Meertaligheid in de Gouden Eeuw - KNAW

18
Willem Frijhoff
van de oosterse talen, in het bijzonder het Arabisch, er vanaf 1613 zelfs een
elders ongeëvenaard niveau. 26
De derde factor was de opkomst van de volkstalen, de moderne talen, als een
niet alleen zakelijk geschikt maar ook cultureel fatsoenlijk en maatschappelijk
zelfs prestigieus medium van cultuuroverdracht. Daarover later in deze verkenning.
En als vierde, en niet het minste element van het proces mag de ontdekking
gelden van de grote hoeveelheid niet tot de westerse cultuur herleidbare
talen in de wereld, op de nieuw in kaart gebrachte continenten. De ontdekking
van die talen en de wetenschappelijke vraag naar de herkomst van de volkeren
die ze spraken gingen daarbij hand in hand. Beide vragen hadden in beginsel al
een antwoord gekregen in het eerste Bijbelboek, in de verhalen over de zonen
van Noach (Gen. 9-10) en over de toren van Babel (Gen. 11:1-9), maar die antwoorden
bleek bij nader inzien meer problemen op te roepen dan op te lossen.
Een goed voorbeeld daarvan is de wetenschappelijke ruzie tussen taalkundig
wonderkind Hugo de Groot (1583-1645) en de geleerde bewindhebber van
de West-indische Compagnie Johan de Laet (1585-1649) over de oorsprong
van de volkeren van Amerika. De mercator sapiens De Laet, zelf overigens een
overtuigde contraremonstrant, volgde de opvattingen van de spaanse jezuïet
José de Acosta (1539-1600) in zijn Historia natural y moral de las Indias (sevilla
1580), die de Indianen een ver in het verleden liggende afkomst uit Azië toeschreef,
terwijl De Groot het op een recente overtocht uit Europa en Afrika via
de Atlantische Oceaan hield. Het taalkundige argument van de ogenschijnlijke
overeenkomst tussen indianentalen en Europese talen speelde daarin een belangrijke
rol voor De Groot. Maar hij bleef verstrikt in klassieke redenaties en
dacht op taalkundig gebied te weinig evolutionair. Daarom trok hij naar onze
inzichten toch duidelijk aan het kortste eind. 27
De teloorgang van de centrale positie van het Latijn als superieur geachte,
transnationale en universele cultuurtaal, zoals Erasmus die nog had verdedigd,
had grote gevolgen voor het taalgebruik. Het Latijn als zodanig verdween beslist
niet uit het gebruikscircuit, maar behalve de gebruikstaal van de rooms-
26 W.M.C. Juynboll, Zeventiende-eeuwsche beoefenaars van het Arabisch in Nederland
(Utrecht: Kemink, 1931); Willem Otterspeer, Groepsportret met Dame. I: Het bolwerk van de
vrijheid. De Leidse universiteit, 1575-1672 (Amsterdam: Bert Bakker, 2000), 253, 343-348.
27 J.A. Jacobs, “Johannes de Laet en de Nieuwe Wereld,” in: Jaarboek van het Centraal
Bureau voor Genealogie, 50 (1996), 109-130; Benjamin schmidt, “space, Time, Travel:
Hugo de Groot, Johannes de Laet, and the Advancement of Geographic Learning,” in: Lias
25 (1998), 177-199; Henk Nellen, Hugo de Groot. Een leven in strijd om de vrede, 1583-1645
(Amsterdam: Balans, 2007), 550-555. Vgl. over De Groot ook Marijke van der Wal, “Grotius’
taalbeschouwing in contemporaine context,” in: Nederlandse taalkunde, 2 (1997), 14-34.
Zie voor de teksten http://tuin-der-talen.wik.is, als publicatieprogramma gepresenteerd
in De Zeventiende Eeuw, 25:1 (2009), 137-139.