Meertaligheid in de Gouden Eeuw - KNAW

8
Willem Frijhoff
Ruim twee eeuwen later verscheen in het Franse staatsblad Le Moniteur
universel een bericht van een anonieme Haagse correspondent uit de Bataafse
Republiek die op 21 prairial (dat wil zeggen 10 juni) 1805 het volgende had
geschreven – ik vertaal uit het Frans:
De Franse taal blijkt van dag tot dag meer gebruikt te worden in dit land.
De Hollanders die zich signaleren door hun fortuin of hun opleiding geven
thuis in hun gezin gewoonlijk de voorkeur aan het Frans boven het Nederlands,
zodat het gebruik van het Nederlands stukje bij beetje wordt beperkt
tot de lagere volksklassen. Over vijftig jaar zal er vermoedelijk niet meer
van over zijn dan een dialect dat mensen die weten hoe het hoort overlaten
aan hun dienstpersoneel, de arbeiders en de zeelieden. Toch is de Nederlandse
taal van zichzelf rijk genoeg. Maar ze blijft helaas beperkt tot een
territorium dat voor buitenlanders te klein is om het de moeite waard te
maken de taal te leren. […] En omdat de sterkere het wint van de zwakkere
zijn wij gedwongen de taal van anderen te leren. 8
Taalpessimisme uit 1800 tegenover taaltrots uit 1600! Twijfel aan het nut van
het Nederlands, niet alleen in de wereld, maar binnen Nederland zelf, tegenover
de zekerheid dat de Nederlandse taal het instrument bij uitstek voor de ontwikkeling
van de Nederlandse cultuur was, en eigenlijk voor alle cultuur. Wat
is er in de tussentijd gebeurd? Hoe kon de taalattitude zo omslaan? Natuurlijk
is het land zelf veranderd, maar ik beperk me hier tot het domein van de taal,
en wel tot dat van het taalgebruik, de historische vorm van de sociolinguïstiek.
Vanuit dat gezichtspunt kenmerkt de zeventiende eeuw zich door een verhoogde
aandacht voor de Babelse confusio linguarum (Gen. 11:1-9). Vooral de grote
taalpedagoog Jan Amos Comenius (1592-1670), de Moravische bisschop die
in 1656 definitief naar Amsterdam vluchtte en in Naarden begraven ligt, heeft
daartegen zijn efficiënte methoden voor het onderwijs van de moderne talen
8 Gazette nationale ou Le Moniteur universel (Bibl. Nat. de France: Gr. Fol. Lc2 113, microfilm
D 71), 17 juin 1805: " On remarquera que la langue française devient de jour en jour
d’un usage plus habituel dans ce pays-ci. La plupart des Hollandais distingués par leur
fortune ou leur éducation la parlent entr’eux dans l’intérieur de leurs familles, de préférence
à la langue du pays; de sorte que celle-ci s’en va tout doucement se reléguer dans les
basses classes du peuple; et il n’en restera peut-être, dans cinquante ans, qu’un patois que
les gens comme il faut abandonneront à leurs domestiques, aux ouvriers et aux matelots.
Cependant, la langue hollandaise est assez riche; mais elle a l’inconvénient d’être renfermée
dans une trop petite étendue de pays, pour que les étrangers veuillent se donner la
peine de l’apprendre; comme nous nous trouvons nécessairement en relations avec des
nations beaucoup plus considérables que la nôtre, le fort emporte le faible; et c’est nous qui
sommes obligés d’apprendre la langue des autres ».