Meertaligheid in de Gouden Eeuw - KNAW

Meertaligheid in de Gouden Eeuw
de taal zoals velen onder zijn geleerde tijdgenoten, maar historiserend – wat
zijn redenering voor ons zo herkenbaar en aannemelijk maakt.
Dat de taal verbasterd was stelden ook anderen vast, juist vanuit hun trots
op de taal. Zij wensten de Nederlandse taal van vreemde invloeden te zuiveren.
Vooral de rederijkers in de grote steden cultiveerden het taalpurisme. De groeiende
hoeveelheid leen- en bastaardwoorden uit vreemde talen zoals het Latijn,
het Frans en het italiaans moest worden teruggedrongen. De uitspraak van
wie ongewenst plat of juist geaffecteerd praatte moest worden gecorrigeerd
omdat hij zich daarmee buiten de bovengewestelijke gemeenschap dreigde te
stellen die zich in een snel groeiend tempo als authentiek ‘Nederlands’ identificeerde.
Taal gaf zich toen al te kennen als een kernelement van groepsgevoel
en een basiskenmerk van de zich ontwikkelende nationale identiteit, hoe eng of
juist breed ook bepaald. Dat het idee van taalzuivering niet alleen taalkundige
maar ook inhoudelijke aspecten kon hebben, bleek toen Adriaen Koerbagh (ca.
1632-1669) in 1668 met zijn Bloemhof een encyclopedisch woordenboek van
‘vreemde bastaartwoorden’ publiceerde waarachter bij de wijsgerige en theologische
termen een scherpe kritiek op religie en samenleving schuilging. Hij
heeft er met zijn leven voor moeten boeten. 5
Reeds in 1582, drie jaar na de Unie van Utrecht en terwijl de breuk met de
zuidelijke, deels Franstalige gewesten nog niet voltrokken was, vervingen de
staten-Generaal voor hun uitgaande stukken het Frans in beginsel door het Nederlands.
De statenvertaling van de Bijbel, gepubliceerd in 1637, vormde een
volgende stap in de officialisering van een standaardversie van het Nederlands.
Vondel, die zich ook tegen plat-Amsterdams verzette, formuleerde in 1650 in
zijn Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunste de feitelijke norm: de taal die
men zowel aan het stadhouderlijk hof en in de statenvergadering in Den Haag
als onder de kooplieden-regenten van metropool Amsterdam hoort, dient de
regel voor beschaafd taalgebruik te zijn. 6 De zeventiende eeuw was dan ook
de eeuw van de standaardisering van het Nederlands en de erkenning ervan
als landstaal. 7 De nadruk op de regenten en de gezeten burgerij als bron van
taalkwaliteit was overigens kenmerkend voor de burgerlijke Republiek. in andere
Europese landen bepaalde bijna zonder uitzondering het vorstelijke hof
de nationale taalstandaard, zij het soms via de omweg van kerk (de Lutherbijbel,
psalmberijmingen, geestelijke lectuur) en mecenaat van wetenschap en
letterkunde.
5 Jonathan i. israel, Radicale Verlichting. Hoe radicale Nederlandse denkers het gezicht van
onze cultuur voorgoed veranderden (Franeker: Van Wijnen, 2001), 207-217.
6 Van der Wal, De moedertaal centraal, 33.
7 Zie voor het standaardiseringsproces Van der Wal & Van Bree, Geschiedenis van het Nederlands,
200-255.
7