ugonis Raimundi fratris sui. S. Gauzberti<br />
Arnal <strong>de</strong> Rogonac. 1 S. Gauzberti clerici.<br />
1 Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />
248
172.<br />
1104<br />
Engagements divers acquis par le moine Arnaud, ouvrier, dans le village <strong>de</strong> Gandalou.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 297r-299r.<br />
Editions: HGL, t. 5, col. 788-789; Müssigbrod, p. 166-167.<br />
B.<br />
Hæc est carta <strong>de</strong>scriptionis <strong>de</strong> pignoribus sive donationibus, quæ acquisivit Arnaldus monachus <strong>de</strong><br />
opere, in villa <strong>de</strong> Wuandalor. 1<br />
In primis, vendidit unum equum Raimundo Bernardo 2 in precio sexaginta solidorum, et accepit ab<br />
eo quinque casales ad alodium intus inter vallos et foris super ortum qui fuit comitis, unum campum<br />
<strong>de</strong> terra, in pignus pro <strong>de</strong>cem solidos. Dedit etiam similiter in alodium pascarium ad omnes porcos <strong>de</strong><br />
opere sancti Petri ex omni bosco, excepto illo qui in <strong>de</strong>fensione erit, et <strong>de</strong> aliis porcis extraneis<br />
duo<strong>de</strong>cim <strong>de</strong>narios per singulos annos. Quod si opus completum fuerit <strong>de</strong> Moisiaco, ille monachus,<br />
qui majorem porcariam habuerit, sive sacrista sive cellararius, similiter habeat pascarium ad omnes<br />
suos proprios porcos per omnes boscos ipsius Raimundi Bernardi, et similiter duo<strong>de</strong>cim <strong>de</strong>narios<br />
absolvit quoque naturam illius hominis qui dicitur Bernardus <strong>de</strong> illa Cruce, et omnium filiorum et<br />
filiarum ejus, <strong>de</strong>dit absolutionem <strong>de</strong> omnibus quibus adquirere potuerit inter ipsos vallos, absque<br />
castro, ut habeat in alodium. Et hoc totum <strong>de</strong>dit et laudavit Bertrandus**** comes.<br />
Altera etiam vice, ipse Arnaldus <strong>de</strong>dit alterum equum precio triginta solidorum supradicto<br />
Raimundo, et acquisivit ab eo ipsam terram suprascriptam, quam prius in pignus miserat; firmavit<br />
eam in alodium; in illis casalibus, qui sunt <strong>de</strong> Vicaria extra portam, quæ tenet Rainaldus <strong>de</strong><br />
Guandalor, <strong>de</strong>dit sex <strong>de</strong>narios <strong>de</strong> obliis per singulos annos. Divisit similiter medietatem quinti <strong>de</strong> illis<br />
terris <strong>de</strong> Granollag 3 <strong>de</strong> ipsis quas boves Sancti Petri araverint, quandiu ipsa terra in pignus fuerit. Est<br />
enim in pignus pro centum solidis bonæ monetæ pro matre ipsius Raimundi, quam receperunt<br />
monacham Moisiaco. Et misit in pignus medietatem illius terræ <strong>de</strong> Granollag, sicut dictum est, pro<br />
centum solidis, dimisit atque donavit ipse Raimundus omnes <strong>de</strong>cimos in illas artigas, quæ factæ<br />
fuerint in suos boscos, pro anima sua et patris et matris suæ atque omnium parentum suorum. Fecit<br />
quoque conventionem, si quando comes illas terras vel illos casales <strong>de</strong> pignus traxerit, ipse Arnaldus<br />
et successores ejus qui opus sancti Petri tenuerint, habeant suos triginta solidos <strong>de</strong> supradicto equo, et<br />
<strong>de</strong>cem solidos <strong>de</strong> suprascripta terra in illo bosco <strong>de</strong> Granollag ab ipsa strata publica, et inferius<br />
quantum ipse Raimundus habet. Has omnes suprascriptas inpignorationes et donationes <strong>de</strong> primo<br />
equo, quos fecit ipse Raimundus Bernardus et Willelmus Bernardus frater ejus, ita tenendum laudavit<br />
et firmavit.<br />
Facta sunt hæc publice Moisiaco, in eleemosina sancti Petri, anno Dominicæ Incarnationis<br />
millesimo centesimo quarto, coram multis testibus.<br />
Ipse Raimundus Bernardus ita tenendum firmavit et laudavit, in præsentia et in manibus ipsius<br />
Arnaldi supracripti <strong>de</strong> opere, et Heliæ sacristæ, atque Arnaldi cellararii, et Raimundi Guillelmi vicarii.<br />
Signum Raimundi Bernardi <strong>de</strong> Valogol. Signum Pontii et Stephani Bonet, et aliorum multorum.<br />
1 Gandalou, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin.<br />
2 Sur la famille De Gandalou, voir Müssigbrod 1988, p. 163-176.<br />
3 Garnouillac, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin. Cf. acte <strong>de</strong> 1109.<br />
249
173.<br />
1104<br />
Restitution par Vivien, vicomte <strong>de</strong> Lomagne, son épouse Béatrice, et leurs fils Oddon et Vivien,<br />
d’un honneur au-<strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> Botirans, sur la Sère et la Gimone. – Suivie d’une confirmation par<br />
Oddon et sa mère Béatrice.<br />
B.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 8v-9v.<br />
AUCTORITATE simul atque exemplis Scripturarum Sanctarum omnis catholici christiani in comune<br />
cognovimus quod fiducia magna est coram Summo Deo helemosina omnibus facientibus eam. 1 Et<br />
iterum alia scriptura dicit: Helemosina a peccato liberat, et non patitur animam ire in tenebras<br />
dampnationis. 2 Illut etiam uti ymperatoris licet gentilis memorabile dictum: perdidisse diem qua<br />
nichil bono feceris.<br />
His itaque aliisque exortationum commonitionibus provocatus, ego in Deo nomine vicecomes<br />
Limaniæ dictus Vidianus, simul cum vicecomitissa nobili uxore mea Beatrice, et filiis meis Oddone et<br />
Vidiano, cum consilio quoque et presentia multorum meorum nobilium virorum, reddo, dono et<br />
confirmo Domino Deo et sanctissimis ejus apostolis Petro et Paulo, ac loco Moysiaco, in manibus et<br />
potestate venerandi abbatis Ansquitilii, et ipsius cuncte congregationis omniumque successorum<br />
eorum, illum honorem ubi dicitur in superiori capite <strong>de</strong> Butira ab oriente, et <strong>de</strong>terminatur cum illo<br />
onore <strong>de</strong> Serra, 3 et a meridie <strong>de</strong>terminatur cum ipso termino <strong>de</strong> Itrag, 4 sicut vadit in fluvium Cellę, 5 et<br />
ab ipsa Cella usque in fluvium Gemone, 6 et sicut ipsa Gemona <strong>de</strong>scendit in fluvium magnum Garone,<br />
quantum inter hos fines et terminas habeo et possi<strong>de</strong>o, absque medietate illius tenentię Geraldi <strong>de</strong><br />
SANCTE MARIE. 7 Hunc igitur honorem supra <strong>de</strong>terminatum, quantum inter hos fines et<br />
<strong>de</strong>terminationes continetur, cum silvis, terris cultis et incultis, aquis aquarumque <strong>de</strong>cursibus, nauzis et<br />
gurgitibus, pratis et pascuis, cum ingressibus suis et egressibus, ita dono, concedo atque transfundo<br />
ego prenominatus Vidianus vicecomes, cum uxore et filiis meis supradictis, monasterio Moysiaco et<br />
cunctis ibi Deo servientibus, tam futuris quam presentibus, ut ita habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant in<br />
proprium alodum, quamdiu terrę imminet cęlum.<br />
Pro ac itaque donatione mea, quam sic facio pro remissione peccatorum meorum et pro salute et<br />
remedio animarum patris et matris meę, accipio ab ipsis monachis et adquiro premium magni precii,<br />
scilicet pauperem unum in helemosina per singulos dies vite meę, et post discessum meum per quot<br />
annos anniversarium plenum persolvi, tali inquam institutione, ut <strong>de</strong>canus sive provisor ipsius onoris<br />
fratribus in refrectorio ac pauperibus in helemosina omnibus plenam ipsa ipsa a) die persolvat<br />
karitatem.<br />
Ut etiam firma ac stabilis res ipsa per secula permaneat, aliquantum pecunie sicut inter nos<br />
complacuit, scilicet septingentos solidos probate monete, ab ipsis non <strong>de</strong>dignor accipere.<br />
1<br />
Tobie 4,12.<br />
2<br />
Tobie 4,11.<br />
3<br />
Sur la difficile localisation <strong>de</strong>s honneurs <strong>de</strong> Botirans et <strong>de</strong> Serre, voir Mousnier 1991.<br />
4<br />
Vitrac, lieu-dit à 2,5 km au sud <strong>de</strong> Garganvillar.<br />
5<br />
La Sère.<br />
6<br />
La Gimone.<br />
7<br />
Géraud <strong>de</strong> Sainte-Marie est probablement le ‘propriétaire’ <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem, dont il fera don en<br />
1108/1115 à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. Il possè<strong>de</strong> <strong>de</strong>s biens à Garnouillac, au nord <strong>de</strong> Castelsarrasin (acte <strong>de</strong> donation par<br />
Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou, 1109).<br />
250
Si quis vero hanc meam donationem sive potius reditionem in aliquo violare, minuere aut<br />
exterminare voluerit, si non statim satisfecerit, iram Dei Viventis omniumque Sanctorum ejus incurrat<br />
atque in Inferno Inferiori inter Annan et Caifan se dampnatum ęternaliter sentiat.<br />
Facta <strong>de</strong>scriptio sive collatio firma, constipulatione subnixa, per pru<strong>de</strong>ntiam sive industriam Helię<br />
sacriste aliorumque Moysiacensium monachorum, anno Dominicę Incarnationis M°.C°.IIII°.,<br />
indictione XII, Romano Pontifice domno Paschali II°, Philippo Francorum rege regnante, 1 immo<br />
Domino nostro Ihesu Christo omnibus et per omnia ymperante, cui sit onor et gloria in seculorum<br />
secula. 2 AMHN.<br />
Nomina vel asignationes eorum qui hujus rei restes permanent et existunt, hec sunt per singula<br />
vocabula: in primis ego ipse Vidianus cum uxore mea Beatrice, et filiis meis Oddone et Vidiano, ita<br />
tenendum et possi<strong>de</strong>ndum confirmo et corroboro in ęternum. S. Willelmi <strong>de</strong> Osma. 3 S. Raimundi et<br />
Petri fratris ejus <strong>de</strong> La Ila. S. Raimundi Guillelmi Debbenedor. S. Raimundi Guillelmi <strong>de</strong> Moysiaco. 4<br />
S. Garsias <strong>de</strong> Umcars. S. Agneti. S. Aimerici <strong>de</strong> Alt Vilar. 5 S. Sancii <strong>de</strong> Sancto Nicolao, 6 et aliorum<br />
plurimorum tam nobilium quam rusticorum.<br />
* * *<br />
Igitur post mortem patris mei Viviani vicecomitis, ego quoque filius ejus Oddo vicecomes<br />
supramemoratum ac <strong>de</strong>terminatum patris mei donum atque cessionis firmo, reddo ac testibus<br />
Moysiacensi monasterio corroboro possi<strong>de</strong>ndum perpetuo.<br />
Simili etiam modo ego quoque Beatrix vicecomitissa, una cum supradicto Oddono filio meo<br />
vicecomite, atque aliis duobus filiis meis Viviano necne Arnaldo, supradictum donum firmamus ac<br />
firmiter Beato Petro manendum sine termino stabilimus, insuper etiam illam medietatem quam<br />
Vivianus vicecomes male retinuerat, cedimus atque guarpimus Deo et Beato Petro in perpetuum.<br />
Pro hac itaque tam firma sollempnique donatione accepimus ab abbate et monachis in primis<br />
donum magni precii, hoc est in omni vita nostra et etiam post mortem unusquisque suum in<br />
helemosina pauperem et per singulos annos post nostrum utique <strong>de</strong>cessum celebre anniversarium,<br />
atque in capitulo Cluniacensi nostrorum omnium ab omni conventu absolutionem peccaminum<br />
temporaliter vero trecentorum probatę monete solidorum.<br />
__________<br />
a. Le mot ipsa est écrit <strong>de</strong>ux fois.<br />
1 er<br />
Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
2 er<br />
Elie, sacriste <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, cité <strong>de</strong> 1097 à 1109 (Apogée, p. 137); Pascal II, pape <strong>de</strong> 1099 à 1118; Philippe I , roi <strong>de</strong> France<br />
<strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
3<br />
Esmes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong>-II). – Sur la famille<br />
De Osma ou d’Esmes, voir Müssigbrod 1988, p. 181-183.<br />
4<br />
Ce “Raimond Guillaume <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>” est sans aucun doute Raimond Guillaume Sikarius, viguier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1073 à<br />
1110. Sur la généalogie <strong>de</strong> cette famille: Müssigbrod 1988, p. 184-189 ; Didier Panfili, Aristocraties méridionales.<br />
Toulousain-Quercy XI e -XII e siècles (Rennes 2010), passim.<br />
5<br />
Auvillar (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, ch.l.c.).<br />
6<br />
Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, ch.l.c.).<br />
251
174.<br />
[1104]<br />
Supplique adressée au pape Pascal II, par Odon, abbé <strong>de</strong> Lézat, lui proposant d’unir l’abbaye<br />
<strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> La Court ou du Mas-Grenier, à <strong>Moissac</strong>.<br />
A. Original dans les archives du <strong>de</strong>stinataire.<br />
B. Copie du XIV e siècle, d’après “quadam carta antiqua”, dans la Chronique d’Aymeric <strong>de</strong><br />
Peyrac, f. 160vb-161ra.<br />
B.<br />
Universali patri domno Pascali pape, frater Olesacensis abbas suus servus.<br />
Clareat magestati vestre, pater generalissime, quod Geraldus abbas Lesacensis, pre<strong>de</strong>cessor noster,<br />
abbaciolem <strong>de</strong> Curte, que justicia exigente sub nostro <strong>de</strong>gebat regimine, nisus est ortodoce ordinare,<br />
quathenus spurcicia eliminaretur in<strong>de</strong> ac cultus Deo <strong>de</strong>bitus red<strong>de</strong>retur, et ad unguem perduceretur,<br />
nisi invasores Clusinenses monachi sinistra manu obstitissent atque fratribus loci illius apprehen<strong>de</strong>re<br />
disciplinam prohibuissent, et ut persensit conventus Lesacensis val<strong>de</strong> condoluit. Et sepius in<strong>de</strong><br />
conquerens metuensque ne sibi cui loci illius cura pastoralis commissa fuerit fratrum perhenniter<br />
perdicio a districto judice exigeretur, tan<strong>de</strong>m tale evenit concilium quod causam et curam illius<br />
abbaciole sibi comandate magistrali sue ecclesie Moyssiaci tribueret, ut quod ipsa et Lasacensis<br />
ecclesia sua in potentia implere minime nolebat, Moyssiaci famosissima ecclesia suppleret, tali<br />
reperto concilio a fratribus nostris alcioris concilii. Venitur in capitulum ibique revelato, ut moris est,<br />
negocio communi assensu omnium fratrum prefatus abbas Geraldus Lesacensis privilegium nostrum<br />
<strong>de</strong> Curte Moyssiacum <strong>de</strong>tulit, atque jus nostrum ac regimen <strong>de</strong> abbaciole <strong>de</strong> Curte, domno abbati<br />
Asquilino successoribusque ejus cessit in perpetuum. Hujus rei ego suprataxatus, ut ceteri consodales,<br />
gratus laudator extiti, et adiutor atque cooperator in omnibus assiduus fui; quod si forsan dubitatur,<br />
legendo compendiose cognoscatur que, quod tunc patri spirituali laudavi monachus, nunc longe<br />
melius laudo, modisque omnibus astipulans confirmo illa in honore regimine positis. Sed quia me<br />
in<strong>de</strong> testimonium corroborendum vestra sibi presentari jussit paternitas, hoc libens gau<strong>de</strong>nsque<br />
fecissem, nisi carius obstitisset infirmitas. Predicta vero abbacia Lesacensis inhita quadam<br />
compositione domno episcopo Tholosano, <strong>de</strong>mum pervenit ad dictum episcopum. Et abbas Moyssiaci<br />
resignavit jus quod habebat in ea<strong>de</strong>m, et non Cluniacensi immediate subest.<br />
252
175.<br />
1105, 1 er août<br />
Restitution par Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou, <strong>de</strong> la terre d’Escatalens, engagée à son père par<br />
le sacristain <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
A. Original: ADTG, G 698, en <strong>de</strong>ux exemplaires (Andurandy 5948 et n° 2). Notice: Dufour<br />
1972, p. 114.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 2v-3r.<br />
C. Copies du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes”<br />
(perdu), du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 304r-305v.<br />
D. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12778, f. 59v.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5948.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 164-165.<br />
A.<br />
Hæc est carta <strong>de</strong>scriptionis quam mandavit facere Raimundus Bernardus <strong>de</strong> Guandalor, <strong>de</strong> illa terra <strong>de</strong><br />
Scatalingis quam pater ejus Bernardus Raino habuit in pignus <strong>de</strong> Ugone sacrista <strong>de</strong> Moysiaco pro uno<br />
equo.<br />
Est itaque terra ista infra terminos <strong>de</strong> Scatalingis, in parrochia sancti Juliani, subtus in loco ubi<br />
<strong>de</strong>currit Nau<strong>de</strong>la. 1 Illam terram totam ab integro sicut habebat et tenebat ipse Raimundus Bernardus<br />
vel alii homines per eum, scilicet ex utraque parte supradicte Nau<strong>de</strong>le, ita reddidit et dimisit sancto<br />
Petro apostolo in monasterio Moysiaco, in manibus et potestate venerandi abbatis Asquitini, Willelmi<br />
prioris, et Ricardi ipsius onoris obedientiarii, ut teneant et possi<strong>de</strong>ant a) in proprium alodum, ipsi et<br />
successores eorum, quamdiu cęlum imminet terrę. Accepit quoque jam dictus Raimundus ab ipso<br />
Ricardo propter hoc equum obtimum precio LX solidorum, et ita tenendum laudavit et firmavit in<br />
perpetuum.<br />
Factum est hoc publice Moysiaco, in Vincula sancti Petri, cum consilio domni Arnaldi Exiensis<br />
abbatis, et Raimundi Willelmi vicarii, in presentia multorum testium, anno Dominice Incarnationis<br />
M o C o V o , regnante Philippo rege Francorum. 2<br />
Firmavit etiam sepedictus Raimundus Bernardus per ipsum Raimundum Guillelmum, ut fratri suo<br />
Willelmo Bernardo ita tenere faciat, qui tunc in via Iherosolimorum erat, si in<strong>de</strong> redierit.<br />
__________<br />
a. En interligne au-<strong>de</strong>ssus du mot possi<strong>de</strong>ant, un renvoi non marqué: sicut facere <strong>de</strong>bentur.<br />
1 La Nauzelle, lieu-dit à 2 km au nord-ouest d’Escatalens.<br />
2 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
253
176.<br />
1105, lundi 6 août<br />
Restitution par Raimond Guillaume, viguier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong> 5 sous, que son père tenait en fief<br />
<strong>de</strong>s abbés Durand et Hunaud.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />
du milieu du XII e siècle: Doat 128, f. 300r-301v.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 186-187.<br />
A.<br />
Noverint omnes in quorum manibus hujus <strong>de</strong>scriptionis carta pervenerit, qualiter ego, Raimundus<br />
Guillelmi, vicarius <strong>de</strong> Moisiaco, illos quinque solidos, quos pater meus Willelmus Sicarius habuit <strong>de</strong><br />
Duranno episcopo et abbate, et <strong>de</strong> Hunaldo abbate, in fevum, in Assumptione sanctæ Mariæ ad<br />
podium reddidi et dimisi super altare sancti Petri. Hanc dimissionem sive reditionem ita feci pro<br />
remissione peccatorum meorum, et salute et remedio animæ meæ et parentum meorum, in manibus et<br />
potestate Willelmi prioris, et Heliæ sacristæ, in præsentia multorum testium. Et accepi ab ipso sacrista<br />
precium quinquaginta solidorum. Et, sicut dictum est, super altare beati Petri cum libro sanctorum<br />
Evangeliorum sic firmavi et corroboravi tenendum in perpetuum.<br />
Actum publice sicut in ecclesia, conventu domni Go<strong>de</strong>ranni memoriam agente, inter missarum<br />
solemnia, anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo quinto, feria secunda. 1<br />
S. Bernardus Rainaldi <strong>de</strong> illa Sparra. Signum Stephani Deus<strong>de</strong>. S. Stephani Guilairan. S. Duranni<br />
<strong>de</strong> Lamora. S. Deus<strong>de</strong> Bonet.<br />
1 La <strong>de</strong>positio <strong>de</strong> Go<strong>de</strong>rannus abbas, episcopus était commémoré dans tous les obituaires clunisiens le 6 août, avec un<br />
officium: Müssigbrod/Wollasch, facsimile f. 91r; Joachim Wollasch, Synopse <strong>de</strong>r Cluniacensischen Necrologien, t. 2<br />
(München 1982), p. 436-437 (6 août). En 1105, le 6 août tombait effectivement un lundi (feria secunda).<br />
254
177.<br />
1105<br />
Donation par Arbert Raimond, faite à <strong>Moissac</strong> et au prieuré du Ségur, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-<br />
Amans et <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Sainte-Marie <strong>de</strong> Campes.<br />
A. Original: ADTG, G 680 (Andurandy 5517).<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 302r-303v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5517.<br />
A.<br />
Notum sit omnibus presentibus et futuris quod ego Arbertus Raimundus <strong>de</strong>di Deo et sanctis apostolis<br />
ejus Petro et Paulo in monasterio Moisiacensi atque in obediencia <strong>de</strong>l Segur, æcclesiam Sancti<br />
Amancii, 1 cum omnibus æcclesiasticis suis, scilicet cum cimiterio, cum primiciis, et cum <strong>de</strong>cimis, et<br />
alteram medietatem æcclesię Sanctę Marię <strong>de</strong> Campas, 2 cum medietate fevi presbiteralis, pro salute<br />
animę meę et omnium parentum meorum, cum Bernardo filio meo, quem cum supradictis honoribus<br />
monachum feci una cum consilio filiorum meorum A<strong>de</strong>mari, Guidonis, Raimundi, et cum consilio<br />
Arnaldi episcopi, 3 et Bernardi Stephani præpositi, et Raimundi archipresbiteri, et alteram medietatem<br />
ęcclesię Sanctę Marię <strong>de</strong> Campas, cum medietate fevi presbiteralis <strong>de</strong><strong>de</strong>runt filii Petroni Uguonis et<br />
filii Geraldi <strong>de</strong> Virac. 4<br />
Hoc autem donum factum est et firmatum in manus Wilaberti, prioris <strong>de</strong>l Segur.<br />
Si quis vero, quod absit, <strong>de</strong> parentibus vel ex heredibus meis contra hanc cartam vel donationem<br />
meam venire temptaverit vel contradictor extiterit, in primis iram Dei incurrat et omnes maledicciones<br />
que in Veteri et Novo Testamento continentur sustineat, et cum Juda qui Dominum tradidit in Inferno<br />
particeps fiat, nisi cito ęmendaverit et satisfecerit. AMHN.<br />
Facta est donacio ista anno ab Incarnatione Domini M°.C°.V°., regnante Filipo rege Francorum.<br />
1 Saint-Amans, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Marcel-Campes (Tarn, arr. Albi, canton Cor<strong>de</strong>s).<br />
2 Campes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Marcel-Campes (Tarn, arr. Albi, canton Cor<strong>de</strong>s).<br />
3 Arnaud <strong>de</strong> Ceccus, évêque d’Albi.<br />
4 Virac (Tarn, arr. Albi, canton Monestiés).<br />
255
178.<br />
1107, mai, vendredi<br />
Notice sur les donations, faites par Gausbert <strong>de</strong> Fumel, abbé séculier, par Raimon <strong>de</strong> la Vergne,<br />
et par Bernard Capels, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Sauveur-et-Saint-Pierre <strong>de</strong> Bioule et <strong>de</strong> leurs biens.<br />
A. Original, parchemin, h. 128/135 mm, l. 472 mm, sceau (perdu) sur double queue: ADTG, G<br />
668 (Andurandy 5235).* Notice: Dufour 1972, p. 104-105.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5235.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 308-309.<br />
A.<br />
[Mention dorsale en lettres enclavées:] ÆCCLESIA DE BIOLO<br />
NOVERINT omnes tam futuri quam presentes, quod æcclesia sive locus <strong>de</strong> Biolo, qui est sytus in pago<br />
Katurcino, inprimis tanta dignitate floruerit, ut due ibi haberentur ęcclesiæ competenter constructę,<br />
ornamentis quoque atque thesauris copiose <strong>de</strong>corate, in tantum ut abacya vulgo appellaretur a<br />
circumstantibus hominibus. Nam cum locus ipse beato Petro esset in dominio <strong>de</strong> Moysiaco, sicut in<br />
antiquis ipsius monasterii et vetustissimis invenitur cartis, invasus a secularibus hominibus ad hanc<br />
pervenit <strong>de</strong>solacionem, ut exigentibus inhabitantium culpis ex toto redigeretur ad nichilum.<br />
Impletusque vi<strong>de</strong>retur in eo ille Hieremie prophetę planctus: Destruxit Dominus et dissipavit in furore<br />
suo omnes munitiones ejus. 1 His ita expletis calamitatibus tan<strong>de</strong>m ipsius loci possessores a tantis<br />
malis resipicentes, res æcclesiasticas aliquantulum meliorare vel emendare curaverunt ...bus. a)<br />
In primis, Gauzbertus <strong>de</strong> Fumel, dictus abbas secularis <strong>de</strong> Moysiaco, reddidit et donavit sancto<br />
Petro apostolo in eo<strong>de</strong>m cenobio ipsam ęcclesiam <strong>de</strong> Biolo, constructam in honore sancti Salvatoris et<br />
ipsius beati Petri apostoli, cum medietate tocius <strong>de</strong>cimi tam in terris quam in vineis, et medietate<br />
census <strong>de</strong> illo bosco cum omni sacrastia et cymiterio et oblationibus omnibus quantum ipse habebat<br />
ibi in dominio, vel alii per manum ejus.<br />
Hanc donationem sive redicionem ita fecit in manibus et presentia venerandi abbatis Asquitini,<br />
Willelmi prioris, et Helię sacristę, cum consilio Raimundi Guillelmi vicarii, Raimundi <strong>de</strong> illo Poget, et<br />
Rainaldi Cregud, et firmavit super altare sancti Petri ut teneant ita et possi<strong>de</strong>ant habitatores ipsius loci<br />
in seculum seculi.<br />
POST non multum vero temporis, ego Raimundus <strong>de</strong> Illa Vernia 2 dictus reddidi et donavi in ipso<br />
monasterio Moysiaco sancto Petro et habitatoribus ejus quantum in ipsa ęcclesia <strong>de</strong> Biolo visus sum<br />
habere et tenere, vel alii homines per me, scilicet sacrastiam totam et quicquid ad ipsam pertinet,<br />
ebdomadas et oblationes omnes cimiterios et partes <strong>de</strong>cimi, ubicumque in ipsa parrochia fuerint. Hec<br />
omnia ita reddidi et restitui Domino Deo, cui ipsa erant, et beato Petro apostolo in ipso loco<br />
Moysiaco, in manibus Willelmi prioris, Arnaldi <strong>de</strong> opere et Raimundi ipsius obedientię, cum<br />
auctoritate et dispositione senioris mei A<strong>de</strong>mari vicecomitis et filiorum ejus Attonis et Guillelmi, cum<br />
consilio matris meę Aldiardis, et senioris mei Bernardi Baldini, et aliorum amicorum meorum, in<br />
presentia multorum testium, pro salute et remedio anime meę et parentum meorum et remissione<br />
omnium peccatorum nostrorum.<br />
FACTUM publice ANNO DOMINICĘ INCARNACIONIS M°.C°.VII°., regnante Francorum rege<br />
Philippo, 3 mense maio, feria VI.<br />
Signum A<strong>de</strong>mari vicecomitis et filiorum ejus Attonis et Guillelmi. Signum ipsius Raimundi <strong>de</strong> illa<br />
Vernia. Signum Bernardi Baldini. Signum Bernardi <strong>de</strong> Motbo.<br />
1 Citation biblique d’après Lamentations 2,2: “Destruxit in furore suo munitiones virginis Juda”.<br />
2 La Vergne, lieu-dit à 3,5 km au sud-est <strong>de</strong> Bioule.<br />
3 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
256
[autre main; la partie suivante du texte a été écrite quand le parchemin était déjà plié]<br />
Bernardus dictus Capels, veniens ad obitum mortis, <strong>de</strong>dit se monacum in monasterio Moysiaco, et<br />
<strong>de</strong>dit quartam partem <strong>de</strong>cimi ipsius parrochię <strong>de</strong> Biollo, sicut ipse tenebat et habebat vel antecessores<br />
ejus. Hanc donacionem ita fecit cum consilio Atonis vicecomitis et Raimundi <strong>de</strong> illa Vernia, in<br />
presencia multorum testium et in manibus Raimundi monachi, ipsius loci obedientiarii.<br />
Signum Bernardi Baldini. Signum Bernardi <strong>de</strong> Montbo. Signum Raimbaldi. b) Signum Bernardi<br />
Gauter.<br />
[au-<strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> l’attache du sceau:] Raimundi.<br />
__________<br />
a. Mot illisible à cause d’un tampon portant la mention: ARCHIVES DEPART LES – TARN ET GARONNE – PROPRIÉTÉ<br />
PUBLIQUE. – b. Leçon incertaine à cause d’un pli du parchemin.<br />
257
179.<br />
1107, juin<br />
Donation par Amalvin cum suis <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Rustice, en Villelongue.<br />
A.<br />
A. Original, parchemin, h. 415 mm, l. 150/165 mm: ADTG, G 717 (Andurandy 6136).*<br />
B. Copie contemporaine (autre main), parchemin, h. 34,7 mm, l. 95/98 mm, encre en partie<br />
effacée, texte rendu partiellement illisible par un tampon portant la mention: ‘ARCHIVES<br />
DEPART LES – TARN ET GARONNE – PROPRIÉTÉ PUBLIQUE’ : ADTG, G 717<br />
(Andurandy 6137).<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6136 et 6137.<br />
[Mention dorsale ancienne:] CARTA SANCTI RUSTICI. CARTA.<br />
Omnibus scire cupientibus tam futuris quam presentibus notum sit, qualiter ego dictus Amalvinus,<br />
simul cum propinquis et amicis meis, scilicet cum Bernardo Raimundo < et fratre suo et nepotibus<br />
suis >, a) et cum Gualterio et Senebruno, reddo, < dono > b) et <strong>de</strong>relinquo ęcclesiam Sancti Rustici<br />
Domino Deo cui ipse ęcclesia est, et beato Petro apostolo <strong>de</strong> Moysiaco et presenti abbati domno<br />
Asquitilio et monachis omnibus futuris sive presentibus.<br />
Est autem ipsa ęcclesia in episcopatu Tolosano, in confinio ubi dicitur in Villa Longa, 1 edificata<br />
sive constructa in honore et nomine Dei Omnipotentis, et Beatę Marie semper Virginis, et beati Petri<br />
apostolorum principis, et beati Rustici Dei martiris atque pontificis. Hanc itaque ęcclesiam cum<br />
omnibus ad ipsam pertinentibus, cum suo cimiterio et <strong>de</strong>cimis atque primiciis, cum oblacionibus<br />
universis, , c) ita dono et confirmo beato Petro apostolo, sicut supra dictum<br />
est, cum supra dictis consanguineis meis et cum consilio uxoris męę et aliorum amicorum meorum,<br />
scilicet pro salute anime męę et parentum meorum et remissione omnium peccatorum nostrorum, ut<br />
habeant, teneant et possi<strong>de</strong>ant eam ipsi monachi in perpetuum. Pro his vero omnibus aliisque serviciis<br />
nostris dant partem et societatem in cunctis beneficiis et oracionibus suis, singulis nobis tam vivis<br />
quam <strong>de</strong>functis.<br />
Facta sunt hæc publice coram multis testibus et confirmata in communi sinodo a domno Amelio,<br />
Tolosano episcopo, aliisque ępiscopis, scilicet domno Bertranno Convenarum et domno Jordano <strong>de</strong><br />
1 L’archidiaconé <strong>de</strong> Villelongue s’étendait entre Tarn, Garonne, Tescou et Tescounet: François Moulencq, Firmin Galabert,<br />
Documents historiques sur le Tarn-et-Garonne, t. 1 (Montauban 1879 = reprint Paris 1991), p. XLIV.<br />
258
Coseranis, abbate quoque Suriciense domno Petro, et preposito Sancti Stephani domno Arnaldo,<br />
aliisque quamplurimis tam monachis quam clericis. 1<br />
Signum ipsius Amalvini et uxoris ejus. d) Signum Senebruni et Gualterii fratris ejus. Signum<br />
Bernardi Raimundi et fratris ejus, e) et nepotum ejus. d)<br />
[autre couleur d’encre]<br />
Facta carta <strong>de</strong>scripcionis hujus ANNO DOMINICE Incarnacionis M.C°VII°, REGNANTE Francorum<br />
REGE PHILIPPO, MENSE JUNIO. 2<br />
__________<br />
a) ajouté en marge – b) ajouté en marge – c) ajouté marginal ne figurant pas dans B. – d) suivi d’un espace d’environ 30<br />
mm, laissé en blanc A. – e) suivi d’un espace <strong>de</strong> 35 mm, laissé en blanc A. – f) suivi d’un espace <strong>de</strong> 75 mm, laissé en blanc<br />
A.<br />
Note: A laisse trois espaces blancs, <strong>de</strong>stinés à inscrire trois ou quatre noms. B ne laisse qu’un blanc, <strong>de</strong>stiné à inscrire le nom<br />
d’Amalvin. Dans B, les mots et nepotum ejus, ainsi que la date, ont été rajoutés par la même main qui a rajouté la date dans<br />
A, également avec un encre d’une couleur différente.<br />
1 Amelius Raimond du Puy, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1106 à 1139; saint Bertrand, évêque <strong>de</strong> Comminges <strong>de</strong> 1073 à 1123;<br />
Jordanes, évêque <strong>de</strong> Couserans (= Saint-Lizier), cité jusqu’en 1120; Pierre, abbé <strong>de</strong> Sorèze (Suricinum); Arnaud, prévôt <strong>de</strong> la<br />
cathédrale Saint-Etienne <strong>de</strong> Toulouse.<br />
2 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
259
180.<br />
1107, 19 juillet – Valence<br />
Arbitrage du pape Pascal II dans un conflit entre les abbayes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et Conques, accordant<br />
l’église <strong>de</strong> Saint-Saturnin <strong>de</strong> Valuéjols à <strong>Moissac</strong>.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XII e siècle: ADTG, G 762 (Andurandy 7279).<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 7279.<br />
Edition: Galabert, La date <strong>de</strong> quelques actes, p. 427-428.<br />
NOTE: cette bulle ne se trouve pas chez Jaffé, qui confirme cependant la présence du pape à Valence en<br />
juillet 1107.<br />
B.<br />
Pachalis episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio Ansquitino Moysiacensi abbati, salutem et<br />
apostolicam benedictionem.<br />
Que ab ecclesiasticis judicibus <strong>de</strong>cisa sunt, si preter cerciorem rationem iterum concitentur, lites<br />
potius ecclesie quam commodum prestant. Idcirco super ecclesia <strong>de</strong> Valojul <strong>de</strong>cisionem a confratre<br />
nostro bone memorie Guillelmo Arvernensi episcopo 1 factam arbitramur stabilitatis robur congruum<br />
obtinere. In ejus quippe litteris agnovimus a pre<strong>de</strong>cessore nostro sancte memorie Urbano papa ei<br />
fuisse preceptum ut dissensionem qui inter Moysiacenses en Conchenses monachos <strong>de</strong> supradicta<br />
ecclesia gerebatur, ipse convocatis utrisque partibus sicut <strong>de</strong> parrochie sue membro diligenter audiret<br />
rationabiliterque <strong>de</strong>ci<strong>de</strong>ret. Porro ipse sicut eis<strong>de</strong>m litteris atestatur tante quam Begonem monasterii<br />
Conchensis abbatem pro ea<strong>de</strong>m causa in concilium evocavit tuam scribit affuisse personam. Ceterum<br />
Conchensis abbas nec venit nec nuntium quemlibet <strong>de</strong>stinavit. Ait ergo: quapropter ego equi<strong>de</strong>m<br />
consistens in illa sacra synodo in ecclesia sancte Marie Clarimontis concessi et confirmavi apostolica<br />
jussione et illius synodi favore coram omni multitudine abbatum, archidiaconorum et clericorum illam<br />
jam sepe dictam ecclesiam sancti Saturnini <strong>de</strong> Valojul Moysiacensi monasterio atque abbati ipsius qui<br />
a<strong>de</strong>rat ibi presens. Moc inferius abbatum et reliquorum qui testes essent nomina subnotavit. Igitur pro<br />
ea<strong>de</strong>m causa longo post tempore, cum per Arverniam transiremus, ante presentiam nostram questio<br />
mota est, quia diverse post eam <strong>de</strong>cisionem invasiones seu investitiones facte fuerant. Ean<strong>de</strong>m itaque<br />
causam tamquam nobis ignotam nos tractandam episcopis qui nobiscum a<strong>de</strong>rant Anicii commissimus,<br />
sed cum illic ad plenum ab eis tractari non potuisset, nos Conchenses monachos nostro ore Valentiam<br />
ad tempus <strong>de</strong>terminatum ob peragendum negotium convenire precepimus. Sed Moysiacensis<br />
monasterii monachis venientibus Conchenses a<strong>de</strong>sse penitus contempserunt. Nos ergo <strong>de</strong>cisionem a<br />
prenominato Arvernorum episcopo in synodali conventu effectam, quia nulla certior ratio repugnare<br />
conspicitur, nostra assertione firmamus et prefatam ecclesiam <strong>de</strong> Valojul Moysiacensi monasterio<br />
possi<strong>de</strong>ndam, omni <strong>de</strong>inceps Conchensium sopita lite, concedimus.<br />
Datum Valentie, XIIII kalendas Augusti, indictione XV, anno Incarnationis Dominice M°C°VII°.<br />
1 Guillaume <strong>de</strong> Baffie, évêque <strong>de</strong> Clermont <strong>de</strong> 1095 à 1103.<br />
260
181.<br />
1107, 4 août<br />
Bulle du pape Pascal II, accordant à Cluny l’abbaye <strong>de</strong> Saint-Wulmer.<br />
A. Original dans les archives <strong>de</strong> l’abbaye du <strong>de</strong>stinataire.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>s copies escrites en parchemin lune asuite <strong>de</strong> lautre”: Doat<br />
128, f. 308r-310v.<br />
C. Analyses XVIII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux extraits sur du papier marqué”: Andurandy 20 et 21.<br />
Indiqué: Jaffé 6164 (4577).<br />
Editions: Bibl. Clun., col. 540-541; RHF, t. 15, p. 39; Mansi, t. 20, 1040; Migne, PL 163, col. 225-<br />
226.<br />
A.<br />
Paschalis episcopus, servus servorum Dei, venerabili fratri Hugoni, abbati Clunicensi, salutem et<br />
apostolicam benedictionem.<br />
Desi<strong>de</strong>rium quod ad religiosum propositum et animarum salutem pertinere monstratur sine aliquo<br />
est authore Deo dilatione complendum, venerabilis siqui<strong>de</strong>m frater noster Joannes Morinorum<br />
episcopus, petente Eustachio Bononiensi comite, Sancti Vulmari abbatiam 1 sollicitudine tuæ,<br />
carissime frater Hugo, corrigendam et in perpetuum vel a te, vel tuis successoribus ordinandam<br />
commisit, et nos ergo juxta ejus <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rium ac <strong>de</strong>liberationem, præsentis <strong>de</strong>creti assertione sancimus<br />
ut i<strong>de</strong>m Beati Vulmari monasterium semper in tua tuorumque successorum ordinatione permaneat,<br />
nec alius illic abbas constituatur nisi qui vestra fuerit <strong>de</strong>liberatione provisus. I<strong>de</strong>m etiam <strong>de</strong> Menatensi<br />
monasterio constituimus quod iamdiu in vestra ordinatione permansit, præterea quoniam Omnipotens<br />
Dominus et ante nostra tempora et in diebus nostris præcipuam religionis monasticæ disciplinam in<br />
vestro dignatus est monasterio conservare, hanc vobis prærogativam concedimus, ut quisquis ad vos<br />
alieni monasterii monachus pro vitæ melioratione transierit, licenter recipiatur, remotis prioris loci<br />
quærimoniis, ut largiente Domino salutis quam quærere vi<strong>de</strong>tur apud vos potiatur effectu.<br />
Si quis vero temerario ausu his salutiferis constitutionibus obviam ire præsumpserit, apostolicæ<br />
indignationis ultione plectatur, et communionis ecclesiasticæ periculum pariatur.<br />
(L.S.)<br />
Ego Paschalis catholicæ ecclesiæ episcopus.<br />
Data apud Aquambellam, per manus Joannis sanctæ Romanæ Ecclesiæ diaconi cardinalis ac<br />
bibliothecarii, secundo nonas Augusti, indictione <strong>de</strong>cima quinta, Incarnationis Dominicæ anno<br />
millesimo centesimo septimo, pontificatus autem domni Paschalis Secundi papæ octavi.<br />
1 Abbaye Saint-Wulmer, à Samer (Pas-<strong>de</strong>-Calais, arr. Boulogne-sur-Mer, ch.l.c.).<br />
261
182.<br />
1107<br />
Donation par Comarcus, à l’occasion <strong>de</strong> sa conversion au prieuré <strong>de</strong> Pescadoires, du mas <strong>de</strong> la<br />
Garneda situé à Castenac.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 311r-312r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 620.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 251.<br />
B.<br />
Carta <strong>de</strong> illo manso, quem <strong>de</strong>dit Comarcus sancto Petro <strong>de</strong> Moissiaco, et firmavit ad locum ad<br />
Picatorias, quando factus est monachus ibi. Et est mansus ipse in villa <strong>de</strong> Castnac, et reddit censum<br />
octo <strong>de</strong>narios, quatuor capones, duo<strong>de</strong>cim ova, panem unum, et quartum <strong>de</strong> terra, et espleiha. Ita<br />
firmavit et donavit ipse Comarcus, et filii ejus Arnaldus, Ugo et Raymundus, in manu Ugonis<br />
monachi cum consilio Siguini Wilelmi. Et ipse Siguinus ita firmavit tenendum, ut nullus homo in ipso<br />
manso <strong>de</strong> La Garneda aliquid requirat, neque per alodum, nec per fevum, neque per espleihas.<br />
Factum est hoc in manu Wilelmi prioris <strong>de</strong> Moissiaco, ad obitum Ugonis modo 1 primi inceptoris et<br />
constructoris ipsius loci <strong>de</strong> Piscateriis, in præsentia multorum testium.<br />
S. Bernardi <strong>de</strong> Valgodor. S. Grimoardi <strong>de</strong> Floiras. S. Willelmi Bernardus Cirei. S. Gauzbert<br />
Raimun Capelera.<br />
Anno Dominicæ Incarnationis millesimo centesimo septimo, regnante Philippo rege Francorum. 2<br />
1 Lisez: monachi.<br />
2 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
262
183.<br />
1107<br />
Engagement par Roger <strong>de</strong> La Sela <strong>de</strong> la dîme et du marché <strong>de</strong> Rogonag.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “un grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux costes<br />
contenant dautres actes”: Doat 128, f. 306r-307v.<br />
B.<br />
Rodgerius <strong>de</strong> Lasela, cum consilio filiorum suorum et aliorum amicorum suorum, misit in pignus<br />
Sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et domno abbati Asquitino, in manibus Willelmi prioris et Heliæ sacristæ et<br />
Ricardi monachi d’Escatalingis, quartam partem <strong>de</strong>cimi <strong>de</strong> ecclesia et quartam partem mercati <strong>de</strong><br />
Rogonag, 1 et totum fevum quem tenebat <strong>de</strong> ipso abbate in villa <strong>de</strong> Godor, 2 et servicium quod Joannes<br />
Lanfres faciebat ipsi Rodgerio per centum solidos et quinque <strong>de</strong>narios Tholosanos monetæ <strong>de</strong>cenæ. Et<br />
erat precium libre argenti ipsorum <strong>de</strong>nariorum non plus quod viginti solidi et sex <strong>de</strong>narii.<br />
Et in alio loco misit similiter in pignus i<strong>de</strong>m Rodgerius unam condaminam <strong>de</strong> suo alodo, quæ est<br />
juxta stratam publicam ex parte Garonnæ, per viginti solidos ejus<strong>de</strong>m monetæ Tolosanæ.<br />
Hæc omnia ita misit in pignus ipse Rodgerius et filii ejus usque ad tres annos et <strong>de</strong> hinc ab initio<br />
Quadragesimæ usque ad aliud inicium Quadragesimæ, et posteros annos. Si potuerit trahere<br />
condaminam, faciat sicut usus est, <strong>de</strong> agricultura. De aliis vero supradictis nihil trahat nisi totum simul<br />
per centum solidos et quinque <strong>de</strong>narios, et tempore constituto sicut suprascriptum est.<br />
Ita firmavit i<strong>de</strong>m Rodgerius et filii ejus per fi<strong>de</strong>m suam, et fecit firmare aliis, ut si in<strong>de</strong> aliquid<br />
perdictum fuerit, et ipsi emen<strong>de</strong>ntur. Arnaldus Julianus <strong>de</strong> Afinianno 3 ita firmavit. Raymundus<br />
Willelmus <strong>de</strong> Calnars similiter. Stephanus serviens ipsius Rodgerii similiter firmavit.<br />
Facta sunt hæc publice in domo Scatalingis, coram multis testibus, anno Dominicæ Incarnationis<br />
millesimo centesimo septimo.<br />
Raimundus Bernardi <strong>de</strong> Sancto Andræa 4 ita firmavit.<br />
1 Rogonag ou Roselayges, lieu-dit à 2,5 km au sud-est d’Escatalens.<br />
2 Couture, lieu-dit à 2 km au sud d’Escatalens.<br />
3 Finhan (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
4 Saint-André, lieu-dit à 1 km au sud-est <strong>de</strong> Saint-Martin-Belcassé.<br />
263
184.<br />
[1085/1107]<br />
Notice sur la prise d’habit <strong>de</strong> Raimond Grimard et ses donations au monastère <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong>s parchemin” (perdu): Doat<br />
129, f. 69r-70r.*<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° [40].<br />
Edition: <strong>Moissac</strong> et l’Occi<strong>de</strong>nt, p. 217 (qui donne à cet acte une datation erronée).<br />
Edition et traduction : Régis <strong>de</strong> la Haye, Pour une édition <strong>de</strong>s chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in : BSAHTG<br />
132, 2007, p. 27-34.<br />
B.<br />
Hæc est <strong>de</strong>scriptio honoris quem <strong>de</strong>dit Raimundus Grimardi, 1 quando se fecit monachum, sancto<br />
Petro et monasterio Moisiaco in loco Liberi, 2 in diebus Ansquitilii abbatis 3 et ejus congregationis.<br />
In primis mansum <strong>de</strong> Podio 4 qui est in parrochia <strong>de</strong> Lugan; 5 in ipso loco <strong>de</strong> Livro unum<br />
molendinum ubi dicitur <strong>de</strong> Antbec, 6 et duas sestairadas <strong>de</strong> terra simul cum sua albareda; et in alio loco<br />
loco duas sestairadas <strong>de</strong> terra, et duas dinaira<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vinea, quæ dicitur Begonencha; et in alio loco<br />
duas sestairadas <strong>de</strong> terra ad molendinum villam; et in ipsa villa, in loco <strong>de</strong> Calaforn, 7 duas dinairadas<br />
<strong>de</strong> vinea. Dedit etiam unam bordariam quæ dicitur ad Teron. 8 In loco etiam <strong>de</strong> Pontels 9 <strong>de</strong>dit quatuor<br />
sestairadas <strong>de</strong> terra; et ad Calmum 10 alias duas sestairadas <strong>de</strong> terra.<br />
Facta sunt hæc in presentia multorum testium cum consilio Bernardi Vitalis monachi, 11 Duranni<br />
Geraldi, 12 Deus<strong>de</strong>t quoque prepositi et fratris ejus Begonis. 13 Comarc miles 14 et alii plures præsentes<br />
fuerunt.<br />
1 Raimond Grimard figure encore dans un autre acte <strong>de</strong> donation concernant Livron, du XII e siècle.<br />
2 Liberi, variante <strong>de</strong> Livron, confirme l’hypothèse étymologique <strong>de</strong> Burgan et Lafon: BURGAN (Paul), LAFON (André),<br />
Toponymie du Tarn-et-Garonne. Dictionnaire étymologique, Montauban, Association Antonin Perbosc, 2006, p. 119.<br />
3 Ansquitil, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1085 à 1107. D’où la datation <strong>de</strong> l’acte.<br />
4 Il y a beaucoup <strong>de</strong> ‘Pech’ autour <strong>de</strong> Lugan, mais il s’agit probablement tout simplement <strong>de</strong> Puylagar<strong>de</strong>, dont l’église Saint-<br />
Jacques n’est pas antérieure au XIII e siècle. Notre-Dame <strong>de</strong> Lugan serait donc la paroisse primitive.<br />
5 Lugan, Beata Maria <strong>de</strong> Lugan, chapelle située à 1,5 km <strong>de</strong> Puylagar<strong>de</strong>. L’église <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> Lugan fait partie <strong>de</strong>s<br />
églises “à angles arrondis” du Rouergue occi<strong>de</strong>ntal: Raymond Laurière, A propos <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Toulongergues. Les églises à<br />
“angles arrondis” du Rouergue occi<strong>de</strong>ntal, in: Revue du Rouergue, n° 23 (1990), p. 501-509. Gayne, p. 187, ne trouve la<br />
première mention <strong>de</strong> l’église qu’en 1276, mais il a bien compris que son origine est romane. L’église <strong>de</strong> Lugan fut attribuée<br />
en 1276 au comman<strong>de</strong>ur <strong>de</strong> Lacapelle-Livron: Moulencq, t. 2, p. 370.<br />
6 Il s’agit du lieu-dit appelé Fontaine <strong>de</strong>s Embecs (Imbecs), sur le bord <strong>de</strong> la Bonnette, à la limite <strong>de</strong>s communes <strong>de</strong> Caylus et<br />
<strong>de</strong> Lacapelle-Livron. Il n’est pas étonnant qu’il y ait eu un moulin à cet endroit : la carte <strong>de</strong> Cassini donne une quinzaine <strong>de</strong><br />
moulins sur La Bonnette entre Saint-Projet et Caylus.<br />
7 Caufour, lieu-dit à 2 km au nord-ouest <strong>de</strong> Loze, actuellement dans le camp militaire <strong>de</strong> Caylus.<br />
8 Théron, lieu-dit à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Saint-Projet (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Caylus, commune <strong>de</strong> Saint-<br />
Projet).<br />
9 Les Poncets, au sud-est <strong>de</strong> Caussa<strong>de</strong> ?<br />
10 Probablement Camil, lieu-dit à 1 km au nord-est <strong>de</strong> Caylus.<br />
11 Bernard Vital est cité dans d’autres actes concernant Livron et les environs, datables vers 1120, comme “moine <strong>de</strong><br />
Livron”.<br />
12 Durant Guiral <strong>de</strong> Livro figure, avec Raimond Grimard, dans un acte du XII e siècle concernant Livron.<br />
13 Deus<strong>de</strong>t et Bego <strong>de</strong>vront probablement être cherchés du côté du Ségur. Une famille dont les prénoms-souches sont Bego et<br />
Deus<strong>de</strong>t figure dans plusieurs chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en rapport avec le prieuré moissagais du Ségur.<br />
14 D’après une charte moissagaise <strong>de</strong> 1107, Comarcus, cité ici comme chevalier, se fait moine à Pescadoires (Lot).<br />
264
185.<br />
[1060/1108], janvier, jeudi<br />
Donation par Odon, vicomte <strong>de</strong> Lomagne, <strong>de</strong> l’alleu et <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Caumont.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />
siècle: Doat 128, f. 317r-318v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 95.<br />
B.<br />
Noverint omnes tam præsentes quam et futuri, quod Oddo vicecomes alo<strong>de</strong>m illum, qui vocatur <strong>de</strong><br />
Calmont, ecclesiam scilicet cum omni ecclesiastico atque omnia quæcumque ad ecclesiam pertinent,<br />
donavit Domino Deo et Sancto Petri, atque omnibus monachis habitantibus in monasterio Moysiaco.<br />
In tali vero ratione ut in toto ecclesiastico supradicto, vi<strong>de</strong>licet per totas partes in centum perticas<br />
et in duas condaminas, quas similiter donavit ad laborantiam, in duobus bobus nullus homo<br />
potestatem habeat neque justiciam nisi solus dominus et Sanctus Petrus et monachi ipsius loci<br />
Moysiaci. Et illum <strong>de</strong>cimum totum et ab integro <strong>de</strong> supadicto alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Calmont similiter <strong>de</strong>dit et<br />
firmavit.<br />
Istum autem donam, et istam firmacionem donavit et firmavit Bernardus Aimericus, et omnes filii<br />
ejus sicut supradictus Oddo vicecomes fecit, quia ipse Bernardus Aimericus totum istum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong><br />
Calmont tenebat <strong>de</strong> illo vicecomite in illo autem alo<strong>de</strong> qui vocatur Serras, 1 <strong>de</strong>dit ipse Oddo vicecomes<br />
vicecomes <strong>de</strong>fensionem et manutenentiam omnibus hominibus qui voluerint laborare in eo, per manus<br />
Sancti Petri et ejus monachis, ut ipse vicecomes protegat en <strong>de</strong>fendat eos a quibuscumque potuerit.<br />
Facta donatio ista regnante Philippo rege, 2 mense Ianuarii, feria quinta.<br />
Signum Oddonis vicecomitis, qui donavit istum alo<strong>de</strong>m, et propriis manibus firmavit. Signum<br />
Bernardi Amerii. Signum Fortii Santii.<br />
1 Ruisseau <strong>de</strong> la Sère, à 1 km à l’est <strong>de</strong> Caumont.<br />
2 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
265
186.<br />
[1060/1108], 9e <strong>de</strong> la lune<br />
Donation par Grimoart Arnal, faite à <strong>Moissac</strong> et à Duravel, <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Céral, <strong>de</strong> la métairie <strong>de</strong><br />
Pellou, <strong>de</strong> la moitié du mas <strong>de</strong> la Paxeria.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 313r-314r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4280.<br />
B.<br />
Ego Grimoard Arnal dono Domino Deo et Sancto Petro et Sancti Ilarionis <strong>de</strong> Duravel la honor <strong>de</strong><br />
Ceral laloperalo el pensperpens las vineas aldrut totas sas part <strong>de</strong> mou fraire la Bordaria dal Pello totas<br />
sas pars <strong>de</strong> mou fraire et tota la meditate adalo, et alia medietate a pignis per triginta solidos. Et dono<br />
similiter medietate <strong>de</strong>l mas <strong>de</strong> Paxeria, et per tot fianta Arnal Agut et fratribus ejus que aissi a faza<br />
tener.<br />
Et si ullus homo aut aliqua persona inquietare voluerit, in primis ira Dei incurrat et cum Juda<br />
traditore permaneat, et cum Datan et Abiran in Infernum recumbat. 1 Amen.<br />
S. Geral Dipri. S. Geral cellareri. S. Raimundi Duset. S. Bernard Gausbert.<br />
Luna nona regnante Philippo rege Francorum. 2<br />
1<br />
Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
2 er<br />
Philippe I , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
266
187.<br />
[1060/1108], avril, lundi<br />
Donation par Bernard Deuled et ses frères <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Roerias.<br />
B.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 11v.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles” (perdu), du début du XII e<br />
siècle: Doat 128, f. 325r-326r.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 66.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 612.<br />
In nomine Domini nostri Ihesu Christi, incipit ratio sive donatio quam Bernardus Deuled et frater suus<br />
Airaldus, et Geraldus <strong>de</strong> Taxarias, et Petrus, filius Geraldi, et Riqaldus et alii filii ejus donaverunt<br />
Domino Deo, et Sancti Petri <strong>de</strong> Moysiaco, illum alo<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Roerias, totum et integrum, quantum illi<br />
habent et possi<strong>de</strong>nt, vel quantum ad illos pertinet pro amore Dei, et pro remedium animarum patrum<br />
et matrum suarum, in tali ratione, ut monachi et cuncti fratres beati Petri abeant in comuna.<br />
Et si ullus homo aut ulla potestas hunc honorem et donationem auferre voluerit ab ipso loco vel<br />
monasterio beati Petri Moysiacensi coenobii, primitus incurrat iram Omnipotentis Dei.<br />
Et istam cartam firmaverunt Petrus <strong>de</strong> Sospiag, et Geraldus <strong>de</strong> Lobejag, et Grimaldus <strong>de</strong> Turris, et<br />
filii ejus Bernardus et Petrus.<br />
Facta est carta ista in mense aprilo, sub die feria II a , regnante Philippo rege. 1<br />
1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
267
Donation par Ragambert <strong>de</strong> terres et <strong>de</strong> vignes.<br />
188.<br />
[1060/1108]<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 75.<br />
B.<br />
75. Ragambert donne aud. Monastere quatre sesterées <strong>de</strong> terre, plus trois dinera<strong>de</strong>s & meilla<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
vigne, plus cinq pogesa<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne. Regnant philippe.<br />
268
189.<br />
1109, 10 avril<br />
Vente par les frères Pierre Raimond et Bérenger Raimond, faite au prieuré <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>,<br />
d’un mas situé à Sallèles.<br />
A. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 338r-339v.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6323.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 280-281.<br />
B.<br />
In nomine Domini, nos simul in unum, Petrus Raimundus et Berengarius Raimundus, una cum<br />
uxoribus nostris et filiis nostris, donatores et venditores sumus Domino Deo et beatæ Mariæ et<br />
ecclesiæ ejus<strong>de</strong>m, quæ constructa est in villa Sallella, et ad monachos qui ibi sunt tam præsentibus<br />
quam futuris, et alo<strong>de</strong> nostra mansum unum cum exiis suis et regressibus et suas affrontationes,<br />
propter precium quod accepimus ab ipsis monachis, caballum unum.<br />
Et est ipse mansus in villa Salella foras portas superiores ad ipsas ereas, ubi Giraldus habitat juxta<br />
mansum <strong>de</strong> Alfarig, et affrontat <strong>de</strong> parte orientis in feuvo <strong>de</strong> Bernardo Pontii, et <strong>de</strong> meridie in strada<br />
publica, et <strong>de</strong> occi<strong>de</strong>nte in alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> nos donatores vel vinditores, et <strong>de</strong> aquilone in terra <strong>de</strong> Raymundi<br />
Iterii, quantum infra istas quatuor affrontationes includunt, sic donamus et vendimus Domino Deo et<br />
beatæ Mariæ et prædictæ ecclesiæ et monachis præscriptis, nos præscripti sine ulla reservatione vel<br />
contradictione ipsum mansum suprascriptum sine engan, ut teneant et possi<strong>de</strong>ant omni tempore.<br />
Et si quis contra istam cartam venerit ad inrupendum non valeat vendicare quod requirit, sed in<br />
duplo componat omnia cum sua melioratione, et in antea ista carta firma et stabilis permaneat omni<br />
tempore.<br />
Facta est nunc ista carta quarto Idus Aprilis, anni Domini millesimi centesimi noni, regnante in<br />
Francia Ludoico rege.<br />
Sig+num Petri Raimundi, et Berengarii fratris ejus, cum uxoribus et filiis eorum, qui ista cartam<br />
fieri jusserunt et firmaverunt, et testibus firmare rogaverunt. Sig+num Stephani Utalgerii. Signum<br />
Bernardi Pontii. Sig+num Berengarii. Sig+num Raimundi. Sig+num Pontii Stephani vicarii. Sig+num<br />
Arnaldi Bernardi.<br />
Pontius monachus sripsit.<br />
269
190.<br />
1109, août, mercredi; 1110, mai, mardi<br />
Deux actes <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> plusieurs biens situés dans les environs du prieuré <strong>de</strong> Ségur.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après <strong>de</strong>s “copies en parchemin escrites l’une ensuite l’autre”: Doat<br />
128, f. 340r-343r.<br />
Edition: Cabié, K, L, M.<br />
B.<br />
Hæc est carta donationis quam fecerunt Poncius Isarnus et Petrus Isarnus, et filii sui Isarnus et<br />
Bernardus, <strong>de</strong><strong>de</strong>runt mansum <strong>de</strong> Lavaissa, 1 et mansum <strong>de</strong> Bercalaig totum et ab integro, hoc quod<br />
vi<strong>de</strong>bantur habere illi, vel homines aut foeminæ <strong>de</strong> illis habebant et tenebant alo et fevo, et vegariam<br />
<strong>de</strong><strong>de</strong>runt simili modo. Dedit et filia Poncii Isarni, uxor Gauzbert Bouchon, nomine Boneta. Omnes isti<br />
simul in vita sua <strong>de</strong><strong>de</strong>runt et laudaverunt Domino Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moisyaco in loco <strong>de</strong> Segur,<br />
vi<strong>de</strong>ntibus istis Bernardo priori <strong>de</strong> Segur, Rayno Impoissevol, et Durannus frater suus, Isarnus<br />
Tinctus, et Bernardus frater suus, Raymundus <strong>de</strong> Sancto Marcello 2 mansum <strong>de</strong> Poiglobos 3 <strong>de</strong>dit.<br />
Raymundus <strong>de</strong> Camalera 4 uxor sua, et filii sui et filiæ totum hoc quod habebant vel tenebant,<br />
vi<strong>de</strong>ntibus his Bernardo priori <strong>de</strong> Segur, Gausbert clericus, Bernardus Petrus clericus, Petrus<br />
Raimundi, et Matfredus frater suus, et Pava mater eorum.<br />
Fevum <strong>de</strong> Moleras misit in pignus Durannus Raymundus et frater suus Poncius et Petrus et soror<br />
eorum solidos monetæ publicæ, <strong>de</strong> Pentecosten in allia Pentecosten, <strong>de</strong> illos quos melius<br />
mittendi fuerint in albi vel in sava, in tali convenientia ut si pignus reddi<strong>de</strong>rit iste Durannus et fratres<br />
sui, habitantes monachi <strong>de</strong> Segur habeant et teneant, cum dimidio modio <strong>de</strong> sigili, quæ donent<br />
Duranni Raimundo supradicto ad mensura <strong>de</strong> Segur quod venduntur vel comparantur, vi<strong>de</strong>nte Bego<br />
<strong>de</strong> Monteirad, 5 et Bertrando fratre suo, A<strong>de</strong>marus, Amelius, Isarnus, Bernardus, Bernardus prior <strong>de</strong><br />
Segur, et alii multi viri.<br />
Facta carta in mense augusti, sub die quarta, anno millesimo centesimo nono Incarnationis<br />
Dominicæ, indictione secunda, concurrente quarta, epacta <strong>de</strong>cima septima.<br />
Donation dud. Hugo.<br />
Breve memoriale <strong>de</strong> honore quem Hugo Darniz, 6 et mater sua, et nepta ipsius <strong>de</strong><strong>de</strong>runt pro<br />
re<strong>de</strong>mptione animarum suarum Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, ac loco illorum<br />
Moisiaco, et in obedientia <strong>de</strong> Securio, et ad Petrus priorat. loci omnibus que monachis ibi<strong>de</strong>m<br />
servientibus Deo, hoc est unum medium mansum, alo<strong>de</strong>m, fevum, vicariam et <strong>de</strong>cimum, cum prato<br />
totum et ab integro. Et ita <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Hugo et mater sua, quando fecit se monacha. Iste honor est in<br />
parochia Sancti Juliani <strong>de</strong> Lonzag. Fecit conventionem ille homo qui tenebat honorem <strong>de</strong> Darniz<br />
quensia quirens monachis omni tempore, et in alio loco <strong>de</strong>dit duos sextarios <strong>de</strong> civada et duas gallinas<br />
in cancelz similiter, quem si a guirenz <strong>de</strong> cunctis hominibus Hugo fecit facere donum Petro et<br />
Bernardo <strong>de</strong> Rogeiras, ac filiis eorum, hoc quod habebant in ipso manso, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt firmiter Sancto<br />
Petro in manu Petri, prioris <strong>de</strong> Securio, vi<strong>de</strong>ntibus istis Hugo <strong>de</strong> Darniz, Petrus Geraldus, Rodbertus et<br />
alii.<br />
1<br />
La Vaisse, lieu-dit à 2 km à l’ouest <strong>de</strong> Ségur.<br />
2<br />
Saint-Marcel, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Marcel-Campes (Tarn, arr. Albi, canton Cor<strong>de</strong>s), sur le Cérou.<br />
3<br />
Mont Loubet, lieu-dit à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Saint-Marcel, à cheval sur les communes <strong>de</strong> Saint-Marcel-Campes et <strong>de</strong> Ségur.<br />
4<br />
Camalières, lieu-dit à 3,5 km à l’est <strong>de</strong> Ségur.<br />
5<br />
Montirat, village à 6,5 km au nord-est <strong>de</strong> Ségur.<br />
6<br />
Darnis, lieu-dit à 4 km au nord-est <strong>de</strong> Ségur.<br />
270
Facta carta in mense Madio, feria tertia, anno millesimo centesimo <strong>de</strong>cimo Dominicæ<br />
Incarnationis, concurrente quinto, epacta vicesimo octavo.<br />
271
191.<br />
1109<br />
Donation par Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> Garnouillac.<br />
A. Original: ADTG, G 684.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 167-168.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: KARTA WANDALORIS.<br />
Vero sciant omnes homines quod ego Raimundus Bernardus <strong>de</strong> Guandalor 1 dono immo et jam vendo<br />
Deo Omnipotenti et sancto Petro et Paulo et domno Ansquitilio abbati atque monachis monasterii<br />
Moysiachi, tam nunc ibi præsentibus quam in ęternum futuris, terram illam <strong>de</strong> Granoliaco 2 et quicquid<br />
in ea habeo, excepto feodo Hugonis <strong>de</strong> Meisones et filiorum suorum, totam integram, sicut tenet atque<br />
heret terrę Geraldi <strong>de</strong> Sancta MARIA 3 usque ad Fontem Cerviolum, et ascendit per medium locum<br />
Naudę 4 usque ad estradam veterem que vadit recte ad Tolosam, et sicut partitur cum Tilloleto, et sicut<br />
dividit eam Nauda cum terra comtali <strong>de</strong> altera parte. Accipio enim propter hanc terram unum mulum<br />
per centum solidos, et unum par boum per XX ti et VIII to solidos, et unum <strong>de</strong>narium et se<strong>de</strong>cim solidos<br />
ab Arnaldo Wuillelmo, obedientiario <strong>de</strong> Guandalor.<br />
Donum hujus terre sic emptum fuit factum apud Moysiacum, super altare sanctorum Petri et Pauli,<br />
ab Incarnatione Domini anno M°C°VIIII°, in presencia et alium hominum scilicet Begonis prioris<br />
Moysiacensis, et Helie sacristę.<br />
Hoc donum fecit et conlaudavit in ea<strong>de</strong>m hora, similiter cum supradicto Raimundo Bernardo <strong>de</strong><br />
Guandalor, et jam alius Raimundus Bernardus <strong>de</strong> Argoual, 5 et Bernardus Gualterius frater suus, non<br />
tunc simul cum ipsis, sed post paucos dies, rogati ab ipso Raimundo Bernardo <strong>de</strong> Guandalor.<br />
Signum Jordani monachi. Signum Raimundi <strong>de</strong> Petra Bruna, monachi. Signum Willelmi <strong>de</strong><br />
Vilanova, monachi. Signum Raimundi Willelmi, vicario. Signum Duranni <strong>de</strong> la Mora.<br />
1<br />
Gandalou, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin.<br />
2<br />
Garnouillac, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin, entre <strong>Moissac</strong> et Castelsarrasin au bord <strong>de</strong> l’ancienne route <strong>de</strong><br />
Toulouse.<br />
3<br />
Il s’agit <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem. Gérald <strong>de</strong> Sainte-Marie fait don <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem en 1108-1115 (voir ciaprès).<br />
4<br />
Les Nauses, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, entre <strong>Moissac</strong> et Castelsarrasin, au bord <strong>de</strong> l’ancienne (et <strong>de</strong> l’actuelle)<br />
route <strong>de</strong> Toulouse.<br />
5<br />
Argoumbat, lieu-dit dans la commune <strong>de</strong> Beaumont-<strong>de</strong>-Lomagne.<br />
272
228.<br />
[1108/1109], 1 dimanche après Pâques<br />
Engagement par Pierre, Géraud et Hugues <strong>de</strong> Roquefort entre les mains <strong>de</strong> la comtesse<br />
Philippa, épouse <strong>de</strong> Guillaume <strong>de</strong> Poitiers, par lequel ils promettent <strong>de</strong> ne rien entreprendre sur<br />
les terres <strong>de</strong> Villelongue, dépendantes <strong>de</strong> l’abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
A. ADTG, G 692 (Andurandy 5811).<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: Scedula guirpicionis Sancte Marie <strong>de</strong> Scatallingis.<br />
Eo<strong>de</strong>m modo formaverunt et plevi<strong>de</strong>runt rursus per suam fi<strong>de</strong>m Petrus Geraldus et Geraldus atque<br />
Ugo <strong>de</strong> Rocafort, in manu comitissę uxoris Willelmi comitis Pictavensis, 2 quod numquam quererent<br />
neque caperent per violentiam nec per amorem aliquid inter (?) honore Sancti Petri in tota Villa<br />
Longa, nisi tantum duo supradicta hospicia in masis antiquis solummodo curribus (?), equitibus, et<br />
uno homine sine besta qui man<strong>de</strong>t hospicia, unum in hieme et alterum in estate, pro quibus non<br />
occi<strong>de</strong>tur ullum ominum, exceptis galbuis (?) sive anseribus (?), sicut accepit Bernardus . Hec firmatio fuit facta sine dubio die dominica in octabas Paschę, in Castello<br />
Narbonensi, 3 in presentiarum nobilium vivorum, scilicet Wilaberti <strong>de</strong> Lausac, Raimundi Willelmi <strong>de</strong><br />
Alta ..., Raimund Vuillelmi <strong>de</strong> Moysiaco, Petri <strong>de</strong> Bessenx, Begonis prioris Moysiacensis, 4 Arnaldi<br />
Willelmi, Ricardi obedienciarii Scatalingis. 5<br />
1 e e<br />
Datation d’après : Didier Panfili, Aristocraties méridionales. Toulousain-Quercy XI -XII siècles (Rennes 2010), p. 64.<br />
2<br />
Philippa, fille <strong>de</strong> Guillaume IV, comte <strong>de</strong> Toulouse, épouse <strong>de</strong> Guillaume IX <strong>de</strong> Poitiers ou d’Aquitaine († 1126), qui<br />
revendiquait le comté <strong>de</strong> Toulouse.<br />
3<br />
Première mention du Château Narbonnais à Toulouse.<br />
4<br />
Cité comme prieur <strong>de</strong> 1109 à 1114.<br />
5<br />
Cité comme obédiencier <strong>de</strong> 1101 à 1107.<br />
273
192.<br />
[1049/1109]<br />
Donation par Amelius, abbé d’Aurillac, faite à Cluny, <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cayrac, en vue <strong>de</strong> sa<br />
réforme.<br />
A. Original: ADTG, G 665 (Andurandy 5249).<br />
B. Copie du XVIII e siècle d’après “l’original en parchemin”: Doat 128, f. 154r-155r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5249.<br />
A.<br />
SVME fælicitatis ac totius pru<strong>de</strong>ntiæ fulgore clarissimo, quin etiam venerabilis disciplinæ studiis<br />
eruditissimo, domno vi<strong>de</strong>licet HV[goni], jure juris abbati Cluniacensium, utinam suorum minimus<br />
monacorum, Amelius, licet indignus abbas Aureliacensium, munus æternitatis obtimum ac divinum<br />
presidium, cum vi<strong>de</strong>amus, pater karissime, totius orbis suæ redintegrationis gratia te<br />
cænobia confugere, <strong>de</strong> nostri quondam ut ea sanctitas famosi contricione conquerimur<br />
quam maxime, cæterum cum ad plenum, quod maius est, nostrum cænobium reparare nequimus,<br />
saltim quandam ex nostris cellulam quæ Cariacus 1 dicitur tuo ditioni comitimus, eo tenore scilicet ut<br />
jam predicte cellulę fratres ex tuis regulares adibeas, qui ibi hactenus fratribus innormiter viventibus<br />
studia disciplinę regularis exibeant, ac ordinem bene vivendi atentius expediant, quatinus tua gratia ibi<br />
fratrum <strong>de</strong>gentium animæ post hujus vitę terminum, futurę statim prospera mereantur accipere. Quod<br />
siqui<strong>de</strong>m tu times, ut aut ego aut quilibet <strong>de</strong> presentibus ac <strong>de</strong> futuris nostri cenobiorum fratribus <strong>de</strong><br />
tua disciplina, quod qui<strong>de</strong>m absit, quandoque aliquit <strong>de</strong>frudare temtaverint, tuo totum per quod ab illa<br />
presumtione resipiscant comitimus examini. Quod q si facere renuerint, sicuti tu temet<br />
<strong>de</strong>crevist us ac sanccimus perhenniter, quo jam predictæ illius sepe cellulę fratres aut prior<br />
aliqui Romanum a<strong>de</strong>ant Pontificem, ut quod per te successoremque tuum caritative emendare<br />
voluerint, licet inviti suo judicio emendare non <strong>de</strong>sinant.<br />
V A L E V A L E<br />
1 Cayrac, Saint-Pierre-et-Saint-Géraud (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Caussa<strong>de</strong>).<br />
274
193.<br />
[1049/1109]<br />
Donation par Grimoard <strong>de</strong> Montfa, faite à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Burlats.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: ADTG, G 569 I (Andurandy<br />
1656), p. 9.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin .. contenans vingt-quatre feuilles”<br />
(perdus), <strong>de</strong> la fin du XI e siècle: Doat 128, f. 158r-159r.<br />
D. Autre version d’après un “cayer <strong>de</strong> huit feuilles” (= ADTG, G 569 I): Doat 128, f. 272r-278r.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1656.<br />
F. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 49.<br />
B.<br />
Grimoardus Montis Fabe dat semi ecclesiam Burlenti, 1 et semi honorem illius ecclesie Deo et MARIE<br />
matris ejus, Petroque apostolo, et domno abbati HV[goni] Cluniacensi, atque omni congregationi ejus,<br />
pro re<strong>de</strong>mptione anime ejus parentumque suorum, excepta tutela quam retinet ipse in manu sua, atque<br />
prolis ejus valencioris ceterorum. Igitur fedum presbiterorum dat monachis custodientibus æcclesiam,<br />
semique partem juris retinet, et alteram dat monachis. Ergo ob hoc agit Grimoardus hoc donum Deo et<br />
beato Petro et domno HV[goni] omnique congregationi ejus, ut nemo ne <strong>de</strong>t ipsam hereditatem<br />
militibus, sed maneat in manu ipsius abbatis. Et si <strong>de</strong><strong>de</strong>rit, quod absit, veniat quidam filius ejus et<br />
possi<strong>de</strong>at omnem hereditatem.<br />
1 Montfa (Tarn, arr. Castres, canton Roquecourbe); Burlats (ibi<strong>de</strong>m), sur l’Agout, à 10 km au sud-est <strong>de</strong> Montfa.<br />
275
194.<br />
1110, janvier, mardi<br />
Donation par Raimond Arnaud et Huguette, sa femme, d’une part, et par Gauzfred et Bernard,<br />
d’autre part, <strong>de</strong> tous les droits qu’ils possè<strong>de</strong>nt sur l’église Saint-Etienne <strong>de</strong> Lizac.<br />
A. Original: ADTG, G 662 (Andurandy 4846).<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 31.<br />
A.<br />
[Mention dorsale ancienne:] CARTA DE SANCTO STEPHANO DE LICIAGO<br />
x,P<br />
CVM DEVS OMNIPOTENS ĘQVISSIMVS OMNIVM CREATVRARVM BENIGNISSIMVSQVE DISPOSITOR PER<br />
SACRARVM SERIEM SCRIPTVRARVM, TAM VETERIS QVAM ETIAM NOVI TESTAMENTI, AD<br />
PROMERENDA VITĘ ETERNÆ PREMIA, VNVMQVEMQVE HOMINEM <strong>de</strong> rebus propriis ab ipso vi<strong>de</strong>licet<br />
Deo sibi collatis, ei<strong>de</strong>m Creatori suo ejusque fi<strong>de</strong>libus voluntariam conferre oblationem pro<br />
redimendis precipiat peccatis, dicente Scriptura Re<strong>de</strong>mptio viri proprię divitię ejus 1 constat profecto,<br />
quia illi merito eternis tru<strong>de</strong>ntur incendiis, qui non solum sua non tribuunt Christo temporalia, verum<br />
insuper ausu nefario sponsam ipsius Ihesu Christi sanctam, scilicet Æcclesiam, jure illicito retinere, ac<br />
per partes scin<strong>de</strong>re ...erentur. Quod supplicium quamque dampnationem ego Raimundus Arnaldi<br />
pertimescens, relinquo sive cedo Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo in monasterio Moysiaco<br />
illam partem meam <strong>de</strong> illa æcclesia quę est fundata in honore Sancti Stephani Prothomartiris, in villa<br />
quę vocatur Lizagus, quam hucusque male <strong>de</strong>tinui, quicquid ..ea...ssum habere vel possi<strong>de</strong>re, totum et<br />
ab integro, dono Deo et Sancto Petro, pro peccatis meis omniumque parentum meorum, una cum<br />
consilio uxoris meę Huga, amicorumque meorum, et hoc absque ulla retentatione vel malo ingenio, ita<br />
ut ab hodierno die et <strong>de</strong>incebs nullus ex parentibus vel propinquis meis ... juste vel injuste potestatem<br />
auferendi vel contrapellandi ean<strong>de</strong>m æcclesiam sive quę ad ipsam ex mea parte pertinere vi<strong>de</strong>ntur, sed<br />
semper dit in dominio Beati Petri, in perpetuum.<br />
(autre main)<br />
Sed et ego Gauzfredus et Bernardus frater meus, simili modo, quicquid hæreditatis sive<br />
possessionis in hac ipsa ęcclesia habere vi<strong>de</strong>bamur, ea<strong>de</strong>m <strong>de</strong>votione reddimus vel dimitamus in<br />
predicto monasterio, totum omnino perpetualiter habendum. Est autem hæc nostra predictę ęcclesiæ<br />
pars quam totam dimitamus, omnis oblatio et cimiterium et primiciæ omnes et tres partes <strong>de</strong>cimi,<br />
scilicet <strong>de</strong> carnali et lino et lana.<br />
Ita sicut supra dictum est, nos omnes scilicet Raimundus Arnaldi et Gauzfredus et Bernardus<br />
totum hoc Deo et Beato Petro <strong>de</strong> Moysiaco cedimus, reddimus sive garpimus, sub hac utique<br />
interminatione, ut si nos (quod absit) aut aliquis ex parentibus nostris vel certe ex propinquis hanc<br />
nostram donationem sive guarpitionem infringere vel qualicumque modo convellere voluerit, in<br />
primis iram Dei incurrat, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> omnium sacrilegorum <strong>de</strong>bitas pro commissis poenas, nisi digne<br />
emendaverit, perpetuo luat.<br />
Hoc autem totum factum est sicut suprascriptum est, in manu domni Ansquitinii abbatis, et<br />
Bernardi prioris, simulque Bernardi cellararii cognomento quondam Al<strong>de</strong>baldi. Quam garpitionis<br />
donationem etiam super sacratissimum altare Beati Petri propriis manibus firmavimus et firmandam<br />
per hanc scripturam rogavimus, necnon presentia subiectorum testium auctoritate roboravimus.<br />
Signum Bernardi prioris. Signum Bernardi cellararii. Signum Raimundi Guillelmi. Isti sunt testes<br />
ex parte Raimundi Arnaldi. De parte vero Gauzfredi et Bernardi fratris ejus sunt hii: Antonius<br />
1 Proverbes 13,8.<br />
276
monachus, Willelmus Oddo <strong>de</strong> Villa Caslana, et Hugo <strong>de</strong> Falgairac, et Bernardus Cartator, et<br />
Durannus <strong>de</strong> Sancto Salvatore, et Pontius Bonetus et alii quamplurimi.<br />
Inserendum sane mentibus omnium pie hanc paginam legentium diligenterque memorię<br />
commendandum ac sine oblivione perpetuo tenendum, post obitum vi<strong>de</strong>licet memorati domni<br />
Ansquitinii abbatis, pro ipso fieri annuatim festive anniversarium ex predictę ęcclesię possessione, eo<br />
quod ipse liberaliter omnia contulit quicquid necessarium vi<strong>de</strong>batur in illius captivę ęcclesię diu<br />
<strong>de</strong>si<strong>de</strong>rata liberatione.<br />
(au dos)<br />
Acta sunt autem hęc in mense Januarii, sub die feria III a , Sanctę Romanę æcclesię domno Paschali<br />
papa presi<strong>de</strong>nte, Francorum vero regnum tenente Ludovicho temporaliter, ac Domino Deo nostro<br />
Regi Regum et Deo Deorum universum orbem regente perpetualiter, sub presignatione etiam annorum<br />
Domini qui est utique ab Incarnatione Domini milesimo C. X., epacta VIIII, concurrente V, luna XX. 1<br />
1 La datation pose problème. En janvier 1110, le 20e jour <strong>de</strong> la lune tombe le lundi 3. En 1111, il n’y a pas <strong>de</strong> 20e jour <strong>de</strong> la<br />
lune en janvier. La concurrente 5 (jeudi 24 mars) s’applique à 1110; l’épacte 9 (22 mars) s’applique à 1111.<br />
277
195.<br />
1110, novembre<br />
Donation par Gérald II, évêque <strong>de</strong> Cahors, faite à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny, <strong>de</strong> l’église Saint-Jacques à<br />
Cahors.<br />
A. Original dans les archives du <strong>de</strong>stinataire.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4297.<br />
B.<br />
Geraud eveque <strong>de</strong> Caors donna a St. Pierre & a St. Paul & aux Moines <strong>de</strong> Cluni l’Eglise <strong>de</strong> St.<br />
Jaques dans la ville <strong>de</strong> Caors. Au mois <strong>de</strong> Novembre L’an 1110.<br />
N°. 4297<br />
278
196.<br />
1110<br />
Donation par Amélius, évêque <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Nauphary.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 346r-347r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 112.<br />
B.<br />
In nomine Sanctæ et Individuæ Trinitatis. Ego Amelius, Dei gratia Tholosanus episcopus, 1<br />
laudantibus canonicis nostris, Arnaldo scilicet præposito, cum cæteris, ecclesiam Sancti Leopharii, 2<br />
quæ sita est in confinio Tholosani episcopatus et Caturcensis, super fluvium Tesconum, 3 dono et<br />
concedo sanctis apostolis Petro et Paulo, ad locum Cluniacum, in manu domini Pontii abbatis, et per<br />
Cluniacum etiam ad Moysiacum. Ecclesiam illam, cum appenditiis suis, sic dono per Cluniacum<br />
fratribus Moysiacensibus, ab hodie ac <strong>de</strong>inceps in pace possi<strong>de</strong>ndam.<br />
Si qua vero <strong>de</strong>inceps ecclesiastica secularisve persona hanc ipsam donationem nostram temere<br />
perturbare vel inquietare temptaverit, nisi resipuerit et ab inquietatione cessaverit, reus erit judicii.<br />
Signum domni Amelii Tholosani episcopi. Signum Arnaldi præpositi. Signum Willelmi <strong>de</strong> Murel.<br />
Actum apud Sanctas Puellas, 4 anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo <strong>de</strong>cimo, sub<br />
domno Paschali papa Secundo, regnante Ludovico rege Francorum.<br />
Hoc donum facio ego Amelius Tholosanus episcopus, salvo jure Tholosanæ ecclesiæ.<br />
1<br />
Amelius Raimond du Puy, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1106 à 1139.<br />
2<br />
Saint-Nauphary (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Villebrumier).<br />
3<br />
Le Tescou.<br />
4<br />
Mas-Saintes-Puelles (Au<strong>de</strong>, arr. Carcassonne, canton Castelnaudary-sud).<br />
279
197.<br />
1110<br />
Restitution par Amelius, évêque <strong>de</strong> Toulouse, faite à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Sainte-<br />
Colombe.<br />
A. Original: ADTG, G 697.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 344r-345v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6299.<br />
Edition: Gallia Christiana, t. 13, Instrumenta, acte XV, col. 14-15.<br />
A.<br />
Amelius Dei gratia Tolosanus episcopus, recognoscens ecclesiam Sancte Columbe que in Tolosano<br />
sita est, in territorio Cercorbensi, 1 juxta fluvium Hert, 2 juris esse Sancti Petri Cluniacensis coenobii, in<br />
manu domni Poncii abbatis, ipsam ecclesiam Sancte Columbę, cum ecclesiis ad eam pertinentibus<br />
Cluniaco restitui, salva reverentia Tholosanæ ecclesię.<br />
Hoc autem feci pro multa multumque cura dilectione, que inter nostros majores et Cluniacenses<br />
patres ab olim usque nunc conservatur, et pro sincera vereque germana amicicia quam cum predicto<br />
abbate specialiter habeo et habere semper curabo, et ut particeps esse merear Cluniacensi fraternitati<br />
in cunctis benefactis eorum, in quo bono omnes legitimos successores meos, qui hoc factum et hanc<br />
cartam laudaverunt, participes esse volo et oro.<br />
Hoc factum laudaverunt canonici nostri Tolosane sedis, Arnaldus prepositus, et Arnaldus<br />
Vuillelmus archipresbiter, cum ceteris.<br />
Vicecomes quoque Bernardus Attonis 3 ipsam ęcclesiam cum suis pertinensiis reddidit, et novam<br />
in<strong>de</strong> donationem fecit Cluniaco in manu nostra, et in manu predicti abbatis, quantum ad ipsum<br />
pertinere poterat, conce<strong>de</strong>ns ut quicumque feudalium suorum <strong>de</strong> bonis predictę ęcclesię Sancte<br />
Columbe aliquid possi<strong>de</strong>bat se volente restitueret, sed et frater meus Petrus Raimundus et uxor ejus<br />
Adila, qui predicti abbatis soror erat, quicquid <strong>de</strong> bonis ęcclesię habebant, reddi<strong>de</strong>runt gratis,<br />
simulque filium suum pulcrum Vuillelmum nomine in Cluniaco futurum monachum donaverunt.<br />
S. Amelii Tolosani episcopi, qui ecclesiam Sancte Columbe cum pertinenciis suis Cluniaco<br />
redonavit et laudavit, et cartam istam in<strong>de</strong> firmavit. S. Raimundi Auscior archiepiscopi, qui ad<br />
utramque donationem episcopi scilicet atque vicecomitis presens fuit. S. Arnaldi Raimundi prepositi.<br />
S. Arnaldi Vuillelmi archipresbiteri. S. Isarni Frigdilensis prioris. S. Vuillelmi capellani. S. Bernardi<br />
Attonis vicecomitis. S. Bertranni <strong>de</strong> Villamodi. Porro alii quamplures monachi et clerici et milites<br />
extiterunt testes.<br />
Actum apud Sanctam Eulaliam prope Carcassonam, 4 in manu domni Pontii Cluniacensis abbatis,<br />
anno ab Incarnatione Domini M°.C°.X°., sub domno Pascali papa Secundo, Ludovico rege<br />
Francorum.<br />
Albertus Teutonicus rogatus SCRPSIT.<br />
1 Le Kercorb ou Chercorbès appartenait au pagus Tolosanus (Sabarthès, p. XI).<br />
2 Sainte-Colombe-sur-l’Hers (Au<strong>de</strong>, arr. Limoux, canton Chalabre), sur l’Hers.<br />
3 Bernard Atton, vicomte <strong>de</strong> Carcassonne <strong>de</strong> 1083 à 1129: M. Mahul, <strong>Cartulaire</strong> et archives <strong>de</strong>s communes <strong>de</strong> l’ancien<br />
diocèse et <strong>de</strong> l’arrondissement administratif <strong>de</strong> Carcassonne, vol. 5 (Paris 1867), p. 248; Jean Guilaine, Daniel Fabre,<br />
Histoire <strong>de</strong> Carcassonne (Toulouse 1984).<br />
4 Sainte-Eulalie (Au<strong>de</strong>, arr. Carcassonne, canton Alzonne).<br />
280
198.<br />
1112<br />
Jugement rendu par le pape Pascal II, attribuant l’abbaye du Mas-Grenier à <strong>Moissac</strong>.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné fin XIV e siècle d’après <strong>de</strong>s “cartis antiquis”: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f.<br />
161ra-rb.<br />
B.<br />
Demum cum abbate et fratribus Clusinis fuit diu litigatum <strong>de</strong> predicta abbacia coram papa Pascali II<br />
et <strong>de</strong>leguatum et leguatum sedis apostolice, et pro monasterio Moyssaci fuit judicatum et cognitum,<br />
prout in cartis antiquis plenius est vi<strong>de</strong>ri.<br />
281
199.<br />
1113, 20 avril<br />
Donation par Bernard Guillaume <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Germain [<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>] et <strong>de</strong> son dîmaire.<br />
A. Original: ADTG, G 633 (Andurandy 3442).<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3442.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: : ÆCCLESIA SANCTI<br />
: GERMANI<br />
: EPISCOPI<br />
Ax,P W<br />
IN NOMINE Dei Omnipotentis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, ego Raimundus Willelmi concedo et<br />
dono Domino Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo in monasterio Moysiacho, pro salute animę<br />
meę et parentorum meorum, ecclesiam Sancti Germani episcopi, cum honore ecclesiastico, totum<br />
<strong>de</strong>cimum et cimiteria. Que scilicet ęcclesia alodum vetus erat Sancti Petri Moysiachensi ęcclesię.<br />
Habet enim adjacentias, ex parte orientis, fluvium que dicitur Ambolas, et dividitur cum parrochia<br />
Sanctę Liberatę; ex parte meridiano, magnum fluvium Tarnis; ex parte aquilonis, strata publica que<br />
dicitur Avilaner; ex parte occi<strong>de</strong>ntis, ut dividitur cum parrochia Moysiacensi ęcclesię Sancti<br />
Michaelis.<br />
Simili modo dono et concedo alium <strong>de</strong>cimum que dividitur ab illo <strong>de</strong>cimo Aimerici Rufi, et<br />
Willelmi Hugonis, et Sancti Laurencii. Decimum vero totum <strong>de</strong> labore meo sive in vineis sive in<br />
culturis, ubicumque sit, dono et concedo.<br />
Per hanc enim redicionem et concessionem accepi ab eis duos equos obtimos precium ad preciatos<br />
quingentis solidis, et unum mulum val<strong>de</strong> bonum ad preciatum solidis ducentis.<br />
Facio enim hec omnia cum consilio et volumptate parentorum meorum, scilicet Raimundi <strong>de</strong>l<br />
Pojet, et Bernardi <strong>de</strong> Mont Pesad, nepotum meorum, in manu domni Ansquitilii abbatis, et Helię<br />
sacriste, et aliorum virorum.<br />
Facta carta cum stipulacione subnixa, anno millesimo centesimo tercio <strong>de</strong>cimo, indicione VI,<br />
Romano pontifice domno Paschali papa II°, regnante Philippo rege, 1 Caturcensi ęcclesię Geraldo<br />
episcopo regente. 2<br />
Signum Geraldi <strong>de</strong> Tilols. S. Aimerici monachi. S. Arnaldi Willelmi <strong>de</strong> opera. S. Raimundi <strong>de</strong>l<br />
Pojet. S. Bernardi <strong>de</strong> Mont Pesad. S. Stephani Guilaran.<br />
Facta sunt enim mense Aprili, duo<strong>de</strong>cimo kalendas Madii.<br />
1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1059/1060 à 1108.<br />
2 La datation pose problème: en 1113, Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1060 à 1108, était déjà mort <strong>de</strong>puis plusieurs années. Ne<br />
l’aurait-on pas su à <strong>Moissac</strong> ?<br />
282
200.<br />
1114, 14 août<br />
Donation par Raymon<strong>de</strong> [<strong>de</strong> Gandalou] et ses fils <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Germain <strong>de</strong><br />
Villelongue, au bord <strong>de</strong> la Garonne. – Confirmation du temps <strong>de</strong> l’abbé Etienne, par Raimond<br />
Bernard <strong>de</strong> Gandalou.<br />
A. Deux rédactions, originaux perdus.<br />
B. Copie sur une feuille détachée d’un cartulaire <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong> moitié du XII e siècle: ADTG, G<br />
571 (Andurandy 5799).<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5798.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5799.<br />
Edition: Müssigbrod 1988, p. 171.<br />
B.<br />
Scriptum est quia sicut aqua extinguit ignem, ita elemosina extinguit peccatum. 1 Quapropter, ego<br />
Raimunda cunctique mei liberi, Oddo scilicet, Ramundus, Rainaldus, Ricardus, donamus atque<br />
relinquimus Deo Omnipotenti, cujus est totum quod est optimum, et sanctis apostolis ejus Petro et<br />
Paulo atque monasterio Moysiaco ac monachis in eo habitantibus, tam futuris quam presentibus,<br />
medietatem ecclesie sancti Germani, que est juxta Garonnam, in Villa Longa, 2 et quicquid in ea<br />
parentes nostri umquam habuerunt, hac nos actenus habemus vel habere <strong>de</strong>bemus, totum donamus ex<br />
integro, sine omni dolo, pro remissione peccatorum nostrorum, scilicet medietatem ecclesie ac<br />
medietatem <strong>de</strong>cimarum, primiciarum, oblationum, atque totius ecclesiastici, in manus Arnaldi<br />
Willelmi, tali pacto ut sicut seniores monachi sepelierunt propter hoc virum meum Raimundum apud<br />
Moysiacum, ita sepeliant et me et meos infantes, cum censu nostro quem <strong>de</strong><strong>de</strong>rimus eis pro posse<br />
nostro.<br />
Hanc donationem fecimus, ego Ramunda et filii mei Oddo, Ramundus, Rainaldus et Ricardus,<br />
apud Moysiacum, super altare sanctorum apostolorum Petri et Pauli, in ipsa die qua sepultus est vir<br />
meus Raimundus, in vigilia Assumpsionis Sancte Marie Dei Genitricis.<br />
Signum Arnaldi Willelmi operarii. Signum Begonis priori. Signum Petrus sacrista; monachis.<br />
Laici: Signum Ramundus Bernardus <strong>de</strong> Gandalor. Signum Arnaldus <strong>de</strong> Varazad. Signum Orsetus <strong>de</strong><br />
Sancto Salvatore. Signum Stephani Guilarandi. Signum Deus<strong>de</strong> Bonet, et multi alii.<br />
Anno ab Incarnatione Domini M°C°.XIIII, regnante Ludoico rege Francorum et Amelio episcopo<br />
civitas Tholose, et Il<strong>de</strong>fonso comite gubernante.<br />
* * *<br />
Hanc totam donationem suprascriptam Ramundus Bernardus <strong>de</strong> Gandalor, maritus filie Siguini <strong>de</strong><br />
Sancto Cirico, concessit et confirmavit, pro re<strong>de</strong>mptione anime sue et parentum suorum Domino Deo<br />
et sanctis apostolis Petro et Paulo et ecclesie Moysiacensi et dompno Stephano ejus<strong>de</strong>m ecclesie<br />
abbati 3 4 .<br />
C.<br />
1 Siraci<strong>de</strong> 3,33.<br />
2 L’archidiaconé <strong>de</strong> Villelongue s’étendait entre Tarn, Garonne, Tescou et Tescounet: François Moulencq, Firmin Galabert,<br />
Documents historiques sur le Tarn-et-Garonne, t. 1 (Montauban 1879 = reprint Paris 1991), p. XLIV. Il s’agit du lieu-dit <strong>de</strong><br />
Saint-Germain, à 2 km au sud <strong>de</strong> Castelsarrasin, près <strong>de</strong> la Garonne, à ne pas confondre avec Saint-Germain, à 3,5 km à l’est<br />
<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
3 Etienne <strong>de</strong> Roquefort, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1152 (?) à 1172 (?).<br />
4 Fin <strong>de</strong> la page, on ignore si le texte continue.<br />
283
Raimon<strong>de</strong> et ses enfans donnent au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> la moitié <strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong> St Germain qui est<br />
sur Garonne dans Villelongue, a la charge par les Religieux <strong>de</strong> lui donner <strong>de</strong> sepulture a <strong>Moissac</strong> a<br />
elle & a ses enfans-sans date.<br />
N° 5798<br />
D.<br />
Feuille <strong>de</strong>tachée <strong>de</strong> quelque livre ancien qui rapporte la susd. donation <strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong> St Germain & y<br />
est datée <strong>de</strong> l’an 1114. Plus donation d’une alo<strong>de</strong> dite Kausac <strong>de</strong> l’an 1123.&c. imparfait et inutile.<br />
N° 5799<br />
284
***.<br />
[vers 1110/1114] 1<br />
Notice sur les donations faites par Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou.<br />
A. Original: ADTG, G 684.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 1v.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 168-169.<br />
A .<br />
Notum sit omnibus ominibus, quod Raimundus Bernardus <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro Moysiaci illam<br />
vineam et illud casale quod tenebat <strong>de</strong> illo Bernardo <strong>de</strong> Cruce, et ipsum Bernardum et totam suam<br />
tenenciam et totam illum honorem quod Arnaldus Willelmi 2 posset intra vallem conquirere,<br />
quicumque <strong>de</strong> illo aliquid abet, totum concessit ut libere conquiereret. Et in saltu suo <strong>de</strong>dit pascua<br />
omnibus porcis ejus propriis. Dedit etiam ei omni anno XII <strong>de</strong>narios in hoc quod ipse Raimundus<br />
Bernardi <strong>de</strong> pascuis aliorum aberet. Et in mercato <strong>de</strong> Gandalor <strong>de</strong>dit ei medietatem sue medietatis,<br />
quam tebenat <strong>de</strong> comite Tolose. Et ipse Arnaldus Guillelmi <strong>de</strong>dit Raimundo Bernardi medietatem<br />
<strong>de</strong>cimi, quod abebat in ipso mercato, et pro isto dono accepit Raimundus Bernardus ab Arnaldo<br />
G[uillelmi] suum palafredum, in precium LX solidorum.<br />
Facta sunt hec in presentia domni Ansquitinii abbatis.<br />
* * *<br />
Donavit etiam Raimundus Bernardi Deo et sancto Petro terram <strong>de</strong> Pug Baldus. Et si aliquis illam<br />
terram tolleret, et ille non faceret eam tenere secure. Laudavit in terram illam que subtus Calciatam est<br />
in pignus XL solidos Caturcenses, et pro hoc accepit ab Arnaldo G[uillelmi] palafredum bonum.<br />
Signum uxoris Raimundi Bernardi. Rainaldi <strong>de</strong> Gandalor.<br />
* * *<br />
Dedit Raimundus Bernardi post multum tempus Deo et sancto Petro Moysiaci, et domno Aquitinio<br />
abbati, terram que vocatur <strong>de</strong> Granolag, 3 subtus stratam que vadit <strong>de</strong> Moysiaco ad Tolosam, in qua<br />
habebat medietatem Uguo <strong>de</strong> . 4 Istam terram miserat in pignus monachis Moysiaci pro<br />
sepultura matri sue, pro centum solidis, et pro sepultura fratris sui Guillelmi Bernardi pro aliis C.<br />
Postea donavit eam in alodium Deo et sancto Petro, pro re<strong>de</strong>mptione anime sue et parentum<br />
suorum, et fecit ut Raimundus Bernardi d’Argumbal 5 et Bernardus Galterius frater suus, ad quos hec<br />
terra pertinere vi<strong>de</strong>batur, donarent et firmarent terram istam in alodium pro salute anime sue et<br />
parentum suorum, Deo et sancto Petro. Et pro hoc dono accepit Raimundus Bernardi ab Arnaldo<br />
Guillelmi mulum precii centum solidorum, et insuper in diverses rebus XLIIII or solidos, et unum<br />
<strong>de</strong>narium. Dividitur hec terra per medium locum <strong>de</strong> Nauda, <strong>de</strong> duabus partibus.<br />
Signum Raimundi Willelmi. Poncii Bonet. Signum Stephani Bonet. Signum Rainaldi <strong>de</strong> Gandalor,<br />
qui erat serviens illius terre. Ejus consilio hec omnia facta sunt.<br />
1 Cette notice sans date énumère les donations successives faites par Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou. Celle <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong><br />
Garnouillac étant <strong>de</strong> 1109, la présente notice doit être datée <strong>de</strong> 1110 environ. Elle est antérieure à 1114, Raimond Bernard <strong>de</strong><br />
Gandalou étant décédé en 1114.<br />
2 Arnaud Guillaume est mentionné comme ‘ouvrier’ <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1114 à 1126.<br />
3 Garnouillac, lieu-dit au nord <strong>de</strong> Castelsarrasin. Voir l’acte <strong>de</strong> 1109.<br />
4 Il s’agit probablement d’Hugues <strong>de</strong> Meisonnes: voir acte <strong>de</strong> 1109.<br />
5 Argoumbat, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Beaumont-<strong>de</strong>-Lomagne.<br />
285
201.<br />
[1108/1115]<br />
Donation par Géraud, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4296.<br />
B.<br />
Donation <strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong> Notre Dame <strong>de</strong> L Herm 1 faite au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> par Geraud. 2 Etant<br />
abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> Ansquitil, regnant Jesus Christ & Louis Roy <strong>de</strong>s françois, Guillaume Comte <strong>de</strong><br />
Poitiers & <strong>de</strong> Toulouse, Amellus Eveque <strong>de</strong> Toulouse. 3 cette Eglise semble etre plustot dans le<br />
Dioceze <strong>de</strong> Toulouse ou Montauban que dans celuy <strong>de</strong> Caors, puisqu’il y a pour confront <strong>de</strong>ux<br />
chemins dont l’un va a <strong>Moissac</strong> & l’autre a Garonne.<br />
N°. 4296.<br />
1<br />
Sancta Maria <strong>de</strong> Eremo, <strong>de</strong>venu Sancta Maria <strong>de</strong> Elemo, s’appelle aujourd’hui Notre-Dame d’Alem, église située sur la<br />
commune <strong>de</strong> Castelsarrasin: Gayne, p. 36.<br />
2<br />
Géraud <strong>de</strong> Sainte-Marie et Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou figurent dans l’acte <strong>de</strong> 1109 (voir ci-<strong>de</strong>ssus).<br />
3<br />
Eléments <strong>de</strong> datation: Ansquitil, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1085 à 1115; Louis VI le Gros, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1108 à 1137;<br />
Guillaume IX d’Aquitaine, comte <strong>de</strong> Poitiers, prétendant au comté <strong>de</strong> Toulouse, † 1127; Amelius Raimond du Puy, évêque<br />
<strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1106 à 1139.<br />
286
Contrat <strong>de</strong> mariage d’Etienne Guileran.<br />
203.<br />
[1085/1115], juillet, dimanche<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3377.<br />
B.<br />
Etienne Guilaran en epousant Peironille sa femme fit pacte que les enfans qu’il auroint d’elle auroint<br />
La moitié <strong>de</strong> l’eau <strong>de</strong> St. Pierre, Raimond & Guill. e & Sicard son frere & leurs parents donnerent<br />
aud. Etienne Guilaran la moitié du fief qui est au Luc. Au mois <strong>de</strong> Juillet un jour <strong>de</strong> Dimanche,<br />
regnant notre Seigneur Jesus Christ, du tems d’Ansquitil Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> c’est vers l’an 1100.<br />
N°. 3377.<br />
287
204.<br />
[1085/1115]<br />
Restitution par Arnaud Gausbert <strong>de</strong>s biens <strong>de</strong> Saint-Avit, <strong>de</strong> Saint-Genès et <strong>de</strong> Bonnemort.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” du<br />
milieu du XII e siècle: Doat 129, f. 61r-62v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 602, n° 86.<br />
B.<br />
De honore Sancti Aviti. 1<br />
Notum volumus fieri qualiter Arnaldus Gausberti 2 iniurias non timens facere habitatoribus Sancti<br />
Petri, post multas et diversas torturas, et quod violenter acceperat ipsum honorem in fevum per<br />
manum Bernardi <strong>de</strong> Montfort, 3 tan<strong>de</strong>m perveniens ad finem et concordiam cum domno abbate<br />
Asquitino et et monachis Moisiassensis monasterii, accepit ab eis centum solidos et unum equum per<br />
quadraginta solidos.<br />
Et firmavit et laudavit ipsum honorem Sancti Aviti, per consilium uxoris suæ Ramæ, et per<br />
absolutionem et consilium ipsius Bernardi <strong>de</strong> Montfort, quantumcumque ibi juste aut injuste requirere<br />
poterat, ut teneant, habeant et possi<strong>de</strong>ant habitatores Sancti Petri Moysiaco, quamdiu cælum imminet<br />
terræ.<br />
Alios vero honores, id est ecclesiam Sancti Genesii, 4 et honorem <strong>de</strong> Bonomorte, laudavit similiter<br />
ipse Arnaldus Gausbertus, pro eo<strong>de</strong>m dono Sancto Petro et habitatoribus ejus, tali sane ratione, quod<br />
si sui feuzales <strong>de</strong> ipsis honoribus sibi servire noluerint nequaquam ad ipsos se convertant honores, sed<br />
monachis qui tenuerint querat servitium in<strong>de</strong> super fluvium, sed secundum quod honores fuerint.<br />
Ita laudavit et firmavit tenendum eum consilio uxoris suæ supradictæ, et Bernardi <strong>de</strong> Montfort, et<br />
Baroni <strong>de</strong> Monte Berterio, 5 in præsentia multorum testium.<br />
S. Martelli. S. Boschet. S. Hugoni <strong>de</strong> Messonens. 6 S. Bernardi <strong>de</strong> Urafol.<br />
1<br />
Dans le contexte géographique <strong>de</strong> la moyenne Garonne, autour <strong>de</strong> Montfort, Saint-Genès et Montbartier, Saint-Avit ne<br />
s’explique que comme Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes, l’ancien “Saint-Pierre-et-Saint-Avit”. Cf. Régis <strong>de</strong> la Haye, Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes<br />
est-il l’ancien Cerrucium ?, in: BSATG 119 (1994), p. 73-83. L’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> possédait encore d’autres Saint-Avit:<br />
Saint-Avit <strong>de</strong> Combelongue, dépendance <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong>-en-Calvère, et Saint-Avit <strong>de</strong> Haute-Serre, près <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, <strong>de</strong>venu<br />
prieuré au XIII e siècle.<br />
2 e<br />
Arnaud Gausbert figure dans un relevé <strong>de</strong>s engagements <strong>de</strong> l’abbaye à Escatalens, du début du XII siècle. Il possédait la<br />
condamine ‘<strong>de</strong> Illo Casse’.<br />
3<br />
Monfort, lieu-dit sur la commune d’Escatalens, sur le bord <strong>de</strong> la Garonne, à 3 km au sud-est d’Escatalens.<br />
4<br />
Saint-Genès, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelferrus (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-<br />
Grave), sur l’ancien confluent <strong>de</strong> la Gimone et <strong>de</strong> la Garonne.<br />
5<br />
Montbartier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
6<br />
Maissonnié, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Valence, à 1,5 km au nord-est <strong>de</strong> Valmence. – Hugo <strong>de</strong> Meissonnes figure dans un<br />
acte <strong>de</strong> 1092. Il possédait l’honneur <strong>de</strong> Granouillac (relevé <strong>de</strong>s engagements d’Escatalens, début XIIe siècle).<br />
288
ABBATIAT DE ROGER<br />
(1115-1131/35)<br />
205.<br />
1116<br />
Donation, faite par Pierre <strong>de</strong> Arifar, à <strong>Moissac</strong> et au Ségur, <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église Sainte-Marie<br />
<strong>de</strong> Gabausse.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 128, f. 348r-349r.<br />
Edition: Cabié, N.<br />
B.<br />
Notum sit omnibus hominibus præsentibus et futuris, quod ego Petrus <strong>de</strong> Arifar <strong>de</strong>dit Deo et sanctis<br />
apostolis ejus Petro et Paulo in monasterio Moisiacensi, atque in obedientia <strong>de</strong>l Segur, ecclesiam <strong>de</strong><br />
Sancta Maria <strong>de</strong> Gavauzas, 1 medietatem cum omnibus ecclesiasticis suis, scilicet cum cimiterio, cum<br />
primiciis, et cum <strong>de</strong>cimis, pro salute animæ meæ, et omnium parentum meorum, cum Amblardus frater<br />
suus, et Raimundus Gros, et Amblardus suo cosino, donaverunt et lauva<strong>de</strong>runt cum supradictis<br />
honoribus votum et ab integrum sines tota releguda.<br />
Hoc autem donum factum est et firmatum in manus Bernardi Assalit prioris <strong>de</strong>l Segur.<br />
Si quis vero, quod absit, <strong>de</strong> parentibus vel ex hæredibus meis contra hanc cartam vel donationem<br />
meam venire temptaverit vel contradictor extiterit, in primis iram Dei incurrat, et omnes maledictiones,<br />
quæ in Veteri et Novo Testamento continentur, sustineat, et cum Juda, qui Dominum tradidit, in Inferno<br />
particeps fiat, amen, nisi cito emendaverit et satisfecerit.<br />
Facta est donatio ista anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo <strong>de</strong>cimo sexto, regnante<br />
Ludoyco rege Francorum, vi<strong>de</strong>ntibus istis Aunari et Arriol Alaman <strong>de</strong> Albi, Hestolt <strong>de</strong> Lumbers, 2 et<br />
Durant Raimon et A<strong>de</strong>mar Amel <strong>de</strong> Monester, 3 et Isarn <strong>de</strong> Verac, 4 et Vilelm Amalvi et aliis multis.<br />
Valere.<br />
1 Labasti<strong>de</strong>-Gabausse (Tarn, arr. Albi, canton Carmaux-sud).<br />
2 Lombers (Tarn, arr. Albi, canton Réalmont).<br />
3 Monestiés (Tarn, arr. Albi, ch.l.c.).<br />
4 Virac (Tarn, arr. Albi, canton Monestiés).<br />
289
206.<br />
[1099/1118]<br />
Lettre du pape Pascal II à propos <strong>de</strong> l’éradication <strong>de</strong> la simonie.<br />
B.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie <strong>de</strong>s années 1100-1120: Paris, BN, ms.lat. 2077 (manuscrit moissagais), f. 174r-v.<br />
Edition: Mansi 14,378<br />
Indiqué: Jaffé 6613a (1941).<br />
Fraternæ (æternæ) mortis crimen incurrit, quisquis, cum potest, frater fratrem a morte minime<br />
<strong>de</strong>fendit. Nos quoque, qui excellentiae vestrae summum discrimen audivimus, summi reatus poenam<br />
incurrimus, si tacemus; Domino per prophetam terribiliter testante quod profecto sanguinem fundit,<br />
qui impiorum iniquitatem racendo dissimulat. Audivimus enim, quod val<strong>de</strong> miramur, quod fueri spud<br />
vos ordines pecuniis distrahuntur, dum quicumque tale aliquid attentaverit omino hæretici<br />
comprobentur, sancto Spiritu per Gregorium intonante, quia quisquis per pecuniam ordinatur, ad hoc<br />
ut fiat hæreticus promovetur. 1 Et ut nostræ hujus paginilæ non præsumptionem, sed timoris caussam<br />
fuisse monstremus, beatus i<strong>de</strong>m prosequitur: Quisquis contra simoniacam et neophytorum hæresim<br />
pro officii sui loco vehementer non arserit, cum eo se non dubitet habiturum portionem, qui primus<br />
commisit hoc piaculare flagitium. Quibus in verbis cum hæretica et simoniaca et neophytorum<br />
hæresis exprimatur, quod etiam morte dignissimum crimen sit apertissime <strong>de</strong>claratur, protestante per<br />
Augustinum divino oraculo ac dicente: Firmissime tene, et nullatenus dubites, omnem hæreticum vel<br />
schismaticum, quamvis multas ellemosynas faciat, vel etiam pro Christo sanguinem fundat, cum<br />
Diabolo et angelis ejus æterni ignis incendio mancipandum, nisi ante finem hujus catholicæ vitæ<br />
fuerit incorporatus et reintegratus Ecclesiæ. 2 Hinc est quod Dominus ven<strong>de</strong>ntes et ementes <strong>de</strong><br />
Templo ejecit; Dathan et Abiron ambientes terra glutivit; Simonemque tentantem Petrus damnavit;<br />
omnesque simoniacos ecclesiasticis jaculis Petrus perpetuo anathemate con<strong>de</strong>mnavit. Et turpe nimium<br />
est, ut in plenissimum jam vigorem confirmatæ Ecclesia, tam ferali inimico succumbat; i<strong>de</strong>oque in<br />
promordio suæ infantiæ tanta virtute triumphabat. Si quis autem objecerit, non consecrationes, sed res<br />
ipsas, quæ ex consecratione proveniunt, vendi; vi<strong>de</strong>tur qui<strong>de</strong>m aliquis dicere, nihil autem penitus<br />
sapere.<br />
Nam cum corporalis ecclesia, aut episcopus val abbas, aut tale aliquid sine rebus corporalibus et<br />
exterioribus in nullo proficiat; sicut nec anima sine corpore temporaliter vivit. Quisquis eorum<br />
alterum vendit, sine quo alterum habere non provenit, neutrum non venditum non <strong>de</strong>relinquit. Quam<br />
tamen objectionem sacer penitus canon exterminat; cum procuratorem vel <strong>de</strong>fensorem ecclesiæ vel<br />
regulæ subjectum per pecunias ordinari prohibeat, ut interventores quoque tanti sceleris anathematis<br />
mucrone succidat. Quid plura? Si anathematizati et excommunicati, et ut vere hæretici simoniaci et<br />
neophyti a numero sunt fi<strong>de</strong>lium ecclesiae separati, quis non vi<strong>de</strong>at, quod hujusmodi sacerdotum aut<br />
clericorum missae et orationes Dominum ad iracundiam super populum provocent, quem placari<br />
talibus cre<strong>de</strong>bamus? Scriptum est enim: Omne quod non est ex fi<strong>de</strong>, peccatum est. 3 Et ut vere sacrificii<br />
locus extra catholicam ecclesiam non est. Un<strong>de</strong> et dicitur: Haereticum hominem post primam et<br />
secundam correctionem <strong>de</strong>vita. 4 Quomodo ergo tales episcopos, abbates vel religiosos clericos<br />
<strong>de</strong>vitamus? Si eorum missas audimus, cum quibus, si vel simul oramus, excommunicationem<br />
1 in epist. ad episc. lib. 4, ep. 56.<br />
2 Augustinus, Liber <strong>de</strong> Fi<strong>de</strong>, c. 39.<br />
3 Romains 14,23<br />
4 Titus 3,10.<br />
290
subimus? Quos qui<strong>de</strong>m sacerdotes esse saltem cre<strong>de</strong>re omnino errare est, cum Petrus Simoni dicat:<br />
Pecunia ta tecum sit in perditionem; quia existimasti donum Dei pecuna possi<strong>de</strong>re. 1 Ubi cum<br />
existimasti dicitur, patet, quia non pro eo quod fecerit, sed quia facere se posse credi<strong>de</strong>rit<br />
con<strong>de</strong>mnatur. Cum tamen minus sit existimare quam cre<strong>de</strong>re. Cum itaque hæreticum qualemcumque<br />
esse, sit certa et indubitata damnatio, quid valet Arianos, Sabellianos, Fotinianos, impiosque<br />
Manichæos pene orbe populisse, si simoniaca et neophytorum haeresis, quae ut beatus Gregorium<br />
dicit, ante omnes in sancta ecclesia diabolica frau<strong>de</strong> surrexit, 2 quasi prima et maxima ecclesiae<br />
castitatem foeda nimium pollutione contaminetur? Igitur in Dominum et propter Dominum vestram<br />
excellentiam et omnes fi<strong>de</strong>les in Christo cupitis, summopere inflate, ut tam saeva pestis, quae in<br />
universos jam populos usquequaque saeviendo aeterna morte malctavit, vestra auctoritate et exemplo<br />
penitus <strong>de</strong>struatur, ne ulterius, quod absit, in Spiritum peccare, neque hic, neque in futuro saeculo<br />
remittatur.<br />
1 Actes 8,20.<br />
2 …. ** ….<br />
291
207.<br />
1119, lundi 12 mai<br />
Donation en fief par Gauzfred <strong>de</strong> Ruina <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> Broill, sise dans la paroisse <strong>de</strong> Saint-Loup,<br />
reçue par Bernard, obédiencier.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant seze<br />
feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Doat 128, f. 350r-351r.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 324-325.<br />
B.<br />
Notum sit omnibus præsentibus et futuris, quod Gauzfredus cognomento <strong>de</strong> Ruina et uxor ejus Aicia<br />
<strong>de</strong><strong>de</strong>unt quandam terram in fevo Bernardo monacho Moisiaci, qui obedientiam sancti Lupi tenebat, et<br />
successoribus ejus, imperpetuum, per tres concas <strong>de</strong> civada, et per tres panes, et per tres <strong>de</strong>narios. Et hæc<br />
terra est in parrochia ejus<strong>de</strong>m ecclesiæ juxta flumen Raz, et vocatur <strong>de</strong> Broill. Et ipsa terra fuit merlo et<br />
fort Arroi et aner Roy.<br />
Postea is<strong>de</strong>m Gauzfredus misit in pignus prædictam terram iamdicto Bernardo monacho et<br />
successoribus ejus, coram domino Rodgerio abbate, per quinquaginta et quinque solidos monetæ<br />
publicæ Agennensis, tali convenientia, ut nulli parentum ejus eam redimere liceat, nisi ejus filio.<br />
Huius rei testes fuerunt Vigoros, canonicus sancti Stephani, et Bernardus Vallat, Vuillelmus <strong>de</strong><br />
Christiniaco, et ipse Gauzfredus, et uxor ejus Aicia, et ipse Bernardus, qui hoc pignus ab eis accepit.<br />
Facta carta ista quarto idus Maii, feria secunda, anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo<br />
<strong>de</strong>cimo nono.<br />
292
208.<br />
1119, mai, jeudi<br />
Donation par Bernard Aton, vicomte <strong>de</strong> Béziers, <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Sainte-Marie <strong>de</strong> Sorèze.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné XIV e siècle: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 161va.<br />
C. Copie: BN, ms. lat. 1797, f. 79v.<br />
Editions: HGL, t. 5, col. 875-876; Gallia Christiana, t. 1 (Paris 1870), col. 163-164.<br />
C.<br />
Rex regum et Dominus dominantium, 1 potestas potestatum, dat notitiam servis suis qualiter possint<br />
pervenire ad Deum.<br />
Igitur ego Bernardus vicecomes fateor me reum esse et culpabilem in omnibus viis meis et insuper <strong>de</strong><br />
ecclesiis quæ in potestate mea sunt male ordinatæ. Quarum una est monasterium sanctæ Mariæ<br />
Soricensis, 2 quæ modo vi<strong>de</strong>tur sæculariter stare.<br />
Idcirco volens ego ut ibi Regula sancti Benedicti possit observari et teneri, volo adjutorium post<br />
Deum domini Rogerii abbatis monachorum Moisiacentium, 3 et dono ordinationem ego Bernardus Ato,<br />
vicecomes, et uxor mea Cæcilia et filii mei Rogerius et Raymundus præfati monasterii sanctæ Mariæ<br />
Soricensis Domino Deo et beatis apostolis Petro et Paulo et monasterio Moisiaco, ut <strong>de</strong>inceps ordinetur<br />
secundum regulam sancti Benedicti, intus et foris, per manum domni abbatis Moisiacensis et fratrum<br />
Moisiacensium, quamdiu voluerint bene ordinare.<br />
Ordinamus itaque ut ullus comes Tolosanus ibi ullum dominium habeat, nisi solus Bernardus<br />
vicecomes et progenies illius.<br />
Anno ab Incarnatione Domini MCXIX facta carta ista, in mense maio, sub die feria V, regnante<br />
domino Ludovico rege. 4<br />
S. domni Arnaldi, abbatis Cellæ Medulfi. 5 S. Bernardi A<strong>de</strong>lbaldi. S. Bertrandi <strong>de</strong> Maismore. S.<br />
Guilaber <strong>de</strong> Laurac. S. Bernardus Bonfilius. S. Bertrandus Poncius <strong>de</strong> Auriac. R. Raymundi <strong>de</strong> Rocafort<br />
et multi alii.<br />
1 1 Timothée 6,15.<br />
2 Sorèze (dép. Tarn, arr. Castres, commune Dourgne), abbaye Suricinum.<br />
3 Roger, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1115 à 1131/1135.<br />
4 Louis VI le Gros, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1108 à 1137.<br />
5 Cella Medulfi, Saramon (dép. Gers, arr. Auch, ch.-l.c.).<br />
293
209.<br />
1119<br />
Abandon par Arganiadz <strong>de</strong> Teuleiras <strong>de</strong> tout ce qu’il possè<strong>de</strong> dans l’honneur <strong>de</strong> Botirans.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 10r.<br />
B.<br />
Sciendum est quod Arganiadz <strong>de</strong> Teuleiras gurpivit Deo et Sancto Petro Moysiaci et domno Rotgerio<br />
abbati, cunctis monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus, honorem <strong>de</strong> Butira, 1 totum ab integro, quem juste vel<br />
injuste tenebat <strong>de</strong> vicecomite. Et erat et est alodium Sancti Petri Moysiaci. Qui honor est in terra <strong>de</strong><br />
Serras, quem tamen numquam sine clamore tenuit, donec, sicut supra dictum est, libere et absque ulla<br />
retentione gurpivit, sicut melius exquiri potuit a clamantibus monachis.<br />
Sed domnus abbas Rotgerius volens habere <strong>de</strong> eo causimentum, <strong>de</strong>dit ei <strong>de</strong> ea<strong>de</strong>m terra in fędum<br />
centum sextairadas ad mensuram que modo currit, et <strong>de</strong>cem casalia, tali convenientia, ut sicut Johannes<br />
<strong>de</strong> Cornellas 2 et Aichelmus et Arnaldus Guillelmi <strong>de</strong> Bosc Cairal, 3 vel alii homines Sancti Nicholai<br />
serviunt honores suos, et ipse serviat secundum quod ejus tenguda levaverit, quod i<strong>de</strong>m Arguaniadz<br />
libenter et pacifice recepit.<br />
Hęc autem supradicta guirpicio facta est in manu domni Rotgerii abbatis, presentibus et vi<strong>de</strong>ntibus<br />
Arnaldo Guillelmi <strong>de</strong> opera, 4 Gauzfredo <strong>de</strong> la Volta, Guillelmo <strong>de</strong> Usma, 5 Aichelmo, Stephano<br />
A<strong>de</strong>mari, Raimundo <strong>de</strong> Sancto Salvio, Arnaldo <strong>de</strong> Orso, Arnaldo Guillelmi <strong>de</strong> Bosc Cairal, Fortone <strong>de</strong><br />
Lastaonar 6 et aliis multis.<br />
Facta carta anno Domini M o .C o .VIIII o . <strong>de</strong>cimo, 7 regnante Ludovico Francorum rege. 8<br />
Raimundus monacus scripsit.<br />
1<br />
L’honneur <strong>de</strong> Botirans, déjà donné à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en 1083/1085, doit se trouver dans les environs <strong>de</strong> Caumont, sur<br />
la Sère.<br />
2<br />
Cornillas, lieu-dit à 2 km au nord <strong>de</strong> Valence-d’Agen, sur la Barguelonne, sur la commune <strong>de</strong> Valence (Tarn-&-Garonne,<br />
arr. Castelsarrasin, ch.l.c.). Origines gallo-romaines: Laurent Fau, Jean-Emmanuel Guilbaut, Découverte d’une mosaïque<br />
gallo-romaine à Cornillas (Valence-d’Agen), in: BSATG 116 (1991), p. 21-26.<br />
3<br />
Le Bosc et Camp <strong>de</strong>l Bosc, lieux-dits sur la commune <strong>de</strong> Caumont, à 1 km au nord-ouest <strong>de</strong> Caumont.<br />
4<br />
Arnaud Guillaume, ouvrier <strong>de</strong> l’abbaye, est le constructeur du cloître <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: Régis <strong>de</strong> la Haye, Arnaud Guillaume,<br />
constructeur du cloître <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in: BSATG 120 (1995), p. 27-35.<br />
5<br />
Esmes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong>-II). – Sur la<br />
généalogie <strong>de</strong> la famille De Osma, voir: Müssigbrod 1988, p. 181-183.<br />
6<br />
Lastonar, église près <strong>de</strong> Garganvillar. Sur sa situation, voir: Apogée, p. 207-208.<br />
7<br />
Mireille Mousnier (Mousnier 1991) lit: 1120. Je ne vois pas pourquoi.<br />
8 Louis VI, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1108 à 1137.<br />
294
210.<br />
1120, 22 février – Valence<br />
Bulle du pape Calixte II, écrite à la <strong>de</strong>man<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’abbé Pons, confirmant les privilèges <strong>de</strong> l’abbaye<br />
<strong>de</strong> Cluny.<br />
A. Original dans les archives <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />
B. Copie dans un manuscrit du XIIe siècle provenant <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: Paris, BN, ms. lat.<br />
1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s actes transcrits vers le milieu du XII e siècle), f. 116v.<br />
C. Extrait du XVIIe siècle d’après “<strong>de</strong>s copies escrites en parchemin lune asuite <strong>de</strong> lautre”: Doat<br />
128, f. 309v-310r *** faux !<br />
Indiqué: Jaffé 6821.<br />
Edition: Bibliotheca Clun. col. 573-574; Mansi, 21, p. 208; Migne, PL ...., col. 1164-1166.<br />
B.<br />
Calixtus episcopis, servus servorum Dei, charissimo in Christo filio Pontio Cluniacensi abbati, ejusque<br />
successoribus regulariter substituentis in perpetuum.<br />
Religionis monasticæ mo<strong>de</strong>rnis temporibus speculum, et in Galliarum partibus documentum, Beati<br />
Petri Cluniacense monasterium, ab ipso suæ fundationis exordio sedi apostolicæ in jus proprium est<br />
oblatum. Proin<strong>de</strong> Patres nostri sanctæ recordationis Joannes XI, item Joannes XII, Agapitus II,<br />
Benedictus VI, item Benedictus VII, Leo VII, item Leo IX, Gregorius VI, item Gregorius VII,<br />
Alexan<strong>de</strong>r II, Stephanus, Victore III, Urbanus II, Paschalis II et Gelasius II, Ecclesiæ Romanæ<br />
pontifices, locum ipsum singularis dilectionis ac libertatis prærogativa donarunt, et universa ei<br />
pertinentia privilegiorum suorum sanctionibus muniverunt.<br />
Statutum est enim ut omnes ecclesiæ, coemeteria, monachi et laici universi infra terminos habitantes<br />
qui sunt a rivo <strong>de</strong> Salnai, et ab ecclesia Rusiaci, et cruce <strong>de</strong> Lornant, a termino quoque molendini <strong>de</strong><br />
Tornasach, per villam quæ dicitur Varentiæ, cum nemore Burseio, a termino etiam qui divitur Perois, ad<br />
rivam usque ad Salnai, sub apostolicæ tantum sedis jure ac tuitione permaneant. Neque ipsi Cluniacensis<br />
loci presbyteri, aut etiam parochiani, ad cujuslibet, nisi Romani Pontificis et Cluniacensis abbatis,<br />
cogantur ire synodum vel conventum. Sane pro abbatis, monachorum seu clericorum infra prædictos<br />
terminos habitantium ordinatione, pro chrismatis confectione, pro sacri olei, ecclesiarum, altarium et<br />
coemeteriorum consecratione, Cluniacense monasterium, quem maluerit, antistitem convocet.<br />
Cluniacenses monachos, ubilibet habitantes, nulla omnimodo persona, præter Romanum Pontificem,<br />
et legatum qui ad hoc missus fuerit, excommunicet aut interdicat. Porro si monachus, clericus, aut laicus,<br />
sive cujuslibet ordinis professionisve persona, nisi forte certa <strong>de</strong> causa excommunicata sit,<br />
Cluniacensium claustrorum mansiones elegerit, absque contradictione alicujus suscipiatur, et quæ <strong>de</strong> suo<br />
jure attulerit, libere a monasterio habeatur. Altaria, coemeteria, et <strong>de</strong>cimæ Cluniacensium monachorum<br />
et quæcumque juris eorum sunt, a nemine auferantur vel minuantur. De monachis aut monasteriis<br />
Cluniacensibus, nulli episcoporum, salvo juro canonico, si quod in eis habent, liceat judicare, sed ab<br />
abbate Cluniacensi justitia requiratur. Quam si apud eum invenire nequiverit, ad se<strong>de</strong>m apostolicam<br />
recurratur.<br />
In abbatiis, quæ cum suis abbatibus ordinationi Cluniacensis monasterii datæ sunt, vi<strong>de</strong>licet Sancti<br />
Martialis Lemovicensis, Sancti Eparchi Engolismensis, Monasterii Novi Pictavis, Sancti Joannis<br />
Angeliacensis, monasterii Lesatensis, Moysiacensis, Figiacensis, et Sancti Ægydii Nemausensis; in<br />
Arvernia, Mausiacensis, Tiarnensis, Menacensis; in episcopatu Eduensi, Vizeliacensis; in<br />
Antissiodorensi, Sancti Germani; in Cameracensi, Hunoldi Curtis; in Rothomagensi, abbatia apud<br />
Pontisaram; in Tarvanensi, Sancti Bertini et Sancti Wimari; in Italia, Sancti Benedicti super Padum, sine<br />
Cluniacensis abbatis præcepto nullatenus eligant.<br />
Pro altaribus et ecclesiis sive <strong>de</strong>cimis vestris, nulli episcoporum facultas sit, gravamen aliquod vobis<br />
aut molestias irrogare. Sed sicut eorum promissione quædam ex parte, quædam ex integro habuistis, ita<br />
295
et in futurum habeatis. Ecclesiarum vestrarum <strong>de</strong>cimas, quæ a laicis obtinentur, si secundum Deum<br />
eorum potestati subtrahere vestræ religionis reverentia poterit, ad vestram et pauperum gubernationem<br />
vobis liceat possi<strong>de</strong>re. Decimas laborum vestrorum, pro quibus tam vos quam alios monasticæ religionis<br />
viros inquietare episcopi consueverunt, illorum vi<strong>de</strong>licet, quod dominicaturas appellant, qui vestro<br />
sumptu a monasteriis, et cellæ vestræ clientibus excoluntur, sine omni episcoporum et episcopalium<br />
ministrorum contradictione <strong>de</strong>inceps quietius habeatis, qui vestra peregrinis fratribus et pauperibus<br />
erogatis. Ecclesiæ omnes, quæ ubilibet positæ sunt, seu capellæ vestræ et coemeteria, libera sint, et<br />
omnis exactionis immunia, præter consuetam episcopi paratam, et justitiam in presbyteros, si adversus<br />
sui ordinis dignitatem offen<strong>de</strong>rint. Liceatque vobis seu fratribus vestris, in ecclesiis vestris presbyteros<br />
eligere, ita tamen ut ab episcopis vel ab episcoporum vicariis animarum curam absque venalitate<br />
suscipiant. Quam si committere illi (quod absit !) ex pravitate voluerint, tunc presbyteri, ex apostolicæ<br />
sedis benignitate, officia celebrandi licentiam consequantur. Ecclesiarum vestrarum consecrationes si<br />
dioecesani episcopi gratis noluerint exhibere, a quolibet catholico suscipietis episcopo. Nec cellarum<br />
vestrarum ubilibet positarum fratres, pro qualibet interdictione vel excommunicatione, divinorum<br />
officiorum suspensionem patiantur, sed tamen monachi ipsi, quam famuli eorum, et qui se professionis<br />
monasticæ <strong>de</strong>voverunt, clausis ecclesiarum januis, non admissis dioecesanis, divinæ servitutis officia<br />
celebrent, et sepulturæ officia peragant.<br />
Percussuram quoque proprii numismatis vel monetæ, quandocunque vel quandiu vobis placuerit,<br />
habeatis.<br />
Hæc igitur omnia, sicut a nostris præ<strong>de</strong>cessoribus constituta sunt, ita et nos auctoritate apostolicæ<br />
constituimus, et præsentis privilegii <strong>de</strong>creto confirmamus.<br />
Præterea, fili in Christo Ponti, quem nos in Viennensis ecclesiæ positi regimine, nostris per Dei<br />
gratiam manibus in abbatem consecravimus, et personam tuam, et locum cui Deo auctore præsi<strong>de</strong>s, totis<br />
dilectionis visceribus amplectentes, et quieti vestræ attentius provi<strong>de</strong>ntes, hæc adjicienda censuimus, ut<br />
abbatiarum vestrarum electis, nullus episcoporum sine commendatitiis Cluniacensis abbatis litteris,<br />
consecrationis vel ordinationis manus imponat. Alioquin et consecrator, tanquam constitutionis<br />
apostolicæ prævaricator, graviori subjaceat ultioni, et consecrati electio sive ordinatio, donec apostolicæ<br />
sedi et ejus Cluniacensi monasterio satisfiat, irrita habeatur.<br />
Porro presbyteris parochialium ecclesiarum Sanctæ Mariæ et Sancti Odonis Cluniacensium, ejiciendi<br />
et suscipiendi in ecclesiam ex antiqua consuetudine poenitentes et nuptiales chartas faciendi, licentiam<br />
indulgemus. Prohibentes tam Matisconensem episcopum, quam et alios super hoc vel super aliis, quæ<br />
statuta sunt vobis molestias irrogare. Si quis igitur ausu temerario ......etc.<br />
Ego Calixtus catholicæ Ecclesiæ episcopus, subscripsi.<br />
Datum Valentiæ, per manum Chrysogoni Sanctæ Romanæ Ecclesiæ diaconi cardinalis ac<br />
bibliothecarii, VIII Kalendas Martii, indictione XIII, Incarnationis Dominicæ anno pontificatus autem<br />
Domini Calixti II papæ, anno secundo.<br />
296
211.<br />
[vers 1120] 1<br />
Donations au prieuré du Ségur par Bégon et Estève <strong>de</strong> Montirat.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 131, f. 306r-307r.<br />
Edition: Cabié, p. 29, pièce T; Brunel, n. 22.<br />
B.<br />
Breve <strong>de</strong> honore quem <strong>de</strong>dit Bego <strong>de</strong> Monteirato 2 et sa mulier e sei efant.<br />
Donerunt illa medietate <strong>de</strong> illo alo<strong>de</strong> <strong>de</strong>l mas <strong>de</strong> Monte Calvy o melius illi habebat a Domino Deo et<br />
Sancta Maria et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, in loco Securus, in manu Guillelmi, prior <strong>de</strong>l<br />
Segur. Et fecit se monachus Bego.<br />
Raimuni <strong>de</strong>l Fai. S. Petro Bernat, et Bernart Peiro, capella.<br />
Esteves <strong>de</strong> Montirat donet la sua part <strong>de</strong>l bosc <strong>de</strong> la Deveza 3 omelh lai Amanila tenia ni om <strong>de</strong> lui, et<br />
Duranta <strong>de</strong>l Cercofols et sos efants et sas efantas e tota lor tenensa o mells i la avia ni la tenia, pro anima<br />
et pro animas parentum suorum. Et fecit se sepelire in loco Seguri.<br />
Iste donus fuit factus in manu W[illelmi], prioris <strong>de</strong>l Segur.<br />
S. Raimun<strong>de</strong>l et per ipsa convenientia donet o Peire Bernarts et lau<strong>de</strong>t. S. W. <strong>de</strong> Montirat et Ugo <strong>de</strong><br />
Montirat et Bernard Peiro et a .... <br />
1 Datation d’après Cabié et Brunel.<br />
2 Montirat (Tarn, arr. Albi, canton Monestiés).<br />
3 La Devèze, lieu-dit à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Ségur, ou bien: Les Devèzes, à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Saint-Christophe.<br />
297
212.<br />
[vers 1120] 1<br />
Notices sur la délimitation du dîmaire <strong>de</strong> Saint-Pierre et Saint-Germain <strong>de</strong> Livron.<br />
A. Original: ADTG, G 633 (Andurandy 5226).*<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5226.<br />
A.<br />
NOVERINT tam presentes quam futuri, que lo <strong>de</strong>imes es a Sancti Petri 2 e a Sant Germa a los<br />
endomengatz, aisi co esta la garriga Raino <strong>de</strong> Livro e esta Camps Dozas, 3 e’n va teirals drei a<br />
l’Albenqueta, e’n va dreit el Poig <strong>de</strong> l’Ac Guile, 4 e dreit en Bosc Raustit, 5 e’n va cab val dret e la carrera<br />
<strong>de</strong> Cananelas, 6 e l’ortal <strong>de</strong> Genolac que es el coforc <strong>de</strong> las carreras, e aisi co la carreira ne va dreit en<br />
Estorz Vaca. 7 (autre encre) Es lo <strong>de</strong>imes vas la vila <strong>de</strong> Livro. (<strong>de</strong>ux mots grattés) <strong>de</strong> Camp Engeler.<br />
Isarnz Raines et Folc, suus frater, e Ramunz Durantz et Dai<strong>de</strong> d’Anteiag <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Domino Deo et<br />
sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco <strong>de</strong>cimum <strong>de</strong> Clopvanner, vi<strong>de</strong>nte Geraldo Ysarno <strong>de</strong> la Garriga, Durant<br />
Guiral <strong>de</strong> Livro, Bernat Vital monacho, qui hoc donum recepit.<br />
Del mas <strong>de</strong> Comba Bertral 8 es lo <strong>de</strong>imes Sant Germa e’l parrochianatques que a ęcclesia aperte, e so<br />
proferent e sa caritat et suas vigilias.<br />
Del mas <strong>de</strong> Sollinag 9 similiter, aisi quo va la strada que moi <strong>de</strong> Genebreira 10 usque e la strada que<br />
moi <strong>de</strong> Bort Nag e’n va <strong>de</strong> a la Nauda 11 e dreit a Livro, on milz i es, es lo <strong>de</strong>imes <strong>de</strong> Sancti Petri e <strong>de</strong><br />
Sant Germa <strong>de</strong> Livro.<br />
1 Datation d’après Brunel: écriture du début du XII e siècle. Les personnes citées dans le texte appartiennent aussi au début <strong>de</strong><br />
ce siècle.<br />
2 Saint-Pierre <strong>de</strong> Livron (commune <strong>de</strong> Caylus): voir Moulencq, t. 2, p. 346-348.<br />
3 Peut-être Campcessal, lieu-dit au sud-est <strong>de</strong> Barroustit.<br />
4 Puy <strong>de</strong> l’Oule, Puy <strong>de</strong> Loule, lieu-dit à 3,5 km au nord-ouest <strong>de</strong> Lacapelle-Livron. – Les lieux-dits mentionnés dans cette<br />
charte se retrouvent à l’ai<strong>de</strong> d’un plan cadastral du 12 Floréal an XII: ADTG, P 25.<br />
5 Barroustit, lieu-dit à 1,5 km au nord-ouest <strong>de</strong> Lacapelle-Livron, au bout du “chemin <strong>de</strong> Barroustit”.<br />
6 Chemin <strong>de</strong> Canareille, à 1,5 km à l’ouest <strong>de</strong> Lacapelle-Livron. – Canarellies, lieu-dit à 2,5 km au nord <strong>de</strong> Saint-Pierre-<br />
Livron.<br />
7 Il s’agit du lieu-dit Estourno Baquo, et du chemin <strong>de</strong> la Combe <strong>de</strong> l’Estouno Baquo (Lestournobaquo), à la limité <strong>de</strong> la<br />
commune <strong>de</strong> Lacapelle-Livron.<br />
8 Soit Combals, au nord-ouest <strong>de</strong> Lacapelle-Livron, soit Combal ou Cubet, sur la commune <strong>de</strong> Caylus, à côté <strong>de</strong> Rigal.<br />
9 Salvagnac ?, à 1,5 km au sud-est <strong>de</strong> Lacapelle-Livron.<br />
10 Génebrières, lieu-dit à 5 km au nord-ouest <strong>de</strong> Caylus.<br />
11 La Nauze, lieu-dit à 2 km au sud-est <strong>de</strong> Saint-Pierre-Livron.<br />
298
213.<br />
[vers 1115/1120]<br />
Donation par Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou <strong>de</strong> divers biens.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 1r.<br />
C. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong> moitié du XII e siècle: ADTG, G 571<br />
(Andurandy 5799).<br />
D. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 131, f. 289r-290v.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 172-173.<br />
Note: datation d’après Müssigbrod.<br />
B.<br />
Notum sit tam presentibus quam futuris, quod Raimundus Bernardi <strong>de</strong> Gandalor et uxor ejus et filius<br />
ipsius similiter Raimundus Bernardi cognominatus, pro animarum suarum et parentum re<strong>de</strong>mptione<br />
<strong>de</strong><strong>de</strong>runt Deo et sanctis apostolis Petro et Paulo Moysiacensis monasterii, necnon monachis ibi<strong>de</strong>m Deo<br />
servientibus, illam terram quę est ad portam ipsorum monachorum, sicuti partitur cum fevo illorum<br />
militum qui cognominantur <strong>de</strong> la Valeta, 1 necnon pratum cum omni palu<strong>de</strong> usque ad domum Bernardi<br />
Texendarii, sive artigam illam ubi Deus<strong>de</strong>t Boers habitat, cum una pertica nemoris un<strong>de</strong> sepiantur prata<br />
in jamdicta palu<strong>de</strong> peracta. Et accepit Raimundus Bernardi pro hac donatione ab Arnaldo Guillelmi tunc<br />
operario unum equm precio viginti solidorum. Hanc vero donationem fecit ipse cum jam dicta uxore sua<br />
et filio super altare beatorum martirum Fabiani et Sebastiani, 2 vi<strong>de</strong>nte Rainaldo <strong>de</strong> Gandalor. Excepto si<br />
ipse Raimundus Bernardi in jamdicta palu<strong>de</strong> ortum vel pratum construere voluerit, cum consilio<br />
monachorum licentiam agendi habeat.<br />
* * *<br />
Preterea, multo jam temporis spacio evoluto, sepedictus Raimundus Bernardi, cum uxore sua, pro<br />
re<strong>de</strong>mptione animę suę, parentumque suorum, <strong>de</strong>dit Deo et sanctis apostolis Petro et Paulo<br />
Moysiacensis monasterio et habitatoribus ipsius loci, sex sestairadas <strong>de</strong> illo saltu qui dicitur <strong>de</strong>l Broill,<br />
ad mensuram moysiacensem, et illam terram totam cum nemore quę fuit Witardo <strong>de</strong> Sancta Liberata, et<br />
juxta illam <strong>de</strong> illo bosco qui dicitur <strong>de</strong>l Ramet, tantum quantum potest seminari uno modio tritici.<br />
Hoc autem factum cum consilio Ugonis <strong>de</strong> Sancto Andrea, hoc tamen pacto, ut ipse accipiat terram<br />
modiadam ejus<strong>de</strong>m saltus per Valentiam, que heres erat ipsius nemoris.<br />
Testis hujus rei est Willelmus Oddo <strong>de</strong> Villa Caslana.<br />
Pro hac vero donatione, Arnaldus Villelmi <strong>de</strong> opere <strong>de</strong>dit Raimundo Bernardi unum equm, qui etiam<br />
ita firmiter hoc donum accepit, ut sine aliqua occasione monachi jam dicti monasterii teneant et<br />
possi<strong>de</strong>ant in perpetuum.<br />
Signum Raimundi filii Arnaldi <strong>de</strong> Varazag. Signum Bernardi <strong>de</strong> Cruce.<br />
1 Lavala<strong>de</strong>, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin, au bord du Tarn.<br />
2 Fabien et Sébastien, patrons <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Gandalou.<br />
299
214.<br />
[1110/1120]<br />
Arbitrage rendu par Aimeric, vicomte <strong>de</strong> Narbonne, attribuant l’alleu <strong>de</strong> Palaciolo au prieuré <strong>de</strong><br />
Sallèles-d’Au<strong>de</strong>.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 131, f. 308r-309v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6317.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 281-282.<br />
B.<br />
Hæc est scriptura rememorationis <strong>de</strong> donatione quam fecit Raimundus cognomine Berengarius.<br />
Manifeste enim est quod Raimundus cognomine Poncius, qui fuit unus ex militibus Salellæ 1 castri,<br />
donavit et laxavit, propter remedium animæ suæ et remissionem peccatorum suorum, Domino Deo et<br />
Genitrici ejus<strong>de</strong>m Dei Mariæ, alo<strong>de</strong>m quod habebat vel habere vi<strong>de</strong>batur in terminio villæ quæ vocatur<br />
Palaciolo. Quod alo<strong>de</strong>m postea Raimundus cognomine Berengarius <strong>de</strong> castri Crusii 2 per vim abstulit<br />
ecclesiæ Sanctæ Dei Genitricis Mariæ, quæ est constructa ad honorem ipsius in villa quæ dicitur Salella,<br />
et ipsum jamdiu tenuit, donec querimonia facta est ad potestatem domni Aimerici vicecomitis Narbonæ<br />
ab Begone priore ecclesiæ prædictæ. Ille vero vicecomes placitum constituit, ad quod priorem et ipsum<br />
Raimundum venire fecit, et interrogavit ipsum Raimundum quare hoc faciebat. Ad hæc respondit<br />
Raimundus responsa quæ non fuerunt vera nec congrua. Hoc audiens, potestas judicavit illum, cum aliis<br />
judicatoribus, malefecisse contra ecclesiam, et ibi fecit eum guirpire ipsum alo<strong>de</strong>m ecclesiæ prædictæ, et<br />
ad monachos ibi<strong>de</strong>m Deo servientes totum et ab integro, absque ulla reservatione, sine engan.<br />
S. domini Aimerici, Narbonæ vicecomitis, ante cujus præsentiam hæc guirpitio fuit facta. Et hoc<br />
vidit et audivit Armandus <strong>de</strong> Crusii. Sig+ domni Berengarii abbatis Vallesigarii. Sig+num Nisesimus.<br />
Sig+num Bernardi Poncii modo. 3 Sig+num Poncii Willelmi monachi. Sig+num Petri Raimundi <strong>de</strong> Illa<br />
Salella. Sig+num Berengarii Raimundi <strong>de</strong> Illa Salella. Sig+num Raimundi Sigfredi <strong>de</strong> Alarig. 4 Sig+num<br />
Stephani Udalgerii. Sig+num Aimelii <strong>de</strong> Prulias. 5 Sig+num Petri <strong>de</strong> Auriag. 6 Sig+num Raimundi Basilii.<br />
Sig+num Guillelmi Raymundi <strong>de</strong> Illa Retorta. 7 Sig+num Geraldi <strong>de</strong> Illa Retorta. Sig+num Begoni<br />
prioris, qui hoc vidit et audivit, et hoc rogatus scripsit. Omnes isti suprascripti, et alii quamplures<br />
guirpitionem istam vi<strong>de</strong>runt ac audiverunt. Sig+num Poncii Stephani <strong>de</strong> Illa Salella.<br />
1<br />
Sallèles-d’Au<strong>de</strong> (Au<strong>de</strong>, arr. Narbonne, canton Ginestas).<br />
2<br />
Crusy, à 10 km au nord <strong>de</strong> Sallèles.<br />
3<br />
Lisez: monachi.<br />
4<br />
Alarig, ruines d’un château sur la commune <strong>de</strong> Barbaira (Au<strong>de</strong>, arr. Carcassonne, canton Capendu).<br />
5<br />
Prouille, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Fanjeaux (Au<strong>de</strong>, arr. Carcassonne, ch.l.c.).<br />
6<br />
Ourjac, hameau sur la commune <strong>de</strong> Saint-Colombe-sur-l’Hers (Au<strong>de</strong>, arr. Limoux, canton Chalabre).<br />
7<br />
Laredorte (Au<strong>de</strong>, arr. Carcassonne, canton Peyriac-Minervois).<br />
300
215.<br />
[vers 1110/1120] 1<br />
Oblation <strong>de</strong> Géraud <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem et engagement <strong>de</strong> ses droits sur les <strong>de</strong>ux tiers <strong>de</strong><br />
l’église <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem. – Oblation d’Oddon <strong>de</strong> Glatens et engagement <strong>de</strong> ses droits sur le<br />
tiers <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Notre-Dame d’Alem<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “un grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux costes, contenant<br />
dautres actes”: Doat 131, f. 278r-281r.<br />
Bibliographie, édition et traduction: Régis <strong>de</strong> la Haye, La plus ancienne mention <strong>de</strong> Notre-Dame<br />
d’Alem, in: BSATG 129 (2005), p. 7-13.<br />
B.<br />
Sciant omnes atque certissime cognoscant in quorum manibus hæc scriptura pervenerit, quique eam<br />
perlegere poterint, quod ego Geraldus dictus <strong>de</strong> Sancta Maria <strong>de</strong> Erma, pro salute animæ meæ et<br />
omnium parentum meorum, ean<strong>de</strong>m ecclesiam, duas vi<strong>de</strong>licet partes <strong>de</strong> omnibus rebus ecclesiasticis,<br />
sicut ego vel antecessores mei melius visi sumus habere vel possi<strong>de</strong>re, ita totum mitto in pignus Domino<br />
Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco, et monachis ibi<strong>de</strong>m habitantibus, per ducentos solidos Aginnensis<br />
monetæ, pro eo ut me monachum faciant, quod et fecerunt, et sepeliant.<br />
Sed et ego, Oddo <strong>de</strong> Gletenx et Cotonus frater meus, necnon et ego Arnaldus <strong>de</strong> Varazag et<br />
Raimundus frater meus, una cum consilio amicorum et parentum meorum hanc ipsam impignorationem<br />
quam prædictus Geraldus consobrinus noster facit, laudamus, ean<strong>de</strong>mque authoritate nostra firmamus, et<br />
insuper illam tertiam partem totius <strong>de</strong>cimæ ejus<strong>de</strong>m ecclesiæ, sicut ad nos pertinere per successionem<br />
parentum nostrorum vi<strong>de</strong>batur, similiter impignoramus sancto Petro et monachis, per centum solidos<br />
Aginnensis monetæ.<br />
Quod si forte contigerit, ut aliquis ex propriis parentibus nostris, pro se ipso et non pro alio aliquo<br />
homine, hanc ean<strong>de</strong>m pignoram redimere voluerit, hoc modo <strong>de</strong>bet facere ut scilicet illos primos<br />
ducentos solidos reddat insimul in festivitate Omnium Sanctorum, ipsa die aut certæ octo dies antea si<br />
voluerit, aut octo postea. Si autem ita non fecerit, non poterit redimere nisi <strong>de</strong> festivitate Omnium<br />
Sanctorum in aliam similiter festivitatem, simili etiam modo. Et <strong>de</strong> centum aliis solidis laudamus atque<br />
firmamus ut supradicto termino, et lege qua supra reddantur.<br />
Si vero contigerit aut superius memorata Aginnensis moneta mutetur, ita redditio <strong>de</strong>nariorum<br />
compensetur ut marcus argenteus pro solidis triginta reddatur, aut si hoc facere noluerint redimentes,<br />
reddant supradictos ducentos vel etiam centum solidos ex meliori moneta, quæ in hac Moisiacensi villa<br />
publice percurrit.<br />
Testes autem prædictæ impignorationis scilicet ducentorum solidorum sunt hi: Bernardus <strong>de</strong> Gletenx,<br />
Willelmus <strong>de</strong> Oxima, Raimundus Guillelmi <strong>de</strong> Moisiaco, et Raimundus Bernardi <strong>de</strong> Gandalor; scilicet et<br />
testes centum solidorum fuerunt hi: Raimundus Guillelmi <strong>de</strong> Moysiaco, et Romeus <strong>de</strong> Meissones.<br />
Hoc autem factum est in manu Begoni, prioris, et Bernardi, cellararii majoris.<br />
Autre engagement<br />
Post non multum vero temporis, ego prædictus Oddo, extrema <strong>de</strong>tentus infirmitate corporis,<br />
convocatis monachis Moisiacensibus, parentibus etiam atque amicis familiaribus, pro salute animæ meæ<br />
et pro habitu monachi quem a meo libenti suscipio, mitto in pignus Deo et sancto Petro ac loco Moisiaco<br />
ipsam domum, quæ est juxta vel ante prædictam ecclesiam, quæ domus vulgo Sala vocatur, pro centum<br />
solidis, et hoc cum consilio ac voluntate fratris mei Cotonis aliorumque amicorum meorum, sub<br />
1 Eléments <strong>de</strong> datation: Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1105 à 1115/20; Bégon est<br />
mentionné comme prieur <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1109 à 1114; Bernard est cellérier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en 1110.<br />
301
præsentia etiam ac testimonio ipsius fratris mei, et Bernardi monachi alteriusque Bernardi similiter<br />
monachi, aliorumque multorum qui adherant.<br />
Quam si aliquis ex parentibus meis redimere voluerit, faciat lege qua supra termino memorato, sin<br />
aut aliter nullomodo. 1<br />
1 Eléments <strong>de</strong> datation: un Willelmus <strong>de</strong> Oxima (Guillaume d’Esmes) figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1129 à 1135;<br />
Arnaud <strong>de</strong> Varazac figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1114 à 1115/35; Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou figure dans les<br />
chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1105 à 1115/20; Bégon, prieur <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, est cité <strong>de</strong> 1109 à 1114; Bernard, cellérier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, est<br />
cité en 1110. Une fourchette “vers 1110/1120” convient à toutes les personnes citées dans cet acte.<br />
302
216.<br />
1122, dimanche 1 er octobre<br />
Charte <strong>de</strong> fondation <strong>de</strong> la sauveté <strong>de</strong> Saint-Sardos, par la donation par Arnaud Raimond <strong>de</strong><br />
Borrel, faite au monastère <strong>de</strong> Sarlat, du fief <strong>de</strong> Grassunas et <strong>de</strong>s églises <strong>de</strong> Saint-Germain et Saint-<br />
Simplicien <strong>de</strong> Pleus.<br />
A.<br />
A. Original <strong>de</strong> la première version: ADTG, G 697 (Andurandy 5963).<br />
B. Original <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong> version: ADTG, G 759 (Andurandy 7190).<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 129, f. 1r-4v (d’après A).<br />
D. Analyse du XVIII e siècle <strong>de</strong> la première version: Andurandy 5963.<br />
E. Analyse du XVIII e siècle <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong> version: Andurandy 7190.<br />
Edition: Bulletin <strong>de</strong> la Société Historique et Archéologique du Périgord. Chartier <strong>de</strong> Sarlat, XI<br />
(1884).<br />
Traduction et commentaire: André Dupuy, La Lomagne, n° 7 (1993), p. 410-412.<br />
Mundi ruinis jam crebrescentibus cum juxta Domini dictum: Habundante iniquitate karitas multorum<br />
refrigescere vi<strong>de</strong>atur, 1 apostoli Pauli admonicio observanda est, qua dicit: Dum tempus est operemur<br />
bonum, ad omnes, maxime autem ad domesticos fi<strong>de</strong>i, 2 et secundum beati et sapientis viri dictum: Omne<br />
quod secundum presens seculum laboramus vix usque ad mortem sufficit, quod autem pro eterna vita<br />
agitur etiam post mortem servatur,<br />
igitur in Christi nomine, ego Arnaldus Raimundi <strong>de</strong> Borrel, cum filiis meis Bernardo Alacri et<br />
Willelmo Raimundi, cum consilio et voluntate Bernardi <strong>de</strong>l Gua, et fratris sui Raschaz, et omnium<br />
parentum et amicorum meorum, pro remedio anime mee, et omnium propinquorum meorum, dono et<br />
concedo Domino Deo et Sancto Sacerdoti Sarlatensi, et abbati Arnaldo et Aimerico monacho, et<br />
omnibus monachis in monasterio Sarlatensi Deo servientibus, tam presentibus quam futuris, quoddam<br />
alodium meum quod vocatur Grassunas, 3 totum ab integro, sine aliqua retentione, tali tenore ut sicut ego<br />
possi<strong>de</strong>bam illud quietum ac nullo contradicente, sic et illi possi<strong>de</strong>ant, neque habeat potestatem aliquis<br />
ex projenia mea ab hodierno die aliquit ibi exigere aliquo modo vel aliqua occasione.<br />
Et volo ac <strong>de</strong>precor ut a æcclesia construatur in predicto alodio, in honore Domini nostri Ihesu Christi<br />
et Beate Dei Genitricis Marie, et beatorum apostolorum Petri et Pauli, b et Sancti Sacerdotis, c et omnium<br />
sanctorum Dei.<br />
Hoc donum vero facio, ut cruces hac <strong>de</strong> causa in alodio ipso <strong>de</strong>fixe <strong>de</strong>monstrant et <strong>de</strong>terminant.<br />
Dono etiam ego Arnaldus Raimundi, et filii mei, et concedo duas ęcclesias contiguas huic alodio,<br />
vi<strong>de</strong>licet Pleus, quę est <strong>de</strong>dicata in honore Sancti Simplicii, et ecclesiam Sancti Germani, cum omnibus<br />
pertinentiis ecclesiarum, scilicet <strong>de</strong>cimis, primiciis, cimiteriis, et omnibus ecclesiasticis.<br />
Iuxta ecclesiam <strong>de</strong> Pleus, dono simili modo bonam culturam ad victum monachorum, qui ęcclesiam<br />
<strong>de</strong> Gressunas <strong>de</strong>cantaverint. Dono etiam silvam quę est juxta ęcclesiam Sancti Germani totam, tali vero<br />
convenientia, ut tam monachi quam ego vestiamus silvam, et habeam medietatem ego <strong>de</strong> omnibus<br />
quęcumque exierint <strong>de</strong> silva, et ipsi monachi medietatem.<br />
1 D’après Matthieu 24,12.<br />
2 Galates 6,10.<br />
3 Grassunas: toponyme inconnu. Il s’agit sans doute du nom d’origine <strong>de</strong> Saint-Sardos.<br />
303
Eo<strong>de</strong>m modo, Falquetus 1 omne quod in hac terra quęrebat, cum consilio Arnaldi <strong>de</strong><br />
Brunio Monte, <strong>de</strong>dit.<br />
Hoc autem donum factum et firmatum est a me et a filiis meis palam et in presentia proborum<br />
virorum, in manu domni Emelii Tholosani episcopi laudantibus et confirmantibus domno Willelmo<br />
Lactorensi episcopo, Aichardo Tholosę sedis preposito, Raimundo Arnaldi, in cujus archidiaconatu<br />
predictum alodium esse vi<strong>de</strong>tur.<br />
Donavit etiam Raimunda, uxor Viviani <strong>de</strong> Bona Villa, medietatem <strong>de</strong>cimi <strong>de</strong> ecclesia <strong>de</strong> Cadilano d<br />
prenominato loco <strong>de</strong> Grassunas. Et hoc donum confirmaverunt Arnaldus <strong>de</strong>l Pi, et Raimundus Bernardi<br />
consobrini predicte dominę, <strong>de</strong> quibus tenebat hoc feodum.<br />
Simili modo Vivianus vir predictę dominę omnia quę in Bartam Canutam 2 habere vi<strong>de</strong>batur predicto<br />
loco <strong>de</strong>dit totum ex integro. e<br />
Facta est carta ista anno ab Incarnatione Domini M.C.XX.II, inditione I, epacta XX.II, concurrens<br />
VII, <strong>de</strong>cem novenalis XXIIII. Dies autem quo hęc facta sunt, dies dominica, kalendas Octobris, luna<br />
XXVII, presi<strong>de</strong>nte Katedrę Romanę Calixto papa II, Francorum regnum gubernante rege Ludovico. f3<br />
S. Walterio g 4 vicecomite. S. Arnaldo Oddonis . 5 S.<br />
Montarsino . 6<br />
Ego Emelius Tholosanus episcopus, cum consilio et voluntate Aichardi prepositi Sancti Stephani, et<br />
Raimundi Arnaldi archidiaconi, et omnium clericorum Tholosanę sedis, donationem quam fecit<br />
Arnaldus Raimundi <strong>de</strong> alodio suo, et <strong>de</strong> ęcclesiis duabus scilicet Sancti Germani et ęcclesia <strong>de</strong> Pleus, et<br />
insuper ęcclesiam <strong>de</strong> Cadalano, et quartum quod me attinet ipsarum ęcclesiarum, dono et confirmo<br />
Domino Deo et Sancto Sacerdoti, et domno Arnaldo abbati Sarlatensi et Aimerico monacho, et omnibus<br />
monachis in monasterio Sarlatensi Deo servientibus, tam presentibus quam futuris. Insuper, quicquid<br />
predictus abbas et monachi eorumque successores loco Sarlatensi in episcopato meo adquirere, salvo<br />
jure justicię, potuerint, libere habeant ac possi<strong>de</strong>ant, fulti auctoritate mea, et sancte sedis Tholosanę<br />
clericorum. i<br />
__________<br />
a. ut] ut B – b. Pauli et] Pauli, et Symonis et Judę et in honore B – c. Sacerdotis]<br />
Sacerdotis et beatissimę Mundanę matris ejus, et Sancti Benedicti B – d. Cadilano ....?] Cadilano quę est consecrata in honore<br />
Beatę Genitricis MARIE, cum medietate <strong>de</strong>cimi huic ecclesię pertinenti. Et hoc donum fecit predicta domina cum consilio<br />
Artmanni <strong>de</strong>l Pi et Raimundi Bernardi, qui sunt consobrini ejus <strong>de</strong> quibus hoc tenebat feodum, qui etiam propriis manibus<br />
firmaverunt B – e. omnia ... integro] <strong>de</strong>dit omne <strong>de</strong>cimum, quod <strong>de</strong> Barta Canuta exierit, supradicto loco. B – f. rege Ludovico]<br />
Ludovico rege, in Tolosa Hil<strong>de</strong>fonso comitante, et Amelio episcopante. B – g. Walterio] Galterii vicecomitis B – h. Argovallo]<br />
Argovalle, et aliorum multorum. B – i. Ego Emelius ... Tholosanę clericorum omm. B<br />
1 Interpolé.<br />
2 Barthe Canu<strong>de</strong>, lieu-dit à l’est <strong>de</strong> Saint-Sardos.<br />
3 La date proprement dite se rapporte à 1122; indiction, épacte et concurrente se rapportent à 1123.<br />
4 Interpolé.<br />
5 Interpolé.<br />
6 Interpolé.<br />
304
217.<br />
1123, 27 mars<br />
Donation par les frères Richard Fizon et Rainald, et par Raimond Bernard, leur neveu, <strong>de</strong><br />
l’honneur <strong>de</strong> Causac, sur la Garonne, et d’une île.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie sur une feuille détachée d’un cartulaire <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong> moitié du XII e siècle: ADTG, G 571<br />
(Andurandy 5799).<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5799.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 173-174.<br />
B.<br />
Noverint omnes homines tam presentes quam futuri, quod duo fratres Ricardus Fizo et Rainaldus, et<br />
Raimundus Bernardi, nepos eorum, donaverunt in alodium quendam honorem, qui dicitur Kausac, 1<br />
Domino Deo et sanctis Petro et Paulo, et domno Rotgerio Moysiacensis cenobii abbati, universisque<br />
monachis non solum presentibus verum eciam futuris, proprie tamen et nominatim domno Arnaldo<br />
Guillelmi <strong>de</strong> opera, ad cujus obędienciam ipse honor pertinet, et ceteris fratribus illuc Deo servientibus<br />
in perpetuum.<br />
Honor vero talis est: quedam condamina et quoddam cabeth <strong>de</strong> Garonna, et quedam insula que se<br />
tenent <strong>de</strong> Belve<strong>de</strong>r usque ad terram Guillelmi Petath, et tres casales usque ad quendam gurgitem, et <strong>de</strong><br />
ipso gurgite similiter omnia quę illorum erant vel recte donare potuerant.<br />
Hoc siqui<strong>de</strong>m domni predicti tres parentes cum omni libertate et absque omni retentatione fecerunt,<br />
cum tali conditione ut si aliquando nepos eorum, Raimundus Bernardi vi<strong>de</strong>licet, monachum se facere<br />
voluisset, prefatus Arnaldus Guillelmi omnia sibi necessaria scilicet donare <strong>de</strong>buisset.<br />
Facta carta anno ab Incarnatione Domini nostri Ihesu Christi M°.C°.XX.III°., VI Kalendas Aprilis,<br />
regnante Ludovico Francorum rege, Willelmo existente Caturcensi episcopo. 3<br />
Signum Ugo <strong>de</strong> Sancto Andrea. Signum Gauzfredus hospitalerius <strong>de</strong> manica. Signum Willelmus L.<br />
<strong>de</strong> Gandalor et <strong>de</strong> Vivers. Signum Gallardus <strong>de</strong> Sancto Andrea.<br />
1 Il s’agit probablement <strong>de</strong> Caunac, lieu-dit situé entre la Sère et la Garonne, sur la rive gauche <strong>de</strong> la Garonne, sur la<br />
commune <strong>de</strong> Castelsarrasin. Caunac est classé par Andurandy dans la juridiction d’Auvillar: Andurandy 6699.<br />
2 trigestr...? et inlec...? (difficilement lisible).<br />
3 Guillaume III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1113 à 1147.<br />
305
218.<br />
1125, juin, jeudi<br />
Donation par Bernard Iatger et sa femme Arzendis, <strong>de</strong> l’église Saint-Laurent <strong>de</strong> Gaujac.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 3r.<br />
B.<br />
Ego Bernardus Iatgerii et uxor mea Arzendis et filii mei <strong>de</strong>dimus Domino Deo et sanctis apostolis ejus<br />
Petro et Paulo, et domno Rotgerio abbati monachisque Moysiacensibus, tam presentibus quam futuris,<br />
ecclesiam Sancti Laurentii <strong>de</strong> Gaujac, 1 <strong>de</strong>cimas et primicias atque oblationes et sepulturam, sicut nos<br />
melius abebamus. Propter hoc predicti monachi <strong>de</strong>bent his donatoribus dare abitum religionis si<br />
pecierint, absque pecunia sive cum pecunia, et sepulturam ad mortem. In supradicta ęcclesia retinuimus<br />
casales quę sunt ex partę fluminis, et ut monachi non faciant nostris hominibus iniuriam propter<br />
sepulturam, set et si fecerint per nostrum consilium restituatur. De isto dono <strong>de</strong>bemus esse guiridor et<br />
autorgador.<br />
S. Raimundi Guillelmi. S. Aimonis <strong>de</strong> Nerac. S. Pontii <strong>de</strong> Nere. S. Petri Geraldi. S. Fulconis. S.<br />
Raimundi monachi, cujus consilio et ienio hoc totum factum.<br />
Facta carta in mense Junio, feria V, anno M°. C°. XXV°, Amelio episcopo tenente episcopatum<br />
Tholose.<br />
1 Il s’agit peut-être <strong>de</strong> Saint-Laurent, à 1 km au nord-ouest <strong>de</strong> Saint-Nauphary, sur le Tescou.<br />
306
219.<br />
1125, 28 juillet<br />
Donation par Arnaud <strong>de</strong> Brinamont, son épouse Armesendis, et leur fils Arsianard, <strong>de</strong> la moitié<br />
<strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Michel <strong>de</strong> Pino.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire, du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 11v-12r.<br />
B.<br />
Noticie pastorum tradimus quod ego Arnaldus <strong>de</strong> Brinamont et uxor mea Armesendis et filius meus<br />
Arsianard, donamus et concedimus Deo et sancto Petro, tam Cluniacensis quam Moysiacensis cęnobii,<br />
domnoque Rotgerio ejus<strong>de</strong>m loci abbati, cunctisque monachis presentibus et futuris in Moysiaco Deo<br />
servientibus, medietatem ęcclesię sancti Michaelis <strong>de</strong> Pino, vi<strong>de</strong>licet medietatem omnium quę ad<br />
<strong>de</strong>cimum sive ad ecclesiasticum pertinent, tam cultarum quam incultarum. Hoc donum facio pro<br />
remissione omnium peccatorum meorum et pro re<strong>de</strong>mptione animę meę et omnium parentum meorum<br />
vivorum ac <strong>de</strong>functorum et totius ordini mei, ut habeant et possi<strong>de</strong>ant in ęternum.<br />
Quisquis vero generis mei umquam ullo ingenio huic dono a me confirmato contradicere voluerit, <strong>de</strong><br />
toto meo honore exheredatus sit in perpetuum.<br />
Facta carta anno ab Incarnatione Domini M°.C°.XX°.V°, mense Iulio, IIII kalendas Augusti, luna<br />
XXV.<br />
S. Willelmi Moysiacensis sacriste. Bernardi <strong>de</strong> Primo Vico. Bernardi elemosinarii qui hoc donum<br />
accepit. S. Siguini <strong>de</strong> Lalan<strong>de</strong>. S. Siguini <strong>de</strong> Mancho Vila. S. Ysarni <strong>de</strong> Blanched et Garsie <strong>de</strong> Genebred.<br />
307
219.<br />
1125, jeudi<br />
Donation par Oddon Adalbert <strong>de</strong> Cos <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Sernin <strong>de</strong> Cos.<br />
A. Original: ADTG, G 664 (Andurandy 5221).<br />
B. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 5221.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: KARTA ÆCCLESIE DE<br />
COS:<br />
Noverint omnes homines, tam presentes quam futuri, quod ego Oddo cognomento Adalberti <strong>de</strong> Cos<br />
dono et concedo Domino Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo in Moysiacensi monasterio, et<br />
domno Rotgerio abbati et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus, tam presentibus quam futuris, medietatem<br />
ęcclesię Sancti Saturnini <strong>de</strong> Chos, hoc quod ego et antecessores mei vi<strong>de</strong>bamur tenere vel possi<strong>de</strong>re <strong>de</strong><br />
manu domni Raimundi Arnaldi <strong>de</strong> Picachos, excepto servicio quod habebam in medietate ęcclesię, ego<br />
et antecessores mei.<br />
Vi<strong>de</strong>ntes sunt qui interfuerunt: Willelmus sacrista, Geraldus monachus <strong>de</strong> Alta Fort, Armannus <strong>de</strong> la<br />
Mora. Signum Arnaldi Willelmi <strong>de</strong> Chos. Signum Willelmi Aimonis. Signum Raimundi <strong>de</strong> Chos.<br />
Signum Arnaldi Grimardi. Signum Willelmi <strong>de</strong> Cornuth.<br />
Facta carta sub die fera V, cum stipulatione subnixa, anno M°.C°.XX°.V°, inditione tertia, epacta X<br />
IIII a , concurrentes III, Willelmo episcopo presi<strong>de</strong>nte Caturcensi se<strong>de</strong>, Ellefonso comite civitatis Tholose.<br />
308
220.<br />
1125, jeudi<br />
Donation par plusieurs donateurs <strong>de</strong> l’église Saint-Sernin <strong>de</strong> Cos.<br />
A. Original: ADTG, G 664 (Andurandy 5220).<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5220.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: KARTA ÆCCLESIÆ DE COS:<br />
Noverint omnes homines, tam presentes quam futuri, quod ego Oddo cognonomento Adalberti <strong>de</strong> Cos<br />
dono et concedo Domino Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo in Moysiacensi monasterio, et<br />
domno Rothgerio abbati et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus, tam presentibus quam futuris,<br />
medietatem ęcclesię Sancti Saturnini <strong>de</strong> Chos, hoc quod ego et antecessores mei vi<strong>de</strong>bamur tenere vel<br />
possi<strong>de</strong>re <strong>de</strong> manu domni Raimundi Arnaldi <strong>de</strong> Picachos, excepto servicio quod habebam in medietate<br />
ęcclesię, ego et antecessores mei.<br />
Vi<strong>de</strong>ntes sunt qui interfuerunt: Willelmus sacrista, Geraldus monachus <strong>de</strong> Alta Fort, Armannus <strong>de</strong> la<br />
Mora. Signum Arnaldi Willelmi <strong>de</strong> Chos. Signum Willelmi Aimonis. Signum Raimundi <strong>de</strong> Chos.<br />
Signum Arnaldi Grimardi. Signum Willelmi <strong>de</strong> Cornuth.<br />
Facta carta sub die fera V, cum stipulatione subnixa, anno M°.C°.XX°.V°, inditione tercia, epacta X<br />
IIII a , concurrentes III, Willelmo episcopo presi<strong>de</strong>nte Caturcensi se<strong>de</strong>, Hyllefonso comite.<br />
Noverint enim omnes homines quod ego Raimundus cognomento Arnaldi <strong>de</strong> Picachos, et Grimaldus<br />
filius meus, damus et concedimus Domino Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo et Moysiacensi<br />
monasterio, et domno Rothgerio abbati, et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus, tam presentibus quam<br />
futuris, medietatem ęcclesię Sancti Saturnini <strong>de</strong> Chos, quam juste vel iniuste vi<strong>de</strong>bamur habere. Ego<br />
Raimundus supradictus et filius meus Grimaldus committimus animas et corpora nostra in manus domni<br />
Rothgerii abbatis in ominium ejus.<br />
Igitur in nomine Dei Omnipotentis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, ego Bernardus <strong>de</strong> Chos et filius<br />
meus Raimundus, propter remissionem peccatorum nostrorum et salutem animarum nostrarum,<br />
donamus et concedimus Domino Deo et sanctis ejus apostolis Petro et Paulo, et Moysiacensi<br />
monasterio, et domno Rothgerio abbati, et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus, tam presentibus quam<br />
futuris, medietatem ęcclesię Sancti Saturnini <strong>de</strong> Chos, quam juste vel iniuste vi<strong>de</strong>bamur nos habere.<br />
Dedimus enim nos in ominium domno abbati suprascripto.<br />
Vi<strong>de</strong>ntes sunt qui interfuerunt: Willelmus sacrista. Geraldus monachus <strong>de</strong> Alta Fort. Armannus <strong>de</strong> la<br />
Mora. Signum Arnaldi Willelmi <strong>de</strong> Chos. Signum Willelmi Aimonis. Signum Raimundi <strong>de</strong> Chos.<br />
Signum Arnaldi Grimaldi. Signum Willelmi <strong>de</strong> Cornuth.<br />
Facta carta sub die feria V, cum stipulatione subnixa, anno M°.C°.XX°.V°., inditione III a , epacta<br />
XIIII a , concurrente III, Willelmo episcopo presi<strong>de</strong>nte Caturcensi se<strong>de</strong>, Hyllefonso comite civitatis<br />
Tholose.<br />
309
221.<br />
1125<br />
Engagement <strong>de</strong> l’abbatiat séculier par Gausbert <strong>de</strong> Fumel pour la somme <strong>de</strong> 1.225 sous caoursins.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />
du milieu du XII e siècle: Doat 129, f. 5r-6v.<br />
Edition: HGL, t. 5, col. 939-940; Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 350-351.<br />
B.<br />
In presencia domni Rotgerii, Moysiacensis abbatis, et Il<strong>de</strong>fonsi, comitis Tolose, Gauzbertus <strong>de</strong> Fumel,<br />
abbas secularis, predicto abbati et monachis pigneravit annuum redditum, quem in ipso monasterio<br />
censualiter requirebat. Erat autem redditus, per singulos annus, due hospitationes, une in yeme cum<br />
civada, altera in estate sine civada. Sed et omnibus diebus quibus ipse abbas secularis in Moysiaco<br />
presens pernoctaret, sero quin<strong>de</strong>cim can<strong>de</strong>le sibi dabantur, quarum major quin<strong>de</strong>cim fuerat semipedalis,<br />
alie vero minores et secundum voluntatem distribuentis; ipse vero can<strong>de</strong>le graciles et quales in<br />
cottidianis usibus expen<strong>de</strong>bant, non equi<strong>de</strong>m grosse, quales vi<strong>de</strong>licet in ecclesiasticis officiis, ob<br />
reverentiam divinitatis, ibi<strong>de</strong>m frequenter ar<strong>de</strong>re consueverant. Hec omnia autem supradictus abbas<br />
secularis pro mille ducentis viginte quinque solidis Caturcensium pigneravit, hac conditione, quod si<br />
Caturcensis moneta in minus vel in majus mutaretur et ipse pignus abstrahere vellet, pro MCCXXV<br />
solidos Caturcensium DCXII solidos et VI <strong>de</strong>narios Morlanorum red<strong>de</strong>ret; quod si etiam moneta<br />
Morlanorum aliquantulum vilesceret, per XXXV solidos Caturcensium marcam argenti, quia sic hodie<br />
venditur, toties red<strong>de</strong>ret, quousque sub hac mutatione MCCXXV solidos solventur.<br />
Hujus igitur pignoris convenientiam ab Il<strong>de</strong>fonso comite Tolosano conlaudatam et confirmatam<br />
vi<strong>de</strong>runt et audierunt sequentes. Signum domni R[ogerii] abbatis. S. Arnaldi cellerarii. S. Raymundi<br />
camerarii abbatis. S. Il<strong>de</strong>fondi comitis. S. Emenonis <strong>de</strong> Sabra. S. Engelberti vicarii Tolosæ. S. Vitalis<br />
Talientis et Bernardi Moli. S. Guillelmi <strong>de</strong> Castilo. S. Begonis. S. Willelmi <strong>de</strong> Usma et Bernardi <strong>de</strong><br />
Montesquieu, et Stephani Guilarani. 1<br />
Actum est anno Dominice Incarnationis MCXXV.<br />
1 Begon et Etienne Guileran, souscripteurs <strong>de</strong> cet acte, font partie <strong>de</strong> la “commission d’arbitrage” <strong>de</strong> l’acte du 1 er mai 1129,<br />
concernant l’abbé séculier.<br />
310
222.<br />
1125<br />
Donation par Pierre Bégon et Adémar Gausbert, faite à Cluny, à <strong>Moissac</strong> et au Ségur, <strong>de</strong> l’église<br />
<strong>de</strong> Saint-Marcel.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 129, f. 7r-8r.<br />
Edition: HGL, 4, 385; Cabié, Q.<br />
B.<br />
Notum sit hominibus 1 quod ego Petrus Bego et A<strong>de</strong>marus Gausbertus, cum consilio et authoritate<br />
domini Bertranni Albiensis episcopis, et Stephani Constantii archipræsbiteri, damus Domino Deo et<br />
sanctis apostolis ejus Petri et Paulo, et sanctis locis ipsius Cluniaco et Moysiaco, et monachis ibi<strong>de</strong>m<br />
commonentibus, et in obezientia <strong>de</strong>l Segur, ecclesiam Sancti Marcelli, 2 cum omnibus ecclesiasticis suis.<br />
Hoc donum factum est et firmatum in manus Bertrandi Assaillit, prioris <strong>de</strong>l Segur, anno ab<br />
Incarnatione Domini millesimo centesimo vigesimo quinto, regnante Lodovico rege Francorum,<br />
vi<strong>de</strong>ntibus istis Guillelmus Defoissencs, E. Cairel <strong>de</strong> Caramaus, et Bertrannus Demonestier.<br />
Et fuit ipse Azemarus monachus.<br />
1 Lisez: omnibus.<br />
2 Saint-Marcel-Campes, dépendance du prieuré <strong>de</strong> Ségur (Tarn, arr. Albi, canton Cor<strong>de</strong>s).<br />
311
223.<br />
[vers 1125] 1<br />
Oblation d’Adémar Gausbert, chevalier du château <strong>de</strong> Saint-Marcel, et donation <strong>de</strong> toutes ses<br />
vignes aux moines du Ségur.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “quatre cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant vingt<br />
quatre feuilles”: Doat 131, f. 304r-305r.<br />
B.<br />
Quidam miles <strong>de</strong> castro Sancti Marcelli, vocabulo A<strong>de</strong>marus Gauzbertus, receptus succurendo ad<br />
monachatum a fratribus Moisiacensibus in loco <strong>de</strong> Illo Securo manentibus, et donavit Deo et sancto<br />
Petro <strong>de</strong> Moisiaco vineas suas atque vineales <strong>de</strong> illo hæremo foris boscum in fevum, et in alodium totas<br />
ab integro, pro anima sua et omnium parentum suorum, cum voluntate et consilio filii sui A<strong>de</strong>marii<br />
Gausberti, audientibus Petro Hugone et Geraldo <strong>de</strong> Vitrag fratre suo, et Abberto Raimundo, et Frotardo<br />
A<strong>de</strong>mario.<br />
Signum A<strong>de</strong>marii Gauzberti et filii ejus A<strong>de</strong>mari Gauzberti.<br />
1 Datation par rapport à l’acte précé<strong>de</strong>nt.<br />
312
224.<br />
[vers 1125]<br />
Donation par Grimald <strong>de</strong> Gaujac et son epouse Chauzis d’une partie <strong>de</strong> l’église Saint-Laurent <strong>de</strong><br />
Gaujac, et conversion <strong>de</strong> lui-même et <strong>de</strong> toute sa famille.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 3r-v.<br />
B.<br />
Sciendum quod ego Grimaldus <strong>de</strong> Gaujac et uxor mea nomine Chauzis et omnes filii mei, damus Deo et<br />
sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, et domno Rotgerio abbati monachisque Moysiacensibus, tam<br />
presentibus quam futuris, medietatem <strong>de</strong> tribus partibus ęcclesię Sancti Laurentii <strong>de</strong> Gaujac, <strong>de</strong>cimas et<br />
primicias atque oblationes et sepulturam, sicut nos melius habemus, preter solam <strong>de</strong>cimam unius<br />
condaminę quę est ultra Tasconem.<br />
Et hoc donum <strong>de</strong>dit ut monachi Moysiacenses facerent eum monachum et filium ejus Bertrannum, et<br />
ut darent eis ambobus vestimenta monachilia. Similiter monachi Moysiacenses propter hoc donum<br />
<strong>de</strong>bent dare habitum religionis uxori ejus et aliis filiis, si petierint, cum pecunia, si habuerint peccuniam.<br />
Set si non habuerint pecuniam, <strong>de</strong>bent recipi.<br />
De isto dono <strong>de</strong>bemus esse guirentes et autorgador.<br />
S. Bernardi Iatgerii. S. Petri Poncii.<br />
313
225.<br />
1126, 4 août<br />
Donation par Aimeric <strong>de</strong> Cos et ses fils <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Cos, et du quart <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong><br />
Sainte-Ruffine.<br />
A. ADTG, G 664 (Andurandy 5218).<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5218.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: DONATIO DE MEDIETATE<br />
ECCLESIE DE CHOS: ET SANCTE<br />
RUFINE<br />
Donum fecit Aimericus <strong>de</strong> Chos et filii ejus Raino et Bernardus Gaucelmus et Grimaldus Domino Deo<br />
et sanctis ejus Petro et Paulo et loco Moysiacensis monasterii, et domno Rogerio abbati, scilicet<br />
medietatem ecclesię <strong>de</strong> Chos et medietatem <strong>de</strong>cimi et oblias et cimiteria et omnia ad eam pertinencia.<br />
Simili modo <strong>de</strong>dit ipse Aimericus et supradicti filii ejus Raino et Bernardus et Grimaldus quartam<br />
partem <strong>de</strong>cimi Sanctę Rufinę, cum consilio et voluntate Pontii <strong>de</strong> Chos, et aliorum virorum nobilium,<br />
sciliced Bernardi <strong>de</strong> Chos, Arnaldi Willelmi, A<strong>de</strong>mari Willelmi, Oddonis, Bernardi Willelmi, et alii<br />
quamplurimi rogaverunt ita fieri. Laudaverunt enim tam viri quam feminę ad sepeliendum, sive in morte<br />
sive in vita, sanctę religionis habitum domnus abbas Rogerius concessit, et sepeliri repromisit.<br />
Hoc factum vel dictum est industria vel provi<strong>de</strong>ntia domni Aimerici monachi, in platea mercati ante<br />
castellum, anno M°.C.XXVI, inditione IIII a , II nonas Augusti, Domino nostro Ihesu Christo annuente,<br />
Willelmo episcopo cathedram presi<strong>de</strong>nte, Luduvico regnante.<br />
314
226.<br />
1126<br />
Notice sur l’oblation <strong>de</strong> Rainald <strong>de</strong> Gandalou et la donation <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux maisons et d’un jardin.<br />
A. Original: ADTG, G 684 (Andurandy 2831). Notice: Dufour 1972, p. 105.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 1v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 2831.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 174-175.<br />
A.<br />
Notum sit cunctis presentibus atque futuris, quod Rainaldus <strong>de</strong> Guandalor, <strong>de</strong>bilitatus paupertate atque<br />
senectute, cum consilio et voluntate domini sui Raimundi Bernardi, et filiorum suorum Raimundi et<br />
Hugonis, misit semetipsum in merce<strong>de</strong> et potestate domni Arnaldi Willelmi operarii, et donavit Deo et<br />
sancto Petro Moysiaci atque Arnaldo Willelmi cunctisque monachis <strong>de</strong> Moysiaco præsentibus et futuris,<br />
infra tornum <strong>de</strong> Guandalor, duos casales et unam vineam, et totum sirventagge quod habebat in Nauzas,<br />
que partiuntur cum fevo <strong>de</strong> la Valleta usque ad domum Bernardi Texendarii. Propter hoc, Arnaldus<br />
Willelmi convenit ei<strong>de</strong>m Rainaldo <strong>de</strong> Guandalor dare victum et vestitum in vita sua, in morte vero quod<br />
faceret eum honorifice sepelire, quod et fecit omnino Arnaldus Willelmi sicut ei promiserat.<br />
Post mortem vero Rainaldi, duo filii ejus, Raimundus et Hugo, negabunt hoc i<strong>de</strong>m donum quod pater<br />
eorum fecerat, et auferre violenter cupiebant. Tan<strong>de</strong>m accepta ab Arnaldo Willelmi operario <strong>de</strong><br />
supradicta patris sui donatione una dinairada <strong>de</strong> vinea et medietate unius eque, libere et absque ulla<br />
retentione concesserunt et reliquerunt quicquid juste et iniuste requirebant in supradictis honoribus, quod<br />
pater eorum donaverat, et promiserunt quod semper in vita sua donum patris sui ad usum et servitium <strong>de</strong><br />
opera sancti Petri proposse suo conservarent et manutenerent. Insuper addi<strong>de</strong>runt et donaverunt Deo et<br />
sancto Petro totum sirventagge quod possi<strong>de</strong>bant in terra Raimundi Bernardi que vocatur Granullac, et<br />
totum sirventagge quod habebant in sex sextairadas terre <strong>de</strong>l Broll, in tali vi<strong>de</strong>licet convenientia, ut si<br />
operarius vel qui eas per illum tenuerit, in supradictis sex sextairadis domos edificare vel pagenses ibi<br />
mittere voluerit, nullum usum vel servicium ibi habeant; sed si seminata fuerit <strong>de</strong> blad terra illa, habeant<br />
in<strong>de</strong> suum usum.<br />
Facta est huius concessionis <strong>de</strong>scriptio in manu domni Arnaldi Willelmi operarii, anno ab<br />
Incarnatione Domini M°C°XX°VI°, regnante LUDOVICO Francorum rege.<br />
Huius rei testes qui adfuerunt: Willelmus <strong>de</strong> Vuier, Gauzbertus Arnaldi, Poncius <strong>de</strong> Pelenar, et multi<br />
alii.<br />
Raimundus monachus scripsit.<br />
315
227.<br />
[vers 1126]<br />
Accord entre l’abbé Roger et Guillaume, évêque <strong>de</strong> Lectoure, à propos du condominium <strong>de</strong> Saint-<br />
Clar.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire, du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 10v.<br />
B.<br />
Sciendum est quod domnus Rotgerius abbas Moysiacensis, et domnus Willelmus Lectorensis<br />
episcopus, 1 consilio Raimundi prioris Sancti Genii, convenerunt <strong>de</strong> loco qui dicitur Sancti Clari, ut eum<br />
insimul et haberent et possi<strong>de</strong>rent, tali qui<strong>de</strong>m modo: omnia tam ipsum locum quam ei pertinentia<br />
habebunt per medium preter capellaniam et molendinum quę sunt domni abbatis specialiter, et preter illa<br />
quę episcopo relinquntur specialiter, quę sunt episcopi. Locare totum a sinistra parte ęcclesię est domni<br />
abbatis et monachorum ad domus et officinas faciendas. Locare ex altera parte ęcclesię ad ostium, erit<br />
episcopi. Si quis ibi voluerit sepeliri nisi forte excomunicatus fuerit, ab episcopo non prohibetur. Hec ita<br />
teneri et fi<strong>de</strong>liter observari episcopus abbati et abbas episcopo promisit.<br />
Quando monacus ibi erit capellanus, cum eo come<strong>de</strong>t et <strong>de</strong> oblatione nichil accipiet. Quando vero<br />
monachus non erit nec procurationem ibi tenuerit, tota oblatio preter cimiterium capellani erit. Habebit<br />
capellanus penitentiarum medietatem et vestimenta <strong>de</strong>functorum, quę ei relicta fuerint omnia, et omnes<br />
primicias et in festivitatibus Natali, Pascha, Pentecosten, Omnium Sanctorum et ipsius Sancti Clari<br />
singulos <strong>de</strong>narios, si ibi oblati fuerint.<br />
Hec facta sunt in ipso loco Sancti Clari presente Raimundo, priore Sancti Genii, et quibusdam aliis<br />
viris, Oddone <strong>de</strong> Francs, Bernardo <strong>de</strong> Vassa, et Pelestort filio ejus, Bernardo <strong>de</strong> Sarlat, Sancio <strong>de</strong> La<br />
Roca, et Willelmo fratre suo, Ecio <strong>de</strong> Milaco, et Garsia patre suo, Ecio Rodolet et aliis multis.<br />
1 Guillaume, évêque <strong>de</strong> Lectoure vers 1126.<br />
316
229.<br />
[1101/1126] 1<br />
Donation par Hugues Bernard <strong>de</strong> Roquefort du quart <strong>de</strong> la dîme <strong>de</strong> Saint-Martin-Belcassé, et<br />
conversion du donateur.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “un grand rouleau en parchemin escrit <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux costes contenans<br />
dautres actes”: Doat 129, f. 63r-64r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, n° 85.<br />
B.<br />
In villa <strong>de</strong> Belcasse, Hugo Bernardus <strong>de</strong> Rocafort ad obitum suum <strong>de</strong>dit et dimisit Sancto Petro<br />
Moisiaco et habitatoribus ejus pro sepultura sua et pro remedio animæ suæ, quartam partem <strong>de</strong>cimi<br />
ecclesiæ Sancti Martini ipsius villæ, 2 ita plane ut <strong>de</strong> omni <strong>de</strong>cimo prædictæ ecclesiæ quinque modii in<br />
pane, et imo primum exeant et <strong>de</strong> aliis quæ superfuerint ipsa quarta pars Sancto Petro et habitatoribus<br />
ejus reddatur imperpetuum.<br />
In ipso vero honore <strong>de</strong> Illo Bosket 3 dimisit et absolvit omnes malos usus et torturas et violentias, quas<br />
ipse Hugo Bernardus sive ejus homines faciebant, ut numquam amplius accipiant vel requirant, neque<br />
filii ejus post eum, in perpetuum.<br />
Hoc factum est cum consilio Oddonis monachi ipsius obedientiæ, et Baronis <strong>de</strong> Montberter, 4 et<br />
Geraldi Gausberti, et aliorum multorum.<br />
1<br />
Datation: cette pièce, à en juger d’après son contenu, est <strong>de</strong> peu postérieur à l’engagement pris par le même Hugues <strong>de</strong><br />
Roquefort, entre les mains <strong>de</strong> la comtesse Philippa (voir acte précé<strong>de</strong>nt).<br />
2<br />
Saint-Martin-Belcassé, église et lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelsarrasin. Vocable: Translation <strong>de</strong> saint Martin (4 juillet):<br />
Gayne, p. 235.<br />
3<br />
Bousquet, lieu-dit à 2 km au sud-est <strong>de</strong> Saint-Martin-Belcassé.<br />
4<br />
Montbartier (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech). – Baron <strong>de</strong> Montbartier figure comme témoin dans l’acte<br />
<strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Saint-Avit en 1085/1115.<br />
317
230.<br />
1128<br />
Vente par Seguin <strong>de</strong> Volvène et son frère Raimond <strong>de</strong> leurs biens à Pommevic, pour 400 sous.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 12r.<br />
Edition: Peña, p. 8-9; Müssigbrod, p. 257-258.<br />
B.<br />
Sciendum est quod ego Siguinus <strong>de</strong> Volvenis et Raimundus frater meus, consilio amicorum nostrorum,<br />
damus et donando firmamus Domino Deo et beato Petro Moysiacensi et domno Rotgerio abbati et<br />
omnibus senioribus tam presentibus quam futuris, quicquid juris habemus vel aliquis per nos in villa <strong>de</strong><br />
Pomerio Vico et in Raxaquo 1 et in Lan<strong>de</strong>s. 2 Pro hoc vi<strong>de</strong>licet dono accepimus CCCC solidos Caturcene<br />
monetę.<br />
Hoc donum <strong>de</strong>bent firmare et conce<strong>de</strong>ndo laudare frater noster minor qui aberat, et sorores nostrę, et<br />
nepotes, et consanguineus noster Willelmus <strong>de</strong> Narces. Fi<strong>de</strong> jussores sunt Armanus <strong>de</strong> Duro Forti et<br />
Arnaldus frater ejus, et Bernardus consanguineus eorum.<br />
Hæc sunt facta anno ab Incarnatione Domini M°.C°.XX°.VIII°, inditione VI, regnante Ludovico rege<br />
Francorum, Il<strong>de</strong>fonso comite Tolosano, Willelmo episcopi Caturcense. 3<br />
S. Siguini sacriste. Ramundi qui fuit prior Tolosę. Duranni Oalrici. Bernardi <strong>de</strong> Pomerio Vico.<br />
Iterum S. predicti Armanni <strong>de</strong> Duro Forti, et Arnaldi fratris ejus, et Bernardi consanguinei eorum.<br />
Willelmi <strong>de</strong> Oxima. Raimundi <strong>de</strong> Tofalias. 4<br />
Grimaldus scripsit.<br />
1<br />
La Razère, lieu-dit à 2 km au nord-ouest <strong>de</strong> Pommevic.<br />
2<br />
Lalan<strong>de</strong>, lieu-dit à 3 km au nord-nord-ouest <strong>de</strong> Pommevic.<br />
3<br />
Louis VII le Gros, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1108 à 1137; Alphonse Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1108 à 1147; Guillaume III,<br />
évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1113 à 1147.<br />
4<br />
Lieux <strong>de</strong> provenance <strong>de</strong>s témoins: Pommevic (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Valence); Durfort-Lacapelette<br />
(Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte); Esmes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu (Tarn-&-Garonne,<br />
arr. Castelsarrasin, canton <strong>Moissac</strong>-II); Touffailles (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Bourg-<strong>de</strong>-Visa).<br />
318
231.<br />
[1129 ou peu avant]<br />
Engagement du four banal à Armand <strong>de</strong> Mora, pour 90 sols.<br />
A.<br />
A. Original: ADTG, G 556 (marqué: n° 639).<br />
B. Copie servant <strong>de</strong> reliure au manuscrit dit “Sacramentaire <strong>de</strong> Figeac”: Paris, BN, ms.lat. 2293.<br />
Mention dorsale ancienne: QVALITER REDDIDIT<br />
ARMANNVS FVRNVM<br />
SENIORIBVS<br />
Sciendum est quod Armannus <strong>de</strong> Mora, sponte et sine vi, reddidit Deo et Beato Petro et domni abbati<br />
R[ogerio] et omnibus senioribus, ac red<strong>de</strong>ndo dimisit furnum quem fevaliter ab eis tenebat, ut numquam<br />
amplius quicquam in eo fevaliter requireret. Et domnus abbas et seniores convenerunt se reddituros ipsi<br />
Armanno nongentos solidos Caturcensis monetę, vel si interim moneta mutaretur, pro quadraginta<br />
solidis argenti marcam. Pro his <strong>de</strong>nariis vel argento misit predictus abbas et seniores eun<strong>de</strong>m furnum in<br />
pignore sine omni retentu predicto Armanno et omni ordinio suo, donec eos fi<strong>de</strong>liter reddant. Interim,<br />
non faciet furnum domnus abbas vel aliquis per eum in tota villa Mysiacensi. Condonavit ei domnus<br />
abbas et seniores quicquid fori fecerat eis in omnibus, et ipse eis preter <strong>de</strong>bita.<br />
Hoc factum est consilio et voluntate Willelmi prioris, et Siguini sacristę, Willelmi cellararii, Willelmi<br />
prioris Tolose, Oddonis Coquinarum, et aliorum multorum.<br />
S. Raimundi <strong>de</strong>l Poget, Bernardi Raimundi baptizati, Arnaldi Guillelmi <strong>de</strong> claustro, Arnaldi<br />
1 anenti, Petri Vitalis peregrini, Willelmi <strong>de</strong> Castillo, Brunonis Dai<strong>de</strong>, et aliorum multorum. 2<br />
Grimaldus scripsit.<br />
[en bas, à droite, autre encre, autre main:] un<strong>de</strong>panuter (?)<br />
1 Trou dans le parchemin: leçon hypothétique.<br />
2 Eléments <strong>de</strong> datation: Armand <strong>de</strong> Mora est mentionné dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1125 à 1155; Guillaume était prieur<br />
<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en 1129 et vers 1135; Séguin est mentionné comme sacriste vers 1130; Guillaume, prieur <strong>de</strong> Toulouse, et<br />
Willelmus <strong>de</strong> Castillo figurent dans l’acte du 1 er mai 1129; Arnaud Guillaume <strong>de</strong> claustro, i<strong>de</strong>ntique à Arnaud Guillaume <strong>de</strong><br />
opera figurant dans l’acte du 1 er mai 1129, n’est plus operarius après cette date. Le 1 er mai est alors le terminus ante quem.<br />
319
232.<br />
1129 (style pisan), mercredi 1 er mai<br />
Plaid tenu par Alphonse-Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse, dans un conflit opposant Bertrand <strong>de</strong><br />
Montanceix, abbé séculier <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, à Roger, abbé régulier, à propos <strong>de</strong> la possession <strong>de</strong> l’église<br />
et <strong>de</strong>s clochers.<br />
A. Original: ADTG, G 596 (Andurandy 1888).* Notice: Dufour 1972, p. 105. Notation ancienne au<br />
dos (encre effacée, difficilement lisible): QUOD ... CLOCARIA ABBATI SECULARI NON<br />
REDDANTVR.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 4r-4v.<br />
C. Mentionné XIV e siècle: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 161vb.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1888.<br />
Editions: HGL 5, col. 973-974; Lagrèze-Fossat, 1, p. 352-353.<br />
Note. La date est donnée en style pisan: Damien Garrigues, Les styles du commencement <strong>de</strong> l’année dans le<br />
Midi. L’emploi <strong>de</strong> l’année pisane en pays toulousain et Languedoc, in: Annales du Midi 53 (1941), p. 266.<br />
A.<br />
Sciendum est quod dompnus Rotgerius, abbas Moysiacensis, et omnes burgenses <strong>de</strong> Moysiaco habuerint<br />
placitum cum Bertranno <strong>de</strong> Monte Incensi, dicto seculari abbate, in manu comitis Il<strong>de</strong>fonsi. 1 Volebat<br />
enim ut red<strong>de</strong>rent sibi ęcclesiam et clocaria, quod dompnus abbas et burgenses penitus contradicebant.<br />
Un<strong>de</strong> post multa mala in<strong>de</strong> facta ad judicium predicti comitis et aliorum bonorum virorum utrique<br />
Tolosam venerint. Producti sunt per judicium comitis et suę curię quattuor idonei testes, electione<br />
dompni Rotgerii abbatis et predicti Bertranni <strong>de</strong> Monte Incensi, quorum nomina hec sunt: 2 Raimundus<br />
Arnaldi <strong>de</strong> Liciaco, Raimundus <strong>de</strong> Pojeto, 3 Stephanus Guilaranni, 4 et Bego. 5 Juraverunt super IIII<br />
evangelia in presentia comitis et omnium virorum qui ibi a<strong>de</strong>rant se dicturos veritatem super hac<br />
discordia, qualiter vidissent et audissent per dictos abbates seculares milites tenuisse et habuisse villam<br />
Moysiacensem.<br />
Quorum testimonio, predictus comes, audita et agnita veritate, cum ceteris judicibus judicavit<br />
predictum Bertrannum nichil habere <strong>de</strong>bere in monasterio, neque in clocariis factis vel faciendis, sed<br />
semper esse tam ęcclesiam quam ipsa clocaria facta vel facienda in postestate et dispositione dompni<br />
Rotgerii abbatis, et omnium successorum suorum abbatum Moysiacensium.<br />
Hujus rei testes sunt Armannus vicecomes, 6 Rostannius <strong>de</strong> Poscarias, Bertrannus <strong>de</strong> Villamuri,<br />
Stephanus Caraborda, Raimundus Baptizati. Arnaldus Guilaberti, Senioretus, A<strong>de</strong>marus Caraborda,<br />
Petrus Vitalis. Iterum testes: Armannus <strong>de</strong> Duroforte, et Arnaldus frater ejus, et Willelmus <strong>de</strong> Osma, 7<br />
Willelmus <strong>de</strong> Castilo, Poncius Galterius, Stephanus Boneti, 8 Willelmus Lumbardi, et Geraldus Amardi.<br />
1 Bertrand <strong>de</strong> Montanceix (lieu-dit <strong>de</strong> la commune <strong>de</strong> Montrem, dép. Dordogne, arr. Périgueux, canton Saint-Astier) ;<br />
Alphonse-Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1112 à 1148.<br />
2 Ces quatre personnes ont tout l’air <strong>de</strong> former une commission d’arbitrage. Serait-elle composée à égalité <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux<br />
représentants <strong>de</strong> l’abbé séculier et <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux représentants <strong>de</strong> l’abbé régulier?<br />
3 Pojet (Pouget) est une très ancienne possession <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. Des membres <strong>de</strong> la famille Pojet figurent<br />
régulièrement dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. Raimond d’Espoget (ou: du Poget) figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1107<br />
environ à 1130/31.<br />
4 Des membres <strong>de</strong> la famille moissagaise Guileran figurent régulièrement dans les actes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
5 Un Bégo est cité comme prieur <strong>de</strong> 1109 à 1114. S’agit-il ici <strong>de</strong> cet ancien prieur?<br />
6 Armand, vicomte <strong>de</strong> Bruniquel, auteur <strong>de</strong> quelques donations à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
7 Willelmus II <strong>de</strong> Osma, cité <strong>de</strong> 1125 à 1130. Voir la généalogie <strong>de</strong> la famille De Osma chez Müssigbrod, p. 181. Willelmus<br />
<strong>de</strong> Oxima figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1119 à 1135 environ.<br />
8 Des membres <strong>de</strong> la famille Bonnet figurent régulièrement comme témoins dans les actes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
320
Iterum <strong>de</strong> monachis testes: Gillelmus, prior Moysiacensis, et Willelmus, prior <strong>de</strong> Tolosa, et Gillelmus<br />
prior <strong>de</strong> Monte Corbello, et Raimundus <strong>de</strong> opere. 1<br />
Facta sunt hec anno ab Incarnatione Domini M.C.XXX., feria. IIII, luna. VIIII, mense madio,<br />
Philippo rege Francorum, Il<strong>de</strong>fonso comite Tolosano, Amelio episcopo ejus<strong>de</strong>m civitatis. 2<br />
Willelmus monachus scripsit.<br />
1 Il s’agit <strong>de</strong> Raimond <strong>de</strong> Mala Musca, operarius <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> (mentionné ici pour la première fois), successeur<br />
dans cette fonction d’Arnaud Guillaume, le constructeur du cloître. Raimond <strong>de</strong> Mala Musca est cité dans les actes jusqu’en<br />
1146. Voir mon étu<strong>de</strong> : « Arnaud Guillaume, constructeur du cloître <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> », BSATG 120 (1995), p. 27 - 35.<br />
2 Amelius Raimond du Puy, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1106 à 1139.<br />
321
233.<br />
[1115/1129] 1<br />
Donation par Amelia Esquiva, à l’occasion <strong>de</strong> sa conversion, <strong>de</strong> sa maison <strong>de</strong> Podio Hermer.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 2r.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux costes” (perdu),<br />
du milieu du XII e siècle: Doat 129, f. 67r-68r.<br />
B.<br />
Sciendum est quod Amelia Esquiva <strong>de</strong> Lavinqueria, quando se monachavit, <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro<br />
Moysiacensi lo casal <strong>de</strong> Podio Hermer, id est XII sexteiradas <strong>de</strong> terra, et in Illo Vernet hoc quod ibi<br />
habebat, et ultro Vernet in Terra Fort, triginta sextairadas, et terram <strong>de</strong> Trial.<br />
Hoc donum fecit cum consilio et voluntate filiorum suorum Carbonelli et Raimundi et Arnaldi <strong>de</strong><br />
Varazag, et Raimundi fratris ejus, nepotum suorum, et Arnaldi Gauzberti <strong>de</strong> Affinia.<br />
Huius rei sunt testes omnes suprascripti et alii multi.<br />
Hoc donum factum est in manu domni Rotgerii abbatis, et Arnaldi Willelmi operarii.<br />
1 Les dates extrêmes <strong>de</strong> cet acte sont déterminées comme suit. Le terminus post quem est l’abbatiat <strong>de</strong> Roger. Le terminus<br />
ante quem est l’année 1129, première mention <strong>de</strong> Raimond (<strong>de</strong> Mala Musca) comme operarius: Arnaud Guillaume,<br />
operarius, est antérieur à 1129.<br />
322
234.<br />
1130, 23 mai<br />
Lettre du pape Innocent II à Pierre le Vénérable, abbé <strong>de</strong> Cluny.<br />
A. Copie: Paris, BN, ms. lat. 1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s actes transcrits vers le<br />
milieu du XII e siècle), f. 119.<br />
Indiqué: Jaffé 7619.<br />
323
235.<br />
1130<br />
Donation par Bernard, Raimond, et Raimond Guillaume <strong>de</strong> Villemur, <strong>de</strong> leurs droits sur la<br />
chapelle <strong>de</strong> Villemur.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné XIV e siècle: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 161va, qui date cet acte en 1115.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5649.<br />
C.<br />
L’an 1130. Donation faite par Bernard, Raimond & autre Raimond <strong>de</strong> Guillaume <strong>de</strong> Villemur á L’Abbé<br />
& Religieux <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> tout le droit qu’ils avoint á la Chapelle <strong>de</strong> Villemur.<br />
324
236.<br />
1130<br />
Notice sur l’accord intervenu entre l’abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et Bertrand [<strong>de</strong> Montanceix, abbé séculier],<br />
à propos <strong>de</strong>s revenus à lever dans les villages autour <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3752.<br />
B.<br />
Accord entre l’Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & Bertrand pour les rentes <strong>de</strong> Boudou & <strong>de</strong> Leyreguet, <strong>de</strong> Lizac, <strong>de</strong><br />
Biaroze, Caufour & St Christophle, & St Laurents. L’an 1130.<br />
N° 3752.<br />
325
283.<br />
[vers 1130] 1<br />
Relevé <strong>de</strong>s rentes et <strong>de</strong>s engagements à lever à Boudou, et copies d’actes concernant les biens <strong>de</strong><br />
l’abbaye à Boudou.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 4v-6r.<br />
Hec est noticia <strong>de</strong> las oblias <strong>de</strong> Bodor. Cartas <strong>de</strong> Butiris.<br />
Stephanus <strong>de</strong> Soias, VIII sesters <strong>de</strong> civada, et II <strong>de</strong> froment, et XVIII diners.<br />
Naners <strong>de</strong>l Corn, II sesters <strong>de</strong> civada, et I emina <strong>de</strong> froment, et II diners.<br />
Bernard <strong>de</strong> la Faurga, II sesters <strong>de</strong> civada et II diners.<br />
Hug <strong>de</strong> Faurga Viella, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et VIIII diners.<br />
Creba Castel, VIII sesters <strong>de</strong> civada, et II <strong>de</strong> froment, et XVIII diners.<br />
Raimon Gauzfres IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et VIIII diners.<br />
De Botet, similiter.<br />
De la Faia, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et VIIII diners.<br />
Grimardus <strong>de</strong> Brullo, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et VIIII diners.<br />
Ramon, similiter.<br />
Rapax, similiter.<br />
Catlepa, similiter.<br />
Dai<strong>de</strong> <strong>de</strong> las Casas, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et IIII diners.<br />
Estrabol, II sesters <strong>de</strong> civada, et I emina <strong>de</strong> froment, et II diners.<br />
Willelmus <strong>de</strong> Vinolas, VI diners, et II sesters <strong>de</strong> civada, a mensura majore.<br />
Iohannes <strong>de</strong> Vinolas, II sesters <strong>de</strong> civada, I per la casa et alter per la Terra Fenolla.<br />
Lumas <strong>de</strong> Vinolas, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et VIIII diners.<br />
La Olmena, similiter.<br />
Pan..., similiter.<br />
Peire Gareia, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et IIII diners.<br />
Tres bordarias <strong>de</strong> La Garda, XI sesters <strong>de</strong> civada, et III <strong>de</strong> froment, et XII diners.<br />
Lagaiaria, I sester <strong>de</strong> froment, et II diners.<br />
Peire <strong>de</strong>l Sol, I sester <strong>de</strong> civada, et emina <strong>de</strong> froment, et II diners.<br />
Ramon Egua, XII diners.<br />
Dona<strong>de</strong>uz <strong>de</strong>l Poig, III sesters <strong>de</strong> civada, a mensura majore.<br />
Peire Gueralt, II sesters <strong>de</strong> civada.<br />
Peire <strong>de</strong> Paris, I sester.<br />
Huc medicus, II diners.<br />
Jagbert, III sesters <strong>de</strong> civada.<br />
Ramon Iulia, II sesters <strong>de</strong> civada, et I emina <strong>de</strong> froment, et II diners.<br />
Dai<strong>de</strong> Guino, similiter.<br />
Barbalaura, similiter.<br />
Benami, III sesters <strong>de</strong> civada, et IIII diners, et I emina <strong>de</strong> froment.<br />
Bernard Hug, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et XVIII diners.<br />
Guiraud <strong>de</strong>l Tremolet, VIII diners.<br />
1 Didier Panfili, Aristocraties méridionales. Toulousain-Quercy Xie-XIIe siècles (Rennes 2010), propose <strong>de</strong> dater ce texte<br />
vers 1130, le mettant en rapport avec l’accord entre l’abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> et Bertrand <strong>de</strong> Montanceix, abbé séculier, à propos<br />
<strong>de</strong>s revenus à lever à Boudou, en 1130.<br />
326
Peire Durant, XII diners.<br />
Peire Pellisa, I sester <strong>de</strong> froment, et I <strong>de</strong> civada, et VI diners.<br />
Grimaud Toneler, I sester <strong>de</strong> civada, et VI diners.<br />
Stephanus Guiraud, II sesters <strong>de</strong> froment, et VI diners.<br />
Stephanus Al<strong>de</strong>bert, VI diners.<br />
Willelmus <strong>de</strong>l Faieg, IIII diners.<br />
Bernard Pastel, XV diners, et I sester <strong>de</strong> froment per la terra <strong>de</strong>l Sm?<br />
Ramon Oda, IIII diners.<br />
Bernardus Moliner, XII diners.<br />
Bonet Benami, VI diners.<br />
Stephanus Mafredus, II sesters <strong>de</strong> froment, a mensura majore, et XII diners.<br />
Bernardus Matfres, IIII diners.<br />
Bernardus Guiraud, VI diners.<br />
Honor d’Aiar<strong>de</strong>nga, III sesters <strong>de</strong> civada, et IIII diners.<br />
Gauzbert <strong>de</strong>l Obersana, IIII sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et II capones.<br />
Dai<strong>de</strong> Guarad, II sesters <strong>de</strong> sivada, et IIII diners.<br />
Gui <strong>de</strong> Rapa Espig, II sesters <strong>de</strong> froment, et II <strong>de</strong> civada, et VI diners.<br />
Ramon Canaler, II sesters <strong>de</strong> civada, et IIII diners.<br />
Willelmus <strong>de</strong> Laiga, IIII diners.<br />
Bernardus Fenols, I sester <strong>de</strong> civada, et IIII diners.<br />
Garbert <strong>de</strong> Destelo, II sesters <strong>de</strong> froment, et I <strong>de</strong> civada.<br />
Pons Servad, III sesters <strong>de</strong> froment.<br />
Aimars Mirol, I sester <strong>de</strong> froment.<br />
Guiraud Celarer, III sesters <strong>de</strong> froment.<br />
De las Carreras, VI diners.<br />
Narbert, VI diners.<br />
Dai<strong>de</strong> Pestre, V diners.<br />
Lomas <strong>de</strong>l Poi, IIII diners emeala, et II sesters <strong>de</strong> civada, et I emina <strong>de</strong> froment.<br />
Bernard <strong>de</strong> la Carrera, I sester <strong>de</strong> civada.<br />
Bernard Iatbert, I sester <strong>de</strong> civada.<br />
Gauzfre Arnaud, II sesters <strong>de</strong> civada, et I emina <strong>de</strong> froment, et IIII diners.<br />
Esteve Guilabert, VI diners.<br />
Ramon Domerg, I sester <strong>de</strong> civada.<br />
Bernard Escacet, III diners.<br />
Lomas <strong>de</strong>l Rat, II sesters <strong>de</strong> civada, et III <strong>de</strong> froment.<br />
Dona<strong>de</strong>u, II sesters <strong>de</strong> froment per Picare.<br />
Bauduz, XII diners, et I sester <strong>de</strong> civada.<br />
Pascero, I diner.<br />
Madfres, I sester <strong>de</strong> civada, et VII diners.<br />
Vidalz Entecaz, III diners.<br />
Guiraud <strong>de</strong> Grillum, VIII diners.<br />
Bertran <strong>de</strong> Vilaga, XII s Petri.<br />
Peire d’Aud Vilar, XII diners.<br />
Bernard <strong>de</strong> Pug Bonel, VI diners.<br />
Guiraud faber, I <strong>de</strong> civada.<br />
Gauzfre, II sesters <strong>de</strong> civada.<br />
Fulco, I sester <strong>de</strong> civada.<br />
Guiraud Celarer, IIII diners.<br />
Ramon Iatbert, III diners.<br />
Pere <strong>de</strong> la Garda, similiter.<br />
Stephanus Iohannes, I sester <strong>de</strong> civada.<br />
327
Stephanus Ansbert, II capones.<br />
Guiraud Bernard, II capones, et I sester <strong>de</strong> civada.<br />
Poncius <strong>de</strong> l’Albespi, I sester <strong>de</strong> civada.<br />
Fors <strong>de</strong> Moysac, II sesters <strong>de</strong> civada.<br />
Guilulmat, I sester <strong>de</strong> civada.<br />
Duran <strong>de</strong> las Casas, II sesters <strong>de</strong> civada, et I <strong>de</strong> froment, et IIII diners.<br />
Gauzfre Arnaud, VI diners per la terra <strong>de</strong> Lerisol.<br />
Willelmus Ortola, IIII diners.<br />
Stephanus A<strong>de</strong>mar, I sester <strong>de</strong> froment, et I <strong>de</strong> civada.<br />
Escoriaca, III diners cum sociis suis.<br />
Arnaud <strong>de</strong> Gamanel, I sester <strong>de</strong> froment, a mensura majore.<br />
Carta quam rogavit scribere Hugo monacus archiclavus Sancti Petri.<br />
De Tilio.<br />
De ipso alo<strong>de</strong> qui vocatur Tilium, 1 quem ipse <strong>de</strong>dit et Deibertus nepos ejus <strong>de</strong> Oxima, 2 sancto Petro pro<br />
anima Dimberti fratris sui, et Hugonis nepotis sui, in presentia bonis hominibus qui ibi a<strong>de</strong>rant. Hoc<br />
fecerunt Hugo Iniciaco, 3 Arnaldus <strong>de</strong> Duroforte, 4 et A<strong>de</strong>marus <strong>de</strong> Calciada.<br />
Signum Hugonis qui cartam istam scribere rogavit, et manibus firmavit. Signum Dinberti.<br />
Sciendum est quod Madfredus <strong>de</strong> Badanbile, cum filio fratris sui Raimundi Arnaldi, laudavit pignus<br />
quod miserat mater ejus, vi<strong>de</strong>licet XL solidos in honore <strong>de</strong> Rapaspic, quem tenebat Stephanus Dai<strong>de</strong> et<br />
domina <strong>de</strong> ipso Rapaspic, et viginta solidos in honore Giraldi fabri et in ipso G., et viginti solidos in<br />
honore quem tenebat Bernardus Gauzfredus, quinquaginta solidos in honore quem tenet Stephanus<br />
Matfredi et Vidalz qui simul fiunt C.XXX solidos Caturceni monete, Deo et sanctis apostolis ejus Petro<br />
et Paulo, et Willelmus prior, 5 et Willelmus <strong>de</strong> la Valeta, obedientiarii Butiris. 6 Et accepit ab eo triginta<br />
solidos Galterius monacus.<br />
Hic testes: Pontius <strong>de</strong> Monte Lanard. Similiter Ramundus <strong>de</strong> las Parra. Arnaldus <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>la. 7 Si.<br />
Ramundus Saumaro. Si. Gauzfre Arnald. Si. Fortius <strong>de</strong> la Esquirda. Passero. Bernard Girard. Alaman.<br />
Somaro. Iohannes <strong>de</strong> Sanc Salvi. Petrus d’Orsos. Garsias presbiter dixit.<br />
Noverint tam presentes quam etiam futuri quod ego Stephanus cognomento <strong>de</strong> Rodonione mitto in<br />
pignus Deo et Sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et omnibus ejus<strong>de</strong>m loci monachis presentibus et futuris illum<br />
honorem qui vocatur Ad Tilium, vi<strong>de</strong>licet <strong>de</strong>cimum totum et ab integro, sicut ego aut pater meus habuit<br />
et tenuit, ita per omnia mitto supradictum pignus per sexaginta quinque solidos, tali scilicet<br />
convenientia, ut ab hac festivitate Omnium Sanctorum usque ad duos annos non redimatur ac <strong>de</strong>inceps a<br />
festivitate predicta usque in aliam festivitatem, sicut est lex <strong>de</strong> pignoribus. Hoc autem totum factum est<br />
in manu Helie sacriste, 8 et Arnaldi Gauzberti, et ut semper <strong>de</strong> obedientia <strong>de</strong> Bodor sit. Hanc vero<br />
inpignationem <strong>de</strong>bet semper guarire predictus Stephanus Deo et Sancto Petro. Et insuper pro hoc <strong>de</strong>dit<br />
fi<strong>de</strong> jussores Teo<strong>de</strong>ricum et Moysiaco, et Rainaldum Caprarium, ut firma permaneat.<br />
Similiter et ego Rainaldus Caprarius mitto in pignus Sancto Petro et supradictis monachis omnem<br />
amministrationem meam sive servientaticum quem in predicto <strong>de</strong>cimo ex jure meo requirebam, ea<strong>de</strong>m<br />
1 Vu les lieux <strong>de</strong> provenance <strong>de</strong>s témoins (Nazac, Esmes, Durfort), il semble logique <strong>de</strong> chercher l’alleu <strong>de</strong> Til dans ce<br />
contexte géographique. Nous pensons à Plan <strong>de</strong>l Thil, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu, situé à côté du Bois <strong>de</strong> la<br />
Roque et <strong>de</strong> Saint-Christophe.<br />
2 Esmes, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Montesquieu. Dignebert <strong>de</strong> Sainte-Thècle figure dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Moncessou<br />
(1003/1031). Un Dignebert d’Esmes figure encore dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Pommevic (1052).<br />
3 Il figure aussi dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Moncessou (1003/1031).<br />
4 Durfort, sur la commune <strong>de</strong> Durfort-Lacapelette (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Lauzerte).<br />
5 Des prieurs nommés Guillaume sont mentionnés en 1085, 1097, 1103 et 1135.<br />
6 Guillaume <strong>de</strong> La Valette est obédiencier <strong>de</strong> Boudou au début du XII e siècle.<br />
7 Arnaud Guillaume <strong>de</strong> La Pra<strong>de</strong>lle fait une donation en 1097.<br />
8 Elie ou Hélie est cité comme sacriste <strong>de</strong> 1097 à 1109.<br />
328
convenientia que supra, per <strong>de</strong>cem solidos. Et insuper <strong>de</strong>di fi<strong>de</strong> jussores Gauzbert Garabot, et Santium<br />
<strong>de</strong> la Barta. Et hoc totum feci cum consilio senioris mei supradicti Stephani.<br />
Item ego supradictus Stephanus ea<strong>de</strong>m convenientia mitto similiter in pignus Sancto Petro et<br />
supradictis monachis totum illum <strong>de</strong>cimum <strong>de</strong> illa condamina <strong>de</strong> Malausa, et <strong>de</strong> propriis condaminis<br />
Sancti Petri que sunt apud Gamanel, per XXX ta quinque solidis.<br />
Sed et ego supradictus Rainaldus totum servientaticum meum <strong>de</strong> istis condaminis mitto similiter in<br />
pignus Sancto Petro ac suprascriptis monachis, cum consilio predicti senioris mei, per quinque solidos.<br />
Noverint omnes qui hec legerint quod ego Arnaldus Guillelmus <strong>de</strong> Bada Vila mitto in pignus Deo et<br />
Sancto Petro Moysiaci et domno Galterio, loci Buturis obedientiario, 1 cunctisque loci illius<br />
habitatoribus, aquam <strong>de</strong> Gamanel, pro XX ti solidis. Huius rei testes et consultores fuerunt Gauzfredus<br />
Arnaldi, Dona<strong>de</strong>us, Durannus presbiter, Baldueius.<br />
Hoc pignus miserunt Arnaldus Guillelmi predictus et uxor sua Serena et filii eorum consilio omnium<br />
supradictorum.<br />
Noverint omnes tam futuri quam presentes quod ego Poncius <strong>de</strong> Rosed et uxor mea Serena, cum filiis<br />
suis filiastris quoque meis, mittimus in pignus Deo et Sancto Petro, tam Moysiaci quam Buturis proprie<br />
locis, bordariam <strong>de</strong> Gamanel, tenentiam scilicet Bernardi Gauzfredi pro XX ti solidis. cujus terre oblie<br />
sunt duo sextarii frumenti et toti<strong>de</strong>m avene, et XII nummi, questa vero II solidos. Hoc pignus missum<br />
est in manu domni Galterii Buturis obedientiarii, cum consilio Duranni clerici, et Dona<strong>de</strong>i.<br />
Notum sit quod Petrus <strong>de</strong> Rodono et Willelmus frater ejus tenebant honorem <strong>de</strong>s Tilz <strong>de</strong> monacho<br />
Buturensi, et ei red<strong>de</strong>bant annuas oblias, scilicet IIII solidos Caturcenos dominica ante capud ieiunii,<br />
diviso autem honore isto fraterno jure. Petrus suam partem <strong>de</strong>dit Poncio sacriste, et Ramundo<br />
obedientiario Buturensi, 2 nichil in ea retinens, excepta sepultura solius sui corporis in cimiterio<br />
Moysiacensi et portione beneficii ejus<strong>de</strong>m monasterii si ipse dignus sepeliri haberetur.<br />
Hoc donum fecit Petrus auctorizantibus suis heredibus Arsuo <strong>de</strong> Rodono et Willelmo Aiz.<br />
Antequam hoc donum fieret, Petrus supradictis senioribus <strong>de</strong>bebat VII solidos Caturcenos, et VI<br />
<strong>de</strong>narios, quod ei absolverunt. Insuper et ei V solidos ejus<strong>de</strong>m monete <strong>de</strong><strong>de</strong>runt, ut hoc donum in<br />
perpetuo firmissimum haberetur.<br />
S. Rocabrune. S. Gauzbert <strong>de</strong> Bel Puig. Pontii Desestrino. Willelmi <strong>de</strong> Gamanel.<br />
Annus Domini erat M us .C us .L us .II us , mensis erat quartus, feria V, luna X, Eugenius papa. 3<br />
Willelmus Bernardus <strong>de</strong> Puig Bonel VI diners oblias, et XII <strong>de</strong> questa.<br />
De Calmont.<br />
Grimald Moliner, III diners oblias, et III questa.<br />
Girbert <strong>de</strong> Testelo, VI diners oblias, et III questa.<br />
Iohannes Gualterius, II diners oblias.<br />
Bernardus Guillelmus, VI diners oblias, et II diners questa.<br />
1 Gauthier est obédiencier <strong>de</strong> Boudou au XII e siècle.<br />
2 Raimond, obédiencier <strong>de</strong> Boudou, est mentionné en 1152.<br />
3 La datation est problématique. Si l’on entend par le quatrième mois le mois d’avril, le jeudi tombait le 3, le 10, le 17 et l e<br />
24, mais la 10e <strong>de</strong> la lune tombait le 18. Si l’on entend par le quatrième mois le mois <strong>de</strong> juin (dans l’hypothèse d’une<br />
datation d’après le style <strong>de</strong> l’Annonciation), le jeudi tombait le 5, le 12, le 19 et le 26, mais la 10e <strong>de</strong> la lune tombait le 16.<br />
329
237.<br />
[vers 1130]<br />
Donation par Raimond Belhomme <strong>de</strong> tous ses biens au prieuré <strong>de</strong> Duravel.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 131, f. 312r-313r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4277.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 222-223.<br />
B.<br />
Sciendum est, quod Raimundus Bellushomme <strong>de</strong>dit seipsum et omnia quæ habebat et habiturus erat tam<br />
in vita sua quam in morte, Deo et beato Petro Moisiacensi, et domno Rotgerio abbati et successoribus<br />
ejus, et Gauzberto priori <strong>de</strong> Duravillo, et beato Ylarioni, ut vivat et agat ibi secundum consilium et<br />
bonam voluntatem eorum, et habeat dominium et jussionem super omnem familiam et super omnes<br />
homines beati Ylarionis, tam intus quam extra, salvo jure et dominio prioris. Et quod fecerit vel<br />
præceperit ibi, faciat consilio prioris, et prior consilio Raimundi, et habeat cellararium Raimundus<br />
qualem voluerit, sive laicum sive monachum, salvo dominio prioris.<br />
Si qua lis orta fuerit inter Raimundum et monachos, quod absit, prior pacificet et finiat; si non<br />
potuerit vel noluerit, domnus abbas finiat vel pacificet. Raimundus provi<strong>de</strong>bit domui in cibo et potu et<br />
indumentis et in opere, tam <strong>de</strong> suis quam <strong>de</strong> his quæ in domo sunt vel fuerint, cum consilio et assensu<br />
prioris, sive in dandis sive in accipiendis. Prior agat consilio Raimundi, et Raimundus consilio prioris, et<br />
ita fiant omnia in pace.<br />
Hujus constitutionis sunt testes Vuillelmus prior Moisiacensis, et Raimundus qui fuit prior Tholosæ,<br />
et Geraldus subprior, et Siguinus sacrista, et Vuillelmus cellararius, et Bernardus infirmarius, et<br />
Grimoardus presbiter.<br />
Grimaldus monachus levita scripsit.<br />
330
238.<br />
[1129/1130], 9 décembre<br />
Donation par Pons et Aimar <strong>de</strong> Rabin <strong>de</strong> l’église Saint-Martin <strong>de</strong> Belmont.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4298.<br />
B.<br />
Pons & aymar <strong>de</strong> rabin & tous leurs freres donnerent a Rotger Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & a son Convent<br />
l’Eglise <strong>de</strong> S t . Martin <strong>de</strong> Belmont 1 & ses appartenances. fait le 5. <strong>de</strong>s i<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Decembre. Regnant<br />
Philippe, Il<strong>de</strong>fonse comte. Guill. Eveque. 2 Cette Eglise semble etre dans le dioceze <strong>de</strong> Toulouse ou <strong>de</strong><br />
Montauban.<br />
N°. 4298<br />
1 Il s’agit probablement <strong>de</strong> l’église Saint-Martin <strong>de</strong> Monbel, déjà donnée à <strong>Moissac</strong> en 1060/1072.<br />
2 Eléments <strong>de</strong> datation: Philippe, associé au règne du 14.4.1129 au 13.8.1131; Guillaume III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1113 à<br />
1147; Alphonse Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1108 à 1147.<br />
331
239.<br />
[1130/1131], avril<br />
Cession <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Najac, faite par l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> aux frères Grimald et Etienne <strong>de</strong><br />
Montbarla, à la condition <strong>de</strong> construire une nouvelle église.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 128, f. 321r-322r.<br />
C. Analyses XVIII e siècle: Andurandy 3949, 3950 et 3951.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 328-329.<br />
B.<br />
Convenientia quam fecerunt abbas Moysiacensis et monachi, cum Grimaldo <strong>de</strong> Montevalrano et cum<br />
fratre suo Stephano, <strong>de</strong> ecclesia <strong>de</strong> Enazac, 1 quam <strong>de</strong>dit eis abbas, et monachi, tali conventu, ut <strong>de</strong> festo<br />
Omnium Sanctorum usque ad <strong>de</strong>cem annos habeant ecclesiam factam <strong>de</strong> novem archazos. Et ipse<br />
Grimardus clericus teneat in vita sua <strong>de</strong> sancto Petro et <strong>de</strong> monachis in obedientia, et post mortem illius<br />
si frater illius Stephanus tenere voluerit pro eo<strong>de</strong>m conventu, teneat in vita sua, et post mortem illorum<br />
remaneat Deo et sancto Petro et ad monachos quidquid ibi habuerint, sive in pignus, sive in pane et vino,<br />
sive in domibus, sive in bestiis.<br />
Signum domini abbatis Rotgerii. Signum Arnaldi cellararii. Signum Willelmi sacristæ. Signum<br />
Gausberti; monachorum. Signum Gausberti <strong>de</strong> Durfort. Signum Amelii <strong>de</strong> Thofalas. Signum Raimundi<br />
d’Espoget; laicorum.<br />
Facta carta ista in mense Aprilis, regnante Domino nostro Jesu Christo, et rege Philippo. 2<br />
Cæ<strong>de</strong>t fiduciam, et si abbas habuerit querelam <strong>de</strong> aliqua re pertinente ad ecclesiam, clericus ecclesiæ<br />
faciat rectum abbati.<br />
1<br />
Saint-Pierre <strong>de</strong> Najac, église et lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Miramont-<strong>de</strong>-Quercy (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin,<br />
canton Bourg-<strong>de</strong>-Visa).<br />
2<br />
Philippe, associé au règne du 14 avril 1129 à sa mort le 13 octobre 1131.<br />
332
240.<br />
[vers 1129/1135], avril, jeudi<br />
Engagement par Pierre <strong>de</strong> Latour <strong>de</strong> sa terre, pour un montant <strong>de</strong> 800 sols caoursins.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVIII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 131, f. 335r-336r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 613.<br />
B.<br />
Noverint omnes tam futuri quam præsentes quod dompnus Rogerius, abbas Moisiacensis, <strong>de</strong>dit Petro <strong>de</strong><br />
Lator et filiis ejus octingentos solidos monetæ publicæ Katurcensis, quos habebat in terra Raimundi<br />
Arnaldi <strong>de</strong> Kasluthz. Hac <strong>de</strong> causa fuit Petrus homo suus, et filii ejus <strong>de</strong>bent fieri homines Moysiacensis<br />
abbatis, et accipere <strong>de</strong> manu ipsius, et si venerit in patria illa <strong>de</strong>bent ei facere hospitium. Super hoc <strong>de</strong>dit<br />
ei præfatus P[etrus <strong>de</strong> Lator] trecentos quinquaginta solidos, octingenti vero solidi fuerunt monetæ<br />
medietatis.<br />
Hunc honorem P[etrus] et filii ejus non <strong>de</strong>bent ven<strong>de</strong>re nec impignorare, nisi prius tamen retinere<br />
velit interrogaverunt abbatem. Sin autem retinere non voluerit impignorent cui voluerint.<br />
Facta carta mense Aprili, feria quinta, Vuillelmo episcopatum Caturcensem procurante.<br />
Raimundus monachus Moysiaco scripsit.<br />
S. Guntberti præsbiteri. S. Bernardi P. S. Arnaldi Bernardi. S. Raimundi <strong>de</strong> Malamusca. 1<br />
1 Eléments <strong>de</strong> datation: Raimond <strong>de</strong> Mala Musca figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1129 à 1146; en 1156, il est prieur <strong>de</strong><br />
Saint-Pierre <strong>de</strong>s Cuisines à Toulouse; Roger, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1115 à 1131/35; Guillaume III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1113<br />
à 1147.<br />
333
241.<br />
[vers 1129/1135]<br />
Engagements réalisés par différentes personnes, auprès <strong>de</strong> l’abbé Roger et d’Arnaud Bernard,<br />
moine, <strong>de</strong> biens situés en Bas-Quercy.<br />
A. Original: ADTG, G 571 (Andurandy 3338); parchemin partiellement pourri.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3338.<br />
A (charte partiellement pourrie et lacuneuse, linéation marquée par /).<br />
... cellar... In primis totus honor que habebat Armannus <strong>de</strong> Durfort 1 in o... Moysiaco / ...unctam, citra et<br />
ultra Tarnum, sive in aqua sive in terra, ad caput <strong>de</strong> Lacalcada, et omnem tenentiam P(?) / ...foro (?) ...<br />
Moysiaco et Petri Gauzberti, et fratris ejus, et fevum Iohannis Poncii. Hęc omnia integre / ... solidos<br />
Caturcenos sive Arnal<strong>de</strong>nos. Hoc pignus misit ... .. arnus supradictus in manu domni R[ogerii] abbatis /<br />
... voluntatem suam. Signum Arnaldi Guillelmi. Signum Antonii (?). Signum Bernardi / ... <strong>de</strong> Mala<br />
Musca. 2 Signum Willelmi <strong>de</strong> Sancta Tecla, monachorum. Signum Raimundi <strong>de</strong>l Poget. 3 ... anni Lamonc,<br />
et Arnulii (?) <strong>de</strong> Lamorac, et B. Deus<strong>de</strong>t, laicorum. In presencia omnium horum virorum / ... supradictis<br />
monachis, quod in ęternum huius pignoris esset guirenz contra omnes homi- / ... et <strong>de</strong>dit fi<strong>de</strong>jussores:<br />
Poncium <strong>de</strong> Rosed, a quo habebat, et Arnaldum <strong>de</strong> Dur- / [fort] ... possit.<br />
Item in ribeira <strong>de</strong> la Pollaria, suprascriptus domnus A[rnaldus] cel[lerarius] accepit in / ... ei <strong>de</strong>cimos <strong>de</strong><br />
ambobus Corbionibus et agrarium <strong>de</strong> uno pro CCC solidos et unam / ...nis, et si <strong>de</strong>teriorati fuerint,<br />
morlanos duplenos vel marcum argenti pro XXX / ... atem <strong>de</strong>cimi ... domnus A[rnaldus] ... accepit in<br />
pignore <strong>de</strong> R[aimundo] <strong>de</strong>l Poget et <strong>de</strong> filio ejus Stephano, pro C solidos.<br />
Item <strong>de</strong> / ... et <strong>de</strong> Amelio <strong>de</strong> Tofallias et ...[Guid]one fratre ejus, Grimardum <strong>de</strong> Manco, et omnem suam<br />
tenentiam, et totum <strong>de</strong>cimum <strong>de</strong> / ... pignoris fi<strong>de</strong>jussorem <strong>de</strong>d... C. <strong>de</strong> Fumel.<br />
Iterum <strong>de</strong> eis<strong>de</strong>m supradictis S[tephano] et A[melio] et G[rimardo], medietatem tocius mancoi (?), et /<br />
...ard <strong>de</strong> Mancamal ... consilio W[illelmi] d’Usma 4 et filii ejus W., pro CL solidis.<br />
Item <strong>de</strong> eo<strong>de</strong>m Willelmo d’Usma et <strong>de</strong> / ...[Mon]t Valra et tenentia Esquivati, pro quinquaginta solidis.<br />
Item <strong>de</strong> Raimundo Bernart <strong>de</strong> Kandalor 5 et filiis ejus impegnave- / ...[Sanct]am Liberatam et masum <strong>de</strong><br />
Laguava, totum ab integro, et fevum cujusdam feminę nomine Martę, totum ab integro. / ... cum consilio<br />
R[aimundi] <strong>de</strong> Poget, et R[aimundi] Arnaldi <strong>de</strong> Lizac, 6 et Armanni <strong>de</strong> la Mora, 7 et Arnaldi <strong>de</strong> Varadac, 8<br />
et fratris ejus R., ..on...n...ia, ut numquam pro ullo homine vel femina illud extrære possit, excepto pro se<br />
ipso ad propriam mensam. Et si pro semedipso ex / ...ere noluerit, quod essent minus X solidi <strong>de</strong><br />
supradicto precio.<br />
1 Armand <strong>de</strong> Durfort figure dans l’acte du 1 er mais 1129.<br />
2 Il s’agit probablement <strong>de</strong> Raimond <strong>de</strong> Mala Musca, ‘ouvrier’ <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. Il figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />
<strong>de</strong> 1129 à 1146. En 1156, il est prieur <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong>s Cuisines à Toulouse.<br />
3 Raimond d’Espoget (ou: du Poget) figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1107 environ à 1130/31.<br />
4 Willelmus <strong>de</strong> Oxima figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1119 à 1135 environ.<br />
5 Raimond Bernard <strong>de</strong> Gandalou figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1105 à 1115/20.<br />
6 Raimond Arnaud <strong>de</strong> Lizac est mentionné dans l’acte du 1 er mai 1129.<br />
7 Armand <strong>de</strong> la Mora figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1125 à 1155.<br />
8 Arnaud <strong>de</strong> Varazad figure dans les chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1114 à 1115/30.<br />
334
Item in <strong>de</strong>cimo Sanctę Liberatę habent monachi Moysiacenses in hereditatem / ...ma matris B. <strong>de</strong> Mont<br />
Esqiu, ac fratrem ejus, quartam partem <strong>de</strong>cimi, et ad radicem podii unam condaminam. Huius doni<br />
fi<strong>de</strong>jussores / ...ipsimet B. <strong>de</strong> Mont Esqihu, et R., et R. <strong>de</strong> Mondanard, et B. nepos ejus.<br />
Item in hoc ipso <strong>de</strong>cimo <strong>de</strong> S[ancte] Liberate impignoravit Poncius <strong>de</strong> / <strong>de</strong> Montelanard, et uxor ejus, et<br />
filii ejus omniam quem habebat ibi in fevum <strong>de</strong>cimarii, ab integro, pro CC solidis, cum consilio B. ne- /<br />
potis sui, quem <strong>de</strong>dit fi<strong>de</strong>jussorem, quod in ęternum esset guirent <strong>de</strong> se et <strong>de</strong> fratribus suis.<br />
Item predictus P[oncius] <strong>de</strong> Mondanard et uxor ejus et fr- / ... medietatem in <strong>de</strong>cimo Sancti Amancii,<br />
<strong>de</strong><strong>de</strong>runt Deo et Sancto Petro Moysiaco, et in fevo <strong>de</strong>cimarii medietatem, et hoc pro Poncio filio suo / ...<br />
ipsemed, et R. filius ejus et B. nepos ejus fi<strong>de</strong>jussores fuerunt, quod in ęternum essent tutores contra<br />
omnes homines.<br />
Item S[tephanus] <strong>de</strong> Lavalle- / [ta] ... uxor ejus et filii ejus inpignoraverunt terram illam Uncinada 1 Deo<br />
et Sancto Petro et domno A[rnaldo], cellerario, ad omnem sui voluntatem, exccepto <strong>de</strong>ci- / ... patri ejus<br />
Deo et Sancto Petro reliquerat pro CCC solidos. Signum Rai[mundi] Arnaldi <strong>de</strong> Lizac, qui fuit huius rei<br />
fi<strong>de</strong>jussor, et Amelius <strong>de</strong> Tofallas, 2 et Gui- / [do] ...us et Arnaldus <strong>de</strong> Lacepeda et Arnaldus <strong>de</strong> Lavalleta,<br />
Lavalleta, qui omnes fuerunt fi<strong>de</strong>jussores. Signum Bernardi Stephani <strong>de</strong> Lizac. Signum Hugonis ... ac<br />
presbiteri. Signum Bernardi <strong>de</strong> Vila Nova. Signum Raimundi <strong>de</strong> Las Fortainas.<br />
Item Stephanus <strong>de</strong> Lavalleta et uxor ejus filiique ejus inpig- / ...erunt ecclesiam <strong>de</strong> Lunell, scilicet<br />
presbiteri ... et om... ...ea juste et iniuste possi<strong>de</strong>bat, pro C solidos. Huius rei fi<strong>de</strong>jus- / sores fuerunt<br />
ipsemed Stephanus <strong>de</strong> Lavalleta et Amelius <strong>de</strong> Tofallas et Guido frater ejus. Signum Petri Matfredi.<br />
Signum Bernardi presbiteri, fi- / lii ejus.<br />
Item Bernardus <strong>de</strong> Mont Lanard ... W. et Hu. impignoraverunt Deo et Sancto Petro et domno R[ogerio]<br />
abbati, et domno / A[rnaldo], cellerario, ceterisque monachis medietatem ... Hoc scilicet quod in ea<strong>de</strong>m<br />
juste et iniuste, in presbiterio vel in <strong>de</strong>cimo sive in <strong>de</strong>ci- / ...is possi<strong>de</strong>bant. Huius rei ...jussores fuerunt,<br />
et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Poncium <strong>de</strong> Montlanard fi<strong>de</strong>jussorem, ut in ęternum / ...or.<br />
(autre main:)<br />
Hec sunt pignera <strong>de</strong> ...<br />
Ra... Arnaldus filii ejus miserunt in pignus ecclesiam Sancti Cipriani per ducentos solidos / ... Petro et<br />
Arnaldo ... ...ensibus, et Bernardus et omnes fratres illorum firmaverunt hoc per fi<strong>de</strong>m suam, et super se<br />
ipsos / ...entium ...<br />
Item in ea<strong>de</strong>m ecclesia, Bernardus <strong>de</strong> Sancto Genesio major misit in pignus servicium / ... Arnaldo ...<br />
monachis. Et hoc firmaverunt per fi<strong>de</strong>m suam ipse Bernardus et Guillelmus frater ejus. /<br />
... et omnes fratres ei[us]... ... miserunt in pignus ... Bernardi ... ...ud, Deo et Sancto Petro, et Arnaldo<br />
Bernardi ceterisque monachis Moisiace, per sexa- / ... Caturcenos. Et hec firmaverunt per fi<strong>de</strong>m suam<br />
omnis qui firmaverunt ... ęcclesię ...<br />
...iscardus <strong>de</strong> la Olmia, et fratres ejus, et mater eorum miserunt in pignus medietatem ecclesie / et<br />
medietatem <strong>de</strong>cimę Sancte Marie <strong>de</strong> Troilo, Deo et Sancto Petro et Arnaldo Bernardi ... monachis, et<br />
septuaginta solidos Caturcenos. Et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussores Rainaldum / fo... et Guiraldum <strong>de</strong> Troilo et<br />
Raimundum <strong>de</strong> Narces et Petrum <strong>de</strong> Noalagis.<br />
1 Uncinada: Saint-Amans <strong>de</strong> Lurcina<strong>de</strong>, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
2 Amelius <strong>de</strong> Touffailles figure dans un charte <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1130/31.<br />
335
Siguinus <strong>de</strong> Noalagus et Raimundus frater ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et Ar- / naldo<br />
Bernardi et ceteris monachis unum rusticum cum tenentia sua in pairochia <strong>de</strong> Casilag, 1 per septuaginta<br />
solidos Caturcenos. Et hec firmaverunt per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>- / jussores Ugonem <strong>de</strong> Bos et<br />
Rainaldum Foguet.<br />
Item Raimundus <strong>de</strong> Narces misit in pignus quartam partem ecclesię vel <strong>de</strong>cime Sancte Marie <strong>de</strong> Casegs 2<br />
Deo et Sancto / Petro et Arnaldo Bernardi et ceteris monachis, per centum solidos Caturcenos. Et hec<br />
firmavit ipse per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong>dit fi<strong>de</strong>jussores Guillelmum <strong>de</strong> Narces 3 et Bernardum <strong>de</strong> / Narces,<br />
consobrinos suos.<br />
Grimaldus <strong>de</strong> Marcaud et filii ejus, omnes filii ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo<br />
Bernardi et ceteris monachis medietatem / ... <strong>de</strong>cimarium Sancti Petri <strong>de</strong> Burgarias, 4 per centum solidos<br />
Caturcenos, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussores Amibertum (?) <strong>de</strong> Marcaud et Raimundum <strong>de</strong> Lavaleta, et Gairal- /<br />
....<br />
... us <strong>de</strong> Rosed misit in pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo Bernardi et ceteris monachis Bernardum<br />
Cærcinum, cum tota tenencia sua, et medi- / ...rmavit per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong>dit fi<strong>de</strong>jussores Raimundum<br />
<strong>de</strong> Roset et Poncium <strong>de</strong> Montelanardo, ut si aliquid per suam malam guirentiam / ... did... ..sti restaurare<br />
faciant.<br />
Item Bernardus <strong>de</strong> Monte Lanardo et omnes fratres ejus miserunt in pignus medietatem ecclesie vel<br />
<strong>de</strong>cimę Sancti Martini <strong>de</strong> Mo- 5 / ...o Deo et Sancto Petro et Arnaldo Bernardi et ceteris monachis, et<br />
unum mansum quod vocatur <strong>de</strong> l’abadia, per centum quadraginta solidos Caturcenos, pro sepultura<br />
fratris sui et omnes / ...[firma]verunt per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussorem Poncium <strong>de</strong> Monte<br />
Lanardo, qui firmavit hec per fi<strong>de</strong>m suam.<br />
Stephanus <strong>de</strong> Lavaleta misit un pignus mansum <strong>de</strong> Po- / du Fermils (?) Deo et Sancto Petro et Arnaldo<br />
Bernardi et ceteris monachis per centum solidos Caturcenos, et firmavit hec per fi<strong>de</strong>m suam.<br />
Bernardus <strong>de</strong> Vilars et filii ejus miserunt in / pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo Bernardi et ceteris<br />
monachis Arnaldum <strong>de</strong> Lavala<strong>de</strong> et tenentiam quam tenet <strong>de</strong> ipso et oblias estautoni per quadragin- / ...<br />
[et fi]rmavit per fi<strong>de</strong>m suam et <strong>de</strong>dit fi<strong>de</strong>jussorem Stephanum <strong>de</strong> Lavaleta.<br />
Stephanus <strong>de</strong> Lavaleta et uxor ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo / Bernardi et<br />
ceteris monachis totum honorem <strong>de</strong> Uncinada 6 et fevum Petri Matfredi et honorem ecclesiasticum <strong>de</strong><br />
Lunel et fevum Bernardi <strong>de</strong>l Bosc, per sexcentos solidos / ... firmavit per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong>dit<br />
fi<strong>de</strong>jussores Gauzbertum <strong>de</strong> Lavaleta et Raimundum <strong>de</strong> Lavaleta et Bernardum <strong>de</strong> Lavaleta et Arnaldum<br />
<strong>de</strong> / Lavaleta et Petrum <strong>de</strong> Maseiras et Siguinum <strong>de</strong> Maseiras, qui omnes firmaverunt hec per fi<strong>de</strong>m<br />
suam, et super istos laudavit et firmavit per fi<strong>de</strong>m suam Ame- / lius <strong>de</strong> Tofallas.<br />
Bernardus Tonduz <strong>de</strong> Monte Lanardo et omnes fratres ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et<br />
Arnaldo Bernardi et ceteris monachis quartam partem <strong>de</strong>cime et <strong>de</strong>cimarium Sanctę Liberatę, et<br />
firmaverunt hec omnes per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussores Pontium <strong>de</strong> Monte Lanardo et<br />
Oliverium <strong>de</strong> Bessegs.<br />
1<br />
Cazillac, église dédiée à Saint-Pierre-ès-Liens, à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Mon<strong>de</strong>nard: Gayne, p. 46.<br />
2<br />
L’église <strong>de</strong> Cazes, placée sous le vocable <strong>de</strong> la Nativité <strong>de</strong> Notre-Dame, appartenait à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: Gayne, p. 44-<br />
45.<br />
3<br />
Guillaume <strong>de</strong> Narces figure dans un acte <strong>de</strong> 1128.<br />
4<br />
La paroisse <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Bruguières appartenait à <strong>Moissac</strong>: Gayne, p. 249.<br />
5 e<br />
Il s’agit ou bien <strong>de</strong> Saint-Martin <strong>de</strong> Mon<strong>de</strong>nard, église démolie au XVIII siècle: Gayne, p. 45, ou bien <strong>de</strong> Saint-Martin <strong>de</strong><br />
Montauré. Puisque <strong>de</strong>ux personnes <strong>de</strong> la famille <strong>de</strong> Monte Lanardo figurent dans la notice, il doit s’agir <strong>de</strong> Mon<strong>de</strong>nard.<br />
6<br />
Saint-Amans <strong>de</strong> Lurcina<strong>de</strong>, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
336
Raimundus Arnaldi <strong>de</strong> Lizag et filius ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo Bernardi et<br />
ceteris monachis <strong>de</strong>cimam <strong>de</strong> majore Corbione et agrarium et / ... <strong>de</strong> Minore, per quingentos sexaginta<br />
solidos Caturcenos, et hec firmaverunt per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussores Petrum <strong>de</strong> Moysiaco et<br />
Durannum Sancti Salvatoris, / Bernardum Stephani <strong>de</strong> Lizag.<br />
Item Raimundus Arnaldi et filius ejus miserunt in pignus unam condaminam a La Polaria Deo et Sancto<br />
Petro et Arnaldi Bernardi / et ceteris monachis, per centum quatuor<strong>de</strong>cim solidos Caturcenos, et<br />
firmaverunt per fi<strong>de</strong>m suam.<br />
Petrus Gauzberti Pontanerius et Bernardus Petri frater ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et Ar-<br />
/ naldo Bernardi et ceteris monachis medietatem quarti <strong>de</strong> majore Corbione, per centum quinquaginta<br />
solidos Caturcenos, et firmaverunt per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussorem Petrum / <strong>de</strong> Moysiaco, et<br />
laudavit hec Raimundus Arnaldi, dominus eorum.<br />
Guillelmus <strong>de</strong> Pertica 1 misit in pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo Bernardi et ceteris monachis /<br />
totam <strong>de</strong>cimam ecclesie Sancti Ansberti, que est in riperia <strong>de</strong> La Polaria, et <strong>de</strong>cimarium, per ducentos<br />
quinquaginta solidos Caturcenos, et ipse Guillelmus et filius ejus Raimundum <strong>de</strong> Pertica firmaverunt<br />
hec per fi<strong>de</strong>m / suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jussorem Raimundum <strong>de</strong> Roset. 2<br />
Guillelmus <strong>de</strong> Usma et Guillelmus filius ejus miserunt in pignus Deo et Sancto Petro et Arnaldo<br />
Bernardi et ceteris mona- / chis medietatem honoris <strong>de</strong> Mauso, preter honorem Guillelmi Gauzberti, per<br />
centum quadraginta solidos Caturcenos, et firmaverunt ipsi per fi<strong>de</strong>m suam, et <strong>de</strong><strong>de</strong>runt fi<strong>de</strong>jusso- / res<br />
Petrum <strong>de</strong> Carcers, et Guillelmum <strong>de</strong> Pra<strong>de</strong>la, et Guillelmum Ugonis.<br />
B.<br />
Engagement <strong>de</strong> diverses dixmes sans datte, & les lacunes aïant emporté la plus gran<strong>de</strong> partie <strong>de</strong>s mots.<br />
N°. 3338.<br />
1 Guillelmus <strong>de</strong> Pertica est mentionné dans un acte <strong>de</strong> 1146.<br />
2 Comparez la donation faite par Gaubert <strong>de</strong> Perges en 1177.<br />
337
242.<br />
[1127/1135], juillet, jeudi<br />
Cession par Alphonse-Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse, du droit <strong>de</strong> nommer l’abbé séculier.<br />
A. Original: ADTG, G 541 (Andurandy 1887). Notice: Dufour 1972, p. 105.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1887 (avec la datation 1115).<br />
Edition: Lagrèze-Fossat, Etu<strong>de</strong>s historiques sur <strong>Moissac</strong>, t. I (Paris 1870), p. 349-350; HGL 5,<br />
Preuves, col. 940-941; Gallia Christiana, 1, col. 165; Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 349; F. Galabert, Album<br />
<strong>de</strong> paléographie et <strong>de</strong> diplomatique, XIIe siècle, pl. II, n° 3.<br />
Traduction: Lagrèze-Fossat, t. 1, p. 135-136.<br />
Bibliographie: Galabert, Sur la date, p. 410-413.<br />
A.<br />
Notum sit omnibus hominibus, quod ego Il<strong>de</strong>fonsus comes Tolosę 1 feci contra fas et contra jus quod<br />
facere non <strong>de</strong>bui, quia misi sine consilio domni abbatis Moysiacensis, et sine consilio congregationis<br />
illius loci, militem dictum abbatem in villa illa et in honoribus et in castris, que procedunt ad locum<br />
sancti PETRI. Et nunc, quia tunc puerilis sensus erat in me, recognosco me culpabilem coram Deo et<br />
sanctis apostolis PETRO ET PAVLO, et coram domino meo domno Amelio Tholosano episcopo, 2 et coram<br />
domno Rodgerio abbate, qui modo locum prefatum sancti PETRI regit. Et nunc hanc electionem reddo<br />
Domino Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo et domno Rodgerio abbati et omnibus monachis qui<br />
modo sunt ibi et futuri erunt, ut jam amplius nullus comes Tholosanus ordinet militem dictum abbatem<br />
in honore sancti PETRI neque in terra illa neque in castris, sine consilio et consensu domni abbatis<br />
monachi et omnium fratrum illius loci.<br />
Hanc cartulam jussi facere ego Il<strong>de</strong>fonsus comes.<br />
Et quicumque eam confringere voluerit, <strong>de</strong> maledictionibus Datan et Abiron particebs fiat. 3<br />
Facta carta ista in mense Julio, sub die feria V, regnante Lodoico rege.<br />
Vi<strong>de</strong>ntes sunt Rodgerius comes Fuxensis, Raimundus <strong>de</strong> Duno, Jordanus <strong>de</strong> Rocafort. S. Willelmus<br />
abbas Lesatensis, 4 R. prior Sancte Marie.<br />
1<br />
Alphonse-Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1112 à 1148.<br />
2<br />
Amelius Raimond du Puy, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1106 à 1139.<br />
3<br />
Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
4<br />
Roger III, comte <strong>de</strong> Foix <strong>de</strong> 1124 à 1147/1148. Marié en 1117 à Jimena <strong>de</strong> Barcelone (Europäische Stammtafeln III/1,<br />
Tafel 145); Guillaume Raimond d’Espel, abbé <strong>de</strong> Lézat à partir <strong>de</strong> juillet 1127.<br />
338
243.<br />
[1115/1135]<br />
Donation par Guillaume <strong>de</strong> Bruyères <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong>s églises <strong>de</strong> Lolmie, <strong>de</strong> Saint-Martin, <strong>de</strong> Saint-<br />
Cirice et <strong>de</strong> Vitan Villa.<br />
A. Original: ADTG, G 571 (Andurandy 7461).<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 7461.<br />
A.<br />
In dorso: Donum BERNARDI GUILLELMI DE BRUGEIRAS<br />
Ego Bernardus Guillelmi <strong>de</strong> Brugeras 1 dono Domino Deo et beato Petro Moysiacensis ęcclesię et<br />
domno Rotgerio abbati et omnibus successoribus ejus ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus in perpetuum, totam<br />
partem meam que michi pertinet vel pertinere vi<strong>de</strong>tur in <strong>de</strong>cimis ęcclesię <strong>de</strong> Olmia, 2 et Sancti Martini<br />
prope ei, 3 et Sancti Cirici, et Vitan Ville, pro remedio animę mee et parentum meorum.<br />
Hoc facio consilio uxoris mee Rosse et aliorum amicorum meorum. Hoc donum factum est in manu<br />
Raimundi prioris Sancte Marie.<br />
Et in toto alio meo honore <strong>de</strong> La Olmia C solidos Caturcenses vel Aginenses, sicut eis magis<br />
placuerint.<br />
S. Oddonis Quiqumar (? tampon !). S. Raimundi <strong>de</strong> Brugeras. S. Poncii <strong>de</strong> Volpeliaco. S. Petri<br />
Arnaldi <strong>de</strong> Tauro (? tampon !). S. Bernardi Raimundi, baptizati.<br />
Willelmus monachus scripsit.<br />
1 Bruyère, lieu-dit à 750 m à l’ouest <strong>de</strong> Lolmie.<br />
2 Lolmie, village sur la commune <strong>de</strong> Saint-Laurent-Lolmie.<br />
3 Saint-Martin, lieu-dit à 1 km au sud <strong>de</strong> Lolmie.<br />
339
244.<br />
[1115/1135]<br />
Accord entre l’abbé Roger et Seguin, obédiencier d’Escatalens, et Ponce Oalrig et sa famille, à<br />
propos <strong>de</strong>s vignes <strong>de</strong> Campo Cadrato.<br />
A. Original: ADTG, G 698 (N° 42).<br />
A.<br />
Ad finem et concordiam venit Rodgerius abbas et Siguinus hobedientiarius Scatalingis, cum Pontio<br />
Oalrig et fratri suo, et Peleto avunculo suo, et Raino d’Agro, et Arnaldo. Bonas vineas <strong>de</strong> Campo<br />
Cadrato dimiserunt. Hac reliquerunt Domino Deo et sancto Petro omnia que habebant in allo campo,<br />
tam juste cam iniuste, pro XV solidis Caturcensis monete.<br />
Huius rei testes sunt Willelmus <strong>de</strong> Bretes et frater ejus Agrinus 1 et fratre Zalairdus et Guiraldus<br />
Porces, et Martinus, et Azalbertus et Ugo faber.<br />
1 tampon !<br />
340
245.<br />
[1115/1135]<br />
Donation par Adémar, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z, <strong>de</strong> l’église Saint-Etienne <strong>de</strong> Meilhas, <strong>de</strong>stinée au prieuré<br />
<strong>de</strong> Saint-Jean-le-Froid.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>ux cayers <strong>de</strong> parchemin cousus ensemble contenant seze<br />
feuilles” (perdus), du début du XII e siècle: Doat 131, f. 314r-314v.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 270.<br />
B.<br />
Ego A[<strong>de</strong>marus], Ruthenensis ecclesiæ episcopus, 1 assensu clericorum meorum, concedo ecclesiam<br />
sancti Stephani <strong>de</strong> Miliars 2 sancto Petro <strong>de</strong> Moisiaco, et Rotgerio ejus<strong>de</strong>m monasterii abbati, suisque<br />
successoribus imperpetuum, tali vero ratione ut monachi sancti Johannis 3 prædictam possi<strong>de</strong>ant<br />
ecclesiam, salva tamen reverentia Ruthenensis ecclesiæ.<br />
Istud quoque donum fuit factum in præsentia domni præpositi Belliomontis, et Hugonis ipsius<br />
episcopi capellani, cæterorumque clericorum et laicorum.<br />
1 Adémar, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1099 à 1144.<br />
2 Saint-Etienne <strong>de</strong> Meilhas, sur la commune <strong>de</strong> Viala-du-Tarn (Aveyron, arr. Millau, canton Saint-Bauzély). Cf. Bousquet, p.<br />
205-206.<br />
3 Saint-Jean-le-Froid.<br />
341
246.<br />
[1115/1135]<br />
Notice sur la terre <strong>de</strong> Galabor que Bernard Escafred et les autres moines <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> tiennent en<br />
fief <strong>de</strong> Gauzfred <strong>de</strong> Ruiniaco.<br />
A. Original : ADTG, G 626 (Andurandy 3335).<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 131, f. 310r-311r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 3335.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 325 (d’après B).<br />
A.<br />
Terra <strong>de</strong>l Galabor abet Bernardus Escafredus in fenzo, et omnes monachi Moisiacho, <strong>de</strong> Gauffredo <strong>de</strong><br />
Ruiniaco et <strong>de</strong> uxore sua et <strong>de</strong> filiis, per III solidos acapte [?] et III panes et per III concas <strong>de</strong> civada, in<br />
fendo. Et in terra ista abent Bernardus et ceteri monachi in pignus centum septuaginta et quinque<br />
solidos.<br />
Et sunt testes Fortus Anerius <strong>de</strong> Sancti Lupi 1 et filius suus. Et ipse Fortus Anerius est fi<strong>de</strong>i iussor, et<br />
Guilelmus <strong>de</strong> Christiniaco, 2 et Bernardus Vallati visores. Arnaldus <strong>de</strong> Torna Mola, et Anerius Paba, et<br />
Guilelmus <strong>de</strong> Christiniaco.<br />
Et <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ns usque Adrat. 3<br />
Et <strong>de</strong> hoc pignore est testimonium Lordanus <strong>de</strong> Serra. 4<br />
Egidius scribanus scripsit hoc in diebus Rotgerii abbatis. 5<br />
C.<br />
Gauffre<strong>de</strong> & Sa femme engagerent aux Religieux <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> la terre <strong>de</strong>l Ga <strong>de</strong> Lobor. du tems <strong>de</strong><br />
L’Abbé Roger.<br />
N°. 3335.<br />
1 Saint-Loup (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Auvillar).<br />
2 Saint-Martin <strong>de</strong> Christinac, hameau sur la commune <strong>de</strong> Saint-Loup (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Auvillar).<br />
3 L’Arrats, rivière se jetant dans la Garonne à Saint-Loup.<br />
4 Sur la difficile localisation <strong>de</strong>s honneurs <strong>de</strong> Botirans et <strong>de</strong> Serre, voir Mousnier 1991.<br />
5 Roger, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1115 à 1135.<br />
342
247.<br />
[1115/1135]<br />
Donation par Atton, vicomte <strong>de</strong> Bruniquel, d’un barrage construit sur l’Aveyron, au lieu dit Roca<br />
Columbeira.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 131, f. 291r-292r.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1969.<br />
B.<br />
Sciendum est quod Atto vicecomes, et Fina uxor Armanni vicecomitis <strong>de</strong><strong>de</strong>runt Domino Deo et beato<br />
Petro et Paulo, et dompno Rotgerio et omnibus monachis Moisiacensibus, illam paxeriam 1 quæ est<br />
constructa in flumine Avaronis, in loco qui vocatur Roca Columbeira, 2 omnem <strong>de</strong>cimum tam in piscibus<br />
quam in nummis vel in annona omnium molendinorum quæ ibi sunt vel a<strong>de</strong>runt, excepto partem<br />
servientum, pro anima prædicti Artmanni vicecomitis, et parentum suorum.<br />
Hujus rei sunt testes: Raimundus monachus <strong>de</strong> Mausiaco, Blavius monachus <strong>de</strong> Siurag, Bosa<br />
Autranus, Arbertus <strong>de</strong> Deupantala, Vuillelmus <strong>de</strong> Laval, Hugo <strong>de</strong> Bruniquel, Poncius <strong>de</strong> Larca, Petrus<br />
<strong>de</strong> Lavaur, et alii quamplures.<br />
Hanc cartam scripsit Vuillelmus capellanus dompni abbatis Rotgerii, præsi<strong>de</strong>nte Vuillelmo<br />
episcopo Caturcensi. 3<br />
1 Une paxeria ou passièra est un barrage en bois, <strong>de</strong>stiné à créer une réserve <strong>de</strong> poissons dans un cours d’eau.<br />
2 Peut-être Al Roc, lieu-dit au bord <strong>de</strong> l’Aveyron, à 1,5 km à l’est <strong>de</strong> Montricoux, face à un lieu-dit <strong>Moissac</strong> !<br />
3 Eléments <strong>de</strong> datation: Roger, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> 1115 - 1131/35; Guillaume III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1113 à 1147.<br />
343
248.<br />
[1115/1135]<br />
Lettre <strong>de</strong> B[runo], abbé d’Alet, à R[oger], abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, à propos <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Sainte-Marie<br />
<strong>de</strong> Cubières.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “loriginal en parchemin”: Doat 129, f. 79r-80r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6314.<br />
B.<br />
Reverendis in Christo fratribus, R[ogeri] Dei gratia venerabili abbati Moissiacensi, et omni conventui<br />
ejus<strong>de</strong>m monasterii, B[runo] Dei gratia Electensis ecclesiæ 1 abbas, ejusque conventus ejus<strong>de</strong>m ecclesiæ,<br />
salutem cum sincera ac integra dilectione.<br />
Ex litterarum tenore quas Brunoni monacho misericorditer tradidistis, scimus vos ei in via sua<br />
prioratum ecclesiæ Sanctæ Mariæ <strong>de</strong> Cuberiis, cum omnibus pertinentiis suis ei <strong>de</strong>disse, ita tamen quod<br />
nos aut successores nostri propter tenentiam præfati Brunonis mihi in prædicta ecclesia <strong>de</strong> Cuberiis aut<br />
in pertinentiis suis <strong>de</strong> jure possimus, requirere. Et nos dicimus vobis et testamur quod nunquam propter<br />
tenentiam prædicti Brunonis aliquid requiremus in præfata ecclesia <strong>de</strong> Cuberiis, nec in pertinentiis ejus.<br />
Et ut ista quæ superius dicta sunt, rata et firma consistant, sigilli nostri caractera pari voto et<br />
voluntate, hanc præsentem cartam facimus sigillari.<br />
1 Alet, aujourd’hui Alet-les-Bains (Au<strong>de</strong>, arr. Limoux, canton Limoux), sur l’Au<strong>de</strong>.<br />
344
CHARTES DU XII e SIECLE<br />
SANS MENTION D’ABBATIAT<br />
249.<br />
[<strong>de</strong>uxième quart du XII e siècle] 1<br />
Relevé <strong>de</strong>s engagements contractés auprès <strong>de</strong> l’abbaye par <strong>de</strong>s habitants d’Escatalens et <strong>de</strong>s<br />
environs.<br />
A. Original: ADTG, G 570 (porté dans l’inventaire sous le numéro G 571, porté manquant aux<br />
ADTG le 6.4.1984). S’agit-il <strong>de</strong> la pièce numérotée N° 26, parchemin, h. 48,5, l. 12,0/14,0 cm<br />
…..?<br />
A.<br />
In illis pignoribus quos dimisit Sancto Petro Hugo Pontonarius, partem quam <strong>de</strong>dit uxori sue, misit<br />
postea in pignus Girardus Sancto Petro per VII solidos cum filio ejus<strong>de</strong>m uxoris sue.<br />
In villa <strong>de</strong> Godor 2 Raimundus cum consilio filii sui Gairaldi misit in pignus Sancto Petro per tres solidos<br />
Lemovicanos illum casalem cum vinalibus que habebat ibi, et fi<strong>de</strong>m fecit, ut stabilis permaneat iste<br />
pignus Bernardus Estartel, cum consilio filiorum suorum misit in pignus per V solidos totam illam<br />
servitutem quam habebat in Dogor, et Gauzfredus filius ejus fi<strong>de</strong>m fecit.<br />
Totum illum honorem que Bernardus Willelmi Brunus habebat in Saxias, 3 un<strong>de</strong> erat serviens Bernardus<br />
Faurenes, quem etiam Gauzfredus ..anes habebat in pignus per XX solidos. I<strong>de</strong>m Gauzfredus <strong>de</strong>dit<br />
supradicto Bruno unum cabaldum per centum solidos, et firmavit Sancto Petro cujus ventura et<br />
convenientia erat in alodium et <strong>de</strong>dit manum missorem Arnaldum Bernardi ut semper donatio ista firma<br />
permaneat, et insuper per fi<strong>de</strong>m sui corporis promisit ac fratribus suis firmare faciat.<br />
Ad finem et concordiam venit Hunaldus abbas et Gauzfredus monacus cum Ainardo <strong>de</strong> La Junkeira, pro<br />
illis honoribus Sancti Petri. Contrapellabat scilicet pro Campo Quadrato, et <strong>de</strong> Illa Figuaireda, 4 et pro<br />
vinea <strong>de</strong> Bella Facie, 5 et pro illo casale <strong>de</strong> Sancto Quirino, quem tenet Jordanus, et <strong>de</strong>dit ei Gauzfredus<br />
unum caballum et prestitit ei unum mulum usque in Romam, et uxori sue unas pellas catinas quarum<br />
precium sit XII solidorum et dimidium. Et guirpivit coram multis testibus, et cum consilio Wutcardi<br />
vicarii et Arnaldi filii sui, omnes honores prenominatos Sancto Petro, et illis et omnibus successoribus,<br />
et insuper promisit ei per fi<strong>de</strong>m sui corporis et <strong>de</strong> fratribus suis et <strong>de</strong> omnibus hominibus legalem<br />
guirenciam omnibus diebus vite sue <strong>de</strong> ista girpitione faciat. Willelmus frater ejus cognomento Pitacius<br />
postea pro hac ista garpitione unum bonum caballum accepit a Gauzfredo monaco, et effectus est homo<br />
Hunaldo abbati, et firmavit per fi<strong>de</strong>m sui corporis ut in omni vita sua verus amicus et fi<strong>de</strong>lis permaneat<br />
Sancto Petro et illis et omnibus successoribus eorum, et insuper illi fratri qui obedienciam illam tenuerit,<br />
et per ipsam conventionem fecit firmare fratri suo Amaneo. Ipse etiam Amaneus accepit ab ipso<br />
Gauzfredo unum cabaldum et firmavit in alodium Sancto Petro totum ab integro illum honorem. In ista<br />
prefata honore <strong>de</strong> Campo Quadrato habebat Odolricus <strong>de</strong> Sallis in pignus LX solidos et unam equam.<br />
1<br />
La datation est très imprécise. Nous avons affaire à <strong>de</strong>s relevés d’engagements comportant <strong>de</strong>s textes <strong>de</strong> documents<br />
anciens.<br />
2<br />
Couture, lieu-dit sur la commune d’Escatalens.<br />
3<br />
Les Saysses, ou: Saysse, lieu-dit sur la commune d’Escatalens.<br />
4<br />
La Figuera<strong>de</strong>, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Saint-Porquier, sur le bord <strong>de</strong> la Garonne.<br />
5<br />
Belfau, lieu-dit sur la commune d’Escatalens.<br />
345
Deditque sibi Gauzfredus monachus XXX ... et firmavit predictorum honorem Sancto Petro et fecit<br />
firmare uxori sue et [filio] suo, in tali conventione ut nullus homo umquam licentiam habeat a potestate<br />
neque a tabula Sancti Petri aufferre ullo ingenio. Factus est autem ei conventus ut quando ille obierit, si<br />
excommunicatus non fuerit publica excommunicatione, si fecerit se portare ali... anneis vel uxorem<br />
suam aut filium cum alia quacumque helemosin... sibi placita apud Sanctum Petrum honorifice<br />
sepeliatur in Moisiaco .. interim data est patri suo et matri et sibi et uxori sue et filio so .. et pars in omni<br />
bono facto et <strong>de</strong>mosina illius loci Sancti Petri, et d... sorem Hugonem Odalrici ut tenentem faciat<br />
honorem Sancto Petro.<br />
Hugo <strong>de</strong> Meissonnes 1 misit in pignus Domino Deo et Sancto Petro et Hunaldo abbati et ceteris fratribus<br />
in monasterio Moysiaco, totum suum honorem <strong>de</strong> Granolliac 2 quantum ipse habebat et tenebat aut ullus<br />
homo per eum per LXV solidos Lemovicanos. In tali qui<strong>de</strong>m convenientia ut tamdiu teneat Sanctus<br />
Petrus et habitatores loci illius hunc honorem in pignus don... tres formatos blados temporivos colligant.<br />
Et hec qui<strong>de</strong>m conven[ientia] facta est inter eos ut per ullum hominem non tradat ipse Hugo istud pignus<br />
nisi per se ipsum. Quod si post re<strong>de</strong>mptione necesse sibi fuerit null.. homini alio mittat in pignus nisi<br />
Sancto Petro, et ut hec omnia .... firma permaneant, ipse Hugo per se ipsum firmavit, et R., filio Bernardi<br />
Rainonis, cujus consilio et voluntate facta sunt hec, firmare fecit, et <strong>de</strong>dit ipse alios fi<strong>de</strong>jussores<br />
Geraldum Gauzberti et Bernardum Gauzberti <strong>de</strong> Agra, 3 ut si aliquid Sanctus Petrus aut sui monachi<br />
per<strong>de</strong>rent ipsi totum emendarent manu Geraldi <strong>de</strong> Monte Betone, 4 ita ut si Gauzfredus monachus ex hac<br />
vita migraverit, ipse semper auctor existat et auctorizet.<br />
Uxor vero Raimundi Oddonis misit in pignus Sancto Petro in illo honore qui vocatur <strong>de</strong> Tillols 5 unum<br />
casalem cum omni tenentia quem habet <strong>de</strong> Willelmo Raimundi, suo nepote, per tres solidos<br />
Lemovicanos, et ipse Willelmus est fi<strong>de</strong> jussor ut ... faciat <strong>de</strong> missa Omnium Sanctorum usque in aliam<br />
missam Omnium Sanctorum.<br />
Willelmus Estartel misit in pignus Sancto Petro suum honorem per XV solidos et antequam tra<strong>de</strong>ret<br />
furatus est unum caballum qui <strong>de</strong>beliretur (?) G. monacho et ante par..um illum ipsum honorem<br />
quousque ipsum predictum red<strong>de</strong>ret caballum et judicatum est ut teneatur ille honor donec reddat unum<br />
caballum .. tum solidorum ... et XV propter honorem.<br />
Arnaldus Gauzberti misit in pignus Sancto Petro suam condaminam <strong>de</strong> Illo Casse, quam Sancius tenet<br />
per V solidos, a festivitate Omnium Sanctorum in aliam, cum consilio Willelmi Adilii monachi Bernardi<br />
filii.<br />
Arnaldus Bernardi <strong>de</strong> Godor 6 misit in pignus G. monacho suam condaminam <strong>de</strong> Illo Prato 7 per IIII or<br />
solidos Bernardi Geraldi.<br />
I<strong>de</strong>m etiam misit in pignus ipsi G. partum illud quod est ad caput condamine ... et alios IIII or solidos, tali<br />
conventione ut non per alium tradat nisi per se ipsum.<br />
Willelmus Estarcel misit totum suum honorem ab integro ... jus Sancto Petro, quantum in ea ipse habet<br />
<strong>de</strong> abbate aut <strong>de</strong> obedientia.. hoc est serviciarium <strong>de</strong> mercato <strong>de</strong> Rogonac 8 et serviciarium similiter <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>cimis <strong>de</strong> Rogonac et suas indominicaturas, ab integro ...mpignoratum, similiter <strong>de</strong> aliis suis<br />
serviciariis que habet <strong>de</strong> honore Sancti Petri, serviciarium per XV solidos, in tali convenien[tia] .... per<br />
1<br />
Maissonnié, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Valence, à 1,5 km au nord-est <strong>de</strong> Valence. – Hugo <strong>de</strong> Meissonnes figure dans un<br />
acte <strong>de</strong> 1092.<br />
2<br />
Garnouillac, lieu-dit au nord <strong>de</strong> Castelsarrasin.<br />
3<br />
Agre, nom d’une forêt à l’est d’Escatalens.<br />
4<br />
Montbeton (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Montech).<br />
5<br />
Le lieu-dit <strong>de</strong> “Tilloleto” se trouve près <strong>de</strong> Gandalou: voir acte <strong>de</strong> 1109.<br />
6<br />
Couture, lieu-dit sur la commune d’Escatalens.<br />
7<br />
Pradasses, lieu-dit situé à l’est <strong>de</strong> Couture.<br />
8<br />
Rogonac ou Roselaygues, lieu-dit sur la commune d’Escatalens.<br />
346
aliquem hominem initiat nisi per se. Et ipse Willelmus per fi<strong>de</strong>m suam spopondit et ut frater suus<br />
Gauzfredus id ipsum .... rogavit.<br />
Quidam homo <strong>de</strong> Corduba 1 misit in pignus ....a..pennem <strong>de</strong> vinea et monachis ibi<strong>de</strong>m abitantibus, per V<br />
solidos Lemovicanos, <strong>de</strong> missa Omnium Sanctorum ad V annos, et <strong>de</strong>inceps <strong>de</strong> missa Omnium<br />
Sanctorum usque ad aliam missam Omnium Sanctorum. Et fi<strong>de</strong>jussores fuerunt Dato et Bernardus <strong>de</strong><br />
Illa Roca.<br />
1 Cor<strong>de</strong>s-Tolosannes (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave).<br />
347
250.<br />
[XII e siècle]<br />
Donation par Diutrand <strong>de</strong> Corbeira, fils <strong>de</strong> Frotard, du tiers du dîmaire <strong>de</strong> Saint-Germain <strong>de</strong><br />
Livron. – Donation d’une terre par Bergarius.<br />
A. ADTG, G 633 (Andurandy 5227).*<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5227.<br />
A.<br />
Breve memoriale quod fecit facere Diutrandus <strong>de</strong> Corbeira, filius Frotardi Empossevol.<br />
Ego Dutrandus dono terciam partem <strong>de</strong>cimi <strong>de</strong> Livro Deo et Beato Petro et monachis <strong>de</strong> Moisiac, et<br />
sancto Germano <strong>de</strong> Livro, et Poncio <strong>de</strong> Calciada monacho, et Gausberto. Et propter hoc relinqunt mihi<br />
XL solidos Lemovicensium, et ex alia parte donant michi L solidos Caturcensium, tali convenientia<br />
quod si ullus homo vel femina hunc <strong>de</strong>cimum amparabat, <strong>de</strong>beo ęssę <strong>de</strong> his guirents, sine enganno. Et si<br />
non potero ęssę, laudo istos omnes <strong>de</strong>narios in tota facenda Arnaldi Dutran <strong>de</strong> Cornuzo. 1<br />
Hoc fuit donum factum testimonio Petri Austorg, et Toseit, et Grimaldi <strong>de</strong> Livro, et Bernardi Petri, et<br />
Isarni capellani, et Raini <strong>de</strong> Livro, et consilio Aldoini <strong>de</strong> Paris 2 et Lucie uxoris ejus. Et Vierna soror mea<br />
laudavit hoc donum. Et ut istius doni possit ęssę firmior stabilitas, obtuli etiam istud donum in hac carta<br />
scriptum 3 , que signaculo cuiudam corr[i]gii signata <strong>de</strong>notatur.<br />
[autre main:]<br />
Noverint tam presentes quam futuri quo ego [... a ] Bergarius dono Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et<br />
Sancto Germano <strong>de</strong> Livro, Poncio <strong>de</strong> Calciata monacho, Gauberto, duos sextaradas <strong>de</strong> terra, ab udil<br />
superiori a la vaxera, pro anima Ramundi Atonis consobrini mei.<br />
Hoc donum ladavit et lauda donavit Vierna mater ejus, et uxor ejus Guilema.<br />
Uius doni sunt testes Stesire Beral frater ejus, Bernar <strong>de</strong> La Mota et P. Ramundi, et P. Austorgus et<br />
alii milites. Izarnus capella, Amelius capella. Duran sub. Beatro Petro.<br />
B.<br />
Sans date et est fort ancien. Duitrand <strong>de</strong> Corbeira fils <strong>de</strong> Frotard donna au convent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> le tiers<br />
<strong>de</strong> la dixme <strong>de</strong> Liourou.<br />
N° 5227.<br />
––––––<br />
a. Quelques lettres illisibles à cause d’un tampon portant la mention ARCHIVES DEPARTEMENTALES TARN-&-<br />
GARONNE. PROPRIETE PUBLIQUE.<br />
1 Cornusson, église et lieu-dit à 6 km à l’est <strong>de</strong> Caylus.<br />
2 On a l’embarras du choix : soit Prisou, lieu-dit à 1,5 km à l’ouest <strong>de</strong> Saint-Pierre-Livron., soit Pers, ***, soit<br />
Paris ??????*****<br />
3 Suscription sans renvoi.<br />
348
251.<br />
[XII e siècle]<br />
Notice sur la donation par Heina <strong>de</strong> Frozet <strong>de</strong> l’honneur d’Auzon, sis sous Saint-Germain <strong>de</strong><br />
Livron, et l’usurpation <strong>de</strong> ce bien par Rainald <strong>de</strong> Cayriech.<br />
A. Original: ADTG, G 633 (Andurandy 5250).*<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5250.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: carta <strong>de</strong>auso.<br />
Noverint tam presentes quam futuri, quod ego Heina <strong>de</strong> Frozet <strong>de</strong>di Domino Deo et sanctis<br />
apostolis Petro et Paulo, et loci Cluniaci necnon et Moysiaco [... a ] monachis ibi<strong>de</strong>m <strong>de</strong>gentibus alodum<br />
totum <strong>de</strong> Auso, 1 terras scilicet hac vineas, cuncta scilicet quę mei juris erat, pro salute animę meę ob<br />
remissionem omnium peccatorum meorum, talia etiam conventione ut quando <strong>de</strong> hac vita migravero,<br />
honorifice monachi supradicti me sepelirent apud Sanctum Germanum <strong>de</strong> Livrono, ad cujus<br />
possessionem memoratus pertinet honor.<br />
Post mortem supradicte mulieris, 2 Rainaldus <strong>de</strong> Caraiga 3 qui cognominatus Bellus Homo violenter<br />
abstulit, et postmodum accepto precio sex solidorum a Bernardo Vitale, monacho <strong>de</strong> Livrono, cuncta<br />
reliquit [... b ] hereditate perpetua <strong>de</strong>nuo possi<strong>de</strong>nda firmiter stabilivit. Grimaldus vero Bernardus <strong>de</strong><br />
Parasius 4 similiter <strong>de</strong>reliquit.<br />
Testes vero fuerunt Raimundus Durantius, et Raimundus Grimardus, atque Deus<strong>de</strong>t capellanus.<br />
–––––<br />
a. Quelques lettres illisibles à cause d’un tampon portant la mention ARCHIVES DEPART ES TARN & GARONNE -<br />
PROPRIETE PUBLIQUE. – b. Quelques lettres illisibles.<br />
1 Pech-d’Auson, Puy-d’Auzon ou Puidanson, lieu-dit à 2,5 km au nord-est <strong>de</strong> Lacapelle-Livron. Les dîmes <strong>de</strong> Pech d’Auson<br />
passent en 1242 à la Comman<strong>de</strong>rie <strong>de</strong> Lacapelle-Livron.: Moulencq, t. 2, p. 346-348.<br />
2 Qui est donc l’épouse anonyme, qui n’est pas mentionnée dans le texte <strong>de</strong> l’acte ?<br />
3 Cayriech (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Caussa<strong>de</strong>).<br />
4 Prisou, lieu-dit à 1,5 km à l’ouest <strong>de</strong> Saint-Pierre-Livron., ou : Paris, entre Livron et Puylagar<strong>de</strong> ???????<br />
349
ABBATIAT DE GUILLAUME<br />
(1131/35-vers 1140)<br />
252.<br />
1132, 2 mars<br />
Confirmation par le pape Innocent II <strong>de</strong> tous les privilèges <strong>de</strong> l’ordre <strong>de</strong> Cluny.<br />
A. Original dans les archives <strong>de</strong> Cluny.<br />
B. Copie du XII e siècle, parchemin, h. 473/479 mm, l. 325/334 mm: ADTG, G 763 (Andurandy<br />
318).<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 318.<br />
Edition: Bibliotheca Cluniacensis, p. 1380; Migne, PL 179, col. 127-128..? (d’après Bibliotheca<br />
Clunacensis); Lagrèze-Fossat, t. 3, p. 515 (version amputée).<br />
Indiqué: Jaffé 7548 (5405); Bernard-Bruel, t. 5, n. 4032.<br />
B.<br />
INNOCENTIUS EPISCOPUS, SERVUS SERVORUM DEI, DILECTO FILIO PETRO, Cluniacensi abbati ejusque<br />
successoribus regulariter substituendis, in perpetuum.<br />
Liberalitatis laudabile genus est, ut qui se beato Petro et Sanctę Romanę Ecclesię humili <strong>de</strong>votione<br />
exponunt, majorem familiaritatis prerogativam et digniora beneficia sortiantur. Quam gratum Deo<br />
Cluniacense monasterium famulatum impendat, et quantum apud homines nitore religionis fulgeat,<br />
ęcclesia Dei novit et vehementer exultat.<br />
Equitatis igitur postulat ratio, ut i<strong>de</strong>m locus apostolicę dilectionis privilegio gau<strong>de</strong>at, et tam in capite<br />
quam in membris libertatem optineat.<br />
Nos siqui<strong>de</strong>m monasterium ipsum, quod specialiter ad jus beati PETRI et Sanctę Romanę spectat<br />
ęcclesię, per nos ipsos visitavimus, et eo<strong>de</strong>m die quo, revolutis multorum annorum spatiis, pre<strong>de</strong>cessor<br />
noster felicis memorię papa URBANUS ibi<strong>de</strong>m majus altare consecraverat, cum archiepiscopis et<br />
episcopis qui nobiscum convenerant, cooperante Spiritus Sancti gratia, i<strong>de</strong>m monasterium solempniter<br />
<strong>de</strong>dicavimus. Devotioni quoque et humilitati fi<strong>de</strong>lium qui pro amore Dei et ipsius loci reverentia, in<br />
anniversario <strong>de</strong>dicationis illuc convenerint prospicientes, ipsis quadraginta dies pęnitentię sibi injunctę<br />
<strong>de</strong> gratia Dei confisi, beatorum apostolorum PETRI et PAULI auctoritate remisimus.<br />
Statuimus etiam ut inmunitas ejus<strong>de</strong>m cenobii inviolata et integra futuris temporibus conservetur. Et<br />
si quis infra terminos banni, qui ab eo<strong>de</strong>m pre<strong>de</strong>cessore nostro circa Cluniacum constituti sunt, scienter<br />
hominem capere, vulnerare vel res ejus auferre presumpserit, excommunicationis sententia percellatur,<br />
quousque ablata restituat vobis et Cluniacensibus monachis congrue <strong>de</strong> illata injuria satisfaciat.<br />
Ad hęc adicientes <strong>de</strong>crevimus ut quicumque Cluniacenses monachos vel eorum socios cęperint, aut<br />
ea quę portaverint vel conduxerint, excommunicationi subjaceant. Si vero aliqui absque ipsorum<br />
monachorum presentia ea quę ad victum vel vestitum fratrum in Cluniacensi cenobio Deo servientium<br />
pertinent, alicubi <strong>de</strong>pendati fuerint, nisi infra XL dies commoniti ablata restituerint, eos anathemati<br />
subjacere precipimus et in terra eorum divina prohibemus officia celebrari. Loca quoque in quibus se<br />
recęperint, donec presentes fuerint, a divinis obsequiis, preter infantum baptisma et morientium<br />
pęnitantias, cessare jubemus, et nullus eorun<strong>de</strong>m presumptorum, nisi a Romano Pontifice absolvatur.<br />
Porro quisquis prefatis fratribus ubicumque manentibus quęlibet alia preter ea quę superius<br />
enumeravimus abstulerit, nisi infra XL dies commonitus ablata restituerit, excommunicationi subjaceat<br />
nec absolvatur, donec capitale reddat, et congrue satisfaciat. Sane archiepiscopis et episcopis, in quorum<br />
350
parrochiis hoc perpetratum fuerit, auctoritate beati PETRI et nostra precipimus ut postquam clamor ad<br />
aures eorum pervenerit vel male factum innotuerit prescriptam sententiam tepiditate seposita faciant<br />
observari.<br />
Ego INNOCENTIUS catholicę ęcclesię episcopus subscripsi.<br />
[un blanc <strong>de</strong> 7 cm]<br />
Data Vienne per manum Aimerici, Sanctę Romanę Ęcclesię diaconus cardinalis et cancellarius,<br />
Incarnationis Dominicę anno M° C° XXX° II°, indictione X ma , pontificatus domni INNOCENTII pape<br />
Secundi anno III°, VI° Noni Martii.<br />
351
253.<br />
1133, mai 23<br />
Lettre du pape Innocent II à Pierre le Vénérable, abbé <strong>de</strong> Cluny.<br />
A. Original clunisien.<br />
B. Copie ... siècle: Paris, BN, ms. lat. 1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s actes transcrits<br />
vers le milieu du XII e siècle), f. 119r.<br />
Indiqué: JL 7619.<br />
352
254.<br />
1133, juin<br />
Diplome <strong>de</strong> Lothaire III. Encyclique émise pour la condamnation <strong>de</strong> l’antipape Anaclet.<br />
A. Copie du XII e siècle: Paris, BN, ms. lat. 1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s actes<br />
transcrits vers le milieu du XII e siècle), f. 119.<br />
Edition: MGH, Legum Sectio IV, Constitutiones, t. 1, p. 166-167 (d’après B).<br />
Indiqué: MGH, Diplomata, VIII, p. 79, n. 48.<br />
A.<br />
Lotharius Dei gratia Romanorum rex, regibus, archiepiscopis, episcopis, principibus, et universis Dei<br />
fi<strong>de</strong>libus, ad quos litteræ istæ pervenerint, salutem.<br />
Maiestatis divinæ dispensationi et consilio placuit, nos patronum ac <strong>de</strong>fensorem sanctæ eclesiæ<br />
Romanæ statuere. I<strong>de</strong>oque necesse habuimus pro ipsius liberatione propensius laborare. Cum igitur,<br />
ascitis nobis archiepiscopis, episcopis, abbatibus, principibus, ducibus, comitibus, marchionibus regni<br />
nostri, episcopos etiam, comites et alios barones Italiæ nobiscum ducentes, bellico apparatu stipati ad<br />
Urbem proficisceremur, nuncios scismatici illius Petri Leonis frequenter habuimus. Qui nimirum ex<br />
parte illius justiciam præten<strong>de</strong>ntes, ipsi in jus ire parato non <strong>de</strong>bere audientiam <strong>de</strong>negari nec hostilibus<br />
impugnationibus molestari, publicis clamoribus asserebant. Diutinis ergo eorum interpellationibus<br />
provocati, idipsum episcopis et cardinalibus, qui cum domno Innocentio erant, significare coacti sumus.<br />
Ipsi vero tamquam canonicarum sanctionum et institutionum ecclesiasticarum non ignari, universam Dei<br />
eclesiam jam super hoc promulgasse sententiam, Petrum Leonis ac complices suos dampnasse<br />
asserentes, quod erat universitatis non <strong>de</strong>bere privatum fieri respon<strong>de</strong>runt.<br />
Nos autem idipsum cum patientia supportantes, et patrem nostrum papam Innocentium ad Urbem<br />
cum gloria duximus et Lateranensi cathedre restituimus atque in monte Aventino castrametati sumus.<br />
Ibique Petrus Leonis aures nostras et principum nostrorum per Petrum olim Portuensem episcopum et<br />
per alios fautores suos præten<strong>de</strong>ndo justiciam sollicitare non <strong>de</strong>stitit. Qui eciam, obsi<strong>de</strong>s et munitiones<br />
se nobis daturos ad sufficientiam pro servando judicio, et viva voce et litteris promiserunt. Pacem igitur<br />
in Dei ecclesia sine sanguinis effusione reformare cupientes, que nobis illi dixerant, fratribus qui cum<br />
domno papa Innocentio erant per nos ipsos significavimus. Ceterum ipsi, ut pacis amatores, <strong>de</strong> justicia<br />
confi<strong>de</strong>ntes, tam personas suas, quam Leonis et filiorum suorum necnon Centii, Petri Fraiapanis et Petri<br />
Latronis et munitiones in manu nostra libere obtulerunt. Adversa vero pars dies redimere cupiens, sub<br />
velamine fraudulentarum promissionum nos aliquanto tempore a nostra intentione retraxit. Tan<strong>de</strong>m quia<br />
ipsi sepe commoniti, implere quod promiserant noluerunt, tamquam fallaces et perfidi et tam divine<br />
quam regie maigestatis rei cum Petro Leonis, ejusque complicibus damnatis, et hostes a principibus<br />
nostræ curie judicati, vi<strong>de</strong>licet Norberto Ma<strong>de</strong>burgensi cancellario nostro et A[dalberone] Bremensi<br />
archiepiscopis et Osemburgensi, Pa<strong>de</strong>lbronnensi, An[selmo] Bran<strong>de</strong>neburgensi, et Be[rnardo] Parmensi,<br />
R[oboaldo] Albensi, O[ttone] Astensi, O[berto] Cremonensi, G[uidone] Yporiensi, et abbatibus Henrico<br />
Ful<strong>de</strong>nsi, Alberone Noemburgensi et Luneburgensi; proceribus Alb[erto] et Henrico marchionibus,<br />
Ottone, Sigifredo vexillifero, Herimanno, Guillelmo <strong>de</strong> Lomello, Goithone <strong>de</strong> Martinningo, Il<strong>de</strong>branno<br />
et Tancredo <strong>de</strong> Prato comitibus et Alberto <strong>de</strong> Castello.<br />
353
255.<br />
1135, samedi 2 novembre<br />
Donation par Seguin <strong>de</strong> Volvène <strong>de</strong> ses biens à Pommevic.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 12v.<br />
C. Copie par une autre main dans le même fragment <strong>de</strong> cartulaire: ADTG, G 569 II, f. 14v-15r.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 258-259.<br />
B.<br />
Notum sit cunctis presentibus atque futuris, quod Siguinus <strong>de</strong> Volveno donavit et dimisit Domino Deo et<br />
sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et monachis semper ibi Deo servientibus quicquid juste vel injuste requirebat<br />
vel requirere poterat in terris vel in honoribus quę sunt in villa vel in parrochia <strong>de</strong> Pomerio Vico, ut<br />
habeant et possi<strong>de</strong>ant ipsi et successores eorum in perpetuum. Hanc autem donationem sive<br />
guirpitionem fecit pro re<strong>de</strong>mptione animarum patris et matris suę et parentum suorum <strong>de</strong>functorum. Et<br />
<strong>de</strong>bet esse guirens et <strong>de</strong>fensor huius donationis <strong>de</strong> se et cunctis parentibus suis, sine omni malo ingenio<br />
in vita sua. Quod si quilibet parentum suorum ad honorem <strong>de</strong> Volveno pertinentium post mortem<br />
Siguini in supradicto honore aliquid ullo modo requirere voluerit, mille trecentos solidos monete <strong>de</strong><br />
medietate prius monachis reddat, et postea monachi stent ei in directum <strong>de</strong> supradicto honore. Propter<br />
hoc domnus abbas Wilelmus et omnes monachi <strong>de</strong><strong>de</strong>runt ei<strong>de</strong>m Siguino et patri et matri suę ac<br />
parentibus suis, vivis et <strong>de</strong>functis, ad honorem <strong>de</strong> Volveno pertinentibus, in generali capitulo, partem et<br />
societatem in omnibus beneficiis Moysiacensis monasterii, missis, elemosinis, offitiis divinis et ceteris<br />
bonis, cum tali ętiam convenientia ut si ipse Siguinus, vel frater ejus, vel filius, vel consobrinus<br />
germanus, vel secundus, vel nepos ex fratrę vel sorore, monacum se facere voluerit, cum peccunia et<br />
absque pecunia, si ita voluerit, honeste recipiatur, ad mortem similiter cum pecunia et sine pecunia<br />
honorifice sepeliatur, et abbas pro eo proprię missam cantet.<br />
Facta carta anno Domini Christi M°.C°.XXX°.V°., IIII Nonas Novembris, feria VII, epacta XV a ,<br />
concurrente III°, luna XX a .III a .<br />
Hec donatio sive guirpitio facta est in manu domni Willelmi abbatis, et domni Willelmi prioris, in<br />
capitulo <strong>de</strong> Moysiaco, in presentia totius conventus. Testes huius donationis vel guirpitionis: Bernardus<br />
<strong>de</strong> Montesquiu, Bernardus <strong>de</strong> Castanerio, Stephanus <strong>de</strong>l Poget, vicarius, et Bernardus avunculus ejus,<br />
Willelmus Sicherii, Armannus <strong>de</strong> la Mora, Durannus <strong>de</strong> la Mora, Guillelmus <strong>de</strong> Castilone, Stephanus<br />
Deus<strong>de</strong>t, Bernardus <strong>de</strong> Caturco.<br />
Petrus monachus atque sacerdos die et anno supranominato scripsit.<br />
354
256.<br />
[vers 1135]<br />
Charte <strong>de</strong> coutumes, concédée par l’abbé Guillaume et le vicomte Saxet et Ratier, à Saint-Nicolas<strong>de</strong>-la-Grave.<br />
� Avec une confirmation par Oddon, successeur <strong>de</strong> Saxet, du temps <strong>de</strong> l’abbé<br />
Gérald.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 13r-14v.<br />
C. Mentionné fin XIV e siècle: Chronique d’Aymeric <strong>de</strong> Peyrac, f. 163rb-va.<br />
Bibliographie, édition et traduction: Georges Passerat, Les chartes <strong>de</strong> coutumes <strong>de</strong> Saint-Nicolas,<br />
in: BSATG 120 (1995), p. 193-202.<br />
B.<br />
HEC EST CARTA DE CONSTITUCIONE VILLE SANCTI NICHOLAI.<br />
Notum sit presentibus et futuris, quod Willelmus, prior Moysiacensis, cum consilio et mandato et<br />
voluntate Willelmi, abbatis Moysiacensis, atque conventus monasterii Moysiacensis, et cum consilio et<br />
mandato et voluntate Saxeti vicecomitis, et Raterii, et Sibille vicecomitisse, stabilivit villam , a) simul cum Raterio et Sibilla vicecomitissa, tali modo ut esset libera villa intra clausuram,<br />
secundum mores et consuetudines ville Altivilaris, excepto quod abbas Moysiacensis et monachi<br />
nominati retinuerunt sibi in unoquoque casali qui est intra clausuram acapte XII <strong>de</strong>narios et VI <strong>de</strong>narios<br />
obliarum, et furnos, et sepulturam mortuorum, secundum voluntatem et secundum ordinationem<br />
ipsorum morientium, et per consilium capellani et trium proborum hominum ejus<strong>de</strong>m ville. Et similiter<br />
abbas et monachi retinuerunt justiciam, secundum consuetudinem ville Altivilaris, in ipsa villa Sancti<br />
Nicholay.<br />
Abbas vero et prior predicti concesserunt vicecomiti Saxeto et successoribus ejus, quod quisque<br />
homo manens in ea<strong>de</strong>m villa qui unum par boum habuerit, unum sextarium frumenti et alium sextarium<br />
civate, ad mensuram ville Altivilaris, donet predicto vicecomiti et successoribus ejus, et non plus quam<br />
unum sextarium frumenti et alium civate, etiam si plures boves habuerit. Set ille qui unum solum boum<br />
habuerit, unam eminam frumenti et aliam eminam civate donabit vicecomiti ad predictam mensuram.<br />
Ille vero qui cum fossorio laboraverit, si bovem non habuerit, donabit unam cartariam frumenti et aliam<br />
cartariam civate vicecomiti, ad ean<strong>de</strong>m mensuram. Qui vero nec cum bove nec cum fossorio laboraverit,<br />
ille nec frumentum nec civatam vicecomiti dabit.<br />
Servientes autem vicecomitis, qui hanc frumentatam et civadatam coadunaverint, <strong>de</strong>bent esse soli<br />
tres, et monachus ejus<strong>de</strong>m ville <strong>de</strong>bet eis interim dare come<strong>de</strong>re vel <strong>de</strong>bet eis facere dari, et in octo<br />
diebus ad plus predicta civadata et frumentata <strong>de</strong>bet congregari.<br />
Preterea concesserunt vicecomiti abbas et prior et monachi et homines SANCTI NICHOLAY XXIIII<br />
solidos Caturcene monete pro porcata in ea<strong>de</strong>m villa, quoque anno in Natale Domini, et XVI solidos<br />
ejus<strong>de</strong>m monete pro vacata quoque anno in festo Pentecostes, et in omnibus leddis medietatem, et in<br />
omnibus justiciis tocius diei mercati medietatem. Si vicecomes vel servientes ipsius querelam <strong>de</strong> aliquo<br />
homine ejus<strong>de</strong>m ville habuerint, non accipiant ipsi sibi justiciam, sed clament se monacho, et monachus<br />
faciat fieri <strong>de</strong> predictis hominibus quod justum fuerit vicecomiti vel servientibus ejus. Istos vero usus<br />
predictos abbas et monachi et homines ipsius ville concesserunt vicecomiti ut manuteneat et <strong>de</strong>fendat<br />
monachos et homines Sancti Nicholay et omnes illorum substantias.<br />
Hoc totum stabilimentum, sicut scriptum est in hac carta, fuit factum, vi<strong>de</strong>ntibus et audientibus istis:<br />
Willelmo <strong>de</strong> Valleta sacrista, Arnaldo Arveui cellarario, Raimundo Saumaironi prefate ville<br />
obedientiario, Willelmo <strong>de</strong> Usma, Raimundo Seguini <strong>de</strong> Manso Vila, Willelmo <strong>de</strong> Legmont, Fortanerio<br />
<strong>de</strong> Vinear, Duranno <strong>de</strong> Beorgas, Geraldo Arveui, Petro <strong>de</strong> Altovilari, Bernardo Carle, Saumairono, Petro<br />
d’Orsos, Arnaldo d’Orsos, Raimundi donati, Raimundo <strong>de</strong> Bosco Cairal, Willelmo <strong>de</strong> Tholosa,<br />
Willelmo Bestoc et aliis multis.<br />
355
Hoc stabilimentum et ipsam villam et castellum Sancti Nicholay juravit Saxetus super altare Sancti<br />
Nicholay abbati et monachis ac hominibus Sancti Nicholay, se sic observare et custodire sicut juravit<br />
bona fi<strong>de</strong> et sine omni dolo. Abbas vero et monachi mandaverunt vicecomiti se fi<strong>de</strong>liter observare et<br />
custodire similiter predictam villam et stabilimentum ipsius ville. Et i<strong>de</strong>m fecerunt jurare homines Sancti<br />
Nicholay vicecomiti super altare Sancti Nicholay, quod ipsi homines observarent et custodirent fi<strong>de</strong>liter<br />
predictum stabilimentum et ipsam villam et castellum similiter bona fi<strong>de</strong> et absque omni dolo.<br />
Istius sacramenti fuerunt testes: Willelmus prior Moysiacensis, et Poncius <strong>de</strong> Monte Lanardo, et<br />
Raimundus Saumaironi, et Raimundus Siguini, et Peitavinus <strong>de</strong> La Guarda, et Fortanerius <strong>de</strong> Juncars, et<br />
Durannus <strong>de</strong> Beorgas, et Saumaironus, et Bernardus Donati, Sancius <strong>de</strong> Sancto Nicholao, Arnaldus<br />
d’Orsos, Amardus b) <strong>de</strong> Mont Peiros, et alii multi.<br />
Sacramentum istorum usuum et huius ville et castelli tale est: juravit vicecomes Saxetus abbati et<br />
monachis et hominibus Sancti Nicholay, ut villam et castellum Sancti Nicholay numquam auferret<br />
abbati vel monachis vel hominibus Sancti Nicholay, neque ipse neque aliquis homo, voluntate vel<br />
ingenio vel consilio ejus. Si vero forte, quod absit, aliquis homo villam sepedictam, et castellum<br />
supradictis auferret, ipse vicecomes bona fi<strong>de</strong> cum abbate et monachis et hominibus ipsius ville semper<br />
se firmiter teneret, donec abbas et monachi et homines villam et castellum recuperarent. Eo<strong>de</strong>m modo<br />
quo vicecomes juravit per se, mandaverunt abbas et monachi per se vicecomiti et fecerunt homines<br />
Sancti Nicholay jurare ut servent et custodiant, sicut juratum est a vicecomite, bona fi<strong>de</strong> et sine omni<br />
dolo.<br />
Supradicti autem usus ville Altivillaris, tales sunt:<br />
Dominus ville nullam fiduciam exiget ab alico nisi clamantem <strong>de</strong> illo habuerit, salvo jure <strong>de</strong> terris<br />
feodalibus. Si quis fiducias diffugerit, amparabit dominus res diffugientis, ubicumque illas reppererit et<br />
commendabit duobus melioribus ville, et secundum juditium illorum respectabit et terminabit. Si autem<br />
res preter se solum non habuerit, capiet eum dominus, donec quod judicatum fuerit exsequatur.<br />
Si quis habitatorum ville alias habitaturus ire voluerit, paccatis clamantibus et facto jure domino,<br />
venditis rebus mobilibus et immobilibus, ibit securus quantum domini posse durat.<br />
Nullus habitatorum vel venientium ad mercatum propter forfactum domini sui a quoquam<br />
pignerabitur, nec res suas amittet nisi sit <strong>de</strong>bitor aut fi<strong>de</strong>jussor. Si quis burgensium suum <strong>de</strong>bitorem vel<br />
fi<strong>de</strong>jussorem vel fi<strong>de</strong> mentitum vi<strong>de</strong>rit in villa, pignerabit eum, si pignerare potest; sin autem ducet illum<br />
ad judicem, et ab eo exiget sibi rectum fieri.<br />
Si aliqua lis in villa emerserit, et aliquis gladium traxerit, , c) dabit LX solidos<br />
vel truncabitur manum. Si autem ictum fecerit, erit incursus ad voluntatem domini. d)<br />
Dominus ville manulevabit <strong>de</strong> ven<strong>de</strong>ntibus XV ci dies cum pignere, vel fi<strong>de</strong>jussore, quibus peractis<br />
inpignerabitur ad lucrum pignus domini voluntate; fi<strong>de</strong>jussor autem pignerabitur.<br />
[En marge:] SACRAMENTUM ODDONIS VICECOMITIS.<br />
Post mortem Saxeti, Oddo qui post predictum Saxetum fuit vicecomes, juravit sacramentum<br />
stabilimenti castelli et ville Sancti Nycholai, Geraldo abbati Moysiacensi et monachis et hominibus<br />
Sancti Nicholai, sicut juraverat Saxetus antecessor ejus predicto abbati et monachis Moysiacensibus et<br />
hominibus Sancti Nycholai, vi<strong>de</strong>ntibus Willelmo priore Moysiacensi, et Raimundo <strong>de</strong> Mala Musca<br />
operario, Poncio <strong>de</strong> Monte Lanardo sacrista, Grimaldo, Raimundo Saumairono, Willelmo <strong>de</strong> Cuneo,<br />
Peitavino <strong>de</strong> La Garda, Garsia Arnaldi fratre ejus, Petro <strong>de</strong> Carcerellas, Bruno d’Ai<strong>de</strong>, Stephano <strong>de</strong><br />
Castillo, Bruno baptizati, Duranno <strong>de</strong> Figiaco, et Oddone <strong>de</strong> Curols.<br />
__________<br />
a. Interpolation en interligne. – b. On peut lire aussi: Ainardus. – c. Interpolation en marge. – d. Interpolation en marge.<br />
356
257.<br />
[vers 1135]<br />
Accord conclu entre Vivien, évêque <strong>de</strong> Lectoure, et Guillaume, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, sur le<br />
condominium <strong>de</strong> Saint-Clar.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 10v-11r.<br />
B.<br />
Hec est concordia <strong>de</strong> ecclesia et villa Sancti Clari, quam fecit Willelmus archiepiscopus Auxiensis 1 et<br />
Raimundus Sanctę Marię <strong>de</strong> Aurate prior, inter Vivianum episcopum Lectorensem, 2 et Willelmum<br />
abbatem Moysiacensem.<br />
Debent habere episcopus et abbas ecclesiam et villam et quicquid ad eas pertinet per medium, preter<br />
capellanum et capellaniam et quę ad eam pertinent, quę tantum abbatis sunt et monachorum.<br />
Omnis obatio monacorum est et capellani qui per eos ibi erit. Can<strong>de</strong>las quę ibi oblatę fuerint,<br />
habebunt per medium, et ecclesiam per medium illuminabant. Si episcopus ibi missam cantaverit, quę ei<br />
oblata fuerint sua erunt, preter quod voluntarie monachis dare voluerit, excepto Natale Domini et Pascha<br />
et Pentecosten et Omnium Sanctorum et festivitate Beati Clari. Si in his festis ibi episcopus fuerit et<br />
missam cantaverit, ea quę oblata fuerint per medium erunt. Denarii qui pro refectione dantur in die<br />
Sancti Clari per medium erunt.<br />
Locaria que habent ad domos vel officinas factas vel faciendas dividant bona fi<strong>de</strong> per medium. In<br />
qua divisione monachi electionem habeant et partem quam elegerint teneant, alteram vero clericis<br />
relinquant. Nec <strong>de</strong>nt clerici <strong>de</strong> illa parte nec vendant nec inpignerent nisi monachis, vel monachi <strong>de</strong> sua<br />
nisi clericis. Si fędarios ibi miserint sive monachi sive clerici quicquid tamen exierit, tam <strong>de</strong> censu quam<br />
<strong>de</strong> justicia, per medium erit. Vineę quas plantaverunt clerici, eorum erunt, et monachi habeant<br />
tantun<strong>de</strong>m ibi<strong>de</strong>m <strong>de</strong> terra equę bona ubi plantent si eis placuerit. Si qua oblata vel dimissa fuerint<br />
ęcclesię sive in villa sive extra villam, tam pro cimiterio quam pro re<strong>de</strong>mptione animarum, per medium<br />
erit. Nec ven<strong>de</strong>ntur nec alienabuntur, set perpetuo ęcclesię erunt ut melioretur. Si quis <strong>de</strong> his quę ibi<br />
oblata sunt vel offerenda quicquid auferre vel diminuere voluerit, tam clericis quam monachis,<br />
episcopus proposse suo tuebitur et <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>t.<br />
Molendinum et molendinarius abbatis est tantum, set clericus episcopi vel qui pro eo erit molet ibi<br />
suam annonam sine pugnaria. Si clamor <strong>de</strong> molendinario exortus fuerit, ab hominibus illius ville et<br />
justicia in<strong>de</strong> exierit, per medium erit. Si monachi ipsi <strong>de</strong> suo molendinario se clamaverint, justicia et<br />
emendatio eorum erit. Terra versus molendinum est per medium in longum divi<strong>de</strong>tur. Partem versus<br />
aquam ad molendina facienda vel ascen<strong>de</strong>nda vel <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nda, monachi retinebunt. Reliquam autem<br />
clericis relinquent. Set si via eundi vel re<strong>de</strong>undi ad molendina necessaria fuerit, clerici per suam terram<br />
non prohibebunt.<br />
Si super his vel aliis lis inter monachos et clericos orta fuerit, episcopo et abbate mediantibus fi<strong>de</strong><br />
bona oportet <strong>de</strong>terminari, si inter abbatem et episcopum, ab archiepiscopo <strong>de</strong>bet terminari.<br />
Huius rei sunt testes: Willelmus prior Moysiacensis, Bernardus prior Sancti Genii, Stephanus<br />
Senaldi, Vitalis prior Alairiaci. Clerici vero: Raimundus <strong>de</strong> Plumassa, Petrus <strong>de</strong> Vico Novo, Raimundus<br />
<strong>de</strong> Cairaco, Raimundus Arnaldi. Milites: Petrus <strong>de</strong> Insula, Gultrannus <strong>de</strong> Vulpibus, et alii quamplures.<br />
Petrus scripsit.<br />
1 Guillaume, archevêque d’Auch <strong>de</strong> 1126 à 1166/1170.<br />
2 Vivien, évêque <strong>de</strong> Lectoure <strong>de</strong> 1126 à 1160.<br />
357
258.<br />
[vers 1135]<br />
Donation par Jean et Sancia, sa femme, d’un bien dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Jean <strong>de</strong> Compendio.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 35 et 36.<br />
B.<br />
35. & 36. Jean & Sancia sa femme donnent a qui <strong>de</strong>ssus une piece <strong>de</strong> terre dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors<br />
viguerie <strong>de</strong> S. t Jean dit <strong>de</strong> Compendio. Sous L’Abbé Guillaume.<br />
358
259.<br />
[vers 1135]<br />
Vente par Etienne et Uglends <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux vignes à Bragairag, viguerie <strong>de</strong> Saint-Jean.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle, dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 603, n° 55.<br />
B.<br />
Vente faite a Guillaume Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> par Etienne & Uglends <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux dinaradas <strong>de</strong> vigne dans le<br />
Querci au terroir <strong>de</strong> Bragairag vicairie <strong>de</strong> S. t Jean.<br />
359
260.<br />
1137, 22 novembre<br />
Donation par Cornelana, faite à Sainte-Marie <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>, d’un jardin situé aux Oliviers.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “copie en parchemin”: Doat 129, f. 9r-10r.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6324.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 282-283.<br />
B.<br />
In nomine Domini. Est manifestum, quod ego Cornelana femina, cum consilio et voluntate omnibus<br />
infantibus meis, id est Berengarius Guillelmus et Ugo, donatrix sum Domino Deo et beatæ Mariæ<br />
ecclesiæ <strong>de</strong> Salella propter remedium animæ meæ, et <strong>de</strong> animæ viro meo Petro Raimundi, atque<br />
omnium parentum meorum, totum quantum habeo et ulla voce habere <strong>de</strong>beo in hortum, quem laborat<br />
Raymundus Bonus Pediis, quod vocant ad Olivarius. 1 Sicut superius scriptum est, sic dono et dimitto et<br />
laudo, ego iamdicta Cornelana, ad ecclesiam sanctæ Mariæ per proprium alo<strong>de</strong>m, sine omni enganno,<br />
omni tempore.<br />
Quod factum est hoc <strong>de</strong>cimo Kalendas Decembris anno Domini millesimo centesimo tricesimo<br />
septimo, tempore Ludovico rege.<br />
Sig+num ego Cornelana, et filias meas Berengarius atque Guillelmo et Ugo, qui hoc donum<br />
laudavimus et firmavimus, a testibus firmare rogavimus. Sig+num Raimundus Bonus Podiis. Sig+num<br />
Poncio Isarni. Sig+num Bernardo Scoti.<br />
Bonafos rogatus scripsit.<br />
1 Les Oliviers, lieu-dit à 7 km à l’est <strong>de</strong> Salèlles-d’Au<strong>de</strong>, sur la commune <strong>de</strong> Coursan (Au<strong>de</strong>, arr. Narbonne, ch.l.c.).<br />
360
261.<br />
[1103/1137]<br />
Donation par Arveus <strong>de</strong> Plalone, faite au prieuré <strong>de</strong> Masquières, d’un mas.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “feuille <strong>de</strong> parchemin contenant d’autres actes” (‘cartulaire’<br />
<strong>de</strong> Masquières): Doat 129, f. 24r-25r.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 243.<br />
B.<br />
Notum sit omnibus quod Alveus <strong>de</strong> Plalone, 1 pro salute suæ animæ et parentum suorum ac pro sepultura<br />
sua, necnon pro Arnaldo monacho, filio suo, <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moysiaco et sancto Vincentio,<br />
unum masum in manu Bernardi, prioris <strong>de</strong> Mascheriis, cum consilio filiorum suorum Gauzberti,<br />
Guillelmi Reveilla, et Arvei, et sororis eorum Bernardæ, et consilio Guillelmi <strong>de</strong> Ante, et Bernardi <strong>de</strong><br />
Ante, et Gauzberti et Bernardi <strong>de</strong> Monpila, et fratrum eorum; tali conventu, ut si quis hoc donum irritum<br />
facere præsumpserit, cum Pharaone in profundum infernum præcipitandum se noverit.<br />
Factum est autem hoc donum Ludovico regnante, 2 et Geraldo episcopo. 3<br />
1 La Roque <strong>de</strong> Plalong, lieu-dit situé au-<strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> Saint-Matré (Lot, arr. ......<br />
2 Louis VI le Gros, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1108 à 1137.<br />
3 Gérald, évêque d’Agen vers 1103. – Gérald II, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1080 à 1112. Masquières se trouvait au diocèse<br />
d’Agen.<br />
361
262.<br />
1139, 4 avril<br />
Donation faite par Raimond Bérenger, comte <strong>de</strong> Barcelone et <strong>de</strong> Besalú, à Saint-Pierre <strong>de</strong><br />
Camprodón, <strong>de</strong> plusieurs biens appartenant jusque-là à Bernard <strong>de</strong> Miliars.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 129, f. 28r-29v.<br />
B.<br />
Sit cunctis fi<strong>de</strong>libus notum, tam præsentibus quam futuris, quod ego Raymundus Berengarii, comes<br />
Barchinonensis Bisuldunensis, et Marchio et Aragonensium princeps, dono Domino Deo Omnipotenti et<br />
Sancto Petro Campi Rotundi, cum consilio nobilium baronum meorum, pro remedio animæ meæ et<br />
patris ac matris, in præsentia et in evi<strong>de</strong>ntia multorum hominum, ipsam baiuliam quam tenebat<br />
Bernardus <strong>de</strong> Miliars, et mansum <strong>de</strong> Saleles, atque molendinos et ipsum vinum <strong>de</strong> Boloss et <strong>de</strong> Taulad,<br />
et domos villæ Campi Rotundi, et omnia quæ tenuerat vel habere <strong>de</strong>buerat, nisi fori fecisset <strong>de</strong> Sancto<br />
Petro, ut nec ipse, nec aliquis homo vel fæmina ex ejus progenie au<strong>de</strong>at vel valeat ulterius ibi requirere<br />
aliquid vel aclamare. Et hoc facio pro baudia ac traditione et captione, quam ipse Bernardus <strong>de</strong> Muars<br />
fecit in dominis suis monachis, pro qua culpa apellatus et vocatus in judicium Gerun<strong>de</strong>nsis episcopi non<br />
potuit se expurgare vel excusare <strong>de</strong> supradicta traditione vel captione, qua <strong>de</strong> causa ut sacrilegus habeo<br />
excomunicatus est, et hoc præcipio, ut nullus abbas vel monachus <strong>de</strong>inceps habeat potestatem red<strong>de</strong>re<br />
aut dare vel conce<strong>de</strong>re hæc Bernardo <strong>de</strong> Muars nec alicui ejus proli, sed abbas et monachi teneant,<br />
habeant, et potestatem in<strong>de</strong> habeant omni tempore.<br />
Si quis hoc disrumpere ausus fuerit, nihil proficiat, sed a comite facta justitia et vindicta, hæc donatio<br />
inconvulsa permaneat.<br />
Quod est actum quarto nonas Aprilis, anno Dominicæ Incarnationis centesimo trigesimo nono post<br />
millesimum.<br />
Sig:+:num Raymundi comes. Sig:+:num Arnaldi <strong>de</strong> Lort. Sig:+:num Berengarii <strong>de</strong> Lort. Sig:+:num<br />
Raymundi <strong>de</strong> Vila Damuls. Signum Perela. Sig:+:num Arnaldi baiuli <strong>de</strong> Mulione.<br />
Wuillelmus modo 1 qui istam cartam donationis rogatus scripsi, sub die et anno quo supra.<br />
1 Lisez: monachus.<br />
362
ABBATIAT DE GÉRAUD<br />
(vers 1140-1147/51)<br />
263.<br />
1140, 16 mars<br />
Donation par Arnaud Arvei, cellérier, à Pierre <strong>de</strong> Bartella.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau <strong>de</strong> parchemin escrit <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux costes contenant<br />
dautres actes” (perdu), du milieu du XII e siècle: Doat 129, f. 30r-31r.<br />
B.<br />
Sciendum est quod domnus Arnaldus Arvei cellararius, consilio et voluntate domni Vuillelmi prioris, et<br />
Willelmi sacristæ, et aliorum majorum Petro <strong>de</strong> Bartella facienti donum <strong>de</strong> se ipso et <strong>de</strong> omnibus rebus<br />
suis, quas habebat et habiturus erat, Deo et sancto Petro Moisiacensi, et cellarario <strong>de</strong>dit servientelam <strong>de</strong><br />
Tapiis, quamdiu sine uxore vixerit, atque jus et rectum <strong>de</strong> servientela suo domino facere potuerit.<br />
Hoc autem donum ad vitam suam accepit. Si autem uxorem acceperit amissa servientela in<strong>de</strong><br />
serviens est donum, quod <strong>de</strong> ipso et <strong>de</strong> omnibus rebus suis fecerat cellararius meo retinebit.<br />
Huius rei sunt testes suprascripti prior et sacrista, Constantinus camerarius, et Raimundus operarius.<br />
Laici: Willelmus <strong>de</strong> Tholosa, Willelmus Bestoes, Petrus Boteht, Petrus Canta Merle.<br />
Facta carta ista anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo quadragesimo, <strong>de</strong>cimo octavo<br />
Kalendas Aprilis, regnante Lodovico rege Francorum.<br />
Petrus monachus scripsit hoc, et Geraldus abbas laudavit.<br />
363
264.<br />
1142, janvier, vendredi<br />
Donation par Arnaud <strong>de</strong> Cornu <strong>de</strong> ses biens au terroir d’Estil.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “grand rouleau en parchemin escrit <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux costes contenant<br />
dautres actes” (perdu), du milieu du XII e siècle: Doat 129, f. 32r-33r.<br />
B.<br />
Ego Arnaldus <strong>de</strong> Cornu et filius meus Arnaldus, et Siguinus <strong>de</strong> Rodocho, gener meus, relinquimus atque<br />
diffinimus omnia quæcumque in manso d’Estil habere vel requirere quoquomodo vi<strong>de</strong>bamur, Domino<br />
Deo et sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, in loco Moissiaco, et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo in perpetuum<br />
servientibus, tali modo ut neque nos, neque aliqua persona <strong>de</strong> posteritate nostri generis <strong>de</strong>inceps au<strong>de</strong>at<br />
aliquid exigere in manso illo vel in pertinentiis ejus<strong>de</strong>m mansi. Nos enim injuste exigebamus, quod<br />
dimisimus et per violentiam quod i<strong>de</strong>o notum fecimus, ut nemo nostri generis in justitiam illam <strong>de</strong><br />
cætero imitari velit, quod quicumque facere præsumpserit, cum Datan et Abiron æternas paciantur<br />
poenas. 1<br />
Facta carta diffinitionis hujus in manu Raymundi <strong>de</strong> Malamusca tunc temporis operarii, et Stephani<br />
prioris Sancti Genii, anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo quadragesimo secundo, mense<br />
Januario, feria sexta, regnante in Francia Lodovico rege, vi<strong>de</strong>ntibus et audientibus quamplurimis<br />
hominibus.<br />
S. Rotberti monachi <strong>de</strong> Albaroca. S. Raymundi monachi cognomento Saumairo. S. Bernardi <strong>de</strong><br />
Montesquivo. S. Raymundi Siguini <strong>de</strong> Manso Villa. S. Pictavini <strong>de</strong> Laguarda. S. Bernardi Amelii<br />
Moysiacensi vicarii. S. Petri <strong>de</strong> Rodoio. S. Vuillelmi fratris ejus.<br />
Arnaldus scripsit.<br />
1 Allusion, fréquente dans les chartes <strong>de</strong> cette époque, au châtiment <strong>de</strong> Coré, Datân en Abiram, engloutis vivants par la terre<br />
qui s’ouvrit: Nombres 16.<br />
364
265.<br />
1143<br />
Donation par Hugues <strong>de</strong> Roquefort <strong>de</strong> revenus à Meauzac et à Lavilledieu.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5679.<br />
B.<br />
Hugues <strong>de</strong> Roquefort & autres donnerent au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> la dixme du vin <strong>de</strong> la paroisse <strong>de</strong><br />
Mauzac & le tiers <strong>de</strong> la Moisson & les artigues dues par les hauts <strong>de</strong> la villedieu. L’an 1143.<br />
N° 5679.<br />
365
266.<br />
1144, décembre, mercredi<br />
Donation par Arnaud <strong>de</strong> Gabausse et autres, faite à <strong>Moissac</strong> et au Ségur, <strong>de</strong> leurs droits sur la<br />
dîme <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Gabausse, en Albigeois. � Confirmation par Pons, prieur du Ségur.<br />
A. Originaux: ADTG, G 680 (Andurandy 5516), <strong>de</strong>ux exemplaires transfigés, dont un en gran<strong>de</strong><br />
partie effacé.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 129, f. 34r-35v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5516.<br />
A.<br />
In nomine Domini nostri Jesu Christi, anno ab Incarnaęione ejus<strong>de</strong>m M°.C°.XL°.IIII°, regnante<br />
Ludovico rege Francorum, in mense Decembri, sub die feria IIII, nos infrascripti vi<strong>de</strong>licet At <strong>de</strong><br />
Gavauzas, Petrus Guidonis, Amblardus, Petrus Amblardi, Deus<strong>de</strong> Grimal, et Petrus Grimal, pariter<br />
concedimus, remitimus, alsolvimus Domino Deo et sancto Petro et ad locum Moyciacensi et monacis,<br />
tam presentibus quam futuris, et Ponęio priori <strong>de</strong>l Segur, et monachis qui modo ibi sunt, vel antea, futuri<br />
sunt, totum illud quod petebamus in <strong>de</strong>ęima vel <strong>de</strong> <strong>de</strong>cima æcclesię <strong>de</strong> Gavaozas, 1 ita quod nec nos<br />
neque aliquis homo <strong>de</strong> nostro genere quicquam in ea vel <strong>de</strong> ea exigat, excepto eo quod retinemus<br />
actoritate domni Rigaldi Albiensis episcopi, en Poncii prioris <strong>de</strong>l Segur, quod quale vel quanta sint<br />
sequencia <strong>de</strong>clarabunt.<br />
Ego igitur Poncius, prior <strong>de</strong>l Segur, auctoritate et consilio domni Rigaldi Albiensis episcopi concedo,<br />
dono vobis prenominatis ad mensuram Albiensem, <strong>de</strong> prefata <strong>de</strong>cima ecclesie <strong>de</strong> Gavaozas, in uno<br />
quoque anno unum modium tantum a fevum francum, ita quod VIII to sestarii sint <strong>de</strong> frumento, et VIII to<br />
<strong>de</strong> mistura, et quod neque <strong>de</strong> ipso carnal, neque <strong>de</strong> ipsa lana <strong>de</strong> duabus domibus umquam <strong>de</strong>cimam<br />
<strong>de</strong>tis.<br />
S. Rigaldi episcopi Albiensis. S. Willelmi prepositi Sancte Cęcilię. S. Willelmi <strong>de</strong> Sancto Joanne. S.<br />
Guillelmus Begoni. S. Guillelmus <strong>de</strong>l Soig. S. Arnaldi Dembe. a<br />
Eo<strong>de</strong>m modo nos ipsi absolvimus Domino Deo, et Poncio, priori <strong>de</strong>l Segur, ipsum presbiterum, et<br />
fevum presbiteralem ejus<strong>de</strong>m ecclesie, et ego prior concedo vobis ipsos airals, sicut melius abetis, et<br />
quod iniuriam vobis non faciam promitto.<br />
S. Guidonis <strong>de</strong> Puig b Autene. S. Guillelmi <strong>de</strong>l Soig. S. Bernart Peiro capella <strong>de</strong>l Segur.<br />
__________<br />
a. Le <strong>de</strong>uxième exemplaire ajoute: qui hanc cartam scripsit, et multis aliis. Ä b. Deuxième exemplaire: Poi.<br />
1 Labasti<strong>de</strong>-Gabausse (Tarn, arr. Albi, canton Carmaux-sud).<br />
366
267.<br />
[1099/1144]<br />
Privilège par lequel Adémar, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z, confirme le prieuré <strong>de</strong> Villeneuve dans tous ses<br />
droits.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu): Doat<br />
131, f. 300r-301r.<br />
C. Copie du XVII e siècle par Estiennot: BN, ms. lat. 12773, p. 3.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle, d’après une copie du début du XII e siècle dans un fragment <strong>de</strong><br />
cartulaire perdu: Andurandy 605.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 302-303.<br />
B.<br />
A., 1 gratia Dei Ruthenensium cathedræ episcopus, Deodato Villanovæ priori, et cunctis fratribus,<br />
salutem et benedictionem.<br />
Manifeste cognoscitur antecessores meos omnes fundatores et œdificatores loci Villænovæ esse ex<br />
Petrus Berenguarii cathedram a<strong>de</strong>ptus est nostram omnium primum posuit petram in<br />
constructione, et ditavit absolutionis munere, et quoniam abundante iniquitate refrigescit multorum<br />
caritas, 2 oportet nos bonorum eorum vestigia sequi, quorum consecuti sumus, et officia enim qui<strong>de</strong>m<br />
velut ipsi communias ad eorum opere explenda ipsius loci habitatoribus <strong>de</strong><strong>de</strong>re, sic nos quoque dompni<br />
Deodati prece et interventu ea qua pontificatus arcem consecuti sumus authoritate absolutionem eorum<br />
confratribus confraternitatis monasterii ubique morantibus atque cohabitatoribus donamus, nisi propria<br />
excommunicati fuerint culpa, ea vero juditio atque consilio prioris vel seniorum ejus<strong>de</strong>m loci, et<br />
presbiterorum sub quorum præsbiteratu <strong>de</strong>guerit emendata sepulturæ <strong>de</strong>bita in præfato percipiant<br />
monasterio, et si maluerint digni honoris vel ordinis efficiant, ac missarum solemnia ab eis<strong>de</strong>m apud eos<br />
audiant.<br />
Facta est hæc absolutio atque summata præsentibus his quos subnominamus, scilicet Frotardo Belli<br />
Castelli, et Begone Foram[unz] atque Bernardo archidiacono, et Hugone multisque aliis quos<br />
nominari longissimum esset.<br />
1 Adémar, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1099 à 1144.<br />
2 D’après Matthieu 24,12.<br />
367
268.<br />
[été 1145] 1<br />
Copies <strong>de</strong> lettres écrites par l’évêque d’Agen et par Albéric d’Ostie, légat du pape, à propos <strong>de</strong><br />
l’élection irrégulière <strong>de</strong> Bertrand comme abbé d’Eysses.<br />
A. Originaux perdus.<br />
B. Copie du XII e siecle: G 744 (Andurandy 6826).<br />
C. Copie du XVII e siècle: Doat 128, f. 218r-220v.<br />
B.<br />
R[aimundus], Dei gratia Aginensis episcopus. 2<br />
Exiensis ecclesie monachis. A justicie semita non <strong>de</strong>viare. Miramur per maxime quod contra<br />
monasticam professionem et vestri ordinis religionem Moysiacensi ecclesie rebelles et inobedientes<br />
existatis, et religiosorum virorum sententiam in vobis promulgatam necnon a nobis confirmatam<br />
vi<strong>de</strong>licet domni legati abbatis Cluniacensis et abbatis Moysiacensis minime observetis. Un<strong>de</strong> episcopali<br />
auctoritate ubi precipimus ut predictorum patrum sentenciam irrefragabiliter teneatis, et quod contra<br />
interdictum eorum cantare presumpsistis presenti dominica quod curia nostra laudaverit et agenni nobis<br />
faciatis. Parati insuper secundum vestre et ecclesie nostre consuetudinem ad eligendum abbatem et <strong>de</strong><br />
Moysiacensi capitulo suscipiendum, aliter a die illa vos et ecclesias vestras et terram vestram<br />
excommunicationis vinculo innodamus.<br />
A[lbericus], Dei gratia Ostiensis episcopus, sancte sedis apostolice legatus, 3 monachis Exiensibus et<br />
clero et populo, salutem.<br />
Superbia et contumacia B[ertranni] monachi rebelli et excommunicati, sicut ad aures multorum<br />
pervenit, ita et nobis innotuit. Et quia noluit intelligere ut bene ageret, noluit respicere ut ad cor rediret<br />
noluit humiliari ne superbiret, mandamus vobis et ex auctoritate sedis apostolice precipimus ne ei pro<br />
sua superbia et contumacia excommunicato, <strong>de</strong>inceps communicetis ne cum eo pereunte et vos <strong>de</strong> via<br />
justa pereatis, apostolica igitur auctoritate nobis tradit animos ab ejus obedientia et subiectione<br />
absolvimus, et ne ei consentiatis modis omnibus prohibemus. Facientes enim et consentientes pari pena<br />
puniendi sunt. Omnibus autem ei consentientibus anima interdicimus, et <strong>de</strong>bita anathematis sententia<br />
usque ad dignam satisfactionem a liminibus sancte matris ecclesie sequestramus.<br />
A[lbericus], Dei gratia Ostiensis episcopus, apostolice sedis legatus, fratri Bertranno ut dicitur Exiensi<br />
monacho.<br />
Gravem <strong>de</strong> te per domnum abbatem Moysiacensem querelam nuper accepimus, quod vi<strong>de</strong>licet cum<br />
monachus ejus professus fueris, sine ejus licentia et consensu te pro electo in abbatem geris, et tamquam<br />
rebellis, contumax et inobediens ecclesiam Exiensem invaseris, et ab eo<strong>de</strong>m abbate excommunicatus sis.<br />
Ex auctoritate namque sedis apostolice nobis commissa, te mandamus mandantesque precipimus, ut a<br />
tanta presumptione citius recedas et sceleribus resipiscas, et tam persone abbatis Moysiacensis quam<br />
ecclesie digne pro tanto excessu satisfacias. Quod si non feceris, per presentium susceptionem litterarum<br />
te XXX a dierum spacio misericorditer indulto omnium ecclesiarum introitum prohibemus. Etsi nec sic a<br />
perversitate omnia conversus fueris, manum nostram condigna et a <strong>de</strong>bita anathematis sententia super te<br />
aggravamus.<br />
A[lbericus], Dei gratia Ostiensis episcopus, apostolice sedis legatus, dilecto fratri nostro R[aimundo],<br />
venerabili Aginensium episcopo, salutem et dilectionem.<br />
1 Datation d’après: Wilhelm Janssen, Die päpstlichen Legaten in Frankreich vom Schisma Anaklets II. bis zum To<strong>de</strong><br />
Coelestins III. (1130-1198) (Köln-Graz 1961 = Kölner Historische Abhandlungen, 6), p. 49-50.<br />
2 Raimond-Bernard, évêque d’Agen <strong>de</strong> 1130 à 1149.<br />
3 Alberic, évêque d’Ostie <strong>de</strong> 1138 à 1148. Cf. W. Janssen, o.c., p. 49-50.<br />
368
Scripsimus Bertrannum, Moysiacensi monacho, ut sua ...ntatem et presumptuosam rebellionem<br />
adversus abbatem et fratres suos <strong>de</strong>sereret, et ad monasterium suum satisfaciendi gratia infra XXX dies<br />
post nostrarum susceptionem litterarum citius reddiret. Quod si contempserit, sicut interdiximus, ita a<br />
vobis ei omnium ecclesiarum introitum interdici volumus. Quod si nec sic corrigi voluerit, sed in errore<br />
suo pertinaciter perdurare ...hite exin<strong>de</strong> eum pro excommicato habeatis et in fautores suos nichilominus<br />
dignam anathematis sententiam proferatis.<br />
369
269.<br />
1146, lundi 4 février<br />
Oblation par Guillaume <strong>de</strong> Marenz, et donation <strong>de</strong> la moitié <strong>de</strong> l’église Saint-Maurice, sur<br />
l’Aveyron, et <strong>de</strong> son dîmaire.<br />
A. Original: ADTG, G 663 (Andurandy 5214).<br />
A.<br />
Sciendum est quod ego Willelmus <strong>de</strong> Marenz dono memetipsum Deo et beatis apostolis Petro et Paulo<br />
Moysiaci et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus.<br />
Dono etiam ejus pro re<strong>de</strong>mtione anime meę vel parentum meorum medietatem ęcclesię Sancti<br />
Mauricii, que est in pago Caturcensi prope fluvium Avarionis, cum medietate <strong>de</strong>cimi et juris<br />
ęcclesiastici, cum omnibus ad me in ea<strong>de</strong>m ęcclesia pertinentibus, sicut melius habeo et integre<br />
possi<strong>de</strong>o. Hanc donationem in manu domni Raimundi operarii <strong>de</strong> Mala Musca factam.<br />
Ego filii ejus, et ego Gauzbertus <strong>de</strong> Pertiga, gener ipsius, uxor mea,<br />
firmamus atque in perpetuum monachis Moysiacensibus tenendam concedimus.<br />
Huius donationis testes sunt predictus Raimundus operarius, et alii quorum nomina subscripta sunt:<br />
Gauzbertus <strong>de</strong> Varazag presbiter, Stephanus Fortonis, Raimundus <strong>de</strong> Castro Novo, et Gauzbertus frater<br />
ejus, Willelmus <strong>de</strong> Pertica, et alii multi.<br />
Facta carta anno ab Incarnatione Domini M°.C°.XL°.VI°., II nonas Februarii, feria II, luna I a , 1<br />
regnante Ludovico Francorum rege, Willelmo Caturcense episcopo.<br />
A<strong>de</strong>marus monachus scripsit.<br />
1 L’indication <strong>de</strong> la lune (luna prima) est inexacte.<br />
370
270.<br />
[1146], 6 mars<br />
Bulle du pape Eugène III, confirmant l’excommunication <strong>de</strong> l’abbé irrégulièrement élu d’Eysses.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après <strong>de</strong>s “copies escrites en parchemin lune ensuite <strong>de</strong> lautre”: Doat<br />
128, f. 229r-230v.<br />
Indiqué: Jaffé n. 8877 (avec la date du 6 mars 1146).<br />
B.<br />
Eugenius episcopus, servus servorum Dei, monachis Exiensibus, quod nos <strong>de</strong> Beati Petri et nostra gratia<br />
minime salutamus, nequaquam nostræ severitati, sed præsumptioni vestræ potius <strong>de</strong>putetis. Sicut enim<br />
venerabilis fratris nostri A[lberici] Ostiensis episcopi 1 attestatione, et fratrum Moisiacensis monasterii<br />
relatione cognovimus, Exiensis ecclesia ex dono et concessione Romanorum pontificum regimini et<br />
ordinationi Cluniacensis monasterii subdita est, nec absque Cluniacensis abbatis provi<strong>de</strong>ntia et consilio<br />
abbas ibi<strong>de</strong>m est eligendus. Quo contra sicut eorum<strong>de</strong>m fratrum querimonia didicimus, monachus<br />
quidam B[ertrannus] nomine professus Moysiacensis monasterii per quorumdam insipientium<br />
electionem nomen abbatis subnituntur usurpare, et Exiensem ecclesiam a subjectione Cluniacensis<br />
monasterii, et Moysiacensis omnino subtrahere un<strong>de</strong> contemnent ab eo<strong>de</strong>m fratre nostro<br />
Ostiensi episcopo, et abbatibus suis, Cluniacensi vi<strong>de</strong>licet et Moysiacensi, excommunicationis est<br />
vinculo innodatus, vos autem ei<strong>de</strong>m excommunicato prout nobis significatum est communicare<br />
præsumitis, atque ipsius excommunicationis et nequitiæ vos ipsos constituitus, quia igitur nostri officii<br />
est male acta corrigere et fratrum nostrorum bene gesta firmare ean<strong>de</strong>m excommunicationem in ipsum<br />
B[ertrannum] et complices suos canonice promulgatum sedis apostolicæ auctoritate firmamus, et ratam<br />
manere censemus. Vobis autem præcipiendo mandamus ut infra diem quem Cluniacensis abbas seu<br />
Moisiacensis vobis præfixerint, juxta antiquam consuetudinem et privilegiorum Sedis Apostolicæ<br />
tenorem, <strong>de</strong> Moisiacensi conventu vobis abbatem concorditer eligatis.<br />
Datum Transtiberin, secundo nonas Martii.<br />
1 Alberic, évêque d’Ostie <strong>de</strong> 1138 à 1148. Cf. W. Janssen, o.c., p. 49-50.<br />
371
271.<br />
[après 1146]<br />
Notice sur les droits sur le marché <strong>de</strong> Villeneuve, à lever par le prieur <strong>de</strong> Villeneuve.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “un cayer <strong>de</strong> huit petites feuilles <strong>de</strong> parchemin” (perdu): Doat<br />
131, f. 287r-288v.<br />
Edition: Gallia Christiana, t. 1, Instrumenta, acte IV, p. 50.<br />
B.<br />
Notum sit omnibus Christi fi<strong>de</strong>libus et præcipue monachis præsentibus et futuris, quod Petrus<br />
Berenguarii, Ruthenensis episcopus, 1 ædificator et custos monasterii Villænovæ, quod est constructum<br />
in honore Dei et Sancti Sepulcri sui, ac positum sub regimine Moysiacensis coenobii, in diebus .... Post<br />
ædificationem supradicti monasterii constituit .... fieri mercatum in eo<strong>de</strong>m loco causa meliorationis et<br />
augmentationis; in quo etiam supradictus episcopus sibi retinuit medietatem thelonii, tali convenientia,<br />
ut habere posset, si requirere vellet, quod nec postea habuit, quia nec a<strong>de</strong>o requisivit.<br />
Prior tamen ejus<strong>de</strong>m loci, nomine Deodatus, evocatis amicis et familiaribus suis, non tam illius quam<br />
pro successorum timore suorum, multis precibus obtinuit, ut totum quod sibi retinuerat, red<strong>de</strong>ret et<br />
relinqueret ei<strong>de</strong>m ecclesiæ, ac prefato priori cunctisque successoribus suis.<br />
Quo facto, concessit etiam jamdicto monasterio ac priori memorato, ut qualicumque tempore<br />
episcopus Ruthenensis vellet communias facere, secundum consuetudinem patriæ, tunc prior<br />
congregatis agricolis vel habitatoribus sui honoris retinendi licentiam haberet ad opera sua explenda,<br />
scilicet ad constructionem ecclesiæ, et aliorum ejus<strong>de</strong>m loci ædificiorum, ut tamdiu faceret illos ibi<br />
operari, quandiu cognoverit alios in communia <strong>de</strong>morari .... rei gratia jam præfatus prior <strong>de</strong>dit illi<br />
centum solidos et fi<strong>de</strong>i scutum, vi<strong>de</strong>licet ut illud fi<strong>de</strong>i scutum foret hujus largitionis signum.<br />
Et ad confirmationem hujus scripturæ et memoriale sempiternum huius rei, testes sunt ... et prior<br />
Deodatus, Rigualdus <strong>de</strong> Maurlon, et ... <strong>de</strong> Pradinas, et multi alii clerici et laici. ...<br />
Sicut hic scriptum est tenuit prior Deodatus, et possedit in pace huius acquisitionis donum val<strong>de</strong> sibi<br />
necessarium, cum P[etro] episcopo, et bonæ recordationis Pontio successore suo.<br />
Similiter Raimundus episcopus et gloriosæ memoriæ A<strong>de</strong>marus successor et consanguineus ejus<br />
laudaverunt, et condonantes incommutabiliter firmando corroboraverunt. 2<br />
Testes sunt Bernardus archidiaconus, Frotardus <strong>de</strong> Bel Castel, Bego Foramunz, et multi alii.<br />
1 Pierre I er Bérenger, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1053 à 1079.<br />
2 Pons, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1079 à 1090; Raimond, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z en 1095; Adémar, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1099 à 1144;<br />
Pierre II, évêque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z <strong>de</strong> 1146 à 1165.<br />
372
272.<br />
1147, décembre, mercredi<br />
Donation par Alphonse-Jourdain, comte <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> la seigneurie d’Escatalens.<br />
A. Original: ADTG, G 698 (Andurandy 5949).<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5949.<br />
A.<br />
In nomine Domini nostri Ihesu Christi.<br />
Manifestum sit cunctis presentibus et futuris, quod ego Il<strong>de</strong>fonsus, Dei gratia comes Tolose et dux<br />
Narbone et marchio Provincie, 1 dono Domino et sancto monasterio monachi sancti Petri <strong>de</strong> Moisaco et<br />
vobis, frater Geraldus abbas, et ceteris fratribus monachis dicti monasterii <strong>de</strong> Moisaco presentibus et<br />
futuris, meam villam <strong>de</strong> Scatalenx, cum terra in qua est et pertinenciis. Et dono et concedo totum<br />
mixtum .... inperium in villa et in pertinenciis dicti loci in qua est et pertinenciis, ut melius ibi<br />
habeo vel habere <strong>de</strong>beo vel teneo aut ullus homo aut femina per me vel <strong>de</strong> me dono in qua ut superius<br />
expressum est, et ut melius intelligi
273.<br />
[1113/1147]<br />
Donation par Gausbert Borrell <strong>de</strong> Orgoill et son fils Arnaud, faite au prieuré <strong>de</strong> Masquières, <strong>de</strong><br />
tous leurs biens, à l’occasion <strong>de</strong> la sépulture d’Aimeric.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après une “feuille <strong>de</strong> parchemin contenant d’autres actes” (‘cartulaire’<br />
<strong>de</strong> Masquières): Doat 129, f. 26r-27r.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 244.<br />
B.<br />
Gauzbertus Borrell <strong>de</strong>l Orgoill et Arnaldus filius ejus <strong>de</strong><strong>de</strong>runt et in perpetuum concesserunt Deo et<br />
sancto Petro <strong>de</strong> Moissiaco et sancto Vincentio, Stephanum <strong>de</strong>l Poj et fratrem suum Gairaldum et omnia<br />
quæ habebant, tenebant et possi<strong>de</strong>bant, pro sepultura Aimerici, filii ipsius Gausberti, et pro remedio<br />
animæ ejus, in manu Bernardi, prioris <strong>de</strong> Mascheriis.<br />
Qui hoc donum infringerit, in inferno damnandum se noverit.<br />
Factum est hoc donum Ludovico regnante, et Guillelmo Caturci episcopante. 1<br />
S. Geraldi Abaro. S. Bernardi <strong>de</strong> Castello Novo. S. Bernardi <strong>de</strong>l Auquj.<br />
1 Louis VI le Gros, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1108 à 1137, Louis VII le Jeune, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1137 à 1180; Guillaume III, évêque <strong>de</strong><br />
Cahors <strong>de</strong> 1113 à 1147.<br />
374
274.<br />
[vers 1113/vers 1147]<br />
Donation par Gauzbert Arveus, faite au prieuré <strong>de</strong> Masquières, <strong>de</strong> la terre “<strong>de</strong>l Fossar” et d’une<br />
vigne.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “feuilet <strong>de</strong> parchemin contenant dautres actes” (‘cartulaire’ <strong>de</strong><br />
Masquières): Doat 131, f. 284r-285r.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 243-244.<br />
B.<br />
Clareat omnibus hominibus, quod Gauzbertus Arveus, ad obitum suum monachus, <strong>de</strong>dit pro remedio<br />
animæ suæ et parentum suorum, Domino Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moissiaco, et sancti Vincentio, illam<br />
terram quæ dicitur <strong>de</strong>l Fossar, et vineam, scilicet duas <strong>de</strong>nariadas a fellis, totum sicut ille habebat,<br />
tenebat et possi<strong>de</strong>bat, sic <strong>de</strong>dit et concessit, nunc et in perpetuum, cum consilio fratrum suorum<br />
Guillelmi <strong>de</strong> Reveilla et Arvei, et sororis eorum Bernardæ, in manu Bernardi prioris <strong>de</strong> Mascheriis.<br />
S. Geraldi Abaro. S. Gauzberti Cap<strong>de</strong>zoch. S. Petri <strong>de</strong> Fonsalada. 1<br />
1 Acte difficile à dater. La présence du témoin Geraldus Abaro fait penser à une datation très proche du précé<strong>de</strong>nt acte.<br />
375
275.<br />
[1140/1147]<br />
Notice sur la donation par Guillaume III, évêque <strong>de</strong> Cahors, <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Rémy.<br />
A. Original: ADTG, G 663 (Andurandy 5217).<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5217.<br />
A.<br />
Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris quod Guillelmus, Caturscensis episcopus, 1 ecclesie<br />
Sancti Petri <strong>de</strong> Moysiaco, et Geraldo ejus<strong>de</strong>m monasterii abbati, et sacro conventui, ecclesiam Sancti<br />
Remigii dono concessit in perpetuum.<br />
Preterea G. Lutrandi in predicto monasterio <strong>de</strong> Moysiaco Lutrandum filium suum in monacum<br />
obtulit, et <strong>de</strong>cimarum medietatem predicte ecclesie Sancti Remigii et unam bordariam et pratum et<br />
domum quandam necnon donationem et cetera quecumque in illa ecclesia exigebat, quocumque jure<br />
exigeret monasterio <strong>de</strong> Moysiaco, et Geraldo abbati et successoribus suis perpetua donatione concessit<br />
atque dimisit.<br />
Predictorum vero testes sunt: A<strong>de</strong>marus archidianus, et P. <strong>de</strong>l Poit, et G. <strong>de</strong> Corberio, et P. <strong>de</strong><br />
Cuseiras.<br />
1 Guillaume III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1113 à 1147.<br />
376
276.<br />
1149<br />
Arbitrage rendu par Raymond, évêque <strong>de</strong> Périgueux, en faveur <strong>de</strong> Seguin, prieur <strong>de</strong> Cénac, à<br />
propos <strong>de</strong> la chapellenie <strong>de</strong> Domme.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 6v.<br />
B.<br />
Raimundus Dei gratia Petragoricensis æcclesie licet indigne dictus episcopus, Seguino priori ecclesie<br />
Beate Marie <strong>de</strong> Sennac et monachis ibi<strong>de</strong>m Deo servientibus in perpetuum.<br />
Veniens ad nos dilectus filius noster Seguinus, prior ecclesie Beate Marie <strong>de</strong> Senaco, graviter<br />
conquestus est super capellania <strong>de</strong> Doma, dicens illam predicte ecclesie a domino Willelmo <strong>de</strong> Alba<br />
Roca bone memorie pre<strong>de</strong>cessore nostro fuisse donatam. cujus verbum cum cre<strong>de</strong>re noluissemus,<br />
Geraldus prior Sancti Aviti illius terre archidiaconus, hoc verum esse et donationem per eum factam<br />
fuisse, nobis presentibus affirmavit. cujus testimontio nos refragari nolentes, hoc donum a pre<strong>de</strong>cessore<br />
nostro factum, salvo jure episcopali confirmavimus. Et ut hec confirmatio firma et rata habeatur, sigillo<br />
nostro corroboravimus. Confirmationem vero istam consilio nostrorum archidiaconorum et clericorum<br />
fecimus, scilicet Willelmi Iordani archidiaconi, et Geraldi prioris Sancti Aviti, predicte ecclesie<br />
archidiaconi, et Ramundi <strong>de</strong> Marzac, et Petri Grimoardi, canonicorum Sancti Frontonis, et Mauricii<br />
notarii nostri, anno ab Incarnatione Domini M°.C.XL.VIIII, in urbe Roma Eugenio papa II, in Frantia<br />
Lodovico regnante, in Petragorica civitate Bosone comite.<br />
377
277.<br />
[milieu XII e siècle]<br />
Donation, faite au prieuré <strong>de</strong> Masquières, par Arsendis, moniale, d’un mas.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après un “feuilet <strong>de</strong> parchemin contenant dautres actes” (cartulaire <strong>de</strong><br />
Masquières): Doat 131, f. 286r-286v.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 244-245.<br />
B.<br />
Notum sit omnibus hominibus, quod Arsendis sanctimonialis, <strong>de</strong>relinquens sæculum pro salute sua et<br />
parentum suorum, <strong>de</strong>dit Deo et sancto Petro <strong>de</strong> Moissiaco et sancto Vincentio, 1 illum masum quem<br />
tenebat Petrus Gaucelinus ad Carridam Rocam, totum et ab integro, cum consilio filii sui Guillelmi et<br />
filiæ suæ Austris. Et <strong>de</strong>bet servire ad dominum suum priorem octo<strong>de</strong>cim <strong>de</strong>narios restalatgue e un<br />
cestier <strong>de</strong> fromen e un <strong>de</strong> civada <strong>de</strong> ces, e doutse <strong>de</strong>nier a Nadal, et totum aliud servicium.<br />
1 Saint-Vincent est le vocable <strong>de</strong> Masquières.<br />
378
Coutumes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
278.<br />
[milieu XIIe siècle]<br />
379
Leu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
Copie du XVIIe siècle: Doat 131, f. 341r-349v.<br />
279.<br />
[milieu XII e siècle]<br />
380
280.<br />
1151<br />
Engagement par Raimond <strong>de</strong> Cos <strong>de</strong> ses droits sur l’église <strong>de</strong> Cos.<br />
A. Original: ADTG, G 669 (Andurandy 5222).<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5222.<br />
A.<br />
……<br />
Bernardus <strong>de</strong> Born scripsit.<br />
B.<br />
Raimond <strong>de</strong> Cos bailla en engagement a Sicard Moine <strong>de</strong> l’Eglise <strong>de</strong> Cos tout le service & acaptes qu’il<br />
avoit sur lad. Eglise <strong>de</strong> Cos pour 100 s. caorsins. L’an 1151.<br />
N°. 5222.<br />
381
Vente d’un casal par Guillaume Siquier.<br />
281.<br />
[1135/1151]<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 7v.<br />
Edition: Müssigbrod, p. 188.<br />
B.<br />
Guillelmus Siquerii <strong>de</strong>dit et vendidit illud casale, quod est juxta murum siminterii quod tenuit Stephanus<br />
Viviani, totum ab integro, sicuti est a porta vicarii usque in viam publicam, que tendit ad plana, Deo et<br />
sanctis apostolis ejus Petro et Paulo, necnon et domno G. 1 abbati Moysiacensi, atque W. priori et ceteris<br />
monachis, tam presentibus quam futuris, et accepit ab eis C.L. solidos Caturcensis. Hoc fecit consilio et<br />
voluntate fratrum suorum, vi<strong>de</strong>licet Stephani <strong>de</strong>l Poget, Raimundi Guilelmi, Siquerii, Bernardi Amelii,<br />
Petri. 2<br />
Similiter Bernardi Amelii <strong>de</strong>dit hac vendidit la largament <strong>de</strong> domo infirmorum, sicut extremitas muri<br />
domus abbatis recte tendit ad vallum et ipsum vallum, accepit quoque a prefatis senioribus unam mulam<br />
precio .CL. solidorum, consilio et voluntate omnium supradictorum fratrum, et Bernardi Montis Esquivi,<br />
atque Ricardis matris supradicti Bernardi Amelii. Jam dicti vero venditores <strong>de</strong> omnibus hominibus<br />
<strong>de</strong>bent facere guirentiam. Vi<strong>de</strong>ntibus et audientibus W. <strong>de</strong> Relias. Petrus <strong>de</strong> Colongas. Costantinus<br />
camararius. Stephanus <strong>de</strong> Castilo. Segur. Giloni medico.<br />
1 Il peut s’agir aussi bien <strong>de</strong> Guillaume (1135-1140), que <strong>de</strong> Géraud (1140-1151), d’où la datation 1135/1151.<br />
2 Voir le schéma généalogique <strong>de</strong>s Siquier : Didier Panfili, Aristocraties méridionales. Toulousain-Quercy XI e -XII e siècles<br />
(Rennes 2010), p. 119.<br />
382
282.<br />
[1140/1151]<br />
Cession <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Martin <strong>de</strong> Meauzac, faite par l’abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, à Bernard, moine.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5678.<br />
B.<br />
Geraud Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & son Convent donnerent l’Eglise <strong>de</strong> Saint Martin <strong>de</strong> Melzac a Bernard<br />
Moine <strong>de</strong> pardines sa vie durant, sans date.<br />
N° 5678.<br />
383
ABBATIAT D’ETIENNE DE ROQUEFORT<br />
(v. 1152-v. 1160)<br />
284.<br />
1155<br />
Vente <strong>de</strong> la “maison <strong>de</strong> l’oeuvre”, par l’abbé Etienne <strong>de</strong> Roquefort, à Pierre Cantamerle.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 6v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 2726.<br />
B.<br />
[Ai]zo es karta <strong>de</strong> remembrament que Esteve d’Airocafort l’abas a vendud lo casal e la maio <strong>de</strong> la obra,<br />
per cossel <strong>de</strong>ls seniors a’n Peire Cantamerle, e a son or<strong>de</strong>n, per M. e C.XXX a solidos d’Arnal<strong>de</strong>ncs,<br />
que’l n’a donad Peire Cantamerles, e per casal e per la maio. De la primera compra que compred<br />
d’Arnald Capel, en que mudaran los forn. Aquest casal e aquesta maio <strong>de</strong> la obra a donat a feus Estephe<br />
<strong>de</strong> Rocafort l’abbas, per cossel <strong>de</strong>ls seniors a’n Peirro Cantamerle e a sos enfantz, e a tot son or<strong>de</strong>n, per<br />
fe, senes enguan, ab V solidos d’acapte, e ab XII diners d’oblias a Nadal franca mentz. Aisi com eil<br />
meils la teina in la aina, e’n Peire Cantamerles <strong>de</strong>une esser om per aquest feus al senior <strong>de</strong> la obra.<br />
Daizo sun testimoni: Ponz <strong>de</strong> Mont Lenard, Costantins al mosners, Martis, Brus Dai<strong>de</strong>, Artman <strong>de</strong><br />
La Mora, Ponz Fortaiz, Guillem <strong>de</strong> Paratge, Beroacer, Guirald <strong>de</strong> Mont Valran, Esteve Dai<strong>de</strong>.<br />
E naquest forn que <strong>de</strong>subre anen mentagud aura Peire Canta Merles un plen gradal <strong>de</strong> brasa, a cada<br />
dia aia semper, e il etotz sos or<strong>de</strong>ns, quel fors cozera, ab VI diners elacabert tres doble.<br />
Willelmus scripsit, anno ab Incarnatione Domini M°.C°.L.V., regnante rege Ludovico, et G.<br />
Caturcense episcopo. 1<br />
1 Gérald III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> (1155) à (1200).<br />
384
285.<br />
1156 (style d’Annonciation), 10 février<br />
Confirmation, par Raimond <strong>de</strong> Lautrec, évêque <strong>de</strong> Toulouse, <strong>de</strong> la donation à l’abbaye <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> l’église Saint-Sauveur <strong>de</strong> Castelsarrasin, faite par son prédécesseur Amélius Raimond<br />
du Puy.<br />
A. Original: ADTG, G 692 (sceau perdu).<br />
A.<br />
In nomine Sancte et Individue Trinitatis.<br />
Ego Raimundus, Dei nutu Tholosanus episcopus, 1 solo intuitu Christi qui gratis <strong>de</strong>dit et gratis dare<br />
precepit, 2 dono et concedo ecclesiam Sancti Salvatoris, que fundata est in Castro Sarraceno, venerabili<br />
Moysiacensi abbati Stephano, 3 et omnibus fratribus in predicto monasterio <strong>de</strong>gentibus eorumque<br />
successoribus, perenni jure et quieto, salvo jure episcopali, in perpetuum. Prefatam enim ecclesiam<br />
antedictum monasterium ex dono pre<strong>de</strong>cessoris nostri dompni Amelii, Tholosani episcopi, 4 antiquitus<br />
posse<strong>de</strong>rat, sicut plurium religiosorum relatu cognovimus.<br />
Ut autem nostre auctoritatis donum quod ęx radice pure caritatis <strong>de</strong>scendit, ratum et inviolabile<br />
permaneat, presens scriptum impressione sigilli nostri munivimus.<br />
Sane qui<strong>de</strong>m quatinus nostra donatio inconvulsa et stabilis per omnia tempora maneat, nomina<br />
illorum quibus presentibus firmata hec donatio fore dinoscitur, subter annotare <strong>de</strong>crevimus. Signum<br />
Willelmi, prioris Sancte Marie. 5 Signum Arnaldi, subprioris. Signum Raimundi <strong>de</strong> Mala Musca, prioris<br />
Coquinarum. 6 Signum Simonis, prioris Gar<strong>de</strong>lle. 7 Signum Petri <strong>de</strong> Maurencs, cellararii Sancte Marie.<br />
Signum Willelmi <strong>de</strong> Verdu, unius <strong>de</strong> fratribus Templi. S. Arnaldi Bertranni. S. Romevi <strong>de</strong> Ponte. S.<br />
Petri d’Ausunla.<br />
Hoc totum factum est in capitulo Sancte Marie Tholose, 8 anno ab Incarnatione Domini<br />
M°.C°.L°.V°., mense Februarii, <strong>de</strong>cima die ipsius mensis, luna XV a , epacta XX.VI a , 9 regnante Ludovico<br />
Ludovico Francorum rege, 10 Raimundo Tholosano comite. 11<br />
Willelmus SCRIPSIT.<br />
1 Raimond <strong>de</strong> Lautrec, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1140 à 1163.<br />
2 Matthieu 10,8: “gratis accepistis, gratis date”.<br />
3 Etienne <strong>de</strong> Roquefort, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong> v. 1152 à v. 1160.<br />
4 Amélius Raimond du Puy, évêque <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1106 à 1139.<br />
5 Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong>, à Toulouse.<br />
6 Raimond <strong>de</strong> Mala Musca, prieur <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong>s Cuisines, à Toulouse. Auparavant, ce moine était operarius <strong>de</strong><br />
l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>: Régis <strong>de</strong> la Haye, Arnaud Guillaume, constructeur du cloître <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in : BSATG 120 (1995), p. 33.<br />
7 Lagar<strong>de</strong>lle, sur la commune <strong>de</strong> Muret (Haute-Garonne, ch.l.arr.), fut donné en 1073 à l’abbaye <strong>de</strong> Cluny.<br />
8 Salle capitulaire <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong>, à Toulouse.<br />
9 En 1156, le 10 e jour <strong>de</strong> la lune correspond au 10 février. L’épacte 26 était celle <strong>de</strong> l’année 1156. Il faut donc dater l’acte en<br />
1156, et conclure à l’utilisation du style d’Annonciation.<br />
10 Louis VII “le Jeune”, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> 1137 à 1180.<br />
11 Raimond V, comte <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1148 à 1194.<br />
385
ABBATIAT DE ROBERT D’AUBEROCHE<br />
(v. 1160-1175)<br />
286.<br />
1160, juillet<br />
Bulle du pape Alexandre II, confirmant la donation <strong>de</strong> Raymond <strong>de</strong> Pierre.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 22.<br />
B.<br />
Bulle du Pape Alexandre 3 e . donnée a Montpelier le 3 e <strong>de</strong>s Calen<strong>de</strong>s d’Août 1160, confirmant la<br />
donation <strong>de</strong> Raimond <strong>de</strong> Pierre. Lad. Bulle est adressée à Etienne Abbé <strong>de</strong> Cluny & aux freres <strong>de</strong> son<br />
Convent.<br />
N° 22.<br />
386
287.<br />
1164<br />
Accord conclu entre l’abbé Robert <strong>de</strong> Gérald Dertelans à propos d’une vigne située <strong>de</strong>vant la<br />
porte Guileran.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 15v.<br />
B.<br />
Sciendum est quod hec est concordia quam domnus Rotbertus, abbas Moysiacensis, fecit cum Geraldo<br />
Dertelans, <strong>de</strong> terra et vinea que est ante portam <strong>de</strong> Guilaran, juxta vallum, in qua ecclesia Moysiacensis<br />
<strong>de</strong>cimam habebat, ut datis XL solidis predictus Geraldus in predicta terra vel vinea ortum faceret, sine<br />
prestatione <strong>de</strong>cime. Sed si aliquid aliud ibi faceret, <strong>de</strong>cimam <strong>de</strong> aliis omnibus fructibus persolvere <strong>de</strong>bet,<br />
sicut antea persolvebat ecclesie predicte.<br />
Hec concordia facta fuit anno Domini M.C.LXIIII.<br />
Huius concordie testes sunt Petrus <strong>de</strong> Maurencs, 1 Geraldus Boneti, Petrus <strong>de</strong> Taniers, Durannus<br />
Mercers, Rainaldus Passa Joglar, Johannes <strong>de</strong> Caors.<br />
1 Petrus <strong>de</strong> Maurencs figure dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Castelsarrasin (1156) comme cellérier <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong>.<br />
387
288.<br />
[1165], 30 juillet<br />
Confirmation, par le pape Alexandre III, <strong>de</strong> la donation <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>. – Avec une<br />
copie <strong>de</strong> l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> 1087, une confirmation du dimanche 17 juillet 1166, et une<br />
confirmation d’un mercredi d’août.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin trouvée aux archives <strong>de</strong> labaye <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong>”: Doat 128, f. 200r-204r.<br />
C. Copie du XVII e siècle d’après “loriginal en parchemin trouvé aux archives <strong>de</strong> labaye <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong>”: Doat 129, f. 40r-41r (ne donne que la confirmation papale).<br />
Indiqué: Jaffé 11222.<br />
B.<br />
Alexan<strong>de</strong>r episcopus, servus servorum Dei, 1 dilectis filiis Estephano abbati 2 et fratribus Cluniacensibus,<br />
salutem et apostolicam benedictionem.<br />
Iustis petentium <strong>de</strong>si<strong>de</strong>riis dignum est nos facilem præbere consensum, et vota quæ a rationis tramite<br />
non discordant effectu sunt prosequente complenda, ea propter dilecti in Domino filii vestris justis<br />
petitionibus grato concurrentes assensu donationem quam Raimundus Petri, pro re<strong>de</strong>mptione<br />
peccatorum suorum, <strong>de</strong> assensu et voluntate bonæ memoriæ Dalmatii quondam Narbonensis<br />
archiepiscopi, monasterio vestro rationabiliter fecit, sicut in autentico scripto exin<strong>de</strong> facto continetur,<br />
vobis authoritate apostolica confirmamus et præsentis scripti patrocinio comunimus, statuentes ut nulli<br />
omnino hominum liceat hanc paginam nostræ confirmationis infringere, vel ei aliquatenus contravenire.<br />
Si quis autem id attemptare præsumpserit, indignationem Omnipotentis Dei, et beatorum Petri et<br />
Pauli apostolorum eis se noverit incursurum.<br />
Datum apud Montempessulanum tertio Kalendas augusti.<br />
Donation.<br />
Notum sit omnibus hominibus ubique in Christo cre<strong>de</strong>ntibus, tam futuris quam et præsentibus,<br />
donationem quam ego Raymundus Petri facio, simul cum filiis Petri et Berengario et uxore mea nomine<br />
Adalaicis, propter remedium animæ meæ et remissionem peccatorum meorum. Igitur ad honorem<br />
Domini nostri Jesu Christi et ejus Genitricis Mariæ, ego Bernardus 3 Petri, cum filiis meis supradictis,<br />
necnon cum consilio et voluntate simul et præcepto domini Dalmatii Narbonensis archiepiscopi, 4 dono<br />
et laudo Domino Deo et semper Virgini Mariæ, sanctissimisque ejus apostolis Petro et Paulo, et ad<br />
coenobium Cluniacense in proprio alo<strong>de</strong>, ecclesia <strong>de</strong> Illa Sallela, quæ est in Narbonensi pago, cum<br />
ecclesiastica subsidia, et tertiam partem <strong>de</strong> illum <strong>de</strong>cimum, cum totis primiciis <strong>de</strong> ipsa vila Salella, <strong>de</strong><br />
molendinis vero quæ sunt et quæ erunt in fluvium Cesser, 5 in territorio ipsius villæ totum <strong>de</strong>cimum ex<br />
certo 6 unum, cujus castellanus duas partes habet, ab integrum dono similiter, et <strong>de</strong> spiculariis, qui in ipsa<br />
villa sunt et erunt ad luminaria concinanda ipsius ecclesiæ, dono totum et ab integro, istos vero honores<br />
cum supradicta ecclesia, et quidquid habitatores loci illius juste acquirere amplius potuerint totum et ab<br />
integro, sicut jam supradictum est, in proprio alo<strong>de</strong> absque ulla reservatione, cum terris et vineis,<br />
molendinis et molendinariis cultis et incultis, et omne quidquid dici et nominari potest, ego Raymundus<br />
Petri cum filiis supradictis concedo et dono libenti animo, et plena memoria supradicto Cluniacensi loco,<br />
1 Alexandre III, pape <strong>de</strong> 1159 à 1181.<br />
2 Etienne I er , abbé <strong>de</strong> Cluny <strong>de</strong> 1161 à 1173.<br />
3 Lisez: Raymundus.<br />
4 Dalmace, évêque <strong>de</strong> Narbonne <strong>de</strong> 1081 à 1096.<br />
5 La Cesse.<br />
6 Lisez: excepto.<br />
388
et ejus habitatoribus abbatibus et monachis istis, et cunctis eorum successoribus, ut habeant absque ulla<br />
contradictione in proprio alo<strong>de</strong>, ut possi<strong>de</strong>ant in perpetuum.<br />
Sane si aliquis, quod absit, diabolico spiritu captus, huius cessionis vel <strong>de</strong>scriptionis donationem in<br />
aliquo violare aut dirumpere voluerit, non habeat potestatem, sed sit in inferno ejus hereditas cum Juda<br />
traditore et aliis diabolis in æternum damnatus, insuper et in præsentia Romani Pontificis et aliorum<br />
fi<strong>de</strong>lium christianorum quasi tirannus et sacrilegus quousque satisfaciat diiudicetur.<br />
Facta autem huius cessionis <strong>de</strong>scriptio Dominicæ Incarnationis anno millesimo octuagesimo<br />
septimo, Dalmatii archiepiscopi Narbonæ pontificatus archæ sublimato, Francorum regnante Philippo<br />
rege. 1<br />
Nomina vero illorum qui hæc affirmant et corroborant ita esse ista tenenda sunt. Signum Raymundi<br />
Petri, qui hæc firmat et ita signat: +. Signum + Petri Ramundi. Signum + Berengarii Ramundi. Signum +<br />
Bernardi Guillelmi <strong>de</strong> Solague. 2 Signum + Bernardi Guillelmi <strong>de</strong> ipsa Salela castellani. Signum + Pontii<br />
Guillelmi.<br />
Sig+num Beguoni monachi qui hæc rogatus scripsit.<br />
Confirmation <strong>de</strong> la dite donation.<br />
In nomine Domini nostri Jesu Christi, ego Berengarius <strong>de</strong> Salella, cum filio meo Petro Ramundi et<br />
omnibus aliis infantibus meis, nostra bona, gratuita et spontanea voluntate, cum consilio et voluntate<br />
domini Pontii Narbonensis archiepiscopi, et Raymundi Arulensis abbatis, et Raymundi <strong>de</strong> Poihsurigs, 3<br />
et Raimundi <strong>de</strong> Quaranta, et aliorum villæ Salellæ nobilium et bonorum hominum, illam donationem,<br />
quam Raymundus Petri avus meus, et Petrus Raymundi pater meus fecerunt Deo et Cluniacensi<br />
monasterio, laudamus, concedimus et confirmamus, sicut in carta donationis earum<strong>de</strong>m scriptum est, et<br />
promittimus Deo et Beatæ Mariæ et prædicti loci Sallelæ monachis, et aliis omnibus habitatoribus qui in<br />
prædictæ donationis honore vel rebus nullam amodo forciam vel toltam faciamus, sed benigne amenius<br />
vel manuteneamus.<br />
Facta carta anno Domini millesimo centesimo sexagesimo sexto, <strong>de</strong>cimo sexto kalendas Augusti,<br />
feria prima, regnante rege Ludovico. 4<br />
Sig:+:num Berengarii <strong>de</strong> Sallela. Sig:+:num Petri Ramundi, filii ejus, qui hanc cartam fieri jussimus,<br />
firmavimus, firmarique rogavimus atque præcepimus. Sig:+:num domini Ramundi abbatis <strong>de</strong> Arulis.<br />
Sig:+:num Ramundi Berengarii <strong>de</strong> Oviliano. 5 Sig:+:num Ramundi <strong>de</strong> Poihfurigs. Signum Ramundi <strong>de</strong><br />
Quaranta. 6 Sig:+:num Arnaldi Isarns. Signum Petri Romeu.<br />
Raimundus monachus et sacerdos scripsit, dictante Ramundo abbate <strong>de</strong> Arullis.<br />
Hæc autem carta fuit confirmata et a supradicto Berengario <strong>de</strong> Sallela laudata in capella <strong>de</strong><br />
Capitestagni, 7 feria quarta, mense Augusti, in præsentia domini Poncii Narbonensis archiepiscopi, et<br />
Poncii Carcassensis episcopi, et Guillelmi Agatensis episcopi, et Joannis Magalonensis episcopi, 8 et<br />
Rotgerii et Petri Narbonensium archidiaconorum, et Fulcranni Magalonensis, et Petri Ramundi sacristæ<br />
Agatensis, et Odonis sacristæ Carcassensis, et Guillelmi abbatis Sancti Amandi.<br />
Et ut hæc carta nostris futurisque temporibus firma et inconcussa permaneat, sigillo domini Poncii<br />
Narbonensis archiepiscopi signata et impressa fuit.<br />
1 Philippe I er , roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> (1059) 1060 à 1108.<br />
2 Soulatge (Au<strong>de</strong>, arr. Carcassonne, canton Mouthounet).<br />
3 Puisserguier (Hérault, arr. Béziers, canton Capestang).<br />
4 Louis VII le Jeune, roi <strong>de</strong> France <strong>de</strong> (1131) 1137-1180.<br />
5 Ouveillan (Au<strong>de</strong>, arr. Narbonne, canton Ginestas).<br />
6 Quarante (Hérault, arr. Béziers, canton Capestang).<br />
7 Capestang (Hérault, arr. Béziers, ch.l.c.).<br />
8 Pons d’Arsace, archevêque <strong>de</strong> Narbonne <strong>de</strong> 1162 à 1181; Pons II <strong>de</strong> Brugal, évêque <strong>de</strong> Carcassonne <strong>de</strong> 1159 à 1170;<br />
Guillaume II, évêque d’Ag<strong>de</strong> <strong>de</strong> (1165) à 1173; Jean <strong>de</strong> Montlaur, évêque <strong>de</strong> Maguelonne <strong>de</strong> 1159 à 1190.<br />
389
289.<br />
1166, 21 janvier<br />
Bulle du pape Alexandre III, adressée à l’évêque <strong>de</strong> Cahors, obligeant les habitants <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> <strong>de</strong><br />
rendre à l’abbaye les biens qu’ils retenaient.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “loriginal en parchemin”: Doat 129, f. 38r-39r.<br />
Indiqué: Jaffé 11684 (7808).<br />
B.<br />
Alexan<strong>de</strong>r episcopus servorum Dei, venerabili fatri Caturcensi episcopo, salutem et apostolicam<br />
benedictionem.<br />
Quantum sit onere <strong>de</strong>bitorum monasterium Moysiacense gravatum, et qualiter inopiæ et cegestati<br />
subiaceat, tua discretio non <strong>de</strong>bet aliquatenus ignorare. Quia vero ad onera et necessitates monasterii<br />
alleniandas toto studio <strong>de</strong>bemus inten<strong>de</strong>re, et ejus gravamina in quantum possumus alleniare discretioni<br />
tuæ per apostolica scripta mandamus, quatinus burgenses Moysiacenses monere stu<strong>de</strong>as et attentius<br />
exhortari, ut terras, redditus et honores præfati monasterii, quod nomine pignoris <strong>de</strong>tinent, sive fructibus<br />
perceptis sortem suam in duplum receperunt ei<strong>de</strong>m occasione postposita resignent et <strong>de</strong>inceps sine<br />
communi consensu abbatis et capituli vel sanioris partis thesaurum vel possessiones aut honores seu<br />
redditus monasterii in pignus recipere nulla ratione attentent, terras vero et redditus quos occuparunt<br />
eis<strong>de</strong>m fratribus restituere non morentur, vel in præsentia tua plenam exin<strong>de</strong> justitiam exhibere. Si<br />
autem monitis tuis acquiescere forte noluerint, tu eos ad hac efficiendum autoritate nostra compellas et<br />
etiam ecclesiastica censura percellas, et terram interdicto supponas.<br />
Datum Beneventiæ, duo<strong>de</strong>cimo kalendas Februarii.<br />
390
290.<br />
1166, 7 mars (jeudi ?)<br />
Donation en fief au chapelain <strong>de</strong> Bioule, par le vigneron Gérald, d’une vigne à Pech Cavalier.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 6r.<br />
B.<br />
De biolo.<br />
Notum sit omnibus hominibus presentibus et futuris quod Geraldus vinearius, et Geraldus filius ejus, et<br />
Gauzberga soror Geraldi, <strong>de</strong><strong>de</strong>runt ad fevum Willelmo capellano, et ecclesie <strong>de</strong> Biule quam ipse<br />
prefatus Willelmus tenebat, cilicet II as dinairadas <strong>de</strong> vinea in Podio Cavallario, et pro isto fevo<br />
Willelmus sacerdos Sancti Salvatoris supradictus et succesores ipsius qui tenebunt ecclesiam <strong>de</strong> Biule<br />
<strong>de</strong>bent dare in uno quoque anno Quadragesima intrante XII <strong>de</strong>narios obliis et reacapte alios XII<br />
<strong>de</strong>narios, quando evennerit. Hoc predictum totum <strong>de</strong>bent facere guirenciam semper predicti donatores,<br />
et Ramundus Bellannus et Poncius Bellannus et genus eorum ac omnibus emparatoribus ecclesie Sancti<br />
Salvatoris <strong>de</strong> Biole et omnibus habitatoribus ejus<strong>de</strong>m loci.<br />
Huius doni testes sunt: Hugo <strong>de</strong>l Brul, et Ramon Raterius, et Ramon Bellans, et Poncius Bellans, qui<br />
fuerunt domini et antea <strong>de</strong>bent esse guirentes.<br />
Facta carta ista VII idus Marcii, luna XV, feria V, anno ab Incarnatione Domini M°.C°.LX°.VI°., 1<br />
regnante Ludovico rege Francorum, et Raimundi comite, et Geraldo episcopo Caturcense.<br />
Arnaldus scripsit.<br />
1 La datation est problématique. Aucun <strong>de</strong>s styles possibles ne donne une concordance <strong>de</strong> tous les éléments <strong>de</strong> datation.<br />
391
291.<br />
1170<br />
Accord entre Géraud <strong>de</strong> Montbarla et l’abbé Robert d’Auberoche, à propos <strong>de</strong>s revenus sur les<br />
cabeths.<br />
A. Original: ADTG, G 604 (Andurandy 1972). Parchemin abîmé, texte effacé par endroit, h.<br />
122/128 mm, l. 235/239 mm.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 1972.<br />
Edition: Brunel, n. 119.<br />
A.<br />
... rament que Guiraud <strong>de</strong> Mon Valra ... venguz a fi, e az acor<strong>de</strong>t ab l’abat ... d’Alba Roca e ab los senors<br />
en l’almoina davant los pros omes d’esta vila <strong>de</strong> DCCCC sol. <strong>de</strong> Caorcenc[s], que Guirautz avia el cabez<br />
<strong>de</strong> la obra em pengs ... Guillem <strong>de</strong> Paratge, e <strong>de</strong> las paiseiras e <strong>de</strong>l cabez <strong>de</strong> Guilaran, a per nom <strong>de</strong>ls<br />
con<strong>de</strong>rsers, e <strong>de</strong> las paiseiras que l’abas fazia el feus <strong>de</strong> Guilaran, e en aquel <strong>de</strong> Guirau <strong>de</strong> Mon Valra,<br />
per que dizia Guiraud que l’abas ... <strong>de</strong>seretava e fasia paiseiras e so feu on afar no avia. E fo paraula<br />
conoguda, e jutgada que Guirau <strong>de</strong> Mon Valra e sos or<strong>de</strong>ngs agues toz sos feus e... dregs en las<br />
paiseiras, e en las agas, e en las ilas, per bona fe, senes engan, aisi co anc melgs Esteves Guilaran ni<br />
Bernard Guilarans, ni sei ancensor, o ago ni o tengo. E apernom fo dig e conogud que om cerques lo<br />
plus sotira pal <strong>de</strong> la paiseira <strong>de</strong> Guilaran quant las agas serio paucas, e aqui at(?)eires om IIII molis a cab<br />
val, si pusco anar e ribar avant e areire, largament. E aitant reconoc li abas Rotbert e li senor monge per<br />
son feu. E conogo li pro ome, e li jutge per dreg, que se l’abas ni om per lui avia fag con<strong>de</strong>rser el feus <strong>de</strong><br />
Guiraud <strong>de</strong> Montvalra ni <strong>de</strong> Guilaran, que no <strong>de</strong>sfezes, e fo conogud e jutgat que l’abas no fezes<br />
con<strong>de</strong>rser en la sua endomergadura per quel feus <strong>de</strong> Guiraud afoles, mas enaisi cum li ancessor <strong>de</strong> l’abat<br />
o avien tengud ab los ancessors <strong>de</strong> Guiraud <strong>de</strong> Mon Valra, per fe a senes engan. E per aquesta fi, e per<br />
aquest acor<strong>de</strong>r laiset, Guiraud <strong>de</strong> Monvalra a l’abat Rotbert, e als senors monges DCCCC sol. <strong>de</strong> bos<br />
Caorcencs, que avia el cabez, e en las agas <strong>de</strong> la obra per CCC sol. <strong>de</strong> Morlas. E l’abas Rotbert autrejet e<br />
man<strong>de</strong>t an Guiraud <strong>de</strong> Mon Valra e a son or<strong>de</strong>ng la fi, e l’acor<strong>de</strong>r, aisi cum parlat e escriout es, e l’en<br />
bajet en la boca.<br />
E d’aizo fo jutges e testimonis Pont <strong>de</strong> Mon Lanart, en Guiraud Bonetz, en Boacers, en Bernart<br />
Ugoles, en Reinaud Pasa Joglars, en Pons <strong>de</strong> la Mora, en Esteves Ugoles. E testimoni Guillem Bernart<br />
escriva, en Ramon <strong>de</strong> la Mora, e Arnaut escriva, qui scripsit hanc cartam anno ab Incarnatione Domini<br />
M.C.LXX, regnante Lodovico rege Francorum, et Geraldo Caturcensi episcopo.<br />
B.<br />
Accord entre Robert d’Albe Roque, abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, & son convent d’une part, & Geraud <strong>de</strong><br />
Montvalra pour raison du cabez <strong>de</strong> l’obre & <strong>de</strong> la paissiere & du cabez <strong>de</strong> Guilaran, et led. Montvalra<br />
quitte tout son droit pour trois cens sols morlas. L’an 1170.<br />
N° 1972.<br />
392
292.<br />
1171<br />
Engagement <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong> Livron, faite par le prieur <strong>de</strong> Caussa<strong>de</strong> au monastère <strong>de</strong> Beaulieu.<br />
A. Original: charte partie (classée à tort dans le fonds <strong>de</strong> Beaulieu): ADTG, H 1 (Andurandy<br />
5229).*<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5229.<br />
Bibliographie: Moulencq, t. 2, p. 347.<br />
Edition et traduction : Régis <strong>de</strong> la Haye, Pour une édition <strong>de</strong>s chartes <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, in : BSAHTG<br />
132, 2007, p. 27-34.<br />
A.<br />
Notum sit omnibus hominibus presentibus et futuris, quod Pontius, prior <strong>de</strong> Caussada et <strong>de</strong> Livro,<br />
consilio et voluntate Giraldi monachi qui tunc habitabat cum eo, et consilio parrochianorum ecclesię <strong>de</strong><br />
Livro, misit in pignus pro C solidis <strong>de</strong> Mergoires, et si mergoires empeioravan pro duabus marcis<br />
argenti, fratribus Belli Loci presentibus et futuris tres sextarios frumenti, et tres annone, quos ei fratres<br />
Belli Loci singulis annis censualiter <strong>de</strong>bebant. Insuper et in hoc pignore misit duas partes <strong>de</strong>cimę que<br />
juri ecclesię <strong>de</strong> Livro pertinebant, <strong>de</strong> illis duabus terris quas fratres Belli Loci ultimo a Willelmo Vassal 1<br />
acquisierant, quas duas terras Petrus <strong>de</strong> Lavernia monstravit, in presentia Pontii <strong>de</strong> Tolosa vicecomitis. 2<br />
Sciendum vero quod Pontius, prior <strong>de</strong> Caussada, et <strong>de</strong> Livro, pro his omnibus guirentiam facere <strong>de</strong>bet.<br />
Et ut hec omnia rata teneantur, Pontius, prior <strong>de</strong> Caussada et <strong>de</strong> Livro, fi<strong>de</strong>jussores <strong>de</strong>bet a<br />
Grimaldum <strong>de</strong> Livro, Giraldum 3 et Pontium, ejus filios.<br />
Bernardus Petri hujus rei testes rogati sunt. Montania. Arnaldus <strong>de</strong>l Montat. Bernardus Ostalir.<br />
Grimaldus Raine. Bernardus Sabus. Petrus <strong>de</strong> Noic.<br />
Hec carta facta est anno ab Incarnatione Domini m.c.lxx.i.<br />
Tempus quo hoc pignus redimi poterit est <strong>de</strong> Martror en Martror.<br />
A B C D E F<br />
––––––<br />
a. Leçon incertaine: <strong>de</strong>bet ou <strong>de</strong>bat.<br />
1 ‘Vassal’ peut désigner un vassal, mais peut être aussi un nom propre.<br />
2 Pons, fils d’Alphonse Jourdain, vicomte <strong>de</strong> Toulouse. On ne connaît <strong>de</strong> lui que son épitaphe. Sa mention dans cet acte est<br />
donc le <strong>de</strong>uxième texte que le mentionne.<br />
3 Guiral semble bien être un nom <strong>de</strong> Livron.<br />
393
293.<br />
1173<br />
Donation par Géraud Raganfredi, du lieu <strong>de</strong> <strong>de</strong> Lériet.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5760.<br />
B.<br />
L’an 1173. Donation faite á l’Abbé & Couvent <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> par Geraud Ragafredi, du lieu <strong>de</strong> Leriguet &<br />
<strong>de</strong> ce qu’il y possedoit.<br />
N° 5760.<br />
394
***.<br />
[après 1174]<br />
Catalogue <strong>de</strong>s reliques en possession <strong>de</strong> l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
A. Copie du XIII e siècle: ADTG, G 585 (Andurandy 1581).<br />
B. Copie du XVIII e siècle: Andurandy 1581.<br />
Sur la datation <strong>de</strong> ce texte. Dans le texte figurent les reliques <strong>de</strong> saint Cyprien, dont les reliques ont<br />
été transférées à l’abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en 1122. Y figure également saint Bernard, abbé, canonisé en<br />
1174. Le texte est donc postérieur à 1174.<br />
A.<br />
Aucho son las cauzas <strong>de</strong>jos escrichas aychi quoma sen seguon. Seguon que dit en una carta ques el<br />
relequiari estycha l’an M.C.II., al tems <strong>de</strong>l Rey Carles.<br />
Breve memoria <strong>de</strong> reliquias que <strong>de</strong>dit Rex Karolus al mostie <strong>de</strong> Sant Peire <strong>de</strong> Moyssiac.<br />
Sibusis terra craturina Rarro mundi ... a Ihesus Christus. Bursa sancti Petri apostoli.<br />
Antiquum memoriale reliquiarum datarum a Carolo Regi abbatia Moysiaci.<br />
In primis, <strong>de</strong> illo presepio ubi Dominus natus fuit; item <strong>de</strong> galeas Fili Dei et <strong>de</strong> illa columna ubi<br />
flagellatus fuit; item <strong>de</strong>in<strong>de</strong> <strong>de</strong> cruce Domini et <strong>de</strong> vestimento ejus et <strong>de</strong> sepulcro ipsius et <strong>de</strong> palma<br />
quam Dominus tenuit et <strong>de</strong> Monte Calvario ubi Dominus cruxifixus fuit;<br />
item <strong>de</strong>in<strong>de</strong> <strong>de</strong> capillis <strong>de</strong> beate Marie Virginis et <strong>de</strong> vestimento ejus;<br />
item <strong>de</strong> capillis beati Joannis Babtiste et <strong>de</strong> vestimento ejus;<br />
item <strong>de</strong> lapi<strong>de</strong> beati Arcangeli Michaeli;<br />
item cum maxillis beati Petri apostoli et <strong>de</strong> quinque digitis ejus et brachium ejus et <strong>de</strong> aliis reliquis<br />
ejus; item reliquie espatula beati Pauli et <strong>de</strong> vestimento ejus; item duo <strong>de</strong>ns <strong>de</strong> sancti Andreo apostoli<br />
et <strong>de</strong> vestimento ejus; item <strong>de</strong> capillis beati Johannis evangeliste et <strong>de</strong> vestimento ejus; reliquie sancti<br />
Thome apostoli et <strong>de</strong> veste ejus; item <strong>de</strong> vestimento beati Marci evangeliste; reliquie beati Philipi<br />
apostoli; item beati Iacobi et <strong>de</strong> vestimento ejus; reliquie beati Bartolomei apostoli; item <strong>de</strong> <strong>de</strong>nte<br />
beati Iacobi apostoli;<br />
item caput sancti Juliani martir Brivatensis; item caput sancti Fereoli martir; item corpus et caput<br />
sancti Cipriani martir; reliquie sancti Cornelii; item maxillam sancti Antoni abbatis et <strong>de</strong> caput et <strong>de</strong><br />
vestimento ejus; item brachium sancti Sebastiani; item brachium sancti Valentini; item una costa <strong>de</strong><br />
brachium sancti Georgii; item reliquie sancti Esteffani martir et <strong>de</strong> lapi<strong>de</strong> ejus;<br />
item reliquie sancti Eutropii et <strong>de</strong> vestimento ejus; reliquie sancti Ellegii; reliquie sancti Leonardii;<br />
item <strong>de</strong> collo sancti Blasii et <strong>de</strong> brachium ejus; item una costa sancti Alpiniani; reliquie sancti<br />
Marsialis; reliquie sancti Vinsencii; reliquie sancti Laurencius et <strong>de</strong> vestimento ejus; reliquie sancti<br />
Benedicti abbatis; reliquie sancti Filiberti abbatis; reliquie sancti Bernardi abbatis; reliquie sancti<br />
Geraldi; reliquie <strong>de</strong> las XI. M. Verges; item III Innosens; reliquie sancti Petrii et eremite; reliquie<br />
sanctorum Dionisii; reliquie sancti Eleuterii; item III <strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> Sen Martini episcopi; reliquie sancti<br />
Pacrantii; reliquie sancti Christofori; reliquie sancti Petronille; reliquie sancti Firmini; reliquie sancti<br />
Eulalie; reliquie sancti Crispini; reliquie sancti Candi<strong>de</strong>; reliquie Trium Puerorum; reliquie sancti<br />
Bonifacii pape; reliquie sancti Basilisse; reliquie sanctorum Romani et Rustici;<br />
item una <strong>de</strong>ns sancti Jacobi apostoli; reliquie sancti Saturnini; reliquie sanctorum Primi et<br />
Feliciani; reliquie sancti Caprasii; reliquie sancti Quirini; reliquie sancti Pancracii; reliquie sanctorum<br />
Cyrici et Julite; reliquie sancti Sernini; reliquie sancti Remigii; reliquie sancti Victoris; reliquie sancti<br />
Firmini; reliquie sanctorum Crispini et Crispiniani; reliquie sancti Candidi; reliquie sancti Romaani;<br />
reliquie sancti Rusticii; reliquie sancti Simphoriani; reliquie sancti Leo<strong>de</strong>guarii; reliquie sancti<br />
395
Sulpicii; reliquie sancti Liberati; reliquie sancti Grisoguoni; reliquie sancti Nazarii; reliquie sancti<br />
Corcotinii; reliquie sancti Gorgoni; reliquie sancti Jovini; reliquie sancti Maxtrami; reliquie sancti<br />
Alexandri; reliquie sancti Avitti; reliquie sancti Alexandri et <strong>de</strong> vestimento ejus; reliquie sancti<br />
Gervasi et Protasi; reliquie sancti Remegii; reliquie sancta Redaguondis; reliquie sancta Appolonia;<br />
reliquie sancta Raffina; reliquie sancti Mercuri; reliquie sancti Genesii; reliquie sancti Silvogai (?);<br />
reliquie sancti Jheronimi; reliquie sancti Pelagii; reliquie sancti Salvii; reliquie sancti Amandi;<br />
reliquie sancti Sacerdotis; reliquie sancti Aredii; reliquie sancti Eusebii; reliquie sancti Licerii;<br />
reliquie sancti Macuti; reliquie sancti Ysici; reliquie sancte Fidis; reliquie sancte Anastasie; reliquie<br />
sancte Marguarite; reliquie sancte Lucie; reliquie sancte Basilisse; reliquie sancte Are<strong>de</strong>l<strong>de</strong>; reliquie<br />
sancte Confi<strong>de</strong>; reliquie sancte Rose; reliquie sancte Eugeni; reliquie sancte Elene; reliquie sancti<br />
Mathei apostoli; reliquie sancti Ursini episcopi; reliquie sancti Gili abbati; reliquie sancti Lupi;<br />
item I a costa <strong>de</strong>l bras <strong>de</strong> sancta Maria Magdalena; item <strong>de</strong> loli <strong>de</strong> sancta Katalina; reliquie sancti<br />
Ansberti; reliquie sancti Oriencis; reliquie sancti Silvestri; reliquie sancti Iacobi minor; reliquie sancti<br />
Gregori; reliquie sancti Barlabe; reliquie sancti Abdon et Sennen martyrorum; reliquie sancte<br />
Quitterie; reliquie sancti Fabiani martir; reliquie sancti Clarii; reliquie sancti Frontoni; reliquie sancti<br />
Simonis et Ju<strong>de</strong> apostolorum; reliquie sancti Pachasii; reliquie sanctæ Menne martir; reliquie sancte<br />
Martre; reliquie Panteleonis;<br />
reliquie unum os <strong>de</strong> brachia sancti Andre apostoli; reliquie sancti Felicii; reliquie sancti Gericii<br />
abbatis; reliquie Trium Puerorum; reliquie <strong>de</strong> ligno quod fuit jactatus ...um ad Jhesum; reliquie sancti<br />
Germarii episcopi et confessoris; reliquie sancti Sixti pape; reliquie <strong>de</strong> la mag en que Nostra Dona<br />
prestit; reliquie sancti Condivindi (?) confessoris; reliquie sancti Mayoli abbatis, lo dit ejus ipsius;<br />
reliquie <strong>de</strong> lapi<strong>de</strong> ubi Dominus asendit in selum; reliquie sancti Nicolaii confessoris; reliquie sancti<br />
Germani episcopi; reliquie sancti Blavii; reliquie sancti Chave; reliquie <strong>de</strong> vestimentis in quibus<br />
sepultus fuit beatus Edmundus; reliquie sancti Geronimi presbyteris et aliorum sanctorum; reliquie<br />
sancta Ilarie, Jalonis et Nairareo; reliquie sanctorum Papiæ Mauri martyrum; reliquie particularum<br />
martyrum;<br />
reliquie <strong>de</strong> Nativitate Domini; reliquie <strong>de</strong> sepulcro Domini; reliquie <strong>de</strong> presepe Domini; reliquie in<br />
predicto (?); reliquie sancti Brictii, Nicolai episcopi et <strong>de</strong> oleo quod <strong>de</strong> ejus tumba licatur; cum<br />
reliquis Laurencii, Sidrac, Misac et Ab<strong>de</strong>naguo, et sanctorum Gerici et Belici confessorum;<br />
<strong>de</strong> sepulcro Domini; <strong>de</strong> mensa ubi coenavit cum discipulis; <strong>de</strong> lapidibus sancti Stephani martir; <strong>de</strong><br />
lapidibus Campi Floridi; reliquie sancti Rennii martir; reliquie sancte Johanna; reliquie Johannis et<br />
Paulis.<br />
(au dos:)<br />
Breve <strong>de</strong> illas reliquias qui sunt in altario sancti Petri apostoli: in primis <strong>de</strong> ... <strong>de</strong>in<strong>de</strong> <strong>de</strong> sancto<br />
Petro, item <strong>de</strong> sancto Paulo; item <strong>de</strong> sancto Ansberto; item .... <strong>de</strong> sancto Martino; item <strong>de</strong> sancto<br />
Avitto et ex ligno sancte Crucis; reliquie sanct... Diligent....<br />
(suit une notice sur la réparation <strong>de</strong> la croix <strong>de</strong> Saint-Sauveur en 1231).<br />
396
294.<br />
1175, juillet, mardi<br />
Confirmation, par Grimald <strong>de</strong> Gaujac, <strong>de</strong> la donation <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Gaujac.<br />
A. Original: ADTG, G 571 (Andurandy 5241). Parchemin, h. 10,0/10,3 cm, l. 40,3/41,8 cm.<br />
Edition: Brunel, Les plus anciennes chartes, n. 145.<br />
A.<br />
Sciendum est quod Grimaldz <strong>de</strong> Gaujac doneg per si e per tot so or<strong>de</strong>n a Deo et ad Sancto Petro e a<br />
l’abad Rotger <strong>de</strong> Moisag et domo <strong>de</strong> Moisag et ad omnibus ejus<strong>de</strong>m loci habitatoribus presentibus et<br />
futuris, bonament, la gleisa <strong>de</strong> Gaujag els gleisiasgues el <strong>de</strong>lme e tot quant e la gleisa apertę, so qu’ęl i<br />
avia, bonament, ab convenenza que i reteg per si e per so or<strong>de</strong>n quę, quant se morio, c’on los sebelis a<br />
Moisag e los receubes al port a Escorsag e los morgues ab aver, si n’avio, o senes aver, si no n’avio. Tot<br />
per eissa covenenza quę Grimaldz <strong>de</strong> Gaujac doneg aquęst predit do, o doneg Bernadz Tagiers, sos<br />
fraire, per si e per tot so or<strong>de</strong>n, bonament, tot aquo qu’ęl i avia e la gleisa <strong>de</strong> Gaujag ni els gleisiasgues<br />
ni el <strong>de</strong>lme, tot a la conoisenza <strong>de</strong> l’abad Roger ni <strong>de</strong>ls morgues <strong>de</strong> Moisag, bonament.<br />
Sciendum est quod Ramons Bernadz e Olivers, sos fraire, tot aquęst do sobredit au lauzad e autrejad<br />
e donad bonament per lor e per lor or<strong>de</strong>n e mandada bona guirentia <strong>de</strong> totas senoirias e aun o lauzad en<br />
tota lor terra e lor honor als seinors <strong>de</strong> Moisag, aqui on eli mels tornar s’en volrio. E sobre tot aizo aun o<br />
fermad per Peira <strong>de</strong> Gaujag e per Guallard, so fraire, e aun o lauzad a lor e a lors effanz en tota lor terra<br />
e lor honor, aqui on mels tornar s’en volrio, bonament. E ambidoi fraire Peire <strong>de</strong> Gaujag e Guallardz,<br />
sos fraire, <strong>de</strong> tot aquest do sobredit au mandada guirentia per lor et per tot lor or<strong>de</strong>n als senors <strong>de</strong><br />
Moisag <strong>de</strong> totas senoirias e aun o fermad e lauzad en tota lor terra e lor honor als senors <strong>de</strong> Moisag, aqui<br />
on mels tornar s’en volrio, tot a la lor conoisenza <strong>de</strong>ls senors <strong>de</strong> Moisag.<br />
Aquest dos sobreditz <strong>de</strong> Ramon Bernad e d’Oliver, so fraire, e la fermanza Peiro <strong>de</strong> Gaujag e <strong>de</strong><br />
Guallard, so fraire, fo faitz e la ma <strong>de</strong> Ugo Durant, lo morgue <strong>de</strong> Sancti Leofarii.<br />
Testes sunt W. Bernadz e W. Berles e Guiraudz Ramons e Arnaldz <strong>de</strong> Cabanas e Azemars <strong>de</strong>l<br />
Guarig.<br />
Facta carta in mense Julii, sub die feria III a , luna XIIII a , anno Incarnationis Christi M°.C°.LXX°.V°,<br />
regnante Lodovico rege Francorum, et Ramondo Tolosano comitę, et Ugo ępiscopus.<br />
W. scripsit.<br />
397
295.<br />
1175, août<br />
Engagement par Guillem Arnaud à Guillem Bernard, d’une vigne et d’une terre près <strong>de</strong><br />
Castelsarrasin. – Engagement par Bernart Fabre à Guillem Bernart, d’une vigne et d’un casal<br />
aux Tapies.<br />
A. Original: ADTG, G 692 (N° 12); parchemin.<br />
Edition: Brunel, n. 147.<br />
A.<br />
Sciendum est quod anno ab Incarnatione Domini M.C.LXX.V, r[egnante] Lud[ovico] rege Francorum,<br />
R[aimundo] Tol[osano] comite, G[eraldo] Caturcensi episcopo, mense Augusti, Guillelmus Bernardi<br />
accepit in pignus pro se et ordinio suo, <strong>de</strong> Guillelmo Arnaudi, vineam et terram <strong>de</strong> Carsigas que est juxta<br />
motam <strong>de</strong> Paratge, et terram que est <strong>de</strong>foris, usque in via publica <strong>de</strong> Castello Serraceno, et casalem qui<br />
est juxta vineam <strong>de</strong> Raimondo Arnaudi, per C sol[idos] <strong>de</strong> Morlanis. Et <strong>de</strong>bet illi ęssę bonus garens <strong>de</strong><br />
omnibus amparatoribus. Tamen si Guillelmus Bernardi vel heres ejus vellet recuperare pecuniam suam,<br />
<strong>de</strong>u li redre, ab que lo fasa asabent per unum mensem.<br />
Hoc pignus laudavit et concessit Arnaudus <strong>de</strong> Monte Lanardo, Guillelmo [un nom rayé] et omni<br />
ordinio suo cum II sol[idis] <strong>de</strong> obliis annuatim. E’l pengs <strong>de</strong>vom solvere <strong>de</strong> Martror e Martror.<br />
Hujus rei testes sunt Arnaudus Pais Mainada, Arnaudus Mazelers, Poncius <strong>de</strong> Paratge, Bernardus<br />
Johannis, Bernardus <strong>de</strong> la Mora, Raimundus <strong>de</strong> Castilo, et Guillems <strong>de</strong> Castilo, en Raters.<br />
ARNAVDUS, communis notarius <strong>de</strong> Moysiaco, scripsit.<br />
* * *<br />
Sciendum est quod anno ab Incarnatione Domini M.C.LXXV, r[egnante] Ludov[ico] rege Francorum,<br />
R[aimundo] Tolosano comite, G[eraldo] Caturcensi episcopo, Bernardus Faber et uxor sua et filii eorum<br />
miserunt in pignus Guillelmo Bernardi et ordinio suo, vineam et casalem da las Tapias et omnes terras<br />
laorativas quas habent et tenent <strong>de</strong> monachis apud predictas Tapias, per LX sol[idos] <strong>de</strong> Morl[anis].<br />
Et per missiones quas bona fi<strong>de</strong> pro hoc pignore faciet. Hoc pignus suprascriptum laudavit et<br />
concessit Poncius <strong>de</strong> Monte Lanardo, cum VIII sol[idis] <strong>de</strong> obliis annuatim Guillelmo Bernardi et<br />
ordinio suo. Et pignus <strong>de</strong>bent solvere <strong>de</strong> Martror e Martro. Et <strong>de</strong>bent illi esse boni garentes <strong>de</strong> omnibus<br />
amparatoribus.<br />
Hujus rei testes sunt: Arnaudus Pais Mainada, Arnaudus Mazelerius, Guillelmus <strong>de</strong> Berencs,<br />
Bernardus Martini, Bego monachus, Boquerius.<br />
ARNAVDUS, communis notarius <strong>de</strong> Moysiaco, scripsit.<br />
<br />
* * *<br />
398
296.<br />
1175, 24 novembre<br />
Donation par Arnaud <strong>de</strong> Viarose <strong>de</strong>s dîmes <strong>de</strong> Viarose.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “une copie en parchemin”: Doat 129, f. 36r-37v.<br />
B.<br />
Sciendum est quod anno ab Incarnatione Domini millesimo centesimo septuagesimo quinto, regnante<br />
Ludovico rege Francorum, R[aimundo] Tolosano comite, 1 G[eraldo] Caturcensi episcopo, 2 octavo<br />
kalendas Decembris, Arnaudus <strong>de</strong> Biaroze, et Raymundus frater ejus dimiserunt in perpetuum spontanea<br />
voluntate sua adunationem <strong>de</strong>cimæ ecclesiæ <strong>de</strong> Biarose, in manu Gausberti <strong>de</strong> Monte Valrano,<br />
archipresbiteri, vi<strong>de</strong>licet quidquid in ea adunatione juste vel iniuste petebant vel petere poterant,<br />
tenebant vel tenere poterant. Insuper juraverunt super sacrosancta evangelia, quod nunquam eam<br />
adunationem <strong>de</strong>inceps peterent vel adunarent, nec per se neque per aliquam interpositam personam, sed<br />
nec aliquis eorum consilio vel auxilio seu interventu contra voluntatem Gausberti <strong>de</strong> Mont Valrano,<br />
archipresbiteri, vel successorum ejus sive sacerdotum ecclesiæ.<br />
Huius dimissionis et juramenti sunt testes Petrus <strong>de</strong> Monte Valrano, diaconus; Stephanus <strong>de</strong> Sancto<br />
Jacobo, sacerdos; Geraldus <strong>de</strong> Sancto Jacobo, sacerdos et subcapellanus; Geraldus <strong>de</strong>l Castlar, sacerdos;<br />
Stephanus Augerii, diaconus; Gausbertus <strong>de</strong> Salvanac, filius Gaufridi <strong>de</strong> l’Escout; Petrus Eliæ <strong>de</strong><br />
Castilo; Bernardus Bros; Vuillelmus Stephani; Arnaudus Negredos; Petrus <strong>de</strong>l Castlar; Stephanus<br />
Gaufridi; Gausbertus Gaufridi.<br />
Arnaudus, communis notarius <strong>de</strong> Moysiaco, scripsit.<br />
1 Raymond V, comte <strong>de</strong> Toulouse <strong>de</strong> 1134 à 1194.<br />
2 Gérald III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> 1151 à 1200.<br />
399
297.<br />
[vers 1160/1175]<br />
Notice sur plusieurs donations en faveur <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Bioule, faites du temps <strong>de</strong> dom Robert<br />
d’Auberoche.<br />
A.<br />
A. Original: ADTG, G 668 (Andurandy 5233). Parchemin partiellement arraché sur le côté droit.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “<strong>de</strong>s copies escrites lune ensuite <strong>de</strong> lautre en un rouleau <strong>de</strong><br />
parchemin en langage gascon trouvé aux archives <strong>de</strong>labaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>”: Doat 129, f. 80r-96v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5233.<br />
D. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 5234.<br />
Edition: Brunel, n. 95.<br />
Carta <strong>de</strong> remembrament que na Guillelma la vescomtessa <strong>de</strong>g lo dreg e’l tort que avia el <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> Pug<br />
Cavaler, 1 <strong>de</strong>c a Deu e a San Salvador e als abitadors <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, e ma <strong>de</strong> Guillem lo capela.<br />
Testimoni: Esteve <strong>de</strong> Vilars, en Hug <strong>de</strong> Cantamerle, 2 ee [sic] Huc <strong>de</strong>l Broll. 3<br />
Per aquest do li <strong>de</strong>u far so anniversari a leis, e an Ugo <strong>de</strong> Larroca, so marit, a la festa Crispini e<br />
Crispiniani. 4<br />
Conoguda causa sia que na Peironela la vescomtessa, <strong>de</strong>c lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota sa terra, e <strong>de</strong> tota sa honor<br />
que avia en la parrochia <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, ab amor e am voluntat <strong>de</strong> tots sos homes. Aquest do<br />
autregec n’Arnaus Bernats, sos fils, e sa filla na Braida a De e a la gleisa <strong>de</strong> Biule, e a la maiso <strong>de</strong><br />
Moyssac.<br />
Per aquest do la om receuta e la maiso <strong>de</strong> Moyssac per morga, e donat, e autrejat sa part . . . que sera<br />
faits ni dits, e la maiso <strong>de</strong> Moyssac. E l’abas Rotberts d’Alba Roca l’an receup e’n Guillems lo morgues,<br />
e’n Guillems lo . . .<br />
D’aquest do fo testimonis: n’Uc <strong>de</strong>l Broll, en Arnauts Gauters, en Bernats <strong>de</strong> Monbo, en Audiarts <strong>de</strong><br />
La Verna, 5 en Aroauca, en Au… <strong>de</strong>l Castell, 6 e <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />
Per sa voluntat volc mai dar, la terra que na Grossa tenia <strong>de</strong> leis, aquesta terra <strong>de</strong>l Poh e <strong>de</strong> la<br />
Golbertia, e la terra <strong>de</strong> la Baireira, e’l feus que tenia na Vinareira ni’n Bernats, sos fraire, <strong>de</strong> leis.<br />
Conoguda causa sia qu’en Bernats <strong>de</strong> la Riba <strong>de</strong>g e autregec los dos casals que avia a la Barta a la Riba,<br />
a Deu e a la gleisa <strong>de</strong> Biule, per sa arma salvar, e ma d’en Guillem lo capela.<br />
Testimoni: S. <strong>de</strong> Vilars, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle, e <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />
Conoguda causa sia qu’en Bernats <strong>de</strong> Biule <strong>de</strong>c lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota sa terra a Deu e a la gleisa <strong>de</strong> Biule, e<br />
ma d’en Guillem lo capela.<br />
Testimoni: Ramon Salvatge, Arnaud Gauter, en Ponso Baudi, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle.<br />
Conoguda causa sia qu’en Ratairets e sa ssor na Maenssa <strong>de</strong>ro e autregero lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota lor terra e <strong>de</strong><br />
tota lor honor, a Deu e a San Salvador e als abitadors <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule.<br />
Testimoni: Guillem lo capela, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle, en Guillem <strong>de</strong> la Penha, 1 e <strong>de</strong>ls autres gran<br />
massa.<br />
1<br />
La Cavalerie ou Cabalario, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Bruniquel, à 1,5 km au sud-est <strong>de</strong> Montricoux.<br />
2<br />
Le ruisseau <strong>de</strong> Cante-Merle contourne Bioule par le nord.<br />
3<br />
Breil Bas, lieu-dit à 1,5 km au sud <strong>de</strong> Bioule. – Breil Haut, lieu-dit à 8 km au sud-est <strong>de</strong> Bioule.<br />
4<br />
Le 25 octobre.<br />
5<br />
La Vergne, lieu-dit à 3,5 km au sud-est <strong>de</strong> Bioule.<br />
6<br />
Les Castels, lieu-dit à 6 km au sud-est <strong>de</strong> Bioule.<br />
400
Conoguda causa sia qu’en Bernats <strong>de</strong> Batpalmas, e na Ricarts, sa moler, <strong>de</strong>ro lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota lor terra e<br />
<strong>de</strong> tota lor honor a Deu e a San Salvador e als habitadors <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, per lor arma salvar, e ma<br />
d’en Guillem lo capela, en Guillems lo capelas, aculic los ne en tot lo be fah <strong>de</strong> la gleisa.<br />
Testimoni: S. <strong>de</strong> Vilars, en Bernat <strong>de</strong> Roilac, en Arnauda <strong>de</strong>l Broll.<br />
Conoguda causa sia que n’Audiarts <strong>de</strong> La Verna <strong>de</strong>g a Deu e a la gleisa <strong>de</strong> Biule lo feus que na Caercina<br />
<strong>de</strong>l Gres ni sos marits teniu <strong>de</strong> leis, locals es l’airals <strong>de</strong>l Barri 2 e l’orts <strong>de</strong> la Broa <strong>de</strong>l valat e’l casal<br />
d’aqui meteis <strong>de</strong>tras lo castell, a sa fi, per Deu e per s’arma, e ma d’en Guillem lo capela. Aquest do<br />
autregec Guillems, sos fils.<br />
Testimoni: Ramons Salvatges, e Esteves <strong>de</strong> Vilars, en Ramons Julias, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle, en<br />
Ramon Verroll, e <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />
Conoguda causa sia que n’Amels Sicfres <strong>de</strong>c a Deu e a la gleisa <strong>de</strong> Biule III casals e’l casal <strong>de</strong>l Pesquer,<br />
lonc la Nausa, 3 a sa fi. Per aquests casals li <strong>de</strong>u om far so anniversari a la festa <strong>de</strong> San Nicholau. 4 Aquest<br />
do receup Guillem lo capelas.<br />
Testimoni: S. <strong>de</strong> Vilars, en Ramon Verroll, en Arnauda <strong>de</strong>l Broll, e <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />
Conoguda causa sia qu’en Audiarts <strong>de</strong> La Verna <strong>de</strong>c lo dreg el tort que avia e la parrochia <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong><br />
Biule, locals es lo <strong>de</strong>imes. Per eis caps lo <strong>de</strong>c Guillems, sos fils, el profergo a l’autar <strong>de</strong> San Salvador, e<br />
a la crots, ab voluntat d’en Guillem <strong>de</strong> Boisset, so marit, que y autrejec so que podia.<br />
Aquest do fes ab voluntat <strong>de</strong> sos homes <strong>de</strong>l castell. [A]quest do fes e ma d’en Guillem lo capela.<br />
Testimoni: Julia, en Borssacoll, en Ramons Salvatge, e’ls cavaers, e las donas <strong>de</strong>l castell, a per nom<br />
n’Uc <strong>de</strong>l Broll, en Pons Baudi, en Amel Sicfre, en Arnauda <strong>de</strong>l Broll. Per aquest do es receuta en tot lo<br />
be fah <strong>de</strong> la maiso <strong>de</strong> Moyssac assenespart <strong>de</strong> tots homes, que no au re que far el <strong>de</strong>ime, que ela avia, e<br />
la terra ni en la honor <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule.<br />
Conoguda causa sia qu’en Audiarts <strong>de</strong>l Castell, en Guillems, sos fils, <strong>de</strong>ro lo <strong>de</strong>ime que aviu en la<br />
parrochia <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, a Deu e a la gleisa <strong>de</strong> Biule.<br />
Testimoni: Guillem lo capela, en Bernat Guiral, e S. <strong>de</strong> Vilars, en Ramon Verroll, e <strong>de</strong>ls autres gran<br />
massa.<br />
Per aquest do los aom aculits en tot lo be fah <strong>de</strong> la gleisa.<br />
B.<br />
Dix donations faites en faveur <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule, et <strong>de</strong> Robert d’Albaroca, abé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, par les<br />
personnes nommees aux titres particuliers.<br />
Donation <strong>de</strong> Guillelme vicomtesse du droit qu’elle avoit au <strong>de</strong>cimaire <strong>de</strong> Pug Cavaler.<br />
En langage gascon avec la traduction.<br />
Carta <strong>de</strong> remembrament que na Guillelma la vescomtessa <strong>de</strong>g lo dreg e’l tort que avia el <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> Pug<br />
Cavaler <strong>de</strong>c a Deu et a San Salvador et als abitadors <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, et ma <strong>de</strong> Guillem lo capela.<br />
Testimoni: Esteve <strong>de</strong> Vilars, en Hug <strong>de</strong> Cantamerle, et Huc <strong>de</strong>l Broll.<br />
Per aquest do li <strong>de</strong>u far om so anniversari a leis et a’n Ugo <strong>de</strong> Larroca, so marit, a la festa Crispini et<br />
Crispiniani.<br />
Traduction<br />
1 Penne (Tarn, arr. Albi, canton Vaour), sur l’Aveyron.<br />
2 Pech du Barry, lieu-dit à 4 km au nord-est <strong>de</strong> Bioule.<br />
3 Clots <strong>de</strong> las Nauzes, lieu-dit à 3,5 km à l’est <strong>de</strong> Bioule, sur le bord <strong>de</strong> l’Aveyron.<br />
4 Le 6 décembre.<br />
401
Carta <strong>de</strong> ressouvenir que na Guillelme la viscomtesse donne le droit et le tort qu’elle avoit au <strong>de</strong>cimaire<br />
<strong>de</strong> Pug Cavaler a Dieu et a Son Sauveur et aux habitans <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule, en main <strong>de</strong> Guillaume le<br />
Prestre.<br />
Tesmoins: Estiene <strong>de</strong> Vilars, Hugues <strong>de</strong> Cantamerle, et Hugues du Broll<br />
Et pour ce don on luy doit faire son anniversaire a elle et a Hugues <strong>de</strong> la Roque, son mari, a la feste<br />
Crispini et Crispiniani.<br />
Donation <strong>de</strong> Peyronelle vicomtesse du consentement d’Arnaud son fils et <strong>de</strong> Braida sa fille <strong>de</strong> la disme<br />
qu’elle avoit sur l’honneur <strong>de</strong> la parroisse <strong>de</strong> Biule pour estre Religieuse du monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
Conoguda causa sia que na Poironela la viescomtessa <strong>de</strong>c lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota sa terra, et <strong>de</strong> tota sa honor<br />
que avia en la parrochia <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, ab amor et ab voluntat <strong>de</strong> tots sos homes. Aquest du<br />
autregec n’Arnaus Bernats, sos fils, et sa filla na Braida a Deu et a la gleisa <strong>de</strong> Biule, et a la maiso <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong>.<br />
Per aquest do la om receuta et la maiso <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> per morga et donat, et autrejat sa part . . . que sera<br />
faits ni dits, et a la maiso <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> e l’abas Rotberts d’Alba Roca l’an receup en Guillems lo Morgues,<br />
en Guillems lo . . .<br />
D’aquest do fo testimonis: Huc <strong>de</strong> Broll, en Arnauts Gauters, et Bernats <strong>de</strong> Monbo, en Audiars <strong>de</strong><br />
Laverna, en Aro auca, en . . . <strong>de</strong>l Castell, et <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />
Per sa voluntat volt mai dar la terra que na grossa tenia <strong>de</strong> leis aquesta terra <strong>de</strong>l Poh et <strong>de</strong> la<br />
Golbertia, et la terra <strong>de</strong> la Baireira, et feus que tenia lla vinareira ni Bernats sos fraire <strong>de</strong> leis.<br />
Traduction<br />
Soit chose conneüe que na Peyronille la vicomtesse donna la disme <strong>de</strong> toute la terre, et <strong>de</strong> tout l’honneur<br />
qu’elle avoit en la parroisse <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule, et ce du vouloir et consentement <strong>de</strong> tous ses hommes.<br />
Ce don octroya Arnaud Bernard, son fils, et sa fille na Brai<strong>de</strong>, a Dieu et a l’eglise <strong>de</strong> Biule et a la maison<br />
<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et pour ce don Robert d’Alba Roca, abé, Guillaume, le moine, et Guillaume le . . . l’ont<br />
receue pour religieuse en la maison <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, et luy ont donné et octroyé sa part <strong>de</strong> tout ce qui sera<br />
fait et dit a la maison <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
De ce don sont tesmoins: Hugues <strong>de</strong> Broll, Arnaud Gauters, Bernard <strong>de</strong> Monbo, Audiarz <strong>de</strong> Laverne,<br />
en Acoauca, en . . . <strong>de</strong> Castell, et plusieurs autres.<br />
Plus <strong>de</strong> sa bonne volonté elle vouleut donner la terre que grosse tenoit d’elle la terre du Poh, et <strong>de</strong> la<br />
Golbertia, et la terre <strong>de</strong> Baireiro, et le fief que tenoit llavinereire, et Bernad son frere.<br />
Donation <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> la Riba <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux casals, qu’il avoit a la barta <strong>de</strong> la Riba pour le salut <strong>de</strong> son<br />
ame.<br />
Conoguda causa sia qu’en Bernats <strong>de</strong> la Riba <strong>de</strong>g et autrejet los dos casals que avia a la barta a la Riba, a<br />
Deu et a la gleisa <strong>de</strong> Biule, per sa arma a salvar, et ma d’en Guillem lo capela.<br />
Testimoni: S. <strong>de</strong> Vilars, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle, et <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />
Traduction<br />
Soit chose conneue que Bernard <strong>de</strong> la Riba donna et octroya les <strong>de</strong>ux casals qu’il avoit a la barta <strong>de</strong> la<br />
Riba, a Dieu et a l’eglise <strong>de</strong> Biule, pour le salut <strong>de</strong> son ame, en main <strong>de</strong> Guillaume le prestre.<br />
Tesmoins: S. <strong>de</strong> Vilars, Hugues <strong>de</strong> Cantamerle, et grand nombre d’autres.<br />
Donation <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> Biule <strong>de</strong> la disme <strong>de</strong> toute sa terre.<br />
Conoguda causa sia qu’en Bernats <strong>de</strong> Biule <strong>de</strong>c lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota sa terra a Deu et a la gleisa <strong>de</strong> Biule, e<br />
ma d’en Guillem lo capela.<br />
Testimoni: Ramon Salvatge, Arnaud Gauter, en Ponso Baudi, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle.<br />
402
Traduction<br />
Soit chose conneue que Bernard <strong>de</strong> Biule donna la disme <strong>de</strong> toute sa terre a Dieu et a l’eglise, en main<br />
<strong>de</strong> Guillaume le prestre.<br />
Tesmoins: Raymond Salvatge, Arnaud Gauter, Ponso Baudi, et Hugues <strong>de</strong> Cantamerle.<br />
Donation <strong>de</strong> Ratayrets et <strong>de</strong> Maenssa sa soeur <strong>de</strong> la disme <strong>de</strong> toute leur terre.<br />
Conoguda causa sia qu’en Ratairets et sa sor na Maenssa <strong>de</strong>ro et autregero lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota lor terra et<br />
<strong>de</strong> tota lor honor, a Deu et a San Salvador et als habitadors <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule.<br />
Testimoni: Guillem lo capela, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle, en Guillem <strong>de</strong> la Penha, et <strong>de</strong>ls autres gran<br />
massa.<br />
Traduction<br />
Soit choses conneue que Ratairets et sa soeur Maenssa donnerent et octroyerent la disme <strong>de</strong> toute leur<br />
terre et <strong>de</strong> toute leur honneur a Dieu et a Saint Sauveur et aux habitans <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule.<br />
Tesmoins: Guillaume le prestre, Hugues <strong>de</strong> Cantamerle, Guillaume <strong>de</strong> la Penha, et plusieurs autres.<br />
Donation <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> Batpalmas et <strong>de</strong> Richar<strong>de</strong> sa femme <strong>de</strong> la disme <strong>de</strong> tout leur honneur.<br />
Conoguda causa sia qu’en Bernats <strong>de</strong> Batpalmas, en Arricarts sa moler <strong>de</strong>ro lo <strong>de</strong>ime <strong>de</strong> tota lor terra et<br />
<strong>de</strong> tota lor honor a Deu et a San Salvador et als habitadors <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, per lor arma salvar, e<br />
ma d’en Guillem lo capela, en Guillems la capelas, acu lo losne en tot lo befah <strong>de</strong> la gleisa.<br />
Testimoni: S. <strong>de</strong> Vilars, en Bernat <strong>de</strong> Roilac, en Arnauda <strong>de</strong>l Broll.<br />
Traduction<br />
Soit chose conneue que Bernard <strong>de</strong> Batpalmas et Richar<strong>de</strong> sa femme donnerent la disme <strong>de</strong> toute leur<br />
terre et <strong>de</strong> toute leur honneur a Dieu et a Saint Sauveur et aux habitans <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule pour le salut<br />
<strong>de</strong> leurs ames, en main <strong>de</strong> Guillaume le prestre, lequel les receut dans tout le bienfait <strong>de</strong> l’eglise.<br />
Tesmoins: S. <strong>de</strong> Vilars, Bernard <strong>de</strong> Roilac, Arnau<strong>de</strong> du Broll.<br />
Donation d’Audiarts <strong>de</strong> Laverna du fief que Caercina <strong>de</strong>l gres tenoit <strong>de</strong> luy.<br />
Conoguda causa sia que n’Audiarts <strong>de</strong> Laverna <strong>de</strong>g a Deu et a la gleisa <strong>de</strong> Biule lo feus que na Ercina<br />
<strong>de</strong>l Gres ni sos marits teniu <strong>de</strong> leis locals es lairals <strong>de</strong>l Barri et lorts <strong>de</strong> la Broa <strong>de</strong>l vabat el casal daqui<br />
meteis <strong>de</strong> tras lo Castell a sa fi per Deu et per sa arma, et ma d’en Guillem lo capela. Aquest do autreget<br />
Guillems sos fils.<br />
Testimoni: Ramons Salvatges, et Esteves <strong>de</strong> Vilars, en Ramons Julias, en Huc <strong>de</strong> Cantamerle, en<br />
Ramon Veirol, et <strong>de</strong>ls autres gran massa.<br />
Traduction<br />
Soit chose conneue qu’Audiars <strong>de</strong> Laverna donna a Dieu et a l’eglise <strong>de</strong> Biule le fief que Ercina <strong>de</strong>l<br />
Gres et son mari tenoient d’elle, qui est le domaine du Barri, et le jardin <strong>de</strong> la Broa du fossé, et le casal<br />
du mesme lieu, qui est <strong>de</strong>rriere le Chateau, et ce a la fin <strong>de</strong> ses jours pour Dieu et pour son ame, en main<br />
<strong>de</strong> Guillaume le prestre. Ce don octroya Guillaume son fils.<br />
Tesmoins: Ramond Sauvage, Estiene <strong>de</strong> Vilars, Ramond Julian, Hugues <strong>de</strong> Cantamerle, Ramond<br />
Veirol, et plusieurs autres.<br />
Donation d’Amals Sicfres <strong>de</strong> trois casals al casal <strong>de</strong>l Pesquer.<br />
403
Conoguda causa sia qu’en Amels Sicfres <strong>de</strong>c a Deu et a la gleisa <strong>de</strong> Biule tres casals el casal <strong>de</strong>l<br />
Pesquer, lonc la Nausa a sa fi per aquests casals li Deu om far son anniversari a la festa <strong>de</strong> San Nicholau.<br />
Aquest do recep Guillem lo capelas.<br />
Testimoni: S. <strong>de</strong> Vilars, en Ramon Verroll, en Arnauda <strong>de</strong>l Broll, et <strong>de</strong>ls autres gras massa.<br />
Traduction<br />
Soit choses conneu qu’Amels Sicfres donna a Dieu et a l’eglise <strong>de</strong> Biule trois casals et le casal du<br />
Pesquer, le long <strong>de</strong> la Nausa, et ce a la fin <strong>de</strong> ses jours. Et pour ces casals on luy doit faire son<br />
anniversaire a la feste <strong>de</strong> Saint Nicolas. Ce don receut Guillaume le prestre.<br />
Tesmoins: S. <strong>de</strong> Vilars, Ramond Verroll, Arnauda du Brol, et plusieurs autres.<br />
Donation d’Audiarts <strong>de</strong> Laverna <strong>de</strong>s dismes qu’il avoit en la paroisse <strong>de</strong> Biule.<br />
Conoguda causa sia qu’en Audiarts <strong>de</strong> Laverna <strong>de</strong>c lo dreg e’l tort que avia e la parrochia <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong><br />
Biule locals es lo <strong>de</strong>imes Pereis caps lo <strong>de</strong>c Guillems sos fils et pro fergo a l’autar <strong>de</strong> San Salvador et a<br />
la crots ab voluntat d’en Guillem <strong>de</strong> Boisset so marit, que y autrejet so que podia.<br />
Aquest do fes ab voluntat <strong>de</strong> sos homes <strong>de</strong>l castell. Aquest do fes e ma d’en Guillem lo capela.<br />
Testimoni: Julia en Borssacoll, en Ramons Salvatge els Cavaers, et las donas <strong>de</strong>ll castell a per nom<br />
n’Uc <strong>de</strong>l Broll, en Pons Baudi, en Amel Sicfre, en Arnauda <strong>de</strong>l Broll.<br />
Per aquest do es receuta en tot lo befah <strong>de</strong> la maiso <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> assenespart <strong>de</strong> tots homes, que non<br />
aur que far el <strong>de</strong>ime, que ela avia, et la terra ni en la honor <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule.<br />
Traduction<br />
Soit chose conneue qu’Audiars <strong>de</strong> Laverna donna le droit et le tort qu’elle avoit en la parroisse <strong>de</strong><br />
l’eglise <strong>de</strong> Biule, qui est la disme, et en outre elle donna et offrit Guillaume son fils a l’autel, et a la<br />
Croix <strong>de</strong> Saint Sauveur, du vouloir <strong>de</strong> Guillaume <strong>de</strong> Boisset, son mari, qui y octroya ce qu’il pouvoit.<br />
Ce don fut fait du vouloir <strong>de</strong> ses hommes du chateau en main <strong>de</strong> Guillaume le prestre.<br />
Tesmoins: Julian en Borssacol, Ramond Sauvage le Cavier, et la dame du chateau a pour nom Nui du<br />
Brol, Pons Baudi, Amel Sicfre, et Arnau<strong>de</strong> du Brol.<br />
Et pour ce don elle est receue dans tout le bienfait <strong>de</strong> la maison <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, sans qu’aucuns hommes<br />
ayent aucune part ni rien a voir dans la disme qu’elle avoit dans la terre et honneur <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule.<br />
Donation d’Audiarts <strong>de</strong> Castel et <strong>de</strong> Guillaume son fils <strong>de</strong> la disme qu’ils avoient en la parroisse <strong>de</strong><br />
Biule.<br />
Conoguda causa sia qu’en Naudiarts <strong>de</strong>l Castell, en Guillem sos fils, <strong>de</strong>ro la <strong>de</strong>ime que aviu en la<br />
parrochia <strong>de</strong> la gleisa <strong>de</strong> Biule, a Deu et a la gleisa <strong>de</strong> Biule.<br />
Testimoni: Guillem lo capela, en Bernat Guiral, et S. <strong>de</strong> Vilarts, en Ramon Verroll, et <strong>de</strong>ls autres gras<br />
massa.<br />
Per aquest do los a am aculits en tot lo befah <strong>de</strong> la gleisa.<br />
Traduction<br />
Soit chose conneue qu’Audiars <strong>de</strong> Castel, et Guillaume son fils donnerent la disme qu’ils avoient dans la<br />
parroisse <strong>de</strong> l’eglise <strong>de</strong> Biule, a Dieu et a l’eglise <strong>de</strong> Biule.<br />
Tesmoins: Guillaume le prestre, Bernard Guiral, S. <strong>de</strong> Vilarts, Ramond Verrol, et plusieurs autres.<br />
Et pour ce don on les a receus dans tout le bien fait <strong>de</strong> l’eglise.<br />
C.<br />
404
Sans date. Guillemete Vicomtesse donna à l’Eglise <strong>de</strong> Bieulé le droit qu’elle avoit a la dixme <strong>de</strong> Pech<br />
Cavalier, cette piece est un memoire ancien <strong>de</strong> cette donation & <strong>de</strong> plusieurs autres en faveur <strong>de</strong><br />
l’Eglise <strong>de</strong> Bieulé <strong>de</strong>s pretentions qu’ils avoint sur la dixme.<br />
N°. 5233.<br />
D.<br />
Hugues Laroque & sa femme donnerent á l’Eglise <strong>de</strong> Bieulé la dixme qu’il avoint, & autres particuliers<br />
donnerent <strong>de</strong> meme. Sans date.<br />
N°. 5234.<br />
405
Donation d’un bien par Raimond <strong>de</strong> Marcaut.<br />
ABBATIAT DE BERTRAND<br />
(1176-...)<br />
298.<br />
1176, 15 mai<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie dans un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 15r.<br />
B.<br />
Sciendum est quod Raimundus <strong>de</strong> Marcaut in presencia Bertranni, abbatis Moysiacensis, et domni Petri<br />
Sancti Andree, prioris Tolose, dimisit ac solvit et reliquit integre batham <strong>de</strong> borriana quam tenebat, in<br />
manu jam dicti abbatis et in manu Seguini <strong>de</strong> Marcaissag, prioris ecclesie Sancti Salvatoris, in omni vita<br />
sua.<br />
Hujus absolucionis sunt testes Seguinus <strong>de</strong> Sancto Cirico, Bertrannus Sancti Andree, Unald <strong>de</strong><br />
Meissones, Willelmus <strong>de</strong>l Bosqued, Bernardus <strong>de</strong> Lavaur, et B. Gros, et alii multi.<br />
Facta carta idus Madii, anno Domini M.C.LXXVI, Lodoyco rege Francorum regnante, R. comite<br />
Tolosano.<br />
Petrus scripsit.<br />
406
299.<br />
1177<br />
Donation par Gausbert <strong>de</strong> Perges <strong>de</strong> l’église Saint-Ansbert et oblation <strong>de</strong> ses fils Bernard et<br />
Guillaume.<br />
A. Original: ADTG, G 612.<br />
A.<br />
Mention dorsale ancienne: Emptio ecclesie Sancti Ansberti anno Domini M° CLXXVI.<br />
Sciendum est quod Gauzbertus <strong>de</strong> Pertica <strong>de</strong>dit jure hereditario Bernardo filio suo et Willelmo fratri<br />
ejus, totum illud jus quod habebat in ecclesia Sancti Ansberti et in <strong>de</strong>cimis et in obliis et in omnibus<br />
<strong>de</strong>nique dominacionibus suis, cis Tarnum et ultra Tarnum, in omni scilicet honore Sancti Ansberti.<br />
Et predictos filios cum omni supradicta hereditate sua obtulit et donavit monacos Domino Deo et<br />
beatis apostolis ejus Petro et Paulo et æcclesie Moysiacensi, in perpetuum, in manu domni Bertranni<br />
Moysiacensis abbatis.<br />
Tali scilicet pacto quod, si predictus Guillelmus monacatum recusaverit, unus <strong>de</strong> aliis fratribus cum<br />
vestibus suis et cum lecto suo, pro hac supradicta donacione, in æcclesia Moysiacensi monacus<br />
recipiatur. Quod si omnes alii fratres monacatum recusaverint, predictus Gauzbertus cum vestibus<br />
quoque suis pro recusante filio monacus recipiatur. Set et si ipse Gauzbertus monacus fieri vel noluerit<br />
vel non potuerit, tota predicta hereditas erit suprascripti Bernardi et per eum Moysiacensis æcclesie in<br />
perpetuum.<br />
Et sit notum presentibus et futuris hominibus quod omnis hec suprascripta hereditas erat in pignus<br />
pro XXV marchis argenti et ecclesia Moysiacensis solvit et <strong>de</strong>liberavit et reddidit XXV marchas argenti<br />
Geraldo probo homini, qui predicta hereditatem habebat in pignus.<br />
Huius rei testes sunt Amblardus, prior claustrensis; Petrus <strong>de</strong> Conorgas, camararius; Petrus <strong>de</strong><br />
Maurencs; 1 Raimundus <strong>de</strong> Fezilgs; Petrus <strong>de</strong> Taner; Geraldus <strong>de</strong> la Capela; Geraldus <strong>de</strong> Pescadoiras;<br />
Costantinus; Raimondus Bos; Raimondus <strong>de</strong> Tolosa; Bernardus Raimondu. Laici: Durannus Mercers;<br />
Poncius Fortaiz; Boacerius; Reinaudus Pasa Joglars; Willelmus Bernardi, scriba; Bernardus <strong>de</strong> Lantars<br />
iuvenis; Willelmus <strong>de</strong> Castilo; Raimondus <strong>de</strong> Castilo; Ugo <strong>de</strong> la Valeta; Durannus <strong>de</strong> Bodor.<br />
Arnaudus communis notarius <strong>de</strong> Moysiaco scripsit.<br />
Anno ab Incarnatione Domini M. C. LXXVI, regnante Ludovico rege Francorum, Raimondo<br />
Tolosano comite, G. Caturcensi episcopo. 2<br />
1 Petrus <strong>de</strong> Maurencs figure dans l’acte <strong>de</strong> donation <strong>de</strong> Castelsarrasin (1156) comme cellérier <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> La Daura<strong>de</strong>.<br />
2 Gérald III, évêque <strong>de</strong> Cahors <strong>de</strong> (1151) à (1200).<br />
407
300.<br />
1178<br />
Donation par Seguin <strong>de</strong> Marcaissag <strong>de</strong> l’honneur <strong>de</strong> La Poularie.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy .....<br />
B.<br />
...........................<br />
408
301.<br />
1179<br />
Lettre adressée aux fidèles du diocèse <strong>de</strong> Cahors au nom <strong>de</strong> l’évêque Géraud IV Hector,<br />
concernant l’excommunication d’après les décrets du pape Alexandre III.<br />
B.<br />
.........<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XII e siècle: Paris, BN, ms. lat. 1708 (manuscrit moissagais contenant <strong>de</strong>s actes<br />
transcrits vers le milieu du XII e siècle), f. 117v.<br />
409
302.<br />
1271, 17 septembre<br />
Le bailli et les consuls <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> se mettent sous la protection du roi Philippe III.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “l’original en parchemin trouvé aux archives <strong>de</strong> l’abaye <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong>”: Doat 127, f. 79r-80v.<br />
B.<br />
Illustrussimo domino suo, domino Philippo, Dei gratia serenissimo regi Francorum, humiles ejus<br />
subditi, bajulus et consules villæ Moissiaci, diocesis Caturcensis, se ipsos ad voluntatis suæ beneplacita,<br />
cum omni promptitudine famulatus, quoniam inclitæ famæ celebritas et evi<strong>de</strong>ns rei veritas per orbem<br />
terrarum longé lateque difusa regnum Francorum et dominium super alia regna fi<strong>de</strong>lium tanquam<br />
nobilissimum justissimum ac clementissimum merito præfert, prædicat et extollit et tam nos quam<br />
nostra comunitas uti corpus sine capite, populus sine principe, oves sine pastore, pupilli absque patre<br />
simus amisso domino nobis pro his omnibus respon<strong>de</strong>nte ad vestræ regiæ majestatis celsitudinem totis<br />
<strong>de</strong>si<strong>de</strong>riis et conatibus tanquam ad tutum refugium accurrentes ei<strong>de</strong>m quanto valemus affectuosius vobis<br />
et humilius suplicamus, quatinus tam nos quam communitatem nostram et villam in vestræ ditionis<br />
potestatem, protectionem et regimen dignemini recipere et in perpetuum regnare, recordantes dicti<br />
domini nostri comitis Alfonsi mellifluæ memoriæ <strong>de</strong> stirpe regia Francorum progeniti clementiam,<br />
justitiam bonificientiam et honorem nullius alterius juventis dominium volumus nisi nostrum speramus<br />
siqui<strong>de</strong>m <strong>de</strong> misericordia Dei nostri, quod sicut sub præ dicto domino nostro avunculo nobis omnia<br />
prospere successerunt, sic subjectis nobis vestro dominio eveniet divina clementia feciliter annuente,<br />
quod cum indubitanter credamus villam nostram ad vestrum dominium pertinere iterato nos prædicti<br />
Omnipotentis misericordia observamus, ut nullomodo permittatis, quod villa ad alicuius alterius clerici<br />
vel laixi regularis, vel secularis dominium tranferatur optimê, et in perpetuum populo vobis comisso vos<br />
conservet dominus Jesus Christus.<br />
Datum Moyssiaci <strong>de</strong>cimo quinto kalendas octobris anno Domini millesimo ducentesimo<br />
septuagesimo primo.<br />
410
ACTES SANS DATE<br />
316.<br />
Donation par Hugues d’une bor<strong>de</strong> à Pech Loubal, sous Tissac, et une vigne à Pech Auriol dans la<br />
paroisse <strong>de</strong> Saint-Martin.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 64.<br />
B.<br />
64. hugues donne au Monastere susd. une bor<strong>de</strong> qui est a pech Loubal 1 dans la vicairie <strong>de</strong> tissac aux<br />
conditions y exprimées. plus quatre dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne a pech auriol paroisse <strong>de</strong> S. t Martin.<br />
317.<br />
Donation par Arnauld <strong>de</strong> Canves <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Tessonières.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 65.<br />
B.<br />
65. Arnauld <strong>de</strong> Canves donne Son alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Taissonieres. 2<br />
Donation par Vassallus du mas <strong>de</strong> Marnac.<br />
318.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “un cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles <strong>de</strong> parchemin”: Doat 131, f. ----<br />
-------<br />
C. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 68.<br />
B.<br />
Ego in Christi nomine Vassallus 3 dono Domino Deo et Sancto Petro in monasterio Moysiaco illum<br />
meum mansum <strong>de</strong> Marnag, quem ego comparavi <strong>de</strong> Servado <strong>de</strong> Frida Costa triginta solidis <strong>de</strong> <strong>de</strong>nariis,<br />
sicut ego aut ullus homo per me tenet, totum et ab integro, dono predictum ad locum et cunctis ibi<strong>de</strong>m<br />
1<br />
Peut-être Pech Clavel, au nord <strong>de</strong> Tissac.<br />
2<br />
Tessonniers, à l’est <strong>de</strong> Réalville, sur la commune <strong>de</strong> Cayrac (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton Caussa<strong>de</strong>). Cf. acte<br />
90 (ci-<strong>de</strong>ssous).<br />
3<br />
De toute évi<strong>de</strong>nce, le mot ‘Vassallus’ ne désigne pas un vassal, mais est un nom propre.<br />
411
Deo servientibus, ut perhenniter habeant, teneant, possi<strong>de</strong>ant, pro anima mea et pro animabus patris mei<br />
et matris meæ seu omnium parentum meorum.<br />
C.<br />
68. Donation du mas <strong>de</strong> Marnac acheté 80 sols <strong>de</strong> <strong>de</strong>niers par Vassallus qui le donne a qui <strong>de</strong>ssus.<br />
319.<br />
Donation par Boson et sa femme <strong>de</strong> l’aleu <strong>de</strong> Cayrono et d’une vigne à Castlarou, et oblation <strong>de</strong><br />
leur fils Seguin.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 70.<br />
B.<br />
70. Boson & sa femme donnent au Monastere susd. leur fils Seguin avec l’alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Cayrono, quatre<br />
dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne a Castlarou. 1<br />
320.<br />
Donation par Ramnulfe <strong>de</strong> biens à Basseville, dans la paroisse <strong>de</strong> Saint-Vincent.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 73.<br />
B.<br />
73. Ramnulfe donne Son honneur <strong>de</strong> Basseville & <strong>de</strong> terres & <strong>de</strong> vignes, dans la paroisse <strong>de</strong> S. t Vincent.<br />
321.<br />
Donation par Guillaume <strong>de</strong> Bernard du mas d’Estravol.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 74.<br />
B.<br />
74. Guill. <strong>de</strong> Bernard vend a Gerau<strong>de</strong> son mas dit d’Estravol pour le prix <strong>de</strong> cinq Sols qu’elle lui a<br />
payé.<br />
1 La Cayrone doit se trouver dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Aureil: voir ci-<strong>de</strong>ssous, acte 4305. Il s’agit peut-être <strong>de</strong> Caubranes.<br />
Castlarou pourrait être Le Coustal, à 1 km au nord-est <strong>de</strong> Saint-Aureil.<br />
412
322.<br />
Donation par Aimeric <strong>de</strong> Bossad d’un pré et d’une albarè<strong>de</strong>.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 76.<br />
B.<br />
76. Aimeric <strong>de</strong> Bossad donne un pré & albare<strong>de</strong>.<br />
323.<br />
Donation par Isarn <strong>de</strong> Raimond et A<strong>de</strong>laï<strong>de</strong>, sa femme, <strong>de</strong> vignes et terres dans l’alleu <strong>de</strong><br />
Tremoledo, paroisse <strong>de</strong> Saint-Genès.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 77.<br />
B.<br />
77. isarn <strong>de</strong> Raimond & A<strong>de</strong>lai<strong>de</strong> sa femme donnent a qui <strong>de</strong>ssus trois dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne & <strong>de</strong>ux<br />
sesterées <strong>de</strong> terre dans l’alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> tremoledo paroisse <strong>de</strong> S. t Geniez. 1<br />
Diverses donations.<br />
324.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 78.<br />
B.<br />
78. diverses donations <strong>de</strong> vignes, terres, jardins, droit <strong>de</strong> peche dans le tarn a la poularie, autre droit <strong>de</strong><br />
peche, Bor<strong>de</strong> d’Estravol cy<strong>de</strong>ssus nommée, Plus achat d’un mas a S. t Laurent fait par le Monastere, &<br />
<strong>de</strong> la vicairie <strong>de</strong> Aondanse, cet article contient un grand nombre <strong>de</strong> donations ventes achat & echanges<br />
la pluspart & tous memes inconnus pour n’etre fixes par les confronts & s’il y a quelque confr. elle est<br />
fort obscure partant inutile.<br />
1 Saint-Genès, sur la commune <strong>de</strong> Castelferrus (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-Grave), sur<br />
l’ancien confluent <strong>de</strong> la Garonne et <strong>de</strong> la Gimone, aujourd’hui sur la Gimone; ou: Saint-Géniès, lieu-dit et cimetière à 2,5 km<br />
à l’est <strong>de</strong> Montcuq.<br />
413
325.<br />
Notice sur la donation par Oddo <strong>de</strong> Sainte-Marie, <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> La Poularie, et d’une autre terre<br />
par Raimond <strong>de</strong> Durfort.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Copie du XVII e siècle d’après “un cayer <strong>de</strong> vingt quatre feuilles”: Doat 131, f. ------<br />
B.<br />
Ad illam Pullariam.<br />
Oddo <strong>de</strong> Sancta Maria, pro sepultura Raimundi fratris sui, <strong>de</strong>dit Sancto Petro in monasterio Moissiaco et<br />
habitatoribus ejus, illam terram quæ est inter ripam Tarni et vineas Sancti Petri, et ex alia parte<br />
<strong>de</strong>terminatur cum terra illorum <strong>de</strong> Durfort. Et ipsam terram <strong>de</strong> Durfort, cum alia terra quæ est subtus<br />
vineas Sancti Petri ex parte Garonnæ <strong>de</strong>dit Raimundus <strong>de</strong> Durfort Sancto Petro et habitatoribus ejus<br />
Moissiaco, ut habeant et teneant in perpetuum, et accepit <strong>de</strong>cem solidos a Stephano cellarario.<br />
Arimannus filius ejus laudavit.<br />
326.<br />
Donation par Bernard <strong>de</strong> Gairald <strong>de</strong> son honneur dans la ville <strong>de</strong> Layrac.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 79.<br />
B.<br />
79. Bernard <strong>de</strong> Gairald a donné au Monastere aprez sa mort l’honneur qu’il jouissoit a titre <strong>de</strong> fief<br />
mouvant du monastere, lequel honeur est dans la ville d’alairac.<br />
327.<br />
Etat <strong>de</strong>s cens à lever dans la paroisse <strong>de</strong> Saint-Laurent.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 80.<br />
B.<br />
80. C’est un memoire ou espece <strong>de</strong> lieve <strong>de</strong> ce qui est dû parles re<strong>de</strong>vables ou emphytheotes dans la<br />
par. e <strong>de</strong> S. t Laurents. intitulé census S. Laurentii.<br />
Etat <strong>de</strong>s cens à lever à Caufourn.<br />
328.<br />
414
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 81.<br />
B.<br />
81. Cens & oblies <strong>de</strong> la ville <strong>de</strong> Caufourn mises en <strong>de</strong>tail.<br />
329.<br />
Donation par Raimond Raini <strong>de</strong> sa vigne au-<strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> l’église Saint-Michel.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 82.<br />
B.<br />
82. Raimond Raini donne en aumone au Monastere la vigne qui est dans la montagne au <strong>de</strong>ssus <strong>de</strong><br />
l’Eglise <strong>de</strong> S. t Michel.<br />
Donation <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> la Poularie.<br />
330.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 83.<br />
B.<br />
83. Donation du terroir <strong>de</strong> la Poularie 1 a Lizac.<br />
331.<br />
Donation par Durand d’Escaunel <strong>de</strong> terre et vigne à Lizac.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 84.<br />
B.<br />
84. Donation <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> Durand d’Escaunel terre & vigne a Lizac.<br />
1 Poulariot, voir acte 78 (ci-<strong>de</strong>ssus).<br />
415
Etat <strong>de</strong>s rentes à lever.<br />
332.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 87.<br />
B.<br />
87. Etat ou lieve <strong>de</strong>s rentes.<br />
333.<br />
Donation <strong>de</strong> l’alleu d’Assenal, dans la paroisse <strong>de</strong> Saint-Pierre <strong>de</strong> Gemilac.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Mentionné d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire du milieu du XII e siècle: ADTG, G 569 II, f. 15v.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 89.<br />
B.<br />
Honor <strong>de</strong> Asenal.<br />
C.<br />
89. Donation <strong>de</strong> l’alo<strong>de</strong> d’assenal paroisse <strong>de</strong> S. t Pierre <strong>de</strong> Gemilac. 1<br />
Donation <strong>de</strong>s alleus <strong>de</strong> Terralis et <strong>de</strong> Tassonieres.<br />
334.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 90.<br />
B.<br />
90. alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> terralis & Tassonieres 2 données au Monastere. 3<br />
335.<br />
1 Peut-être Les Azémars, à 4 km au nord-est <strong>de</strong> Gémil.<br />
2 Peut-être La Treille et Tessonniers, lieux-dits <strong>de</strong> la commune <strong>de</strong> Cayrac (Tarn-&-Garonne, arr. Montauban, canton<br />
Caussa<strong>de</strong>).<br />
3 cf. acte 65 (ci-<strong>de</strong>ssus).<br />
416
Donation <strong>de</strong>s alleus <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> et <strong>de</strong> Noaillac, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 91.<br />
91. alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> 1 donnée alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Noaillac 2 dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse.<br />
Donation <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Valle Orseria.<br />
336.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 94.<br />
94. donation <strong>de</strong> l’alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Valle orseriâ.<br />
337.<br />
Donation par Guillaume <strong>de</strong> Vilarens du mas <strong>de</strong>l Colombier.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 98.<br />
98. Guillaume <strong>de</strong> Vilarens donna le mas dit <strong>de</strong>l Colombier avec les terres & vignes <strong>de</strong>pendantes<br />
d’icelui.<br />
Donation par Raimond <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Loupiac.<br />
338.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 99.<br />
99. Raimond donna l’alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Loupiac size dans le dioceze <strong>de</strong> Caors renfermée Sous les confronts y<br />
marquez.<br />
1 Lagar<strong>de</strong> Haute, lieu-dit à 2 km au nord-est <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />
2 Peu-être Aunac, à 1,5 km au sud-est <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />
417
339.<br />
Donation par Guillaume Garsias <strong>de</strong> sa terre <strong>de</strong> Brolio.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 602, acte 103.<br />
103. Guillaume Garsias donna toute sa terre <strong>de</strong> Brolio.<br />
340.<br />
Donation par Arnaud <strong>de</strong> Laperge <strong>de</strong> la Bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> Nogario.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, acte 9.<br />
9. Donation <strong>de</strong> la Bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> Nogario par Arnaud <strong>de</strong> Laperge.<br />
Donation par Gaubert <strong>de</strong> l’honneur <strong>de</strong> Val Pa<strong>de</strong>rn, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Nazaire.<br />
341.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, acte 10.<br />
10. Gaubert donne l’honneur dite <strong>de</strong> Valpa<strong>de</strong>rn dans la viguerie <strong>de</strong> S. t Nazaire. 1<br />
342.<br />
Donation par Raimond <strong>de</strong> Narazag <strong>de</strong> l’église <strong>de</strong> Saint-Genès.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, acte 20.<br />
1 Peut-être Les Pradines, à 1,5 km au sud-est <strong>de</strong> Saint-Nazaire-<strong>de</strong>-Valentane.<br />
418
20. Raimond <strong>de</strong> Narazag donne l’Eglise <strong>de</strong> S. t Geniés size dans le Dioceze <strong>de</strong> Toulouse sur la Garonne. 1<br />
il manque quelques feuillets.<br />
Donation <strong>de</strong> l’alleu Comtal.<br />
343.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, acte 23.<br />
23. Donation <strong>de</strong> l’alo<strong>de</strong> Comtal.<br />
344.<br />
Donation par Guitard, prêtre, <strong>de</strong> la vigne <strong>de</strong> Tremulledo.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, acte 41.<br />
41. Guitard Pretre donna la vigne <strong>de</strong> tremulledo. 2<br />
Donation par Lambert <strong>de</strong> l’alleu <strong>de</strong> Valver.<br />
345.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, acte 43.<br />
43. Lambert donna l’alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Valver.<br />
Donation par Austend et sa femme <strong>de</strong> la vigne d’Anglars, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />
A. Original perdu.<br />
346.<br />
1 Saint-Genès, lieu-dit sur la commune <strong>de</strong> Castelferrus (Tarn-&-Garonne, arr. Castelsarrasin, canton Saint-Nicolas-<strong>de</strong>-la-<br />
Grave), sur la Gimone, près <strong>de</strong> son confluent avec la Garonne. Les sarcophages déposés à <strong>Moissac</strong> proviennent <strong>de</strong> Saint-<br />
Genès.<br />
2 Le Trémoulet, lieu-dit à 1 km au sud-ouest <strong>de</strong> Castelnau-Montratier; il y a aussi un lieu-dit Tremoledo, dans la paroisse <strong>de</strong><br />
Saint-Genès.<br />
419
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, acte 47.<br />
47. Austend & sa femme donnent une dinera<strong>de</strong> <strong>de</strong> vigne dite <strong>de</strong> Anglars dans la viguerie <strong>de</strong> S. t Urcisse. 1<br />
Donation par Amelius Guido <strong>de</strong> son alleu d’Anglars, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Urcisse.<br />
347.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, acte 48.<br />
48. Amelius guido donna Son alo<strong>de</strong> d’anglars dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse.<br />
Etat <strong>de</strong>s cens à lever dans le Quercy.<br />
348.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, acte 49.<br />
49. Etat <strong>de</strong>s cens que le Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> avoit dans le Querci.<br />
349.<br />
Donation par Bernard <strong>de</strong> Roculis du mas <strong>de</strong> Nagrin et du mas <strong>de</strong> L’Estelou, dans la paroisse <strong>de</strong><br />
Saint-Marcel.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, acte 51.<br />
51. Bernard <strong>de</strong> Roculis donna le mas dit nagrin scavoir le fief & la viguerie qui est dans le dioceze<br />
d’Alby paroisse <strong>de</strong> S. t Marcel. plus dans la meme paroisse le mas <strong>de</strong> L’Estelou.<br />
Donation <strong>de</strong> la Bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>ls Cazals.<br />
1 Peut-être Langla<strong>de</strong>, à 1,5 km à l’ouest <strong>de</strong> Tréjouls.<br />
350.<br />
420
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, acte 52.<br />
52. Bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>ls Cazals donnée a S. t pierre.<br />
Donation par Aymar Gausbert, à l’occasion <strong>de</strong> sa conversion au Ségur, <strong>de</strong> vignes et vignobles.<br />
351.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire perdu, du début du XII e siècle:<br />
Andurandy 603, acte 53.<br />
53. Aymar Gausbert se fit Moine au prieuré <strong>de</strong> Ségur a donne ses vignes & vignobles a S. t pierre <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong>.<br />
Donation par Pons <strong>de</strong> Pierre et Bégon, faite au prieuré du Ségur, <strong>de</strong> tous leurs biens.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 606.<br />
352.<br />
Pons <strong>de</strong> Pierre Begon donnent au prieuré <strong>de</strong>l Segur tous leurs biens, bois, hommes & femmes a eux<br />
appartenans. Sans date. Nota, l’esclavage etoit alors en usage.<br />
N°. 606.<br />
Donation par Aimeric <strong>de</strong> Bozed <strong>de</strong>s mas <strong>de</strong> Lespinasse et du Bosc, et du capmas <strong>de</strong> Cannet.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 607.<br />
353.<br />
Donation, sans date, du mas <strong>de</strong> Lespinasse par Aymeric <strong>de</strong> Bozed & du mas <strong>de</strong>l Bos par led. Aymeric<br />
lequel mas du Bos etoit cy <strong>de</strong>vant possedé par pelissier & Raingar<strong>de</strong> sa femme. Donation encore du<br />
capmas <strong>de</strong> Cannet.<br />
N°. 607.<br />
354.<br />
421
Donation par Pons <strong>de</strong> Raimond, faite au prieuré <strong>de</strong> Ségur, d’un capmas.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 608.<br />
Sans date, Donation d’un capmas fait par Pons <strong>de</strong> Raimond a S. t pierre <strong>de</strong>l Segur lequel capmas etoit<br />
tenu par Bernard <strong>de</strong>l Razal.<br />
N°. 608.<br />
355.<br />
Oblation par G. Elie et donation <strong>de</strong> tous ses biens à Raimond, prieur <strong>de</strong> Duravel et à l’église <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong>.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4278 et 4279.<br />
G. Elie se donna lui meme & tous ses biens a Raimond prieur <strong>de</strong> Duravel & a l’Eglise <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>,<br />
donna ses biens meubles & immeubles a la charge par led. prieur <strong>de</strong> faire dans lad. Eglise certains<br />
offices en certaines fetes <strong>de</strong> l’année. Sans datE. N°. 4278 Et 4279.<br />
356.<br />
Donation par Gausbert et Raigard, sa femme, du mazage <strong>de</strong> Montmilice dans la viguerie <strong>de</strong><br />
Flaugnac. 1<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle d’après un fragment <strong>de</strong> cartulaire du début du XII e siècle: Andurandy<br />
603, acte 34.<br />
C. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4303.<br />
Gausbert & Raigar<strong>de</strong> sa femme donnerent au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> tout le mazage dit Montmilice<br />
dans la vicairie <strong>de</strong> flauniac diocese <strong>de</strong> Caors, conf. d’un coté avec l’honneur <strong>de</strong> Raganfroy, d’autre coté<br />
S. t Pierre <strong>de</strong> Pa<strong>de</strong>rn 2 & d’autre coté chemins publics. plus une vigne <strong>de</strong> quatre dinera<strong>de</strong>s. tres vieux<br />
sans datte.<br />
N°. 4303.<br />
Donation par Bolou et sa femme d’un alleu dit Lacairone, dans la viguerie <strong>de</strong> Saint-Aureil.<br />
1 Flaugnac (Lot, arr. Cahors, canton Castelnau-Montratier).<br />
2 Probablement Pern, village à 6 km au nord <strong>de</strong> Flaugnac.<br />
357.<br />
422
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 4305.<br />
Bolou & sa femme donnent a L’Abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> une alo<strong>de</strong> dite Lacairone & trois dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> terre<br />
& vigne dans la viquerie <strong>de</strong> S. t Aurel, dans datte.<br />
N°. 4305.<br />
Donation faite au prieuré <strong>de</strong> Sallèles-d’Au<strong>de</strong>, par Raimond <strong>de</strong> Pierre, d’un alleu à Sallèles.<br />
A. Original perdu.<br />
B. Analyse du XVIII e siècle: Andurandy 6318.<br />
Autre donation a lad. Eglise par Raimond <strong>de</strong> pierre d’une alo<strong>de</strong> dans le lieu <strong>de</strong> Salelle Sans date.<br />
N° 6318.<br />
358.<br />
423
ANNEXE<br />
ANALYSE DE QUATRE FRAGMENTS DE CARTULAIRE<br />
PAR ANDURANDY (1730)<br />
Dans son Répertoire <strong>de</strong>s archives <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>, Andurandy analyse les actes contenus dans<br />
quatre fragments <strong>de</strong> cartulaire, aujourd'hui perdus. Les <strong>de</strong>ux premiers fragments (N° 602 et 603)<br />
proviennent d'un même volume, démantelé pour <strong>de</strong>s raisons inconnues; ce cartulaire a dû être composé<br />
au début du XII e siècle, à la fin <strong>de</strong> l'abbatiat d'Ansquitil, l'acte le plus récent étant <strong>de</strong> 1110 (N° 602, acte<br />
112). Le troisième fragment (N° 604) contient <strong>de</strong>s actes établis entre 1053 et 1087, en général <strong>de</strong>s<br />
donations importantes, dont plusieurs faites aux <strong>de</strong>ux monastères, <strong>Moissac</strong> et Cluny. Le quatrième<br />
fragment (N° 605) contient <strong>de</strong>ux bulles et <strong>de</strong>ux actes concernant Villeneuve.<br />
Trois autres fragments <strong>de</strong> cartulaire ont été conservés. Le premier, conservé aux Archives<br />
Départementales <strong>de</strong> Tarn-&-Garonne (G 571), compte seulement <strong>de</strong>ux feuilles. Il est <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong><br />
moitié du XII e siècle. Ensuite, sous la cote G 569 I, les Archives Départementales <strong>de</strong> Tarn-&-Garonne<br />
conservent un fragment du début du XII e siècle, qu'Andurandy analyse sous le numéro 1656. Enfin, un<br />
<strong>de</strong>rnier fragment (G 569 II), qu'Andurandy ne connaît pas, remonte à la secon<strong>de</strong> moitié du XII e . 1<br />
Nous publions ici la transcription <strong>de</strong> l'analyse par Andurandy <strong>de</strong>s numéros 602 à 605. Les analyses<br />
qui suivent ont été intégrées dans le <strong>Cartulaire</strong>.<br />
[p. 105]<br />
Donations diverses Lapluspart<br />
inconnues.<br />
Quatre cayers auxquels il manque les premiers & <strong>de</strong>rniers feuillets qui seront cy cottez N°. 602. 603.<br />
604. 605. contiennent diverses donations & concessions qui y sont transcrites d'un caractere tres ancien,<br />
Lapluspart <strong>de</strong>s choses données sont inconnues vû qu'il n'ya pas <strong>de</strong> confronts & que les Lieux ont pû<br />
changer <strong>de</strong> nom. C'est un cayer contenant ces extraits qui suivent<br />
61. 1. er Cayer qui Sera cotté cy aprez N°. 602. Donation En faveur du Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> faite<br />
par Durand Ramond <strong>de</strong> Manso au mazage qui est dans l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Chendoleyras lequel mas<br />
S'appelle Lacepeda. Sans date. N a . ou il ne sera pas parlé <strong>de</strong> date cela veut dire que dans le cayer<br />
il n'y en a pas<br />
62. Donation comme <strong>de</strong>ssus <strong>de</strong> L'alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Lamberodo.<br />
63. Bernard <strong>de</strong> Narcez donne a qui <strong>de</strong>ssus L'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Lamberd dans la paroisse <strong>de</strong> S. t Aurel Dioceze<br />
<strong>de</strong> Caors. Et se donne lui meme pour etre moine du consentement <strong>de</strong> sa femme & <strong>de</strong> ses Enfans,<br />
Sous hunald abbé. L'an 1081.<br />
64. hugues donne au Monastere susd. une bor<strong>de</strong> qui est a pech Loubal dans la vicairie <strong>de</strong> tissac aux<br />
conditions y exprimées. plus quatre dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne a pech auriol paroisse <strong>de</strong> S. t Martin<br />
65 Arnauld <strong>de</strong> Canves donne Son alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Taissonieres<br />
66. Bernard <strong>de</strong> Uled & Son frere airaud donnent l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Roerias. philippe regnant<br />
67. Guillaume <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> acrofolio fait <strong>de</strong>laissement au Monastere susd. d'une vigne <strong>de</strong> Tissac<br />
68. Donation du mas <strong>de</strong> Marnac acheté 80 sols <strong>de</strong> <strong>de</strong>niers par Vassallus 2 qui le donne a qui <strong>de</strong>ssus.<br />
69. Matfredus donne quatre dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne qu'il a dans l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Pogent. L'an 1077.<br />
1 Jean Dufour, La bibliothèque et le scriptorium <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> (Genève-Paris 1972), p. 19, n. 38.<br />
2 ‘Vassallus’ est un nom propre, et ne désigne pas un vassal.<br />
424
70. Boson & sa femme donnent au Monastere susd. leur fils Seguin avec l'alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Cayrono,<br />
quatre dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne a Castlarou.<br />
71. Remidius & Garlin<strong>de</strong> Sa femme donnent terre & vigne dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors au lieu appellé<br />
<strong>de</strong> ValleBertmier<br />
72. Arnaud & hugues par leur testament donnent l'alo<strong>de</strong> dite Vilabremier avec l'Eglise fondée a<br />
l'honneur <strong>de</strong> Notre Dame. Sous le regne <strong>de</strong> Lothaire.<br />
73. Ramnulfe donne Son honneur <strong>de</strong> Basseville & <strong>de</strong> terres & <strong>de</strong> vignes, dans la paroisse <strong>de</strong> S. t<br />
Vincent.<br />
74. Guill. <strong>de</strong> Bernard vend a Gerau<strong>de</strong> son mas dit d'Estravol pour le prix <strong>de</strong> cinq Sols qu'elle lui a<br />
payé<br />
[p. 106]<br />
75. Ragambert donne aud. Monastere quatre sesterées <strong>de</strong> terre, plus trois dinera<strong>de</strong>s & meilla<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
vigne, plus cinq pogesa<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne. Regnant philippe.<br />
76. Aimeric <strong>de</strong> Bossad donne un pré & albare<strong>de</strong>.<br />
77. isarn <strong>de</strong> Raimond & A<strong>de</strong>lai<strong>de</strong> sa femme donnent a qui <strong>de</strong>ssus trois dinera<strong>de</strong>s <strong>de</strong> vigne & <strong>de</strong>ux<br />
sesterées <strong>de</strong> terre dans l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> tremoledo paroisse <strong>de</strong> S. t Geniez<br />
78. diverses donations <strong>de</strong> vignes, terres, jardins, droit <strong>de</strong> peche dans le tarn a la poularie, autre droit<br />
<strong>de</strong> peche, Bor<strong>de</strong> d'Estravol cy<strong>de</strong>ssus nommée, Plus achat d'un mas a S. t Laurent fait par le<br />
Monastere, & <strong>de</strong> la vicairie <strong>de</strong> Aondanse, cet article contient un grand nombre <strong>de</strong> donations<br />
ventes achat & echanges la pluspart & tous memes inconnus pour n'etre fixes par les confronts<br />
& s'il y a quelque confr. elle est fort obscure partant inutile.<br />
79. Bernard <strong>de</strong> Gairald a donné au Monastere aprez sa mort l'honneur qu'il jouissoit a titre <strong>de</strong> fief<br />
mouvant du monastere, lequel honeur est dans la ville d'alairac.<br />
80. C'est un memoire ou espece <strong>de</strong> lieve <strong>de</strong> ce qui est dû parles re<strong>de</strong>vables ou emphytheotes dans la<br />
par. e <strong>de</strong> S. t Laurents. intitulé census S. Laurentii.<br />
81. Cens & oblies <strong>de</strong> la ville <strong>de</strong> Caufourn mises en <strong>de</strong>tail.<br />
82. Raimond Raini donne en aumone au Monastere la vigne qui est dans la montagne au <strong>de</strong>ssus <strong>de</strong><br />
l'Eglise <strong>de</strong> S. t Michel.<br />
83. Donation du terroir <strong>de</strong> la Poularie a Lizac.<br />
84. Donation <strong>de</strong> la terre <strong>de</strong> Durand d'Escaunel terre & vigne a Lizac.<br />
85. Jean <strong>de</strong> Belcassé hugues Bernard <strong>de</strong> Rocafort donna pour cause <strong>de</strong> Mort au Monastere <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong> le quart <strong>de</strong> la dixme <strong>de</strong> S. t Martin <strong>de</strong> la ville <strong>de</strong> Belcasse<br />
86. <strong>de</strong>laissement <strong>de</strong> l'honneur <strong>de</strong> S. t Avit sous l'Abbé Ansquitil, <strong>de</strong> S. t Geniez dans l'honneur <strong>de</strong><br />
Bonmont<br />
87. Etat ou lieve <strong>de</strong>s rentes<br />
88. Siguin & Ermesin<strong>de</strong> sa femme donnent au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> leur fils imbert pour etre<br />
moine Sous L'Abbé hugues & donnent leur alo<strong>de</strong> qui est a Lagar<strong>de</strong> <strong>de</strong> Baubert par. e <strong>de</strong> S. t<br />
Christophle aux fontanilles (lad. alo<strong>de</strong> est bien confrontée) Lothaire regnant<br />
89. Donation <strong>de</strong> l'alo<strong>de</strong> d'assenal paroisse <strong>de</strong> S. t Pierre <strong>de</strong> Gemilac<br />
90. alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> terralis & Tassonieres données au Monastere<br />
91. alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> donnée alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Noaillac dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse<br />
92. donation <strong>de</strong> l'honneur <strong>de</strong> la Clote sous l'Abbé hunald<br />
93. alo<strong>de</strong> du til donnée au Monastere<br />
94. donation <strong>de</strong> l'alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Valle orseriâ<br />
95. LeVicomte Odon donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Calmont avec lEglise du meme<br />
nom avec toutes les appartenances & <strong>de</strong>pendances <strong>de</strong> lad. Eglise. Plus l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Seiras. Philippe<br />
regnant<br />
96. Etienne hugues <strong>de</strong> Castlo donne au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> terres & vignes dans led. lieu <strong>de</strong><br />
Castlo. L'an 1081. Led. Castlo est dans la paroisse <strong>de</strong> l'herme.<br />
97. Delaissement <strong>de</strong> l'alo<strong>de</strong> dite Monssancius, c'est Monsessou & <strong>de</strong> l'Eglise qui est fondée en<br />
l'honneur <strong>de</strong> S. t Pierre & <strong>de</strong> toutes Ses appartenances & <strong>de</strong>pendances En faveur du Monastere<br />
<strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> fait par Seguin <strong>de</strong>LaLan<strong>de</strong>. au mois <strong>de</strong> Juin, Regnant le Roy Robert.<br />
425
[p. 107]<br />
98. Guillaume <strong>de</strong> Vilarens donna le mas dit <strong>de</strong>l Colombier avec les terres & vignes <strong>de</strong>pendantes<br />
d'icelui.<br />
99. Raimond donna l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Loupiac size dans le dioceze <strong>de</strong> Caors renfermée Sous les confronts y<br />
marquez<br />
100. Adhemar Vicomte <strong>de</strong> Toulouse a l'article <strong>de</strong> la mort, pour les insultes & domages qu'il avoit fait<br />
au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> outre les cent sols qu'il avoit païé au tems <strong>de</strong> L'Abbé Durand donne<br />
autres cent sols aud. Monastere, Et <strong>de</strong>charge l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Majuse <strong>de</strong>sd. cent sols qu'il y prennoit<br />
injustement.<br />
101. Guillaume comte <strong>de</strong> la cité <strong>de</strong> Toulouse donne a qui <strong>de</strong>ssus & separe <strong>de</strong> son fisc comtal un<br />
jardin <strong>de</strong> la paroisse <strong>de</strong> Wandalour avec les fontaines y joignant & le verdier y joingnant les<br />
Donne tous entiers, donne encore le cazal ou le gar<strong>de</strong> ou jardinier puisse <strong>de</strong>meurer & oblige le<br />
monastere a celebrer un anniversaire tous les ans pour lui & pour ses parens. L'an 1077. Philippe<br />
Roy <strong>de</strong> france.<br />
102. Donation faite á L'Abbé Raimond <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> par Rodger Clerc <strong>de</strong> son alo<strong>de</strong>, dans le Dioceze<br />
<strong>de</strong> Toulouse, appellée ville Castellane avec les terres, bois, vignes, eaux &c en <strong>de</strong>pendans.<br />
Regnant Robert Roi <strong>de</strong> france.<br />
103. Guillaume Garsias donna toute sa terre <strong>de</strong> Brolio.<br />
104. Arnaud Wilelmus dit <strong>de</strong>La pra<strong>de</strong>lle se faisant Moine au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & offrant en<br />
meme tems son fils donne aud. Monastere le quart <strong>de</strong> la dixme <strong>de</strong> Gamanel & le huitieme <strong>de</strong><br />
Pomevic Sous l'Abbé Ansquitil. L'an 1097.<br />
105. Raimond <strong>de</strong> Wilelmus a donné a L'Abbé Ansquitil & a son convent a donné tout le dixieme <strong>de</strong>s<br />
vignes qu'il a a pech Sigbert L'an 1101.<br />
106. Attomard a donné a L'Abbé hunald & a son convent l'Eglise <strong>de</strong> S. t Pierre <strong>de</strong> Vilematier Dioceze<br />
<strong>de</strong> Toulouse avec tous les droits Ecclesiastiques appartenants á lad. Eglise. L'an 1083.<br />
107. Durand <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l'Eglise <strong>de</strong> S. t Jean Baptiste <strong>de</strong> Castellus<br />
dans la Lomagne dioceze d'Agen. Ansquitil Abbé L'an 1100.<br />
108. Raimond Vicomte donne les Eglises <strong>de</strong> Caussa<strong>de</strong> (Calzada) Dioceze <strong>de</strong> Caors, construites á<br />
l'honneur <strong>de</strong> Notre Dame l'une & l'autre <strong>de</strong> S. t Audoin. L'an 1101.<br />
109. Guillaume, Pons & hugues <strong>de</strong>La pra<strong>de</strong>lle donnent a L'Abbé Asquitil la moitié <strong>de</strong> la dixme <strong>de</strong><br />
Baine. L'an 1102.<br />
110. Bernard Raganfredus donne la moitié <strong>de</strong> l'Eglise <strong>de</strong> L'herme qui est tout joignant la paroisse <strong>de</strong><br />
Bieulé. Sous Duran Abbé.<br />
111. Raimond <strong>de</strong> Seguin & Seguin son frere avec Rengis leur Mere donnent donnent l'Eglise <strong>de</strong><br />
fosse samazol dans le Dioceze <strong>de</strong> Lectoure. L'an 1103.<br />
112. Amelius Eveque <strong>de</strong> Toulouse avec l'approbation <strong>de</strong> ses Chanoines donna l'Eglise <strong>de</strong> S. t<br />
Leophaire size aux confins du Dioceze <strong>de</strong> Caors & <strong>de</strong> Toulouse sur le tescou. L'an 1110.<br />
Apert <strong>de</strong> ce <strong>de</strong>ssus d'un ancien cayer separé <strong>de</strong> celui qui suit auquel il manque quelques<br />
feuillets, lequel cayer <strong>de</strong>voit etre placé aprez le suivant duquel il a êté <strong>de</strong>taché, le suivant cayer<br />
commence au Chap. e 2. ou 3. ainsi il <strong>de</strong>voit etre mis avant celui cy qui commence chap. e 61.<br />
celuy ci est cotté<br />
N.° 602<br />
chap.2. L'an 1047. <strong>de</strong>laissement <strong>de</strong> <strong>l'abbaye</strong> <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> fait par le Comte & Comtesse <strong>de</strong> Toulouse qui<br />
l'avoint usurpée, En cas on vint contre led. <strong>de</strong>laissement il implore le secours du Pape & du Roy<br />
<strong>de</strong> france sous la protection <strong>de</strong>squels est led. lieu <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
[p. 108]<br />
3. L'an 1063. Delaissement <strong>de</strong> l'Abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> fait par Gausbert qui l'avoit achetée <strong>de</strong><br />
Guillaume Comte <strong>de</strong> Toulouse pour & moïennant le prix <strong>de</strong> 30000. sols.<br />
426
4. L'Abbé Bertran confirme toutes les donations <strong>de</strong>laissemens & restitutions faites par rapport a<br />
L'Abbaïe <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. L'an 1063.<br />
5. Guillaume <strong>de</strong> Sicard donne un Cazal & un pré au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l'an 1076.<br />
6. Dieudonné fastig donne l'honneur <strong>de</strong> S. t pierre <strong>de</strong>l pojet.<br />
7. Benjamin donne l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Biarover (semble signifier Viaroze) Et se reserve la vigne <strong>de</strong><br />
Valengane qui s'etend jusques a l'endroit ou le Rieu granier entre dans le Bartac.<br />
8. Dignebert & sa femme donnent l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Caufour Dioceze <strong>de</strong> Caors, confronté, plus l'Eglise <strong>de</strong><br />
S. t Christophle & l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> Baubert, le bois du pech <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong> & un autre au pont & a<br />
caveval. Lonzieme année <strong>de</strong> Raoul Roy <strong>de</strong> france<br />
9. Donation <strong>de</strong> la Bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> Nogario par Arnaud <strong>de</strong> Laperge.<br />
10. Gaubert donne l'honneur dite <strong>de</strong> Valpa<strong>de</strong>rn dans la viguerie <strong>de</strong> S. t Nazaire.<br />
11. Mafré donne a L'Abbé hunald L'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong>l pojet dans la paroisse <strong>de</strong> Bruyeres, plus il donne le<br />
mazage dit Mazus (c'est bazus ou Malepeyre) joignant l'alo<strong>de</strong> susd. <strong>de</strong>lpojet. L'an 1079.<br />
12. Bernard trauque poitrine (traucans pectus) donne la condamine qu'il avoit en fief dans la ville <strong>de</strong><br />
Lizac. L'an 1091.<br />
13. Duitran & Sa femme donne l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Valbuzer dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Aurel. L'an 1066.<br />
14. Gotastias du consentement <strong>de</strong> Bozon son mari vendant a L'Abbé hugues La terre & vigne size<br />
dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors au lieu dit coventconte dans la viguerie <strong>de</strong> S. t Jean (c'est peut etre S.<br />
Jean <strong>de</strong> perges). Sous le Regne <strong>de</strong> Charles.<br />
15. Donation <strong>de</strong> Borniac. il manque un feuillet.<br />
17. Gaubert & sa femme Raingar<strong>de</strong> donnent la vigne & la terre qu'ils ont a Combal<strong>de</strong>r dans la<br />
vicairie <strong>de</strong> S. t Aurel, plus un maz siz au lieu dit Laroque<br />
18. confirmation <strong>de</strong> la donation prece<strong>de</strong>nte<br />
19. Amelius donna a L'Abbé Abmar une vigne dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors size au lieu dit pechmeja,<br />
plus <strong>de</strong> terres cultes et incultes a Brutmont, plus un chateau dans le Dioceze <strong>de</strong> Toulouse sur la<br />
garonne dans la viguerie <strong>de</strong> Garnier ou il y a un Monastere appelle Bonneval ou Bonecombe<br />
Led. Amelius avoit obtenu led. Chateau <strong>de</strong> la liberalité du serenissime prince Le Roi Pepin, & le<br />
donna avec toutes ses appartenances & droits plus tout cequ'il avoit dans Villelongue, S. t<br />
Porquier & dans la ville <strong>de</strong>s Gots (villâ gotorum) L'an 847. regnant Lotaire.<br />
20. Raimond <strong>de</strong> Narazag donne l'Eglise <strong>de</strong> S. t Geniés size dans le Dioceze <strong>de</strong> Toulouse sur la<br />
Garonne. il manque quelques feuillets.<br />
23. Donation <strong>de</strong> l'alo<strong>de</strong> Comtal<br />
24. hugues Rodger donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> tout l'honneur qu'il avoit dans l'Eglise <strong>de</strong> Notre<br />
Dame d'alairac. il manque encore<br />
[28]. Donation <strong>de</strong> plieus ou <strong>de</strong> biens situez aud. lieu.<br />
29. Leger donne l'alo<strong>de</strong> dite Flaugeval Dioceze d'Agen jurid. <strong>de</strong> ferrussac<br />
[p. 109]<br />
30. Arnaud <strong>de</strong>omnisres donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> le mas dit <strong>de</strong> pech Ruffier Sous L'Abbé<br />
hunald.<br />
31. Raimond Darnaud donna la portion qu'il avoit <strong>de</strong> l'Eglise <strong>de</strong> S. t Etienne <strong>de</strong> Lizac. il manque<br />
quelque feuillet.<br />
34. Gausbert donna le capmas dit <strong>de</strong> Monte milicio dans la viguerie <strong>de</strong> Flaunhac.<br />
35. & 36. Jean & Sancia sa femme donnent a qui <strong>de</strong>ssus une piece <strong>de</strong> terre dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors<br />
viguerie <strong>de</strong> S. t Jehan dit <strong>de</strong> Compendio. Sous L'Abbé Guillaume.<br />
37. Arnaud <strong>de</strong> Bladin donne la moitié <strong>de</strong> l'alo<strong>de</strong> dite Cazels prez la Barguelone viguerie <strong>de</strong> Tissac.<br />
il manque <strong>de</strong>s feuillets<br />
[40]. Donation <strong>de</strong> l'alo<strong>de</strong> dite villebourbon dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse.<br />
41. Guitard Pretre donna la vigne <strong>de</strong> tremulledo<br />
42. Seguin & ses freres donna son honneur <strong>de</strong> Monsalvi en Agenois dans la vicairie <strong>de</strong> Sal<strong>de</strong>ga.<br />
Sous le regne <strong>de</strong> Lotaire.<br />
43. Lambert donna l'alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Valver<br />
427
44. Donation d'une alo<strong>de</strong> & <strong>de</strong> l'Eglise <strong>de</strong> S. t André <strong>de</strong> Majuse, sous le Regne <strong>de</strong> Robert, &<br />
Raimond Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
45. Gauzlend Prêtre donna une vigne dans la viguerie <strong>de</strong>lbrom paroisse <strong>de</strong> Canves.<br />
46. Gauslend Pretre du consentement <strong>de</strong> sa femme & <strong>de</strong> ses enfans donna l'alo<strong>de</strong> dite <strong>de</strong> Carves<br />
dans le Querci vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse. Lan 15. e <strong>de</strong> Lotaire Roi <strong>de</strong> france, c'est l'an 970.<br />
47. Austend & sa femme donnent une dinera<strong>de</strong> <strong>de</strong> vigne dite <strong>de</strong> Anglars dans la viguerie <strong>de</strong> S. t<br />
Urcisse<br />
48. Amelius guido donna Son alo<strong>de</strong> d'anglars dans la vicairie <strong>de</strong> S. t Urcisse<br />
49. Etat <strong>de</strong>s cens que le Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> avoit dans le Querci.<br />
50. Discours <strong>de</strong> L'Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> hunald dans lequel il dit qu'il a fait ce qu'il a pu pour aquerir <strong>de</strong>s<br />
dixmes <strong>de</strong>s laïques soit qu'ils les possedassent justement ou injustement, ce qu'il avoit fait<br />
n'avoit point êté par avarice mais pour faire rendre á Dieu l'homage qui lui etoit dû. Ensuite il<br />
fait le <strong>de</strong>tail <strong>de</strong> la <strong>de</strong>pense qu'il a fait a cet effet. L'an 1073.<br />
51. Bernard <strong>de</strong> Roculis donna le mas dit nagrin scavoir le fief & la viguerie qui est dans le dioceze<br />
d'Alby paroisse <strong>de</strong> S. t Marcel. plus dans la meme paroisse le mas <strong>de</strong> L'Estelou<br />
52. Bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>ls Cazals donnée a S. t pierre.<br />
53. Aymar Gausbert se fit Moine au prieuré <strong>de</strong> Ségur a donne ses vignes & vignobles a S. t pierre <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong><br />
54. L'illustre Guillaume Comte d'Angouleme rendit a S. t Pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l'alo<strong>de</strong> dite Colonicas<br />
sive Bragus sive Crudilicas size dans le Dioceze <strong>de</strong> Sancto Nico vicairie Mucronensis. L'an<br />
1003. Regnant Robert Roi <strong>de</strong> france.<br />
55. Vente faite a Guillaume Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> par Etienne & Uglends <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux dinaradas <strong>de</strong> vigne<br />
dans le Querci au terroir <strong>de</strong> Bragairag vicairie <strong>de</strong> S. t Jean<br />
[p. 110]<br />
55. Geraud donna a Arnaud Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & a son Convent quelque chose <strong>de</strong> son alo<strong>de</strong> c'est a<br />
dire la moitié d'une vigne size a la Combe <strong>de</strong> Girbergane. fait sous le regne <strong>de</strong> Lotaire.<br />
56. helesgarin donna a Andrald abbé & a Son Convent toutes les vignes & terres qu'il possedoit<br />
dans la ville & lieu dit Campestres Dioceze <strong>de</strong> Toulouse. il manque ici quelques feuillets.<br />
[40]. Description <strong>de</strong> l'honneur que Raimond <strong>de</strong> Grimard donna a S. t Pierre lorsqu'il se fit Moine Sous<br />
L'Abbé Ansquitil. ces biens sont dans la paroisse <strong>de</strong> Lugan, a Caufour, al touron.<br />
41. Awarnus Eveque <strong>de</strong> Caors donna a hermenin abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & a son Convent le bien qu'il<br />
avoit dans le Querci sçavoir l'Eglise <strong>de</strong> S. t pierre <strong>de</strong> Bieulé prez l'Aveyron avec la metairie<br />
adjacente a lad. Eglise. Plus une autre Eglise dans le Dioceze <strong>de</strong> Toulouse Sur la Rive <strong>de</strong> Tarn<br />
fondée a l'honneur <strong>de</strong> S. t Martin dite <strong>de</strong> Mauzac. Plus l'Eglise <strong>de</strong> S. t Rustice Dioceze <strong>de</strong><br />
Toulouse qu'il avoit âquise du fisc roïal. fait l'an 673. Et du prince Sgr. Louis l'an 2. du regne<br />
<strong>de</strong>s françois.<br />
40. Guillaume Poitevin & arnaud Begon son frere donnent l'eglise <strong>de</strong> Notre Dame <strong>de</strong> Sadalago<br />
Dioceze <strong>de</strong> Perigueux a S. t pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> L'an 1079. Sous le regne du Roi Philippe.<br />
42. Guillaume Comte <strong>de</strong> Toulouse du Conseil <strong>de</strong> fulco (fouques) Eveque <strong>de</strong> Caors l'Eglise <strong>de</strong> S. t<br />
Pierre & celle <strong>de</strong> S. te Rufine & et S. te Justine dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors sur la rive <strong>de</strong> l'Aveyron<br />
prez le Chateau <strong>de</strong> Cos. L'an 1071.<br />
43. Artman & Son frere le Vicomte A<strong>de</strong>mar donnent l'Eglise <strong>de</strong> S. t Sernin <strong>de</strong> Siurag dioceze <strong>de</strong><br />
Caors. prez l'aveyron. L'an 1074. Sous l'Abbé hunald<br />
44. Les memes Artman & a<strong>de</strong>mar donnent un lieu (c'est le nouveau Siurag) dans le Dioceze <strong>de</strong><br />
Caors sous le château <strong>de</strong> Bruniquel entre les fleuves <strong>de</strong> l'Aveyron & <strong>de</strong> la Vere avec toutes ses<br />
<strong>de</strong>pendances. L'an 1083. hunald abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>.<br />
45. Raimond Gausbert rend a l'Abbaye <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> L'Eglise <strong>de</strong> Lapeyrouse fondée a lhonneur <strong>de</strong><br />
Notre Dame que son pere avoit âquise injustement <strong>de</strong> Guillaume Eveque <strong>de</strong> Caors. Cette Eglise<br />
est dans le Dioceze <strong>de</strong> Caors, prez <strong>de</strong> la forêt dite communement <strong>de</strong> Francour sur la riviere <strong>de</strong><br />
Lambolas. fait L'an 1083. hunald Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />
46. Guillaume dit communement Traucapectus (trauque poitrine) donna á S. t Pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong><br />
l'Eglise <strong>de</strong> Notre Dame <strong>de</strong> Boisse (Buxa) avec Ses appartenances. L'an 1094.<br />
428
47. L'an 1063. Aiguine fille <strong>de</strong> Bernard <strong>de</strong> Durfort donna a S. t Pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> la moitié <strong>de</strong><br />
l'Eglize <strong>de</strong> Valbaze que Guillaume <strong>de</strong> Cadamait & son fils Charles tiennent<br />
48. Seguin <strong>de</strong> Raimond dit <strong>de</strong> Cassels donna a S t pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> sous l'Abbé hunald l'Eglise <strong>de</strong><br />
S. t Mamert qu'il avoit reçue pour la dot <strong>de</strong> sa femme, cette Eglise est dans le dioceze <strong>de</strong> Caors &<br />
dans l'archidiaconé <strong>de</strong> Pulzinés. fait sous le regne <strong>de</strong> Philippe Roi <strong>de</strong>s françois<br />
49. Grimoard <strong>de</strong> Montfabes donna la moitié <strong>de</strong> l'Eglise <strong>de</strong> Burlenti.<br />
50. Calsan <strong>de</strong> Belaïg donna a S. t pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> Sous l'Abbé Etienne l'Eglise <strong>de</strong> Pescadouires<br />
avec Ses <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nces.<br />
[p. 111]<br />
51. Guillaume Amelius <strong>de</strong> Penne donna l'Eglise <strong>de</strong> S. t Pierre <strong>de</strong> helt. plus Adalbert Rames donna un<br />
mas & la moitié d'un autre dans la Combe <strong>de</strong> Cabalt. Plus led. Adalbert donna aud. Convent <strong>de</strong><br />
<strong>Moissac</strong> un arpent <strong>de</strong> vigne a pechauriol<br />
52. Bebon donna l'alo<strong>de</strong> qu'il avoit dans le lieu <strong>de</strong> Notre Dame <strong>de</strong> Nogared<strong>de</strong> ou <strong>de</strong> Pantagnac dans<br />
le Dioceze <strong>de</strong> Toulouse & dans le Ministere <strong>de</strong> Rogenag. L'an 7. du Roi Lotaire c'est l'an 962.<br />
N°. 603.<br />
Raimond & Thibaud donnent a l'Abbaye <strong>de</strong> Cluni & a hugues Abbé d'icelle Le Monastere d'Eysses, en<br />
agenois <strong>de</strong>dié a S. t Gervais & Protais. L'an 1067.<br />
Gauzbert <strong>de</strong> Pestiliag donna a l'Abbaye <strong>de</strong> Cluni & <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & a hugues & Duran Abbez d'icelles, la<br />
moitié <strong>de</strong> l'Eglise <strong>de</strong> Duravel qu'il avoit <strong>de</strong> Son chef & L'autre moitié qu'il tenoit avec son frere, il donna<br />
<strong>de</strong>meme la part qu'il jouissoit. L'an 1055. Regnant henri Roi <strong>de</strong> france & Nicolas pape.<br />
Raimond Eveque <strong>de</strong> Lectoure donna a hugues abbé <strong>de</strong> Cluni le lieu <strong>de</strong> S. t Geniez avec toutes Ses<br />
appartenances. Et celui <strong>de</strong> S. t Clair. L'an 1084.<br />
Les Moines <strong>de</strong> S. t Pierre <strong>de</strong> Lezat Se donnent a Cluni. L'an 1083.<br />
Raimond <strong>de</strong> Guillaume & A<strong>de</strong>laï<strong>de</strong> Sa femme donnent a l'ordre <strong>de</strong> Cluny le lieu <strong>de</strong> Lagar<strong>de</strong>lle. L'an<br />
1073.<br />
izarn Eveque <strong>de</strong> Toulouse donne a l'ordre <strong>de</strong> Cluni lEglise <strong>de</strong> Notre Dame <strong>de</strong> la Daurad<strong>de</strong> <strong>de</strong> Toulouse<br />
sur laquelle il se reserve une rente <strong>de</strong> trois Boisseaux d'avoine (tres modios) L'an 1072.<br />
Le Comte Guillaume & adalmodis Sa mere donne a S. t Pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> en la personne <strong>de</strong> L'Abbé<br />
Duran L'alo<strong>de</strong> & tout ce qu'il possedoint <strong>de</strong> S. t pierre <strong>de</strong>s Cuisines <strong>de</strong> Toulouse.<br />
Accord Entre hunald abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> & certains qui le troubloint dans la possession <strong>de</strong> S. t pierre <strong>de</strong>s<br />
Cuisines, dans cet accord led. prieuré <strong>de</strong>meure aud. Abbé<br />
Geraud Emelius donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l'Eglise & le lieu <strong>de</strong> Conquetes avec ses <strong>de</strong>pendances.<br />
Sous l'Abbé Duran<br />
Sergius Abbé <strong>de</strong> Jerusalem qui par ordre <strong>de</strong> son seigneur le Patriarche Euphemius etoit venu en france<br />
donna l'Eglise & le lieu dit <strong>de</strong> Sancto Sepulchro au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong>. L'an 1088. (C'est la Salvetat<br />
<strong>de</strong> Carman) Le Lieu susd. est dans le Dioceze <strong>de</strong> Toulouse dans la paroisse <strong>de</strong> Mont Corbel,<br />
Odalric & sa femme donnent a S. t pierre <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> tout le fief prieural qu'il avoint Sur l'Eglise <strong>de</strong> S. t<br />
fructueux. (c'est fronton)<br />
Bernard Comte Bisuldunensis donne le Monastere <strong>de</strong> Campredon Dioceze <strong>de</strong> Gironnes, Notre Dame<br />
d'arulas Dioceze d'Elne, le Monastere <strong>de</strong> S. t Paul in valle olei Dioceze <strong>de</strong> Narbonne. cet acte fut fait par<br />
les mains d'hunald Abbé <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> cousin dud. Comte. L'an 1078.<br />
Raimond donna a <strong>Moissac</strong> l'Eglise <strong>de</strong> Notre Dame dans la valée dite anciennement Cubaria, Dioceze <strong>de</strong><br />
Narbonne, (ce Cubaria & Saleles est le meme). L'an 1083.<br />
[p. 112]<br />
L'an 1053. Odilon fils <strong>de</strong> Raoul <strong>de</strong> la Comté <strong>de</strong> Rouergue alla a Jerusalem pour visiter les lieux Saints &<br />
avant son <strong>de</strong>part donna au Monastere <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> la moitié <strong>de</strong> l'Eglise dite Mauroncont & ce qui lui<br />
appartenoit <strong>de</strong> l'Eglise <strong>de</strong> S. t André dite Phenoste & led. odilon fait plusieurs autres dons a l'abbé Duran<br />
au nom <strong>de</strong> son Monastere & <strong>de</strong> tous ces dons est composé le prieuré <strong>de</strong> Villeneuve en Rouergue. & <strong>de</strong><br />
429
ceux qui suivent sçavoir du mas <strong>de</strong> noveville dit coguzag. Plus Raingar<strong>de</strong> femme <strong>de</strong> Dieudonné <strong>de</strong><br />
Aucalad son alo<strong>de</strong> <strong>de</strong> Sozag, ce Sozag <strong>de</strong>pend <strong>de</strong> Sermur en Rouergue ou <strong>de</strong> Villeneuve.<br />
L'an 1087. hugues d'Etienne Pretre donna a l'ordre <strong>de</strong> Cluni en la personne <strong>de</strong> Bernard & Guillaume<br />
moines <strong>de</strong> Cluny & <strong>de</strong> <strong>Moissac</strong> l'Eglise <strong>de</strong> Sermur Dioceze <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z avec toutes ses <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>nces.<br />
N.° 604.<br />
Livre ou cayer fort mutilé par lequel il paroit que le Pape Urbain 2. e L'an 1097. par sa Bulle donnée a<br />
Latran permit aux Religieux <strong>de</strong> Cluni d'appeller tel Eveque Catholique qu'il jugeroint a propos pour faire<br />
le Chresme & benir l'huile qui leur seroit necessaire sans que pour ce ils pûssent être molestez par<br />
personne.<br />
Extrait <strong>de</strong> la Bulle du pape Pascal 2. e <strong>de</strong> l'an 1100. dans laquelle il donne a l'ordre <strong>de</strong> Cluni un tres grand<br />
nombre <strong>de</strong> Benefices parmi lesquels <strong>Moissac</strong> est compté cette Bulle est citée et cottée cy<strong>de</strong>vant N°. 18.<br />
& 19.<br />
Convention entre l'Eveque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z & le prieur <strong>de</strong> Villeneuve par rapport a un marché qu'on tenoit<br />
certain jour aud. villeneuve, & par rapport a la construction <strong>de</strong> l'Eglise dud. lieu. Man<strong>de</strong>ment <strong>de</strong><br />
l'Evêque successeur du susd. Berenger Eveque <strong>de</strong> Ro<strong>de</strong>z dans lequel il accor<strong>de</strong> droit <strong>de</strong> Sepulture dans<br />
l'Eglise <strong>de</strong> Villeneuve a ceux qui auroint aidé a la batir.<br />
Autre copie <strong>de</strong> l'acte <strong>de</strong> l'an 1053. rapporté cy<strong>de</strong>vant a la premier ligne <strong>de</strong> cette page. Nota on faisoit ces<br />
donations le plus souvent pour cause <strong>de</strong> mort en partant pour les Croisa<strong>de</strong>s.<br />
N.° 605.<br />
430