De schilderijen - Antwerpen, Kerken en Toerisme

Antwerpen, Sint-Antonius van Paduakerk
Kunstpatrimonium - de schilderijen
Naast de schilderijen die thematisch bij enkele van de altaren besproken worden vinden we in de
kerk belangrijke werken of vroege kopieën van onze 17 de -eeuwse grootmeesters Rubens, Van Dyck
en Jordaens.
Twee kunstwerken die door de Fransen in 1894 geroofd werden konden in 1815 onder het Nederlandse
bewind terug naar Antwerpen komen, de ‘Piëta’ van Antoon van Dyck en de ‘De H. Franciscus
ontvangt het Jezuskind uit de handen van O.-L.-Vrouw’ van P.P. Rubens (atelier).
De bijzonder krachtige ‘Piëta’ (Nood Gods)
van Antoon van Dyck (Antwerpen 1599-
Londen 1641),in de Andreas Avellinuskapel,
is een van de belangrijkste kunstwerken in
de kerk.
Dit typisch barokke en contrareformatorische
werk richt zich op dramatische wijze
direct naar de toeschouwer en roept de
‘waarom’-vraag op en speelt direct in op de
emotie. Het thema loopt gelijk met de voorstellingen
van ‘de bewening van Christus’, die het moment weergeven dat de mensen die Christus
het meest nabij zijn geweest zich scharen rond zijn dode lichaam. Jezus ligt uitgestrekt tegen Maria
aan op de witte lijkwade met de rechterarm over de schoot van Maria Magdalena. De ogen gericht
naar de hemel, naar God de Vader, ondersteunt Maria Jezus’ dode arm. Maria Magdalena kijkt vertwijfeld
toe maar durft Christus haast niet aan te raken. De opvallende engelen rechts, de ene met
gevouwen handen, de andere met de armen in overgave gespreid, vormen als boodschappers van
God als het ware de band met de vader in de hemel. Vooraan verwijzen de arma Christi, de doornenkroon
en de 3 kruisnagels, nog naar de Jezus’ lijden.
In 1629 schildert Antoon van Dyck een andere versie van deze Nood Gods voor het hoogaltaar van de
Sint-Catharinakerk van het nabijgelegen begijnhof waar 3 van zijn zusters en een onwettige dochter
woonden. Dit laatste schilderij is nu te bewonderen in het KMSKA (inv. nr. 403).
Van ‘De H. Franciscus ontvangt het Jezuskind uit de handen van O.-L.-Vrouw’, ca. 1614, (zuidmuur)
wordt algemeen aangenomen dat het zeker ten dele atelierwerk is van Pieter Paul Rubens (Siegen
1577-Antwerpen 1640) bestemd voor de vroegere Kapucijnenkerk.
Volgens een legende uit de tijd van de Contrareformatie verscheen de H. Maagd in een oogverblindende
gedaante aan de H. Franciscus van Assisi en legde het kindje Jezus in zijn armen. Zijn verbaasde
medebroeder beschermt de ogen tegen het verblindende licht dat de H. Maagd omstraalt en
waarin dartele putti Maria begeleiden.
De ‘Vlucht naar Egypte’ uit 1640 van Jacob Jordaens (Antwerpen 1594-1678) aan de oostmuur van
de St.-Antoniuskapel stelt de heilige familie voor. Maria zit op een ezel en draagt het Kind, Jozef loopt
vermoeid vooraan terwijl engeltjes en een os de bagage dragen. Hoewel het landschap de Nijlvallei
zou moeten voorstellen en de Sinaïwoestijn, waar de familie volgens de traditie doortrok op weg
naar Egypte, is het eerder Vlaams vol bloeiende heesters aan de boord van een stroom met een Italiaanse
hoeve op de achtergrond.
De iconografische invulling van Jordaens is volledig gebaseerd op de traditie en de 13 de -eeuwse ‘Legenda
Aurea’ van Jacobus de Voragine waarin Jozef op weg naar Bethlehem een os meeneemt moge-
~ 1 ~

Antwerpen, Sint-Antonius van Paduakerk
Kunstpatrimonium - de schilderijen
lijk om hem te verkopen om de cijnspenning te betalen. Het nieuwe testament (Mt. 2:13-14) verhaalt
enkel dat een engel de opdracht geeft om naar Egypte te vluchten en dat de familie hieraan gevolg
geeft.
Een pittig detail is het kapelletje in de boom, boven de kop van de os, dat typisch Vlaams lijkt. Maar
hier gaat het om de voorstelling van een afgodsbeeld dat dreigt voorover te vallen. Het verwijst naar
de oude tijd die nu met Christus volledig voorbij is.
In 1645 schildert de Antwerpse kunstschilder Jan Cossiers
(Antwerpen 1603-1652) ‘De verrezen Verlosser verschijnt aan
Maria Magdalena’. Deze voorstelling, zoals beschreven bij
Johannes (20:14-17) geeft het moment weer waarop Jezus na
zijn verrijzenis verschijnt aan Maria Magdalena die eerst in de
mening verkeert dat hij de tuinman is vandaar dat hij wordt
voorgesteld met een spade. Wanneer Jezus echter haar naam
noemt, herkent ze Hem en spreekt ze Hem aan met ‘Rabboeni’,
Hebreeuws voor ‘leraar’. Jezus spreekt haar toe met ‘noli
me tangere’ (raak me niet aan), ‘want ik ben nog niet opgestegen
naar mijn Vader’.
De scène wordt weergegeven tegen de achtergrond van een
renaissancetuin, mogelijk vol symbolische geladenheid. De tuin
zelf staat symbool voor het herwonnen paradijs, de fontein voor de zuivering van onze zonden.
Vooraan staat het traditionele attribuut van Maria Magdalena, de balsempot, hier in de vorm van
een fijne glazen kelk. Links vallen 2 symbolische details op: de rozen die voor Jezus’ goddelijke liefde
staan en de asperges naast Jezus’ voeten, een verwijzing naar zijn verrijzenis.
Ernest Wante schildert ca. 1910 het paneel dat het zuidportaal bekroont,
‘de H. Maagd wordt gekroond tot Koningin van de hemel’.
In de punt staat de H. Drievuldigheid klaar om Maria te kronen. Ze
is omringd door talloze dansende engelen en jubelende heiligen,
allen getooid in kleurrijke en weelderige tunieken die de vreugde
van het gebeuren uitstralen.
Het schilderij ‘Sint-Franciscus ontvangt de stigmata’ (zuidmuur)
is een kopie gemaakt omstreeks 1680 van een werk
van P.P. Rubens (vóór 1621). Het stelt het visioen voor dat
Franciscus 2 jaar voor zijn dood in 1224 heeft. Christus verschijnt
hem dan in de gedaante van een serafijn, een 6vleugelige
engel (zoals beschreven in Jes. 6:1-3), die hem de
5 stigmata geeft. Zijn medebroeder, achterover gevallen van
verwondering, beschermt de ogen tegen het licht. De legendarische
valk in de boom wekte de heilige om tijdig zijn gebeden
aan te kunnen vatten. Het doodshoofd verwijst naar
de sterfelijkheid. De opvallend sterke compositie ondersteunt
de grote dramatische spanning.
~ 2 ~

Antwerpen, Sint-Antonius van Paduakerk
Kunstpatrimonium - de schilderijen
Rubens schildert het originele werk waarschijnlijk in opdracht van de gebroeders Clarisse, syndici van
het Antwerpse kapucijnenklooster maar omwille van de kritiek op de te luxueuze kerkinrichting
wordt het overgebracht naar het Keulse kapucijnenklooster. Het bevindt zich nu in het Wallraf-
Richartz Museum van deze stad.
In de laatste jaren van zijn leven (vóór 1640) schildert Rubens het
doek ‘Christus tussen de twee moordenaars’ voor het hoofdaltaar
van de Kapucijnenkerk. Het wordt echter in de Franse tijd ontvreemd
en maakt nu deel uit van de verzameling van het Musée des Augustins
in Toulouse. De getrouwe kopie (s.d.) die zich nu in de kerk bevindt
is van een onbekende meester. Opvallend is het grote contrast
tussen het witverlichte lichaam van Christus dat afstraalt op Maria
en Maria Magdalena en de donkere lichamen van de moordenaars
en de soldaat. De ‘goede moordenaar’ (links van Christus) buigt het
hoofd naar Christus, de andere kijkt van Hem weg.
De ‘Aanbidding van het kind Jezus door de boetvaardige zondaars’
(1640), van de Antwerpse kunstschilder Gerard Seghers
(Zegers) (1591-1651) is een haast liefelijke voorstelling. Maria zit
hoog op een troon en biedt met een bevallig gebaar het Kind ter
aanbidding aan de boetvaardige zondaars aan. Maria Magdalena
buigt nederig, Koning David knielt met een gebaar van overgave,
de goede moordenaar omklemt het kruis en kijkt verwachtingsvol
naar het Kind terwijl de verloren zoon knielt en om vergeving
smeekt.
De compositie is typisch voor de barok. De dramatische spanning
wordt sterk benadrukt door de opvallende diagonaallijn die van
David over Maria Magdalena naar het Jezuskind loopt.
Het werk is kenschetsend voor de contrareformatie: het kan gelezen
worden als een propagandastuk, de personages leefden
immers in verschillende tijden maar de boodschap van boetvaardigheid en onderwerping is duidelijk.
Allen leggen hun macht neer voor Jezus: Maria Magdalena haar macht over mannen, David zijn
macht over vrouwen, de moordenaar zijn macht over andermans leven en de verloren zoon zijn
macht zichzelf te vernietigen.
~ 3 ~