Parochie, Eucharistie & Small Christian Communities - MAGIX

Parochie, Eucharistie &
Small Christian Communities
Hoe Small Christian Communities de Parochie kunnen helpen
aan haar roeping te beantwoorden
Jack P.F. Glas

Parochie, Eucharistie &
Small Christian Communities
Hoe Small Christian Communities de Parochie kunnen helpen
aan haar roeping te beantwoorden
Jack P.F. Glas
Masterscriptie
Universiteit van Tilburg, Faculteit Katholieke Theologie
Scriptiebegeleiders: dr. mr. A.P.H. Meijers
dr. H.P.J. Witte
12 Mei 2009

Inhoudsopgave
Voorwoord vii
Gebruikte afkortingen ix
1 Inleiding 1
2 Wat is een parochie? 3
2.1 Een Bijbelse basis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
2.1.1 De parochie als . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2.1.2 De parochie als . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.1.3 De parochie als . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2.1.4 Wezenlijke kenmerken van de parochie: de parochie-kenmerken . . . . . . . . . . 7
2.2 Het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.2.1 Wetboek van Canoniek Recht van 1917, canon 216 . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.2.2 Het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 en de parochie-kenmerken . . . . . . 11
2.3 Het Tweede Vaticaans Concilie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2.3.1 Sacrosanctum Concilium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.3.2 Lumen gentium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.3.3 Christus Dominus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.3.4 Apostolicam actuositatem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.3.5 Reflectie op het Tweede Vaticaans Concilie op basis van de parochie-kenmerken 18
2.4 Het Wetboek van Canoniek Recht van 1983 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.4.1 Wetboek van Canoniek Recht van 1983 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.4.2 Het Wetboek van Canoniek Recht van 1983 en de parochie-kenmerken . . . . . . 22
2.5 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
iii

3 De parochie als eucharistische gemeenschap 27
3.1 Het leergezag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
3.1.1 De constitutieve relatie tussen Eucharistie en Kerk . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
In welke zin is de Eucharistie constitutief voor de Kerk? . . . . . . . . . . . . . . . 30
Welke rol speelt de lokale geloofsgemeenschap? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
3.1.2 De expressieve relatie tussen Eucharistie en Kerk,
hoe de Kerk zich uitdrukt in de Eucharistie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
De Kerk drukt zich uit in de Eucharistie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Welke rol speelt de lokale geloofsgemeenschap? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3.1.3 De expressieve relatie tussen Eucharistie en Kerk:
de consequenties voor de lokale gemeenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
De Eucharistie als expressie van de Kerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3.2 Visies van verschillende theologen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
3.2.1 De constitutieve relatie tussen Eucharistie en Kerk . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
In welke zin is de Eucharistie constitutief voor de Kerk? . . . . . . . . . . . . . . . 39
Welke rol speelt de lokale geloofsgemeenschap? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
3.2.2 De expressieve relatie tussen Eucharistie en Kerk,
hoe de Kerk zich uitdrukt in de Eucharistie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
De Kerk drukt zich uit in de Eucharistie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Welke rol speelt de lokale geloofsgemeenschap? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3.2.3 De expressieve relatie tussen Eucharistie en Kerk:
de consequenties voor de lokale gemeenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
De Eucharistie als expressie van de Kerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.2.4 Eenheid als voorwaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
3.3 Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
4 Small Christian Communities en de Parochie 61
4.1 Wat zijn Small Christian Communities? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
4.1.1 Definitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
4.1.2 Activiteiten van SCC’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
4.2 Een canoniek fundament voor Small Christian Communities . . . . . . . . . . . . . . . . 68
4.2.1 Het Canoniek Recht en de gemeenschap van de Kerk . . . . . . . . . . . . . . . 68
4.2.2 Canonieke reflectie op SCC’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
4.2.3 Criteria ten aanzien van SCC’s . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Canonieke criteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Kerkelijke criteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
iv

Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
4.2.4 Evaluatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
4.3 Small Christian Communities in de parochie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
4.3.1 Voorzien SCC’s in de behoefte aan het vormen van een hechte gemeenschap? . 81
4.3.2 Bevorderen SCC’s de geloofsbeleving? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
4.3.3 Bevorderen SCC’s de gemeenschapsbeleving? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
4.3.4 Bevorderen SCC’s een houding van wereldwijde solidariteit? . . . . . . . . . . . . 84
4.4 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
5 Conclusie 85
Bibliografie 90
v

Voorwoord
Voor u ligt de scriptie waarmee ik in het kader van mijn voorbereiding voor het priesterschap, mijn studie
theologie aan de FKT hoop af te ronden. De keuze van het onderwerp van deze scriptie is grotendeels
gemotiveerd door vragen die er bij mijzelf spelen met betrekking tot de toekomst van het pastoraat en
ervaringen die ik heb mogen opdoen op mijn eigen geloofsweg.
In de Verenigde Staten, waar ik na mijn promotie in de Elektrotechniek als onderzoeker werkzaam was
en woonde, heb ik intensief kennis gemaakt met het parochieleven. De St. James parochie in Basking
Ridge, NJ was voor mij de plaats waar ik ontdekte wat het was om als katholiek actief in de Kerk te
zijn. Ik raakte daar sterk verbonden met de gemeenschap en zette me in ten behoeve van verschillende
lay-ministries.
Op een gegeven moment werd ik uitgenodigd om deel te nemen aan een zogenaamd Cursillo-weekend.
Hoewel dit een heel bijzondere ervaring was, waren het vooral de erop volgende wekelijkse bijeenkomsten
die me echt geholpen helpen te groeien in mijn geloof. Elke zaterdagmorgen kwamen we in een
kleine groep bijeen om over het geloof, en onze eigen beleving ervan, te spreken. Later begreep ik dat
ik daarmee deel uitmaakte van een Small Christian Community. Ik bleef verder zoeken en raakte ook
betrokken bij het Father Judge Apostolic Center, een katholiek centrum voor jong volwassenen in een
naburige plaats. Dit was een andere Small Christian Community, die voor mij eveneens een pijler werd
in het ontdekken van Gods wil.
In dit alles begon voor mij de Eucharistie een steeds belangrijker plaats in te nemen. De dagelijkse
viering van de Eucharistie in de parochie sterkte mij in wat me die dag te doen stond. Dit besef is voor
mij steeds sterker geworden en blijft voortduren.
De drie thema-woorden uit de titel: Parochie, Eucharistie en Small Christian Communities, zijn dus sterk
verbonden met mijn eigen geloofsleven. Ze hebben een belangrijke rol gespeeld in het groeiend besef
dat God mij roept tot het priesterschap in zijn Kerk. Dit was dan ook de reden dat ik ervoor gekozen
heb me hierin tijdens het schrijven van mijn scriptie verder te verdiepen. Ik spreek de wens uit dat de
inzichten die ik er vond, ook u als lezer mogen aanspreken.
Jack Glas Voorburg, 20 april 2009
vii

viii

Gebruikte afkortingen
AA Apostolicam actuositatem
AG Ad gentes divinitus
c. canon
cc. canones
CD Christus Dominus
CIC Codex Iuris Canonici
CL Christifideles laici
CSLK Compendium van de sociale leer van de Kerk
CT Catechesi Tradendae
IL Instrumentum Laboris van de 11 e Algemene Gewone Bisschoppensynode.
EdE Ecclesia de Eucharistia
EN Evangelii nuntiandi
GS Gaudium et spes
LG Lumen gentium
RM Redemptoris Missio
SC Sacrosanctum concilium
SCar Sacramentum caritatis
UR Unitatis redintegratio
ix

Hoofdstuk 1
Inleiding
We leven in een tijd van veranderingen. De maatschappij verandert en daarmee ook het kerkelijke
leven. Het Tweede Vaticaans Concilie heeft in de pastorale constitutie Gaudium et spes ook specifiek
gewezen op de noodzaak de tekenen van de tijd te verstaan. 1 Hoewel de zending van de Kerk door de
eeuwen heen dezelfde is gebleven, veranderen de omstandigheden. We observeren dat niet alleen het
aantal gelovigen afneemt, maar ook het aantal mensen dat zich geroepen weet in de Kerk als priester,
diaken of pastoraal werker actief te zijn.
Concreet vertaalt zich dit in de noodzaak van een grotere samenwerking tussen parochies. Deze zijn
niet meer in staat om alleen door te gaan en naar behoren te functioneren. Niet alleen het aantal
pastorale krachten is onvoldoende, maar ook het aantal parochianen en daarmee het aantal vrijwilligers
en de financiële middelen. Het vormen van parochieverbanden, federaties en het toewerken naar fusies
zijn dan gebruikelijke stappen om wel weer tot goed functionerende parochies te komen.
De bisdommen geven aan dit proces actief sturing. Zo is er in het bisdom Rotterdam ruim een decennium
geleden de beleidsnota Samenwerking Geboden verschenen die aanstuurde op een verdere
samenwerking. 2 Deze nota werd eind 2007 gevolgd door Samenwerking Geboden 2 waarin een vervolgtraject
werd gepresenteerd waarin duidelijker sturing wordt gegeven. 3 Centraal hierin staat een
proces waarin voor eind 2011 alle parochies van dit bisdom omgevormd zullen worden tot een 24-tal
‘clusters’. 4 Deze zullen op hun beurt aan het einde van het proces, bij voorkeur, weer de vorm hebben
aangenomen van een enkele parochie.
Tegelijkertijd wordt er ingezet op de ‘missionaire presentie’ en ‘pastoraat op maat’. De ‘missionaire
presentie’ wordt gepresenteerd als het primaire doel van de clustervorming. De beoogde ‘schaalaanpassing’
zou het mogelijk maken een “grotere en meer georganiseerde missionaire dynamiek te ontwikkelingen.”
Daarbij staan we “voor de taak om in woord en daad ons geloof zichtbaar te maken in onze
dorpen, buurten, wijken en steden.” 5 Bij ‘pastoraat op maat’ aan de andere kant is er sprake van een
schaalverfijning. Het pastoraat zelf wordt namelijk “concreet zichtbaar en voelbaar in kleinere en meer
1
Pastorale constitutie Gaudium et spes over de Kerk in de wereld van deze tijd. in Constituties & Decreten van het Tweede
Vaticaans Oecumenisch Concilie. Amersfoort: Katholiek Archief, 1967. Zie in het bijzonder nrs. 4 en 11.
2
Bisdom Rotterdam, Samenwerking geboden; Beleidsnota over de organisatie van de territoriale pastoraal in het bisdom
Rotterdam. Rotterdam, oktober 1996.
3
Bisdom Rotterdam, Samenwerking geboden 2, over de organisatie van de territoriale pastoraal in het bisdom Rotterdam.
Rotterdam, 7 november 2007.
4
Om een indruk te krijgen van de mate van schaalvergroting: eind 2006 waren er in het bisdom Rotterdam nog 147 parochies.
(Jolanda Massaar-Remmerswaal en Ton Bernts, Kerncijfers 2006, uit de kerkelijke statistiek van het Rooms-Katholiek
Kerkgenootschap in Nederland. Nijmegen, oktober 2007 – KASKI Rapport nr. 561, 34.)
5
Bisdom Rotterdam (2007), 14.
1

overzichtelijke verbanden.” 6 Hierbinnen wordt het tot stand komen van ‘lokale netwerken van gelovigen’
gestimuleerd.
De vraag die zich hierbij opwerpt is hoe deze laatste twee zaken vorm kunnen krijgen. Is het voor de
parochie mogelijk om, in dit proces van toenemende schaalvergroting, steeds meer die gemeenschap te
worden die ze zou moeten zijn. Is het voor haar mogelijk die vitale, aantrekkelijke geloofsgemeenschap
te zijn waar de ’blijde boodschap’ volledig tot zijn recht kan komen?
Deze scriptie wil een zeker inzicht verwerven in de materie die met deze vraag samenhangt. Daartoe
zullen er antwoorden worden gezocht op een drietal deelvragen. Als eerste komt in het volgende hoofdstuk
de vraag ter sprake wat wezenlijke kenmerken zijn van een parochie. Voordat we immers kunnen
spreken van het vitaliseren van een parochie zullen we eerst moeten weten wat een parochie überhaupt
is. We concentreren ons daarbij op een viertal gezagsbronnen die allen hun eigen historische plaats
hebben binnen de ontwikkeling van de Kerk. Deze zijn de heilige Schrift, het Wetboek van Canoniek
Recht van 1917, het Tweede Vaticaans Concilie en het Wetboek van Canoniek Recht van 1983. Op
basis hiervan worden een drietal wezenlijke kenmerken afgeleid die we de parochie-kenmerken zullen
noemen.
We zullen zien dat twee van die kenmerken betrekking hebben op enerzijds het samenkomen voor de
eredienst en anderzijds het belang van de verbondenheid van de gemeenschap met God, met elkaar
en met de gehele Kerk. Omdat de Eucharistie een cruciale rol speelt in het beantwoorden aan deze
beide kenmerken, zal in hoofdstuk 4 de ‘parochie als eucharistische gemeenschap’ centraal staan.
Daarbij richten we ons op de vraag naar de relatie tussen Kerk en Eucharistie en de rol van de parochie
daarin. Deelvragen zijn in welke zin de Eucharistie constitutief is voor de Kerk en op welke wijze de
Kerk zich uitdrukt in de Eucharistie. Deze vragen worden onderzocht aan de hand van zowel kerkelijke
documenten als inzichten van een aantal theologen. Aan het einde van dit hoofdstuk staan we stil bij de
consequenties die dit heeft voor de parochie en aan welke voorwaarden ze daaruitvolgend zou moeten
voldoen om met recht een ‘eucharistische gemeenschap’ te zijn.
Nadat in de hoofdstukken 3 en 4 een aantal voorwaarden aan het licht zijn gekomen die aan een
parochie gesteld worden, wordt in hoofdstuk 5 onderzocht hoe zogenaamde Small Christian Communities
(SCC’s) hierin een rol kunnen spelen. SCC’s werden bijvoorbeeld in Samenwerking Geboden 2
genoemd worden als een mogelijkheid om tot de noodzakelijke ‘schaalverfijning’ te komen. 7 Na een karakterisering
van deze gemeenschappen wordt, aan de hand van een kerkelijke en canoniek rechtelijke
analyse, gekeken welke ecclesiale plaats deze groepen innemen en hoe hun relatie met de parochie is
of kan zijn. Daarna volgt een evaluatie van hun mogelijke rol in het beantwoorden aan de voorwaarden
die aan een parochie gesteld worden.
Tenslotte worden in de conclusie de belangrijkste resultaten nog eens samengevat.
6 Bisdom Rotterdam (2007), 15.
7 Ibid., 16. Het beleidsplan spreekt, in navolging van enige andere bronnen, van Small Church Communities, in hoofdstuk
5 zal nader op dit onderscheid worden ingegaan.
2

Hoofdstuk 2
Wat is een parochie?
De vraag “wat is een parochie?” kan op verschillende manieren benaderd worden. Gezien de veelzijdigheid
van het onderwerp is het echter onwaarschijnlijk dat een enkele benadering uitputtend is. Ook
de hier gekozen werkwijze pretendeert dat niet te zijn. Wel willen we licht werpen op de vraag wat nu
wezenlijke elementen van een parochie zijn.
Hiertoe zal een ankerpunt worden gezocht in de heilige Schrift. Aan de ene kant is de heilige Schrift
een belangrijke gezagsbron, aan de andere kant vinden we hierin ook aanwijzingen met betrekking tot
de eerste christelijke geloofgemeenschappen. Het blijkt dat hier een drietal begrippen gebruikt worden
om deze christengemeenschappen aan te duiden. Omdat deze begrippen verschillende aspecten van
deze gemeenschappen benadrukken, zal op basis van deze getracht worden een aantal wezenlijke
kenmerken te onderscheiden.
Vervolgens zullen achtereenvolgens een drietal meer recente gezagsbronnen bekeken worden: het
Wetboek van Canoniek Recht van 1917, documenten van het Tweede Vaticaans Concilie en het Wetboek
van Canoniek recht van 1983. Hierbij zal steeds geanalyseerd worden wat er over de parochie
gezegd wordt en hoe de relatie is met de Bijbelse uitgangspositie.
Tenslotte zullen er op basis van de behandelde gezagsbronnen conclusies getrokken worden met betrekking
tot verschuivingen die in de loop van de geschiedenis op parochiëel gebied gestalte krijgen.
2.1 Een Bijbelse basis
In het Nieuwe Testament zien we de Kerk, die het werk van Christus in de wereld voortzet, ontstaan en
concreet vorm krijgen in lokale gemeenschappen. 1 Het is om deze reden dat een onderzoek naar wat
een parochie is, hier begint. De brieven van Paulus zijn daarbij de eerste bronnen terwijl de evangeliën
een dubbel inzicht verschaffen: op de eerste plaats geven ze zowel een beeld van Jezus’ handelen en
leren als een beschrijving van de gebeurtenissen rond zijn dood en opstanding. Omdat deze echter pas
na Jezus’ opstanding geschreven zijn, tijdens het ontstaan van de Kerk, geven ze op de tweede plaats
ook een beeld van de eerste tijd.
Deze eerste gemeenschappen van gelovigen worden in het Nieuwe Testament met name met een drietal
verschillende termen aangeduid: en de term waarvan ook ons woord ‘parochie’
is afgeleid: . Door de betekenis en het gebruik van deze drie termen nader te bekijken, zal
getracht worden wezenlijke kenmerken van de jonge christengemeenschap te achterhalen.
1 James A. Coriden, The Parish in the Catholic Tradition. New York/Mahwah: Paulist Press, 1996, 9.
3

2.1.1 De parochie als
Het woord ‘parochie’ is afkomstig van de Griekse term . 2 Dit woord heeft een tweetal betekenissen:
‘verblijven bij’ of ‘zwerven’, en ‘in een vreemd land verblijven’. 3 In de Septuagint wordt
gebruikt in deze laatste betekenis. Hiermee wordt vooral uitgedrukt dat het Joodse volk als een pelgrimsvolk,
als vreemdeling in een vreemd land, op weg is naar de plaats die Heer hen zal wijzen. Zo
was Abraham een vreemdeling in Egypte (Gn 12,10), in Kanaan (Gn 17,8), in het land der Filistijnen
(Gn 21,34), Lot in Sodom (Gn 19,9), Isaak in Kanaan (Gn 26,3) en Mozes in Midjan (Ex 2,22). Dit zijn
slechts enkele voorbeelden, het thema van “vreemdeling zijn in een vreemd land” blijft terugkomen in
de omzwervingen van dit volk van God.
In het Nieuwe Testament vinden we acht maal een vorm van . 4 Ook hier wordt dit woord in
de betekenis van vreemdeling gebruikt. Letterlijk in het Emmausverhaal (Lc 24,18), terugkijkend op de
geschiedenis van het Joodse volk in Handelingen, maar ook in een nieuwe context. In de Efezenbrief
lezen we over de volgelingen van Christus dat deze “geen vreemdelingen () meer zijn, maar
medeburgers van de heiligen en de huisgenoten van God” (Ef 2,19). Men heeft rond Christus en elkaar
een thuis gevonden in het echte vaderland, het koninkrijk van God. Enerzijds is het vreemdelingschap
dus opgeheven, anderzijds echter, leven de christengemeenschappen nog steeds als ‘vreemdeling’ ten
opzichte van de rest van de wereld. De vroege christengemeenschap ziet zichzelf in de wereld als
‘vreemdeling zonder burgerrechten’. 5 De schrijver van de Hebreeënbrief drukt het als volgt uit: “want wij
hebben hier geen blijvende stad, maar zijn op zoek naar de stad van de toekomst” (Heb 13,14).
Deze visie op de geloofsgemeenschap zet zich voort in de na-bijbelse tijd. Zo worden brieven vaak
gericht aan “de Kerk van God die vreemdeling is in...”. 6 Floristan illustreert dit gebruik ook uit teksten
van Dionysius van Korinte, Irenaeus, Apollonius, Eusebius en anderen. Zo worden in het Martyrium Polycarpi
uit het jaar 155 gemeenschappen expliciet als aangesproken. 7 Het woord
werd dus eenduidig gebruikt om een lokale geloofsgemeenschap aan te duiden, 8 al was er zeker nog
geen sprake van de parochiestructuur zoals we deze later zijn gaan kennen. De gemeenschappen
besloegen over het algemeen een gehele stad (natuurlijke afbakening) en werden bediend door een
enkele bisschop. Na het Edict van Constantijn (313) verandert er veel. De gemeenschappen worden
nu opgenomen in de maatschappij en zijn niet langer ‘vreemden’. De eschatologische betekenis verdwijnt
nu alsmede de radicaliteit waarmee de keuze om christen te worden gepaard ging. 9 Blöchlinger
meldt dat na 390 de term vrijwel niet meer in de originele betekenis gebruikt wordt. Vanaf het
begin van de vierde eeuw wordt de term ook in officiële kerkelijke documenten gevonden en is het een
kerkelijke term geworden waarmee een individuele gemeenschap aangeduid wordt. 10
De vroege christelijke gemeenschappen onderscheiden zich wat betreft hun aard van andere groepen
2 Naast het zelfstandig naamwoord komen ook het werkwoord en het bijvoeglijk naamwoord
voor, allen hebben echter hetzelfde betekenisveld.
3
Joseph Thayer, Thayer’s Greek-English Lexicon of the New Testament. International Bible Translators, Inc., 2000, nr.4096:
‘a dwelling near’ or ‘with one’, ‘sojourning’, ’dwelling in a strange land’.
4
Lc 24:18; Hnd 7,6.29;13,17; Ef 2,19; Heb 11,9; 1 Pt 1,17;2,11.
5
Casiano Floristan, The Parish - Eucharistic Community. Notre Dame, Ind.: Fides Publishers, 1964, 22-23.
6 Ibid., 24.
7 Deze martelaarsakte wordt als eerste gericht aan de Kerk van God ( ˆ ˆ) die ‘vreemdeling’ (ˆ)
is in Smyrna, dan aan de Kerk van God die ‘vreemdeling’ is in Philomelium en vervolgens aan alle ‘parochies’ van de heilige
katholieke Kerk in elke plaats ( ˆ ˆ ).
8 Zie ook Alex Blöchlinger, The Modern Parish Community. London: Geoffrey Chapman, 1965, 24.
9 A.H. Eijsink, Hoofdstuk Parochie in het algemeen In Hartslag van de kerk: de parochie. deel I, Leuven: Peeters, 1995, 2,
voetnoot 5; Floristan (1964), 48.
10 Blöchlinger (1965), 26.
4

in de samenleving. Floristan onderscheidt in dit opzicht een viertal kenmerken: 11 Als eerste zijn deze
groepen gecentreerd rond de persoon van de Heer om op die manier in zijn leven te delen. Het is
dan ook de Heer, niet de mensen zelf, die hen bijeen heeft gebracht. Ten tweede leven deze gemeenschappen
als een familie. De eerste christenen waren geen individuele gelovigen, er was sprake van
een sterke onderlinge band. 12 De band tussen de mensen onderling wordt mogelijk door de gemeenschappelijke
drijfveer om Gods wil te willen doen. 13 Elkaar vergeven en op de juiste manier corrigeren
zijn hierbij belangrijke voorwaarden. 14 Als derde kenmerk valt op dat de christelijke gemeenschappen
een grote diversiteit vertonen. Ze bestaan uit mensen van velerlei afkomst en sociale achtergrond:
rijken, armen, slaven, vrijen, mannen, vrouwen, kinderen et cetera. De zaligsprekingen (Lc 6,20-26)
getuigen ervan dat een ieder welkom is en dat er sprake is van een zekere paradox: men is sterk in
zijn of haar zwakheid. Tenslotte geldt als vierde kenmerk dat de gemeenschap een dienende houding
heeft: “Als iemand de eerste wil zijn, moet hij laatste van allen en de dienaar van allen zijn ”(Mc 9,35).
Men staat dus ‘anders’ in de wereld, het is een radicale keus om Christus te volgen.
De term wordt dus gebruikt om een gemeenschap aan de duiden met een bepaalde aard.
De gemeenschap verschilt duidelijk van andere maatschappelijke groepen: ze volgt op radicale wijze
Christus en zijn evangelie en getuigt hiervan.
2.1.2 De parochie als
Een tweede Bijbelse term die vaak gebruikt wordt om de christengemeenschap aan te duiden is
. Ook deze term wordt gebruikt om een verzamelde groep mensen aan te duiden, zij het met een
andere nuance. In dit geval is de gemeenschap bijeengeroepen voor een bepaald doel, om op een
bepaalde manier actief te zijn. In de Griekse oudheid werd de term gebruikt voor discussiebijeenkomsten.
15 In de Nieuwtestamentische zin wordt dit woord vooral gebruikt voor een samenkomst met een
religieus doel: de eredienst met als drijfveer God eer te willen brengen. Samenvattend ligt bij deze term
de nadruk dus niet zozeer op de aard van de gemeenschap maar op haar samenkomen.
De vraag dringt zich nu om welke redenen de christengemeenschappen samenkwamen. Floristan
noemt er in dit verband een drietal. 16 Als eerste reden noemt hij de verkondiging van Christus en
daarmee de verkondiging van het Koninkrijk van God. In het Nieuwe Testament zien we op verschillende
plaatsen hoe Jezus het Koninkrijk verkondigt en hoe Hij zijn leerlingen aanzet hem hierin te volgen.
Zo lezen we in Matteüs dat, wanneer Jezus zijn leerlingen uitzendt, zijn eerste opdracht is: “Verkondigt
op uw tocht: Het Koninkrijk der hemelen is nabij” (Mt 10,7-8). Paulus kiest voor eenzelfde prioriteit
wanneer hij aan de christenen van Korinte schrijft dat Christus hem niet gezonden heeft om te dopen
maar “om het evangelie te verkondigen, en dat niet met wijsheid van woorden; anders zou het kruis van
Christus zijn kracht verliezen” (1 Kor 1,17). Dat de verkondiging belangrijk is blijkt ook uit het feit dat
in het Nieuwe Testament totaal 318 maal een vorm van verkondigen, prediken of getuigen voorkomt. 17
Uit het genoemde citaat uit de Korintiërsbrief blijkt ook dat het bij de verkondiging niet gaat om hoe
de verkondiger spreekt of hoe deze zich gedraagt. 18 De verkondiging is christocentrisch, het gaat om
Christus, om zijn dood en opstanding (1 Kor 15,14).
11
Floristan (1964), 26-27.
12
Coriden (1996), 9-10.
13
Zie Mt 7,21;12,50;21,31.
14
Zie als voorbeeld Mt 18,22 en 18,15-17 respectievelijk.
15
Thayer (2000), nr.1664 beschrijft dat deze betekenis bij de Grieken vanaf Thucydides (vijfde eeuw voor Christus) gebruikt
werd. In Hnd 19,39 wordt dit woord ook in deze betekenis gebruikt.
16
Floristan (1964), 28-42.
17
Uitgaande van de Statenvertaling met als zoekopdracht: (verkondig* OR predik* OR getuig*).
18 vergelijk Fil 1,15.
5

Een tweede reden voor samenkomst is het eer brengen aan God in de eredienst. De eredienst is
essentieel voor iedere religie omdat daarin de relatie tussen de gelovigen en het Heilige tot stand komt.
Jezus hield zich aan de voor hem in de Joodse gemeenschap gegeven voorschriften met betrekking tot
de eredienst. Wel stelt Hij enige ingesleten gebruiken aan de kaak. Zo refereert Hij aan Hosea: “Ik wil
liever barmhartigheid dan offers”, en stelt Hij dat de sabbat gemaakt is voor de mens en niet anders om
(Mc 2,27). 19 En zo zijn er nog andere voorbeelden waarbij Hij ‘misstanden’ uit de weg wil ruimen om tot
een zuivere vorm van eredienst te komen. De eredienst is geen op op zich zelf staande handeling, er
moet een relatie bestaan met het geleefde geloof.
In de Nieuwtestamentische teksten over het laatste avondmaal vinden we de zogenaamde instellingswoorden
die in een tweetal gevallen besluiten met een opdracht: “doet dit tot een gedachtenis aan Mij”
(Lc 22,19; 1 Kor 11,24). Deze opdracht van de Heer vormt de basis voor een vorm van eredienst die
vanaf de begintijd van de centraal staat: het samenkomen rond de tafel van de Heer om de
Eucharistie te vieren. 20
Als derde reden om samen te komen noemt Floristan de pastorale zorg. De apostelen verkondigden niet
alleen het evangelie maar waren ook herders voor de gelovigen. Vergelijk bijvoorbeeld (Joh 21,15-19)
waarin Petrus zijn herderlijke opdracht krijgt. Het is echter een dienende relatie, iets wat bijvoorbeeld
ook blijkt uit het feit dat Paulus zichzelf aan het begin van een aantal van zijn brieven als dienstknecht
(ˆ) presenteert. 21
Waar dus de aard van de gemeenschap weergeeft, staat bij deze tweede term () de
samenkomst centraal. Deze twee termen vullen elkaar aan, beide geven ze een belangrijk inzicht in het
wezenlijke van de parochie. Floristan geeft aan dat uiteindelijk, in de voleinding van de tijd, deze twee
concepten dan ook verenigd zullen worden. 22
In het verloop van de geschiedenis zal de term steeds meer gebruikt worden voor de Kerk als
geheel terwijl de term wordt waarmee individuele gemeenschappen worden aangeduid. 23
2.1.3 De parochie als
Er is echter nog een derde term die gebruikt wordt om de christengemeenschap aan te duiden. Dit
is de term . De betekenis van dit woord is drievoudig: 24 een eerste betekenis is “deelnemen
aan”, zoals bijvoorbeeld in “God is getrouw, die u geroepen heeft tot gemeenschap () met
zijn Zoon, onze Heer Jezus Christus” (1 Kor 1,9). Een tweede betekenisveld is “contact, broederschap,
intimiteit”, zoals bijvoorbeeld in: “Zij legden zich ernstig toe op de leer der apostelen, bleven trouw aan
het gemeenschappelijk leven () en ijverig in het breken van het brood en in het gebed” (Hnd
2,42). De derde betekenis is “een collecte, een bijdrage”, zoals bijvoorbeeld in de Romeinenbrief: “want
de gemeenten van Macedonië en Achaje hebben besloten een collecte () te houden voor de
armen onder de heiligen te Jeruzalem” (Rom 15,26).
Het woord drukt dus verbondenheid uit, verbondenheid met Christus, en noodzakelijkerwijs
daaruit volgend: verbondenheid met elkaar. 25 Door deze verbondenheid deelt men als het ware in
19 vergelijk Mt 12,7 en Hos 6,6.
20 De relatie tussen de gelovige gemeenschap en de Eucharistie is het onderwerp van hoofdstuk 3.
21
Zie in Rom 1,1; Gal 1,10; Fil 1,1 e.a.
22
Floristan (1964), 21.
23
Blöchlinger (1965), 25.
24
Thayer (2000), nr.3009.
25
Coriden (1996), 15, 22.
6

elkaars leven. Dit betreft zowel de plaatselijke gemeenschap, waar men trouw blijft aan het gemeenschappelijk
leven, als het geheel aan christelijke gemeenschappen. De collectes die Paulus houdt in de
door hem gestichte gemeenschappen vormen hiervoor een illustratie. Reeds in de vroege Kerk betrof
de onderlinge verbondenheid alle christenen.
2.1.4 Wezenlijke kenmerken van de parochie: de parochie-kenmerken
Als we de bovengenoemde drie termen waarmee de eerste geloofsgemeenschappen werden aangemerkt
serieus nemen, moeten we accepteren dat ze alle drie een wezenlijk aspect bijdragen aan het
fenomeen dat we in onze tijd als ‘parochie’ kennen.
1. De parochie als
De parochie is een gemeenschap die zich wat betreft haar aard zichtbaar onderscheidt van andere
maatschappelijke groepen. De gedrevenheid om Christus op een radicale wijze te willen
volgen staat hierbij centraal. Men beschouwt zichzelf als vreemdelingen in een vreemd land. Dit
krijgt ondermeer gestalte doordat men een hechte gemeenschap vormt, als het ware een familie,
die samenleeft en zich laat leiden door het evangelie.
Verder kan uit de radicale houding die de basis vormt voor de keuze om christen te zijn niet
anders geconcludeerd worden dan dat het geloof in de verrezen Heer hand in hand ging met een
sterke beleving ervan.
Op de derde plaats kenmerkt de vroege christengemeenschap zich, vanwege de radicale keuze
voor het evangelie, door een grote diversiteit.
Een drietal woorden staan hierbij dus centraal: De parochie is als een familie waar de beleving
van het geloof belangrijk is en waarin sprake is van een grote diversiteit.
2. De parochie als
De parochiegemeenschap wordt samengeroepen ten behoeve van religieuze handelingen die
een drietal gebieden beslaan: (a) de verkondiging van Christus’ leven, dood en opstanding en
daarmee het koninkrijk van God; (b) de eredienst en (c) de pastorale diensten die er binnen de
gemeenschap verleend worden.
Ook hier staan er dus een drietal woorden centraal: De parochie is de plaats waar men samenkomt
voor verkondiging, eredienst en zielzorg.
3. De parochie als
De parochie vormt niet zomaar een sociale groep. De verbondenheid die de gelovigen met elkaar
hebben is het gevolg van de verbondenheid die ieder van hen met Christus heeft.
De verbondenheid met elkaar geldt voor zowel relaties binnen de plaatselijke gemeenschap als
er buiten. Uit de brede solidariteit die bij Paulus al zichtbaar is blijkt verder dat men verbonden is
met het geheel van christelijke gemeenschappen.
Bij de parochie als staan dus een drietal vormen van verbondenheid centraal: verbondenheid
met God, verbondenheid met elkaar en verbondenheid met de gehele gemeenschap.
Deze drie kenmerken van de parochie: , en worden in het vervolg van deze
scriptie parochie-kenmerken genoemd. Samen met hun overeenkomstige negen aspecten (familie,
beleving, diversiteit, verkondiging, eredienst, zielzorg en verbondenheid met God, elkaar en de gehele
gemeenschap) vormen zij ijkpunten om te kunnen beoordelen hoe in het Wetboek van Canoniek Recht
van 1917, de documenten van het Tweede Vaticaans Concilie en het Wetboek van Canoniek Recht van
1983 de parochie overeenkomt met de geschetste Bijbelse basis.
7

2.2 Het Wetboek van Canoniek Recht van 1917
De kerkgeschiedenis laat door de eeuwen heen steeds momenten zien waarop men afdwaalt, afgewisseld
met tijden van hervorming. Een paar belangrijke hervormingsmomenten waren de heerschappij
van Karel de Grote en zijn opvolgers (ongeveer 750-900), het vierde Lateraans concilie (1215) en het
concilie van Trente (1545-1563). Hoewel sterk verschillend, stond bij deze hervormingen steeds het
geloofsleven van en de pastorale zorg voor de gelovigen centraal. Er werd steeds getracht vormen van
misbruik, verwaarlozing en corruptie een halt toe te roepen. 26
Trente schreef krachtig voor dat bisschoppen hun diocees moesten verdelen in parochies waaraan
zoveel priesters toegevoegd moesten worden als voor zielzorg noodzakelijk was. 27 Een viertal hervormingen
waren met name voor de parochie van belang: De bisschop werd werkelijk herder van zijn
diocees. Als primaire bedienaar van de zielzorg heeft hij nu de plicht om te preken. Hiertoe behoort hij
zich in de nabijheid van zijn gelovigen te bevinden en dus in zijn diocees te wonen (residentieplicht).
Verder heeft hij de verantwoordelijkheid parochies te visiteren, de clerus te onderwijzen en seminaries
op te richten. Op analoge wijze werd de pastoor daadwerkelijk herder van zijn parochie, hij is verantwoordelijk
voor de zielzorg van de aan hem toegewezen gelovigen. Ook hij heeft een residentieplicht,
behoort te preken en heeft de speciale taak zorg te dragen voor de religieuze vorming van de jeugd.
Op de derde plaats werd gesteld dat een parochie territoriale grenzen behoorde te hebben, al werden
zogenaamde personele parochies niet uitgesloten. 28 De grootte van de parochies moest zo zijn dat de
zielzorg op een goede manier kon worden uitgevoerd. Tenslotte werd de relatie tussen de seculiere en
reguliere clerus geregeld. 29
Ook na het concilie van Trente bleef de noodzaak tot hervorming zich herhaaldelijk voordoen. Zo kwam
er in de tijd van de verlichting een sterke nadruk op de ethiek te liggen. Floristan schrijft hierover dat niet
het mysterie van de verlossing door Christus benadrukt werd, maar juist het belang een deugdzaam
leven te leiden. Hij concludeert dan ook dat het geloof werd gedomineerd door een rationalistische
moraliteit. 30 Ook maatschappelijke ontwikkelingen als de enorme groei van de bevolking, de industrialisatie
en de verstedelijking plaatsten de Kerk en daarmee de lokale gemeenschappen onder grote
druk. In de twintigste eeuw werd door Paus Pius X (1903-1914) een grote pastorale hervorming doorgevoerd
die onder andere inhield dat het canoniek recht werd gecodificeerd. Deze codex werd in 1917
door zijn opvolger, Benedictus XV (1914-1922), afgekondigd en gepubliceerd. Tenslotte meldt Floristan
nog dat het parochieleven grote impulsen kreeg onder Pius XI (1922-1939) door de vorming van de
‘Katholieke Actie’ (1922) en later onder Pius XII (1939-1958) door de grote zorg die hij liet blijken voor
de parochie. 31
In het volgende zal ingegaan worden op canon 216 van het Wetboek van Canoniek Recht van 1917
waarin een beschrijving wordt gegeven van de parochie. Na een algemene beschrijving van deze canon
wordt er een reflectie gegeven op basis van een aantal commentaren. Hierbij wordt in het bijzonder gekeken
naar die zaken die noodzakelijkerwijs aanwezig moeten zijn bij het oprichten van een parochie,
de zogenaamde constitutieve elementen. Tenslotte wordt er vanuit de parochie-kenmerken gereflecteerd
op deze canon.
26
W. Croce, The History of the Parish. in Hugo Rahner (red.), The Parish, From Theology to Practice. Westminster, Maryland:
The Newman Press, 1958; Coriden (1996), 30-32; Floristan (1964), 53-67.
27
R.G.W. Huysmans, De parochie van de toekomst. in De parochie in de Nederlandse r.-k. bisdommen voorbij? To close or
to cluster? Leuven: Peeters, 1998, Scripta Canonica 2, 36.
28
Anthony Bernard Mickells, The Constitutive Elements of Parishes, A Historical Synopsis and a Commentary. Washington,
DC: Catholic University of America, 1950, 35-36.
29 Floristan (1964), 58-62; Croce (1958), 19-21.
30 Floristan (1964), 62-63.
31 Ibid., 67-69.
8

2.2.1 Wetboek van Canoniek Recht van 1917, canon 216
Met het in werking treden van het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 is er een juridische basis
voor de parochie beschikbaar gekomen. De beschrijving hiervan vinden we terug in canon 216: 32
c.216 §1 Het grondgebied van elk diocees moet opgedeeld worden in onderscheiden territoriale delen;
aan elk deel wordt een eigen kerk (peculiaris ecclesia)
en een bepaald volk (populo determinato) toegewezen, met zijn eigen rector als zijn herder,
die erover is aangesteld ten behoeve van de noodzakelijke zielzorg (animarum cura).
§2 Op gelijke wijze moet, wanneer dit op passende wijze mogelijk is,
een apostolisch vicariaat en een apostolische prelatuur verdeeld worden.
§3 De delen van een diocees genoemd in §1 zijn parochies (paroeciae);
de delen van een apostolisch vicariaat en een apostolische prelatuur
worden quasi-parochies (quasi-paroeciae) genoemd wanneer er een eigen rector is aangewezen.
§4 Zonder bijzondere apostolische gunst (indult) is het niet mogelijk een parochie op te richten
ten behoeve van verschillende taal of nationaliteit van gelovigen in eenzelfde stad of territorium;
evenmin is dat mogelijk voor familiale of personele parochies.
Wat betreft degene die reeds zijn opgericht mag niets veranderd worden
zonder de Heilige Stoel te raadplegen.
De regel is dus dat het grondgebied van een diocees verdeeld moet worden in delen, territoria, die van
elkaar te onderscheiden zijn. Het verdelen is dus de handeling die de parochie tot stand brengt. Erna
wordt slechts nog gespecificeerd wat eraan wordt toegevoegd. Omdat de bisschop voor deze verdeling
verantwoordelijke is (c.217), ligt alle initiatief bij hem. Het oprichten van een parochie gebeurt dus vanuit
het ambt, van boven af.
Daarnaast vallen er nog een tweetal zaken op. Als eerste zien we dat er duidelijk voor gekozen wordt het
diocees op basis van grondgebied te verdelen. Het is niet van belang wat voor en hoeveel gelovigen
er wonen. 33 Daarnaast valt op dat het van belang is dat de delen onderscheidbaar zijn. De grenzen
moeten dus duidelijk zijn zodat mogelijke geschillen eenduidig opgelost kunnen worden.
Vervolgens wordt er aan deze delen (stukjes grondgebied waarvan in §3 gesteld wordt dat dit parochies
zijn) een eigen kerkgebouw en een bepaald volk toegewezen. Interessant is dat het toewijzen van een
Kerk(gebouw) eerder genoemd wordt dan het toewijzen van het volk. Het volk wordt na het gebied en
het gebouw pas als derde genoemd. Van dit volk (populus) wordt verder gezegd dat het ‘bepaald’ is, het
is niet zomaar een willekeurige groep mensen, maar een bepaalde groep. Over deze groep suggereert
het gebruik van het woord ‘populus’ ook dat er sprake is van een onderlinge band. 34 Er wordt echter
pas over dit bepaalde volk gesproken nadat de verdeling van het grondgebied is gemaakt, dus nadat de
parochie tot stand is gekomen. De gelovigen, en de mogelijkheid dat ze op enigerlei wijze verbonden
32 CIC\17, c.216 §1 Territorium cuiuslibet dioecesis dividatur in distinctas partes territoriales; unicuique autem parti sua
peculiaris ecclesia cum populo determinato est assignanda, suusque peculiaris rector, tanquam proprius eiusdem pastor, est
praeficiendus pro necessaria animarum cura. §2 Pari modo vicariatus apostolicus et praefectura apostolica, ubi commode fieri
possit, dividantur. §3 Partes dioecesis de quibus in §1, sunt paroeciae; partes vicariatus apostolici ac praefecturae apostolicae,
si peculiaris rector eisdem fuerit assignatus, appellantur quasi-paroeciae. §4 Non possunt sine speciali apostolico indulto
constitui paroeciae pro diversitate sermonis seu nationis fidelium in eadem civitate vel territorio degentium,nec paroeciae
mere familiares aut personales; ad constitutas autem quod attinet, nihil innovandum, inconsulta Apostolica Sede.
33 Mickells (p.81-82) concludeert dat het minimum aantal mensen om tot oprichting over te gaan niet door de codex behandeld
wordt. Er zijn echter wel richtlijnen voor, het blijft echter onduidelijk of hierbij om een minimum van tien families of tien
gelovigen zou gaan.
34 Als betekenis van populus wordt door Muller/Renkema (1970) in eerste instantie de vertaling volk gegeven, als uitleg
volgt: a) als deel van een volksstam en b) als politiek geheel. In beide gevallen is er sprake van een zekere onderlinge band
tussen de leden van het ‘populus’.
9

zijn, spelen als zodanig geen enkele rol in het tot stand komen van een parochie. Het is de territoriale
structuur die hen met elkaar verbindt.
Aan de parochie wordt samen met het volk ook een eigen herder (pastoor) toegewezen die tevens
over dit volk is aangesteld om aan hen de noodzakelijke zielzorg te verlenen. De parochie is dus de
verbindende schakel tussen de herder en het volk.
Zoals reeds vermeld doet in §3 het woord parochie (paroecia) zijn intrede. Deze paragraaf definiëert het
deel (van het grondgebied) van het diocees waaraan een Kerk, een volk en een herder zijn toegewezen,
als parochie. Het wordt geen parochie genoemd, het ís een parochie.
Paragraaf 4 tenslotte gaat over personele parochies. Een fenomeen dat wijd verbreid was in de tijd van
het concilie van Trente. Uit deze paragraaf en haar plaats in deze canon kan geconcludeerd worden
dat de personele parochie, hoewel niet onmogelijk, slechts een uitzondering mocht zijn. 35 Hierbij valt
op dat deze personele parochie pas in §4 genoemd wordt, de territoriale vorm wordt als regel al in §1
vermeld. Daarnaast is §4 verwoord als een verbod waarop een uitzondering mogelijk is. De algemene
regel is dus dat een dergelijke parochie niet mogelijk is. Tenslotte ligt het besluit om een personele
parochie toe te staan bij de Heilige Stoel, terwijl de diocesane bisschop wel territoriale parochies kan
(en moet) oprichten.
Blöchlinger merkt een aantal interessante zaken op met betrekking tot het Wetboek van Canoniek Recht
van 1917 en in het bijzonder canon 216. Zo zegt hij op dat de term paroecia zeker niet op de gelovigen
binnen de parochie slaat. Met deze term wordt ofwel het ambt van de pastoor (zielzorg) aangeduid,
ofwel het beneficie, ofwel het grondgebied (territorium) waarbinnen de pastoor verantwoordelijk is voor
de zielzorg. Wat betreft de gelovigen wordt slechts gespecificeerd dat het om diegenen (alle gedoopten,
niet alleen degenen die praktiserend katholiek zijn) gaat die binnen de territoriale grenzen wonen. 36
Daarnaast concludeert hij op dat er in het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 niet gesproken
wordt over een parochiegemeenschap. Hij beargumenteert dat de term populus in de codex gewoonlijk
gebruikt wordt tegenover clerus en daarom niet noodzakelijkerwijs een gemeenschap aanduidt. 37 De
drie termen die wel gebruikt worden om een gemeenschap aan te duiden: coetus, collegium en communitas,
worden bovendien geen van allen in relatie met de parochie (paroecia) gebruikt. Blöchlinger
concludeert daarom dat de parochie op basis van het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 niet
als een gemeenschap gekarakteriseerd kan worden. Er is ook geen sprake van een collectieve relatie
tussen het volk en de pastoor. Aan de andere kant betekent dit niet dat het wetboek de parochie als
gemeenschap uitsluit. 38
Wel wordt in dit wetboek het bestaan van zogenaamde kerkelijke verenigingen geregeld (cc.682-725).
Het deelnemen aan dergelijke verenigingen zoals bijvoorbeeld sodaliteiten en fraterniteiten werd niet
alleen mogelijk gemaakt, maar ook aangemoedigd. Dit zijn verenigingen van gelovigen vanuit één of
meerdere parochies. Ze staan echter los van de parochie en de pastoor heeft dan ook geen zeggenschap
over hen. Ze vallen direct onder de bisschop die tevens verantwoordelijk is voor het benoemen
van een aalmoezenier. Ook is het aan de bisschop om te beoordelen of de parochie door het bestaan
van een dergelijke vereniging niet geschaad wordt. 39
Mickells formuleert zijn commentaar op het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 rond een aantal
constitutieve elementen, dat wil zeggen elementen die aanwezig behoren te zijn bij de oprichting en
35
Zie ook: Ton Meijers, Kerk(recht)elijke dominantie van de territoriale parochie. Praktische Theologie, 30 2003, 155.
36
Blöchlinger (1965), 32-33, 111, 148.
37
Blöchlinger baseert zich hierbij op de canones 250.1, 369.1 en 1209.1 (voetnoot 1 op p.113). Over het feit dat populus
ook een zekere onderlinge uit kan drukken spreekt hij niet (zie voetnoot 34 op p. 9 eerder in deze scriptie).
38
Ibid., 113-116.
39 Ibid., 117-118.
10

voortbestaan van een parochie. Hiervan noemt hij er drie noodzakelijk; dit zijn: de (1) de aanwezigheid
van een bepaalde groep gelovigen, (2) het ambt van pastoor en (3) een handeling van een bevoegde
kerkelijke instantie. De andere drie elementen zijn in de meeste gevallen wel aanwezig, maar niet
noodzakelijkerwijs. Dit zijn: (4) een territoriale afbakening, (5) een kerkgebouw 40 en (6) een adequaat
vermogen (endowment). 41
Opmerkelijk is dat de aanwezigheid van een bepaalde groep gelovigen als constitutief wordt geduid
terwijl we eerder zagen dat het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 de parochie juist definieert als
een territoriaal deel (en niet als een gemeenschap). 42 Er lijkt een discrepantie te bestaan tussen de
juridische term paroecia en de term parochie zoals deze gewoonlijk gebruikt wordt. Blöchlinger erkent
dit verschil in betekenis en geeft aan dat dit onvermijdelijk tot verwarring leidt. 43
Mickells noemt de territoriale afbakening niet noodzakelijk omdat er, bij uitzondering, ook zogenaamde
personele parochies mogelijk zijn. We moeten echter beseffen dat er ook in die gevallen sprake is
van een automatische toewijzing van gelovigen aan een parochie. Waar bij de territoriale parochie
gelovigen tot een parochie toegewezen worden op basis van hun woonplaats, worden ze aan een
personele parochie toegewezen op basis van hun lidmaatschap van een bepaalde groep (op basis van
taal, rite of anderszins). Er is dus zeker wel sprake van een vorm van afbakening.
Omdat dit onderzoek zich beperkt tot de niet materiële kant van de parochiegemeenschap zijn constitutieve
elementen (5) en (6) minder relevant. Er resulteren dan een viertal kenmerken dit als constitutief
aangemerkt kunnen worden: (a) een handeling van de diocesane bisschop, (b) de aanwezigheid van
het ambt van pastoor, (c) de aanwezigheid van een aantal gelovigen en (d) een zekere afbakening die
ofwel territoriaal is ofwel personeel.
Omdat deze constitutieve elementen een minimum aangeven waaraan een parochie zou moeten voldoen,
is het aannemelijk om een verband te verwachten tussen deze elementen en de parochiekenmerken
die eerder in dit hoofdstuk zijn afgeleid. Hier zullen we later op terugkomen.
2.2.2 Het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 en de parochie-kenmerken
Na de beschrijving van canon 216 en het commentaar daarop, wordt nu gekeken in hoeverre een
overeenkomstige parochie voldoet aan de geformuleerde criteria, de parochie-kenmerken.
De parochie als . De bisschop neemt het initiatief om een parochie op te richten waarbij automatisch
een groep gelovigen aan deze parochie wordt toegewezen. Na deze oprichting hebben deze
gelovigen, wel een aantal zaken met elkaar gemeen: ze behoren tot dezelfde parochie, ze hebben eenzelfde
pastoor, ze wonen in de meeste gevallen in hetzelfde, afgebakende gebied dat onderscheidbaar
is. Het idee dat ze hiermee een gemeenschap, of zelfs als een familie, zouden zijn is zeer twijfelachtig.
Het gebruik van het woord populus lijkt een dergelijke hechte band niet te rechtvaardigen, zeker niet
wanneer we het argument van Blöchlinger in ogenschouw nemen dat dit woord normaal gesproken
wordt gebruikt om de tegenstelling met de clerus uit te drukken. 44 De conclusie is daarom dat er op
40
Tot het einde van de negentiende eeuw was de aanwezigheid van een kerkgebouw een noodzakelijke voorwaarde voor
de oprichting van een parochie (Mickells (1950), 49-50).
41
Mickells (1950), 5-12.
42
Eerder merkten we op dat er pas sprake is van een bepaalde groep nadat de parochie is opgericht. In dit opzicht lijkt het
beter om van een aantal gelovigen te spreken dan van een bepaalde groep gelovigen.
43
Blöchlinger (1965), 111.
44 Ibid., 113.
11

asis van het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 geen reden is om aan te nemen dat de parochie
als een familie was.
Kan op basis van het recht geconcludeerd worden dat het geloof op een radicale manier beleefd werd?
Canon 216 doet hier geen uitspraak over. Toch moeten we concluderen dat dit niet waarschijnlijk is. De
reden hiervoor is dat de parochie volledig vanuit het ambt wordt georganiseerd. De bisschop richt een
parochie op en de pastoor is vervolgens verantwoordelijk voor alle zielzorg. De zeer beperkte plaats
die aan het volk wordt toegekend lijkt geen basis te zijn om tot een radicale beleving van het evangelie
te komen. Deze conclusie wordt nog versterkt door het feit dat in deze tijd de nadruk vooral lag op de
zichtbare Kerk. Men was door de drie banden van het primaatschap van de paus, dezelfde geloofsbelijdenis,
en het ontvangen van dezelfde sacramenten aan de Kerk verbonden. Wat men beleefde was
als criterium niet controleerbaar en daarmee van minder belang. 45
Omdat in principe alle gelovigen die in een parochie wonen aan deze parochie worden toegewezen, is
er wel sprake van diversiteit. Vanuit het kerkelijk recht is geen onderscheid tussen arm of rijk of tussen
standen, iedereen behoort tot de parochie. De bisschop kan echter deze diversiteit beïnvloeden door
de parochiegrenzen op een bepaalde manier vast te stellen.
Samenvattend voldoet de parochie volgens het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 slechts aan
één van de aspecten die de parochie als kenmerkten: de diversiteit. Er is geen basis om aan
te nemen dat de parochie als een familie was of radicaal in het volgen van het evangelie.
De parochie als Eén van de constitutieve elementen is de aanwezigheid van het ambt
van pastoor. Een parochie werd aan een pastoor toegewezen en was tevens zijn bron van inkomsten
(beneficie). 46 Hij is verantwoordelijk voor de noodzakelijke zielzorg.
Deze zielzorg omvat zaken als het vieren van de Eucharistie en het bedienen van de andere sacramenten.
Mickells noemt hierbij handelingen gerelateerd aan mogelijke rechten die het pastoorambt in
een bepaalde parochie kan omvatten: de aanwezigheid van een doopvont in de kerk, de toestemming
om te assisteren bij huwelijken, de verplichting missen voor het volk te vieren, het recht om uitvaarten
te leiden en het recht om de paascommunie te geven. 47 Er is dus zeker sprake van eredienst en pastorale
zorg. Daarnaast is de pastoor sinds het concilie van Trente ook expliciet verantwoordelijk voor de
verkondiging (plicht om te preken). Verder zijn er tal van vormen van (individuele) vroomheid.
Wat betreft de noodzakelijke handelingen (verkondiging, eredienst, zielzorg) die er in de parochie verricht
worden kan dus inderdaad geconcludeerd worden dat deze aanwezig zijn. Er kunnen echter wel
vraagtekens gezet worden bij de vraag hoe deze vorm krijgen. Alle handelingen staan in de context
van het pastoorsambt, deze heeft de plicht ze uit te voeren. Van de lekengelovigen daarentegen wordt
nauwelijks enige activiteit verwacht. Ze hebben de plicht van een minimum aan heilsmiddelen gebruik
te maken (zoals de zondagsplicht), maar ze zijn strikt genomen niet eens verplicht hiervoor naar hun
eigen pastoor te gaan. 48
Samenvattend voldoet de parochie wel aan de drie aspecten die in het kader van de parochie als
genoemd werden: verkondiging, eredienst en zielzorg. Het handelen zelf ligt echter volledig
bij het ambt, een eventuele rol van lekengelovigen wordt niet geformuleerd.
45 Deze drie criteria staan bekend als de tria vincula en gaan terug op Bellarminus (1543-1621). Het belang hiervan is een
van de karakteristieke eigenschappen van het societas perfecta kerkbeeld dat in deze tijd overheersend was. Zie ook: Avery
Cardinal Dulles, Models of the Church. New York City, NY: Double Day, 2002, 8-9.
46 John P. Beal, James A. Coriden en Thomas J. Green (red.), New Commentary on the Code of Canon Law. New
York/Mahwah: Paulist Press, 2000, 674.
47 Mickells (1950), 84-86.
48 Meijers (2003), 152; Blöchlinger (1965), 114.
12

De parochie als Blöchlinger stelt dat de gelovigen geen collectieve relatie met de pastoor
hebben. Deze relatie is individueel en tevens nogal eenzijdig omdat alle activiteit bij de pastoor ligt. 49
Via de pastoor zijn de gelovigen verbonden met de bisschop, die de parochie heeft opgericht. Omdat de
zielzorg altijd onder het gezag van de bisschop wordt uitgevoerd zal de parochie nooit volledig onafhankelijk
zijn, en is er dus altijd een verbondenheid met het diocees. 50 Via deze relatie zijn verschillende
parochies in een diocees met elkaar verbonden. Via de bisschop zijn de gelovigen vervolgens met de
paus en daarmee met de wereldkerk verbonden.
Hebben de parochianen een verbondenheid met God? Canon 216 is hiervoor niet de juiste zoekplaats,
daar wordt slechts over een volk (populus) gesproken. We moeten hiervoor beseffen dat van de gelovigen
werd verwacht dat ze door de drie banden van geloofsbelijdenis, het ontvangen van de zelfde
sacramenten en het erkennen van primaatschap van de paus, de tria vincula, aan de Kerk verbonden
waren. Door het onderschrijven van dezelfde geloofsbelijdenis blijkt ook dat de mensen inderdaad gelovig
waren en dus een verbondenheid met God hadden. De aanname daarbij is dat deze zichtbare
banden een expressie zijn van een intern beleefd geloof. Of deze aanname juist is, blijft echter onzeker.
Is er een verbondenheid met elkaar? Gezien eerdere discussie over het wel of niet aanwezig zijn van
een gemeenschap, lijkt het duidelijk dat deze vraag ontkennend beantwoord moet worden. Mens is
slechts verbonden doordat men aan dezelfde parochie is toegewezen. Voor het kerkelijk recht is de
gemeenschap geen voorwaarde.
Samenvattend zijn er twee van de drie vormen van verbondenheid aanwezig: verbondenheid met God
en verbondenheid met de universele Kerk. Van de verbondenheid met God moet echter opgemerkt worden
dat het criterium hiervoor de zichtbare instemming met de geloofsbelijdenis is en dat een beleving
ervan niet als noodzakelijk werd gezien. Wat betreft de verbondenheid met de universele Kerk geldt dat
deze volledig via het ambt verloopt, lekengelovigen spelen hier geen rol in. Tenslotte moeten we concluderen
dat het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 geen basis geeft om van een verbondenheid
met elkaar te spreken.
2.3 Het Tweede Vaticaans Concilie
Tijdens het Tweede Vaticaans Concilie is de parochie zelf en haar plaats binnen de gehele Kerk opnieuw
overdacht. Hiermee is er een zekere verschuiving opgetreden hoe er over de parochie gedacht
wordt en welke rol deze speelt in het christelijk leven van de gelovigen. In deze paragraaf zal getracht
worden deze ontwikkelingen in kaart te brengen.
In de documenten van het Tweede Vaticaans Concilie wordt geen alomvattende definitie van de parochie
gegeven 51 en komt het woord ‘parochie’ (paroecia) slechts 33 maal voor. In de dogmatische
constitutie over de Kerk, Lumen gentium, wordt de parochie zelfs niet genoemd. 52 De duidelijkste beschrijving
is te vinden in de constitutie over de liturgie, Sacrosanctum Concilium. 53 Hiermee wordt direct
duidelijk dat de liturgie binnen de parochie een belangrijke rol speelt. De meeste referenties naar de
49
Blöchlinger (1965), 114.
50
Croce (1958), 9.
51
J. Lescrauwaet, De parochie in de ecclessiologie van het Tweede Vaticaans Concilie. in A. Houssiau et al. (red.), De
parochie; Heden, verleden en toekomst. Brugge: Tabor, 1988, 42.
52
Dogmatische constitutie Lumen gentium over de Kerk. in Constituties & Decreten van het Tweede Vaticaans Oecumenisch
Concilie. Amersfoort: Katholiek Archief, 1967.
53
Constutitie Sacrosanctum Concilium over de heilige liturgie. in Constituties & Decreten van het Tweede Vaticaans Oecu-
menisch Concilie. Amersfoort: Katholiek Archief, 1967.
13

parochie staan echter in Christus Dominus, 54 het decreet over het herderlijk ambt van de bisschoppen
in de Kerk, gevolgd door Apostolicam actuositatem, 55 het decreet over het lekenapostolaat.
Op grond van hun relevantie voor de parochie zullen deze vier documenten nu stuk voor stuk behandeld
worden. Waar passend, wordt verwezen naar andere documenten.
2.3.1 Sacrosanctum Concilium
Sacrosanctum Concilium over is het eerste concilie-document dat gereed kwam en heeft hierdoor een
bijzondere status verworven. Hoofdstuk IV (nrs. 41 en 42) richt zich specifiek op de parochie. Duidelijk
komt hierin de verbondenheid tussen gelovigen en bisschop naar voren. Hij “moet beschouwd worden
als de hogepriester van zijn kudde. Van hem is het leven in Christus van zijn gelovigen als het ware
afkomstig en afhankelijk” (SC 41). Dit is dan ook de reden dat in het ideale geval de gelovigen voltallig
en actief deelnemen aan de liturgische vieringen in de kathedrale kerk waarin hij voorgaat. Ze delen
allen de overtuiging dat de Kerk het meest zichtbaar wordt “in het éne gebed, aan het ene altaar met
aan het hoofd de bisschop, omringd door zijn priesterschaar en zijn altaardienaren.”
In nummer 42 lezen we vervolgens dat deze ideale situatie niet praktisch haalbaar is. Dit is de reden
voor het vormen van groeperingen van gelovigen, waaronder parochies een belangrijke plaats innemen.
Ze staan plaatselijk onder een pastoor als plaatsvervanger van de bisschop en “ze stellen in zekere zin
de zichtbare, over heel de wereld gevestigde Kerk actueel tegenwoordig” (SC 42). De over de hele
wereld aanwezige, dus universele Kerk wordt dus in zekere zin in de parochie tegenwoordig gesteld.
Lescrauwaet merkt op dat er hiermee een tweetal “vitale kanalen” worden genoemd voor het “bestaan
en groeien van een parochie”: 56 enerzijds de verbondenheid met de bisschop en anderzijds het belang
om actief deel te nemen aan de eredienst. Hiermee wordt duidelijk dat er een actieve rol bij de
lekengelovigen komt te liggen.
Bijzonder is ook dat er aan het einde van nummer 42 expliciet over de parochiegemeenschap wordt
gesproken: “Ook moet ernaar worden gestreefd, dat de zin voor de parochiegemeenschap tot bloei
komt, heel bijzonder bij de gemeenschappelijk viering van de zondagsmis.” De parochie is dus niet zo
maar een verzameling gelovigen, ze vormt een gemeenschap waarin de viering van de Eucharistie op
zondag centraal staat. Dat deze gemeenschap ook beleefd moet worden blijkt uit de richtlijn om naar
gemeenschapszin te streven.
2.3.2 Lumen gentium
De dogmatische constitutie Lumen gentium richt zich specifiek op de universele Kerk en ziet daarbij
geen reden de parochie expliciet te noemen. Toch wordt er in nummer 26, over de heiligingstaak van de
bisschop, aan de parochie gerefereerd. Na het benadrukken van het belang van de eucharistieviering
waarin hij voorgaat en “de Kerk onophoudelijk leeft en groeit,” lezen we verder over de Kerk:
Deze Kerk van Christus is waarlijk aanwezig in alle wettige plaatselijke vergaderingen van gelovigen,
die, met hun herders verbonden, in het Nieuwe Testament zelf de naam van kerken dragen. Ter
54
Decreet Christus Dominus over het herderlijk ambt van de bisschoppen in de Kerk. in Constituties & Decreten van het
Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie. Amersfoort: Katholiek Archief, 1967.
55
Decreet Apostolicam actuositatem over het lekenapostolaat. in Constituties & Decreten van het Tweede Vaticaans Oecu-
menisch Concilie. Amersfoort: Katholiek Archief, 1967.
56 Lescrauwaet (1988), 43.
14

plaatse zijn zij immers het nieuwe volk, door God geroepen, in de Heilige Geest en met overvloed
van kracht.
In hun midden worden door de prediking van het evangelie van Christus de gelovigen verzameld en
wordt het mysterie van het avondmaal des Heren gevierd, ‘opdat door het voedsel van het lichaam
en bloed des Heren de gehele broederschap versterkt zou worden.’
In deze altaargemeenschappen, hoe gering en hulpbehoevend ze dikwijls ook zijn, of in de verspreiding
levend, is Christus aanwezig, door wiens kracht de ene, heilige, katholieke en apostolische
Kerk tot stand komt.
Want de ‘deelneming aan het lichaam en het bloed van Christus bewerkt niets anders dan dat wij
overgaan in hetgeen wij nuttigen’. 57
Hoewel de term ‘parochies’ niet expliciet gebruikt wordt, mag toch aangenomen worden dat deze bedoeld
worden met de aanduiding ‘plaatselijke vergaderingen van gelovigen’ en het daarnaar verwijzende
‘altaargemeenschappen’. Zo wordt voor ‘gemeenschappen’ het woord ‘communitatibus’ gebruikt,
een woord afgeleid van ‘communitas’ waarvan we later zullen zien dat dit in het Wetboek van Canoniek
Recht van 1983 de aanduiding wordt voor de parochiegemeenschap. Daarnaast wordt in nummer 28,
dat handelt over de priesters en hun “verhouding tot Christus, de bisschoppen, de priesterschaar en
het christenvolk,” ook de term ‘communitas’ gebruikt, nu voor ‘lokale gemeenschappen’ (communitati
locali), die de priesters zo behoren te leiden en dienen, “dat deze met waardigheid de naam kan dragen
waarmee het ene en gehele volk van God gekenmerkt wordt, te weten: Kerk van God” (LG 28).
Ook bevestigen zowel het New Commmentary on the Code of Canon Law als Karl Rahner in zijn
artikel Das neue Bild der Kirche op basis van de onstaansgeschiedenis van deze passage, dat hier
inderdaad sprake is van een verwijzing naar “infra-diocesane structuren, in het bijzonder parochies en
andere groepen”. 58 Rahner gaat specifiek in op de reden dat deze passage is ingevoegd. “Men wilde
de concrete Kerk van het allerdaagse leven daar zien, waar men de dood van de Heer viert, zijn Brood
en Woord breekt, bidt, liefheeft en het kruis van het bestaan draagt”. 59
Wanneer we er vanuit gaan dat in nummer 26 onder andere van de parochie gesproken wordt, kunnen
er een aantal interessante conclusies getrokken worden. Als eerste is daarmee in de parochie de Kerk
van Christus waarlijk aanwezig, en niet slechts in in zekere zin. 60 Ten tweede concluderen we dat in de
parochie de gelovigen verzameld worden, er prediking plaatsvindt en het mysterie van het avondmaal
van de Heer wordt gevierd. Vervolgens wordt er ook van een broederschap gesproken, en mag er
dus geconcludeerd worden dat de parochianen een band met elkaar hebben. Tenslotte zien we dat het
belang van de Eucharistie wordt benadrukt, de broederschap wordt ermee gevoed en de gemeenschap
gaat ermee over in hetgeen wij ontvangen: het lichaam van Christus.
In de inleiding van Lumen gentium lezen we hoe die broederschap, die verbondenheid met elkaar tot
stand komt: “In Christus is de Kerk als het ware het sacrament, dat wil zeggen het teken en instrument,
van een innige vereniging met God en van de eenheid van het menselijk geslacht” (LG 1). Als de Kerk
in de parochie aanwezig is, is zij daar dus als het ware ook het sacrament van die innige vereniging
met God. De parochie is dus een plaats waar de verbondenheid van God met de mensen gestalte kan
krijgen. Zij is echter ook het sacrament van de eenheid van het menselijk geslacht. Daarnaast komt
57 In quavis altaris communitate, sub Episcopi sacro ministerio, exhibetur symbolum illius caritatis et ünitatis Corporis mystici,
sine qua non potest esse salus". In his communitatibus, licet saepe exiguis et pauperibus, vel in dispersione degentibus, praesens
est Christus, cuius virtute consociatur una, sancta, catholica et apostolica Ecclesia. Etenim "non aliud agit participatio
corporis et sanguinis Christi, quam ut in id quod sumimus transeamus"(LG 26).
58 Beal (2000), 677, voetnoot 22.
59 Karl Rahner, Das neue Bild der Kirche. in Schriften zur Theologie. deel VIII, Zürich: Benziger Verlag, 1967, 335.
60 Vergelijk SC 41.
15

in de parochie door het vieren van de Eucharistie de verbondenheid met elkaar, de broederschap, tot
stand. De beweging die hier zichtbaar wordt is dat alle gelovigen door hun verbondenheid met Christus
ook met elkaar verbonden zullen zijn. 61
2.3.3 Christus Dominus
Het decreet over het herdersambt van de bisschoppen in de Kerk, Christus Dominus, heeft van alle
documenten van het Tweede Vaticaans Concilie, de meeste referenties naar de parochie. Hiermee
wordt direct al duidelijk dat het herdersambt van de bisschop vóór de parochie uitgaat, de parochie
wordt geplaatst vanuit het ambt van de pastoor.
In hoofdstuk 2 over de bisschoppen en hun verhouding tot de lokale Kerken of bisdommen, wordt in
nummer 30 aangegeven welke plichten de pastoor, als medewerker van de bisschop, ten aanzien van
de parochie heeft. Als eerste wordt hierbij gesproken over zijn verantwoordelijkheid voor de verbondenheid
met het bisdom en de universele Kerk: “In de uitoefening van deze zielzorg moeten de pastoors
samen met hun medewerkers het ambt van leren, heiligen en besturen zo vervullen, dat hun gelovigen
en de parochiegemeenschappen zich werkelijk leden weten van het bisdom en van heel de universele
Kerk.” (CD 30).
De verantwoordelijkheid van de pastoor spreidt zich dus uit over een drietal velden: het leren, het
heiligen en het besturen. Onder het leraarsambt valt op de eerste plaats de verkondiging van het woord
van God aan alle christengelovigen “opdat dezen geworteld zullen zijn in geloof, hoop en liefde en in
Christus zullen groeien en opdat de christelijke gemeenschap dat getuigenis van liefde zal afleggen
dat de Heer heeft bevolen” (CD 30). In de verkondiging zijn dus een drietal zaken van belang: (a)
gelovigen behoren geworteld te zijn in geloof, hoop en liefde, (b) ze behoren in Christus te groeien en
(c) daarmee als christelijke gemeenschap te getuigen van de liefde. Tevens valt onder het leraarsambt
de catechetische taak: onderricht geven met betrekking tot het heilsgeheim. Interessant is hierbij dat
de hulp van religieuzen en lekengelovigen niet alleen wordt toegestaan, of positief wordt gewaardeerd,
maar zelfs wordt voorgeschreven.
Als eerste onderdeel van de heiligingstaak van de pastoor wordt genoemd dat deze ervoor moet zorgen
dat “de viering van het eucharistisch offer middelpunt en hoogtepunt gaat vormen van heel het leven van
de christelijke gemeenschap” (CD 30). Evenals in Sacrosanctum concilium wordt hier het belang van
de eucharistieviering benadrukt. Daarnaast behoren de pastoors het ontvangen van de sacramenten
en de bewuste en actieve deelname aan de liturgie te bevorderen.
Bij de herderlijke taak tenslotte wordt benadrukt dat de pastoor zijn “eigen kudde” kent en daar in
dienstbaarheid leiding aan geeft. Hij behoort bij hen en in het bijzonder bij de opgroeiende jeugd en
jongeren, de “groei van het christelijk leven zien te bevorderen” (CD 30). Dit christelijk leven is het leven
waar alle christenen op basis van hun doopsel toe geroepen zijn. Iedere christen wordt aangespoord
deel te nemen aan de heilszending van de Kerk, om zo het zout der aarde te zijn (LG 33). Het christelijk
leven vraagt een levenshouding waardoor het mogelijk wordt “om de kracht van het evangelie in het
dagelijks leven, het gezin en de maatschappij te doen uitstralen” (LG 35). In de pastorale constitutie
Gaudium et spes lezen we dan ook dat er een overeenkomst dient te bestaan tussen het beleden
geloof en het dagelijks leven (GS 43). 62
61 Coriden (1996), 15, 22.
62 Pastorale constitutie Gaudium et spes over de Kerk in de wereld van deze tijd. in Constituties & Decreten van het Tweede
Vaticaans Oecumenisch Concilie. Amersfoort: Katholiek Archief, 1967.
16

Nummer 30 geeft verder nog aan dat de zielzorg doordrongen behoort te zijn van een missionaire
geest, de pastoor heeft een verantwoordelijkheid ten aanzien van alle mensen die er binnen de parochiegrenzen
wonen. De medewerking van lekengelovigen aan dit werk wordt hierbij expliciet genoemd.
Vervolgens wordt in de nummers 31 en 32 gesproken over het recht van de diocesane bisschop een
pastoor te benoemen of te verplaatsen (CD 31) en een parochie op te heffen (CD 32). De leidraad bij
dergelijke besluiten behoort steeds het heil van de zielen te zijn. Dit heil wordt zelfs als heel de zin van
het parochieel herdersambt geduid. De bisschop behoort dan ook een afgewogen oordeel te maken bij
het benoemen of verplaatsen van een pastoor.
Tenslotte wordt in nummer 23 de mogelijkheid genoemd voor de diocesane bisschop om een personele
parochie op te richten. 63 Als mogelijke reden voor het oprichten van een dergelijke parochie wordt
de aanwezigheid van gelovigen van een andere ritus of een andere taal genoemd. Ook hier is de
uiteindelijke reden het goed functioneren van de heilsbediening in het bisdom.
2.3.4 Apostolicam actuositatem
Het decreet over het lekenapostolaat, Apostolicam actuositatem, beschrijft de plaats die lekengelovigen
hebben binnen de zending van de Kerk:
De Kerk is gesticht, om alle mensen deel te doen hebben aan verlossing en heil en door hen de
gehele wereld metterdaad tot Christus te richten, door de uitbreiding van het rijk van Christus over
geheel de aarde tot glorie van God, de Vader. Iedere activiteit van het mystieke lichaam die zich dit
ten doel stelt, noemt men apostolaat en de Kerk verricht dit apostolaat door al haar leden, zij het bij
elk op andere wijze; de christelijke roeping is namelijk krachtens haar aard tegelijk een roeping tot
het apostolaat. 64
Iedere activiteit die gericht is op het tot stand brengen van de zending van de Kerk wordt dus apostolaat
genoemd, wanneer dit door lekengelovigen gebeurt is er sprake van het zogenaamde lekenapostolaat.
Dit lekenapostolaat wordt bijzonder positief gewaardeerd. Hun activiteit, binnen de gemeenschappen
van de Kerk, wordt zelfs noodzakelijk genoemd omdat “zonder hun inzet het apostolaat van de bisschoppen
en priesters zelf meestal zijn volledig resultaat niet kan bereiken” (AA 10).
Hier wordt ook duidelijk dat het apostolaat zich afspeelt binnen de gemeenschappen. Dit is een belangrijk
thema dat vaker terugkomt. Zo worden in nummer 18 parochies samen met gezinnen en bisdommen
genoemd als een uitdrukking van het gemeenschapskarakter van het apostolaat. Dit gemeenschapskarakter
komt ook tot uiting in het gemeenschappelijk apostolaat:
De parochie levert een duidelijk voorbeeld van gemeenschappelijk apostolaat, doordat ze al wat
ze daar aan menselijke verscheidenheid vindt tot eenheid samenbrengt en in de universele Kerk
invoegt. Mogen de leken eraan wennen in hun parochie nauw met hun priesters samen te werken;
63 In nr. 23 wordt specifiek de mogelijkheid opengelaten dat de Apostolische Stoel interveniëren in een dergelijke stap. Dit is
een logische toevoeging omdat het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 (canon 216 §4) voorschrijft dat voor het oprichten
van een personele parochie een ‘gunst’ nodig is. Interessant is wel dat, wanneer deze niet verkregen wordt, nr. 23 voorschrijft
dat er een eigen hiërarchie voor iedere ritus zal moeten komen.
64 “Ad hoc nata est Ecclesia ut regnum Christi ubique terrarum dilatando ad gloriam Dei Patris, omnes homines salutaris
redemptionis participes efficiat, et per eos mundus universus re vera ad Christum ordinetur. Omnis navitas Corporis Mystici
hunc in finem directa apostolatus dicitur quem Ecclesia per omnia sua membra, variis quidem modis, exercet; vocatio enim
christiana, natura sua, vocatio quoque est ad apostolatum” (AA 2).
17

hun eigen problemen en die van de wereld en alle problemen die het heil van de mensen raken aan
de kerkgemeenschap voor te leggen, om ze in gemeenschappelijk beraad te onderzoeken en op te
lossen. 65
Buiten de gemeenschappelijkheid wordt hier ook de aanwezigheid van diversiteit genoemd. Deze is
echter wel object van verandering. In de parochie wordt ze namelijk tot eenheid gebracht. Concreet
gebeurt dit in gemeenschappelijk beraad waarbij lekengelovigen en priesters met elkaar samenwerken.
Hierbij gaat het niet alleen om mogelijke problemen die voortkomen uit de diversiteit die binnen de
parochie bestaat, het is breder. Dit beraad zou alle alle problemen moeten aanraken die het heil van
de mensen aangaan. De gesprekspartners hebben hierbij wel een verantwoordelijkheid, het beraad
behoort tot eenheid te leiden.
Twee andere aspecten die in dit citaat naar voren komen zijn de verbondenheid met de universele Kerk
en het appèl dat gedaan wordt om samen te werken. Dit is een thema dat ook in de nrs. 24 en 25 sterk
naar voren komt. Het is voor beide groepen van groot belang de noodzaak van het lekenapostolaat
te erkennen. In nummer 24 wordt zelfs aangegeven dat de hiërarchie aan lekengelovigen soms ook
taken kan toevertrouwen “die nauw met het herderlijk ambt zijn verbonden,” waarbij ze wel “geheel en
al onder de hogere kerkelijke leiding” blijven staan.
Het belang om als lekengelovigen onderling samen te werken is een centraal thema in nummer 18:
“alleen een nauwe samenbundeling van krachten is in staat alle doeleinden van het hedendaags apostolaat
te bereiken en te waarborgen”. De samenwerking maakt het bereiken van de gestelde doelen
mogelijk en geeft daarnaast verder vorm aan het gemeenschapskarakter van het apostolaat.
Tenslotte wordt met betrekking tot de samenwerking op alle niveaus in nummer 23 de noodzaak van
wederzijds respect benadrukt, opdat het getuigenis van de liefde tot uitdrukking komt: “Wederkerige
achting tussen alle vormen van apostolaat in de Kerk en een juiste coördinatie - met behoud van de
eigen aard van elk - is immers nodig om de geest van eenheid te bevorderen, opdat in alle apostolaat
van de Kerk de broederlijke liefde blijkt en schadelijke rivaliteit wordt vermeden.”
2.3.5 Reflectie op het Tweede Vaticaans Concilie op basis van de parochie-kenmerken
De parochie als Bij de parochie als golden familie, geloofsbeleving en diversiteit
als ijkpunten. Op basis van voorgaande zijn er voor een dergelijke hechte band wel enige aanwijzingen.
Zo wordt de parochie expliciet een gemeenschap genoemd (CD 42; AA 2, 18) of zelfs als broederschap
gekenmerkt (LG 26). Deze band wordt echter niet concreet in het samenleven en het volledig op elkaar
zijn aangewezen. De conclusie moet daarom zijn dat ondanks dat de familie als een kerkelijke gemeenschap
wordt gezien (AA 18), een kerkelijke gemeenschap zoals een parochie niet noodzakelijkerwijs
als een familie is.
De beleving van het geloof komt op verschillende punten naar voren. Zo wordt benadrukt dat de gelovigen
het geloof zo leven dat zij het zout van de aarde zijn (LG 33) en hebben we gezien dat er een
sterke relatie is tussen het beleden geloof en het dagelijkse leven (LG 35). Ook behoort de viering
van het eucharistisch offer middelpunt en hoogtepunt te vormen van heel het leven in de christelijke
gemeenschap (CD 30).
65 “Paroecia exemplum perspicuum apostolatus communitarii praebet, omnes quotquot ibi invenit diversitates humanas in
unum congregans et Ecclesiae universalitati inserens. Assuescant laici intime cum sacerdotibus suis uniti in paroecia operari;
problemata propria ac mundi et quaestiones ad salutem hominum spectantes, collatis consiliis examinanda et solvenda, ad
communitatem Ecclesiae afferre” (AA 10).
18

Wat de diversiteit betreft wordt erkent dat daarvan in de parochie zeker sprake is, vooral met betrekking
tot verschillende inzichten. Deze diversiteit behoort in de parochie echter wel tot eenheid gebracht te
worden (AA 10).
Als conclusie volgt dan dat in het Tweede Vaticaans Concilie het kenmerk van de familie slechts matig
tot uiting komt. Hoewel de aspecten van diversiteit en de geloofsbeleving wel aanwezig zijn, komt dit
niet tot uiting in een radicaal anders zijn van andere maatschappelijke groepen.
De parochie als Bij de parochie als stond het handelen van de gemeenschap
voorop: de verkondiging, de eredienst, en de zielzorg. Deze drie aspecten komen allen duidelijk naar
voren in de verschillende documenten, duidelijk is echter dat ze vooral vanuit het ambt worden gedefinieerd
(CD 30; LG 26). De pastoor neemt het initiatief en draagt de verantwoordelijkheid. Wel wordt er op
verschillende plaatsen benadrukt dat de pastoor de hulp van lekengelovigen kan of zelfs moet inroepen
(AA 25, 26; CD 30). Dit zogenaamde lekenapostolaat wordt echter steeds op verzoek van en onder het
gezag van de pastoor uitgevoerd. Zo wordt wat betreft de verkondiging expliciet van de lekengelovigen
gevraagd in hun leven een getuigenis af te leggen (LG 10, 12, 35; AA 18). 66
De eredienst en vooral het eucharistisch offer staat centraal in het christelijk leven. Het is daarom
belangrijk dat dit ook zo beleefd wordt. Van de gelovigen wordt daartoe verwacht dat zij niet alleen
aanwezig zijn, maar ook actief deelnemen aan de liturgische bijeenkomsten (SC 42; CD 30).
Ook de zielzorg krijgt de nodige aandacht. De groei in christelijk leven wordt als een van de doelen van
de parochie gezien (CD 30) en daarnaast wordt het heil voor de zielen heel de zin van het parochieel
herdersambt genoemd (AA 31).
De drie kenmerken van verkondiging, eredienst en zielzorg komen dus duidelijk naar voren. Hoewel
deze nog nog steeds vanuit het ambt worden gedefiniëerd is nu een duidelijke actieve rol voor lekengelovigen
ontstaan.
De parochie als Bij deze factor stond de verbondenheid met Christus, elkaar en de universele
Kerk centraal. De nadruk op de relatie met Christus volgt uit de nadruk die het eucharistisch
offer verschillende malen krijgt (CD 30; SC 42). Ook wordt duidelijk dat de relatie met Christus leidt tot
een relatie met elkaar (LG 1). Kenmerkend daarbij is het citaat: “Want de deelneming aan het lichaam
en het bloed van Christus bewerkt niets anders dan dat wij overgaan in hetgeen wij nuttigen” (LG 26).
Ook het feit dat de parochie als een gemeenschap wordt gezien (SC 42) waarin ook het apostolaat zijn
plaats krijgt (AA 10) duidt erop dat de verbondenheid met elkaar van belang is.
Het belang verbonden te zijn met de universele Kerk blijkt bijvoorbeeld uit de nadruk die SC 41 erop
legt dat de liturgie steeds rond de bisschop gevierd behoort worden. Daarnaast blijkt dit ook uit de
verantwoordelijkheid van de pastoor zich ervoor in te zetten dat de gelovigen zich deel voelen van het
bisdom en de universele Kerk (CD 30). Tenslotte blijkt de verbondenheid heel duidelijk uit het feit dat
de parochie als plaats gezien waar de Kerk van Christus aanwezig is (SC 42; LG 1, 26).
Er kan dus geconcludeerd worden dat het Tweede Vaticaans Concilie zowel de verbondenheid met
Christus, als de verbondenheid met elkaar, als de verbondenheid met de universele Kerk binnen de
parochie een plaats heeft gegeven.
66 Zie hiervoor ook Ad gentes divinitus 15. (Decreet Ad gentes divinitus over de missie-activiteit van de Kerk. in Constituties
& Decreten van het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie. Amersfoort: Katholiek Archief, 1967.)
19

2.4 Het Wetboek van Canoniek Recht van 1983
In januari 1959 kondigde paus Johannes XXIII aan een oecumenisch concilie samen te roepen. Tezamen
daarmee werd ook het plan openbaar gemaakt om het Wetboek van Canoniek Recht te herzien.
Paus Johannes Paulus II kondigde deze herziening af op 25 januari 1983. Over dit Wetboek van Canoniek
Recht van 1983 wordt in het Ten geleide van de Nederlandse vertaling gezegd dat het “de grote
krachtinspanning [is] om de kerkvisie van Vaticanum II in canoniek-rechtelijke taal om te zetten”. 67
Door het bestuderen van de canones die betrekking hebben op de parochie hopen we in deze paragraaf
een beeld te verkrijgen van de doorwerking van het Tweede Vaticaans Concilie op de parochie.
2.4.1 Wetboek van Canoniek Recht van 1983
In tegenstelling tot de codex van 1917 wijdt het Wetboek van Canoniek Recht van 1983 een heel
hoofdstuk aan de parochie en aanverwante zaken. 68 Dit hoofdstuk begint met canon 515 waarin een
typering van de parochie wordt gegeven: 69
c.515 §1 Een parochie is een bepaalde gemeenschap van christengelovigen,
in een particuliere Kerk duurzaam opgericht,
waarover de herderlijke zorg, onder gezag van de diocesane bisschop
aan een pastoor als haar eigen herder toevertrouwd wordt.
§2 Parochies oprichten, opheffen of deze veranderen, komt alleen aan de diocesane bisschop toe,
die geen parochies mag oprichten of opheffen of deze in belangrijke mate veranderen,
tenzij na de priesterraad gehoord te hebben.
§3 Een wettig opgerichte parochie bezit van rechtswege rechtspersoonlijkheid.
Bij deze canon zijn een aantal opmerkingen te maken. Op de eerste plaats valt op dat de parochie nu
in essentie een gemeenschap van christengelovigen (communitas christifidelium) is. Het is nu dus de
gemeenschap die centraal staat, niet het gebied, het ambt of de individuele gelovigen. Deze gemeenschap
heeft een aantal kenmerken: (1) ze bevindt zich in een particuliere Kerk (bisdom); (2) ze bestaat
voor een onbepaalde tijd (duurzaam); (3) de herderlijke zorg is toevertrouwd aan een eigen pastoor; en
(4) deze zorg staat onder gezag van de diocesane bisschop.
In deze typering komen opnieuw de eerder genoemde constitutieve elementen naar voren. 70 Zo is er
op de eerste plaats sprake van een bepaalde groep gelovigen: christengelovigen. Deze groep wordt in
canon 204 nader gespecificeerd. Het gaat om gedoopten die daaruit volgend, “ieder volgens zijn eigen
plaats, geroepen worden de zending uit te voeren die God aan de Kerk ter vervulling van de wereld
toevertrouwd heeft” (c.204). 71
Ook constitutief is de oprichtingshandeling van de diocesane bisschop. Hij is als enige bevoegd parochies
op te richten, op te heffen of te veranderen. Het recht schrijft hem ook voor dat hij zijn diocees
67
Codex Iuris Canonici; Wetboek van Canoniek Recht. tweede druk. Baarn: Gooi & Sticht, 1996.
68
Het betreft hier hoofdstuk VI (parochies, pastoors en parochievicarissen) in boek II over het Volk Gods. Het beslaat de
canones 515-555.
69
CIC\83, c.515 - §1 Paroecia est certa communitas christifidelium in Ecclesia particulari stabiliter constituta, cuius cura
pastoralis, sub auctoritate Episcopi dioecesani, committitur parocho, qua proprio eiusdem pastori. §2 Paroecias erigere, supprimere
aut eas innovare unius est Episcopi dioecesani, qui paroecias ne erigat aut supprimat, neve eas notabiliter innovet,
nisi audito consilio presbyterali. §3 Paroecia legitime erecta personalitate iuridica ipso iure gaudet.
70
Zie: Mickells (1950), 5-12, en eerder in deze scriptie op p.10.
71
Omdat het recht alleen geldt voor hen die in de katholieke Kerk zijn gedoopt of daarin opgenomen zijn (c.11), behoren
christengelovigen die niet tot de katholieke Kerk behoren dus niet tot de parochie.
20

ehoort op te delen in parochies (c.374 §1). Nieuw in het Wetboek van Canoniek Recht van 1983 is het
voorschrift dat de bisschop slechts een dergelijk besluit kan nemen na het horen van de priesterraad.
Hoewel de bisschop formeel niet aan dit advies gehouden is, zal hij “toch vooral van hun eensgezind
oordeel niet afwijken zonder een, naar zijn oordeel te schatten, overwegende reden” (c.127 §2.2).
Het constitutieve element van de afbakening, wordt in canon 518 behandeld: 72
c.518 Een parochie dient als algemene regel territoriaal te zijn,
die namelijk alle christengelovigen van een bepaald gebied omvat;
waar het evenwel aanbeveling verdient, dienen personele parochies opgericht te worden,
bepaald op grond van de ritus, de taal, de nationaliteit van christengelovigen van een gebied,
en ook op andere grond.
De afbakening is dus in principe territoriaal. Ook nu behoren alle gelovigen die binnen de parochiegrenzen
wonen automatisch tot deze parochie. Uit deze canon wordt ook duidelijk dat het oprichten van
een personele parochie eenvoudiger is geworden in vergelijking met het Wetboek van Canoniek Recht
van 1917. Er is nu geen ‘gunst’ van de Heilige Stoel meer vereist. Ook wordt er een zekere vrijheid
gelaten ten aanzien van de grond waarop tot het oprichten van een personele parochie kan worden
overgegaan.
Het ambt van pastoor is ook nu een constitutief element. Een parochie heeft haar eigen pastoor die
verantwoordelijk is voor de pastorale zorg (cura pastoralis). Dat het ambt van pastoor inderdaad een
constitutief element is blijkt onder andere de uitgebreide wetgeving met betrekking tot het (tijdelijk)
benoemen van een herder. 73
Wat deze pastorale zorg inhoudt is nader omschreven in de canones 528-535. Canones 528 en 529
komen in grote lijnen overeen met de verantwoordelijkheden die in CD 30 en 31 genoemd werden.
Canon 528 §1 omschrijft de leraarstaak waarbij er nu expliciet aandacht is voor het ondersteunen
van werken “waardoor de evangelische geest, ook wat de sociale rechtvaardigheid betreft, bevorderd
wordt.” De aandacht voor de sociale rechtvaardigheid werd in CD 30 niet genoemd. Een overeenkomst
met Christus Dominus is echter dat ook hier wordt aangegeven dat de pastorale zorg zich niet mag
beperken tot christengelovigen, maar “dat de evangelische boodschap ook tot diegenen komt die de
godsdienstige praktijk opgegeven hebben of het ware geloof niet belijden.”
Canon 528 §2 beschrijft de heiligingstaak waarbij het voorschrift ervoor te zorgen dat “de allerheiligste
Eucharistie het middelpunt is van het parochiële samenzijn van de gelovigen” als eerste genoemd
wordt. Ook hier wordt aangegeven dat de gelovigen actief deel behoren te nemen aan de liturgie. De
pastoor heeft tevens de plicht om, mits niet wettig verhinderd, “elke zondag en elke in zijn bisdom
verplichte feestdag een Mis tot intentie van het hem toevertrouwde volk op te dragen” (c.534 §1).
Canon 529 §1 richt zich tenslotte op de pastorale taak waarbij opnieuw het kennen van de aan hem
toevertrouwde gelovigen ruime aandacht krijgt. Hij behoort ervoor te zorgen dat hij op de hoogte is van
wat er ten diepste bij hen leeft en te delen in hun zorgen en hen te daarin te sterken.
Het lekenapostolaat wordt vervolgens in canon 529 §2 behandeld. “Het eigen aandeel dat de christengelovigen-leken
in de zending van de Kerk hebben, dient de pastoor te erkennen en te bevorderen,
waarbij hij hun verenigingen die op godsdienstige doeleinden gericht zijn, ondersteunt.” In het tweede
deel van canon 529 §2 komt samenwerking met de eigen bisschop en presbyterium aan de orde. Daar
wordt ook voorgeschreven dat er een onderlinge verbondenheid in de parochie dient te zijn en dat de
72 CIC\83, c.518 - Paroecia regula generali sit territorialis, quae scilicet omnes complectatur christifideles certi territorii; ubi
vero id expediat, constituantur paroeciae personales, ratione ritus, linguae, nationis christifidelium alicuius territorii atque alia
etiam ratione determinatae.
73 De canones 517, 520-527, 538-544, 549 behandelen deze materie.
21

gelovigen zich “ledematen voelen zowel van het bisdom als van de gehele Kerk en dat zij deelnemen
of steun verlenen aan werken ter bevordering van deze onderlinge verbondenheid.”
In canon 530 worden de taken beschreven die in het bijzonder aan de pastoor zijn toevertrouwd. Het
gaat hier om het toedienen van de sacramenten (met uitzondering van de wijding) en het verrichten van
uitvaarten. Canon 531 regelt financiële zaken en canon 532 specificeert dat de pastoor de parochie in
juridische aangelegenheden vertegenwoordigt. De pastoor behoort, in de regel, ook in zijn parochie te
wonen (c.533 §1) en hij is verantwoordelijk voor het bijhouden van de parochieboeken (c.535).
De pastoor vervult zijn taak onder het gezag van de diocesane bisschop (c.519). Hij is echter niet slechts
een afgevaardigde. Binnen de parochie vervult hij zijn ambt, als pastor proprius, uit eigen naam met
gewone bestuursmacht (c.131). 74 Hij kan hierin worden bijgestaan door “andere priesters of diakens
en met hulp van christengelovigen-leken” (c.519). De hulp van lekengelovigen wordt, wat betreft zijn
bestuurlijke taak, verder gepreciseerd in de canones 536 en 537. In laatst genoemde canon wordt
gesteld dat er in iedere parochie een raad voor economische aangelegenheden behoort te zijn die
de pastoor behulpzaam is in het beheer van de goederen van de parochie. Canon 536 geeft aan
dat, indien gewenst, een pastorale raad gevormd kan worden. Deze raad bestaat uit christengelovigen
die daarmee “deelhebben aan de pastorale zorg” en “aan de behartiging van de pastorale activiteiten
hun hulp verlenen” (c.536 §1). Wanneer het op besluitvorming aankomt heeft deze raad slechts een
raadgevende stem (c.536 §2). Medewerking van lekengelovigen is ook gepast, binnen de grenzen van
het recht, op het gebied van de pastorale zorg (c.519) en de catechese (c.776).
2.4.2 Het Wetboek van Canoniek Recht van 1983 en de parochie-kenmerken
De parochie als Ook nu komt het familie-kenmerk slechts matig naar voren. De parochie
wordt weliswaar getypeerd als een gemeenschap (c.515 §1) en er wordt aangegeven dat er sprake is
van een onderlinge verbondenheid (c.529 §2), daarmee is er echter nog geen sprake van een situatie
zoals deze binnen een familie bestaat.
Het belang van de geloofsbeleving blijkt vooral uit de nadruk die er ligt op de groei in het christelijk
leven (c.528 §1), de gevraagde actieve houding van gelovigen in liturgische vieringen (c.528 §2) en het
feit dat de gelovigen gevoed worden uit de sacramenten (c.528 §2).
De diversiteit van gelovigen in de parochie is wel expliciet aanwezig. Doordat alle gelovigen die binnen
de parochiegrenzen wonen tot de parochie behoren (c.518) is deze diversiteit verzekerd. Wat betreft
lidmaatschap is er geen onderscheid des persoons.
De parochie als De verkondiging, de eredienst en de zielzorg hebben een duidelijke plaats
in het Wetboek van Canoniek Recht waarin ze worden getypeerd als verantwoordelijkheden van de
pastoor (cc.528-530). Wederom worden de bedieningen vanuit het pastoorsambt geformuleerd.
Wat betreft de eredienst heeft de pastoor ook de taak er zorg voor te dragen dat de gelovigen zich “ook
in de gezinnen op het gebed toeleggen en dat zij bewust en actief deelnemen aan de heilige liturgie”
(c.528 §2). Van de gelovigen wordt dus in de eredienst wel degelijk een actieve houding gevraagd.
Ook behoort de pastoor oog te hebben voor “het eigen aandeel dat de christengelovigen-leken in de
zending van de Kerk hebben” (c.529 §2) en dient ook met hen samen te werken. Er worden verschillende
taakvelden genoemd waarbinnen de pastoor lekengelovigen kan inschakelen. Zo wordt hun bijdrage
expliciet genoemd wanneer er over evangelisatie wordt gesproken (c.528 §1). Ook zijn zij actief in verschillende
raden (cc.536, 537), binnen de pastorale zorg (c.519) en in de catechese (c.776).
74 Beal (2000), 690.
22

De parochie als De verbondenheid van de gelovigen met Christus komt vooral tot uiting
in het voorschrift dat de pastoor er zorg voor draagt dat “de allerheiligste Eucharistie het middelpunt is
van het parochiële samenzijn van gelovigen” en dat de gelovigen door de sacramenten gevoed worden
(c.528 §2). Daarnaast is hij verantwoordelijk voor hun groei in christelijk leven (529 §1).
De verbondenheid met elkaar komt op de eerste plaats tot uiting in de al eerder genoemde typering
van de parochie als een gemeenschap van gelovigen (515 §1). Daarnaast word dit feit ook benadrukt
in canon 529 §2 waarin gezegd wordt dat de pastoor ervoor behoort te zorgen dat de “gelovigen zorg
dragen voor de onderlinge verbondenheid in de parochie.”
Canon 529 vervolgt met de reden waarom deze onderlinge verbondenheid belangrijk is: “dat zij zich
ledematen voelen zowel van het bisdom als van de gehele Kerk en dat zij deelnemen of steun verlenen
aan werken ter bevordering van deze onderlinge verbondenheid.” Hiermee wordt duidelijk dat het Wetboek
van Canoniek Recht niet alleen de onderlinge verbondenheid van gelovigen binnen de parochie
benadrukt, maar ook de verbondenheid met de universele Kerk.
De verbondenheid met de universele gemeenschap komt eveneens impliciet tot uiting in canon 528
§1 waarin in het bijzonder het belang van de sociale rechtvaardigheid genoemd wordt: de pastoor
“dient de werken te ondersteunen waardoor de evangelische geest, ook wat de sociale rechtvaardigheid
betreft, bevorderd wordt.” Hij dient ook lekengelovigen aan te moedigen zich op dit gebied in te zetten
(c.529 §2). Uit het voorschrift om “de evangelische boodschap ook tot diegenen” te laten komen “die
de godsdienstige praktijk opgegeven hebben of het ware geloof niet belijden,” (528 §1) blijkt tevens een
verbondenheid met niet-parochianen.
2.5 Conclusie
In de inleiding van dit hoofdstuk werd de vraag gesteld wat een parochie is. In de loop van het hoofdstuk
zijn als antwoord op deze vraag de zogenaamde parochie-kenmerken geformuleerd die de meeste
aspecten van de parochie en haar plaats binnen de Kerk raken. De impliciete aanname daarbij was dat
wanneer een parochie aan deze factoren voldoet, ze dicht staat bij een situatie die in de heilige Schrift
beschreven is. Met de heilige Schrift als gezagsbron en als beschrijving van de situatie in de vroege
Kerk lijkt hiermee sprake te zijn van een goede basis.
De drie genoemde parochie-kenmerken zijn: de parochie als , als en als .
Bij ieder van deze factoren werd steeds een drietal aspecten genoemd. Deze waren: voor de parochie
als : familie, beleving en diversiteit; voor de parochie als : verkondiging, eredienst en
zielzorg en tenslotte voor de parochie als : verbondenheid met Christus, met de ander en met
de gehele geloofsgemeenschap.
Vervolgens is onderzocht wat het Wetboek van Canoniek Recht van 1917, een aantal documenten
van het Tweede Vaticaans Concilie en het Wetboek van Canoniek Recht van 1983 over de parochie
melden. Daarbij zijn er steeds conclusies geformuleerd in hoeverre deze bevindingen overeenkwamen
met de parochie-kenmerken. Op basis van die conclusies is het nu mogelijk een zekere ontwikkeling te
schetsen. Deze volgt hieronder waarbij ook weer de indeling in parochie-kenmerken gevolgd wordt.
De parochie als Wat betreft de parochie als een hechte gemeenschap, als een familie
is er wel een zekere ontwikkeling zichtbaar. In het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 was dit
aspect vrijwel onbelangrijk, het volk was aan de parochie toegevoegd, maar dat was dan ook meteen
het enige aspect van die gemeenschap. Met het Tweede Vaticaans Concilie komt hier een duidelijke
23

wending in. De parochie wordt expliciet een gemeenschap genoemd, en het belang van de groei van de
gemeenschapszin wordt benadrukt. Van een hechtheid en een “op elkaar aangewezen zijn als familie”
is hiermee echter nog geen sprake.
Wat betreft de geloofsbeleving gaat die ontwikkeling verder. Ook dit aspect was in het Wetboek van
Canoniek Recht van 1917 vrijwel afwezig. In de geformuleerde canones ging het vooral om zichtbare
zaken zoals het uitspreken van de geloofsbelijdenis. Of dit criterium geloofsbeleving impliceert blijft in
het midden. Met het Tweede Vaticaans Concilie en het Wetboek van Canoniek Recht van 1983 komt
hier verandering in. De nadruk komt nu te liggen op de groei in het christelijk leven. Tevens wordt
benadrukt dat het geloof gevoed wordt door de sacramenten.
De diversiteit daarentegen is een aspect dat steeds aanwezig was. Dit kenmerk zit in de aard van het
territoriale parochiemodel dat ook na de afkondiging van het Wetboek van Canoniek Recht van 1983
van kracht blijft. Een ieder die binnen een gebied woont behoort tot een parochie ongeacht wie het is.
Nieuw in de documenten van het Tweede Vaticaans Concilie is dat er wordt aangegeven hoe er met
die diversiteit wordt omgegaan. Ze behoort omgevormd te worden tot een eenheid. Dit wil niet zeggen
dat een ieder gelijk moet worden, maar wel dat men in beraad tot elkaar komt.
De parochie als In de verkondiging, eredienst als zielzorg is er sprake van zowel een
continuïteit als een verschuiving. De continuïteit zit in het feit dat deze aspecten allen steeds duidelijk
aanwezig zijn geweest en dat ze steeds vanuit het ambt gestalte kregen en nog steeds krijgen. Hierbij
is de viering van de Eucharistie is daarbij steeds van groot belang geweest. De pastoor is steeds
verantwoordelijk voor de uitvoering.
De verschuiving zit in de bijdrage die van de lekengelovigen wordt gevraagd. In het Wetboek van
Canoniek Recht van 1917 was de lekengelovige passief, er werd nauwelijks iets van hem of haar
gevraagd. Dit verandert na het Tweede Vaticaans Concilie wanneer Sacrosanctum Concilium om een
actieve participatie in de liturgische vieringen vraagt.
Ook wordt het lekenapostolaat na het Tweede Vaticaans Concilie niet alleen positief gewaardeerd, maar
in bepaalde situaties zelfs voorgeschreven. De pastoor behoort positief te staan ten opzichte van dit
lekenapostolaat en het te bevorderen. Hij kan ook bepaalde taken die dichtbij het ambt staan, onder
voorwaarden, aan lekengelovigen toevertrouwen.
Wat de verkondiging betreft hebben lekengelovigen de verantwoordelijkheid gekregen om in hun leven
te getuigen van het evangelie. Bij de beschrijving van het evangelisatie aspect van het leraarsambt
van de pastoor wordt specifiek vermeld dat lekengelovigen hier een aandeel in kunnen hebben. Dit in
combinatie met het feit dat de parochie zich in principe richt op allen (ook niet gelovigen) die binnen
haar grenzen wonen, geeft aan dat de parochie ook een missionaire taak heeft.
De parochie als De verbondenheid met Christus heeft met het Tweede Vaticaans Concilie
een impuls gekregen door het belang te onderstrepen dat gelovigen zich voeden met de sacramenten
en in het bijzonder actief en bewust deelnemen aan de viering van het eucharistisch offer. Daarnaast
wordt benadrukt dat het geloof in Christus en het dagelijks leven niet los van elkaar staan. De verschuiving
sinds het Wetboek van Canoniek Recht van 1917 is dat de beleving van deze verbondenheid met
Christus steeds meer nadrukt krijgt.
Op het gebied van de onderlinge verbondenheid in de parochie is er sinds de codex van 1917 een grote
verschuiving zichtbaar. Waar eerst aan de verbondenheid met elkaar vrijwel geen aandacht besteed
werd, wordt het in het Tweede Vaticaans Concilie één van de aandachtspunten. De basis hiervoor wordt
24

gelegd in LG 1 waar duidelijk wordt dat deze verbondenheid met elkaar niet op zichzelf staat maar
een gevolg is van onze persoonlijke verbondenheid met Christus. Daarnaast wordt op verschillende
plaatsen in zowel het Tweede Vaticaans Concilie als het Wetboek van Canoniek Recht van 1983 het
belang van deze verbondenheid en de groei van de gemeenschapszin benadrukt.
De verbondenheid met mensen buiten de parochie heeft met het Tweede Vaticaans Concilie ook een
impuls gekregen doordat het belang van de sociale leer binnen de leraarstaak van de pastoor werd
benadrukt. Hiermee wordt ook bevestigd dat de diaconie (in de betekenis van zorg aan de naaste) een
plaats heeft binnen de parochie.
Wat betreft de plaats van de bisschop en zijn relatie met de gelovigen is er sprake van een continuïteit.
De bisschop heeft steeds centraal gestaan in het diocees en de parochies. Zijn handelen is constitutief
voor de parochie en hij is en blijft dé herder van zijn diocees. De lekengelovigen zijn dus altijd via de
pastoor met hem verbonden. Hij vormt ook de verbinding met de universele Kerk. Wat dit aspect betreft
is er een verschuiving zichtbaar vanwege het feit dat het Wetboek van Canoniek Recht van 1983 de
pastoor voorschrijft dat hij de onderlinge verbondenheid in de parochie bevordert en er zorg voor draagt
dat de gelovigen het gevoel hebben deel uit te maken van het diocees en de universele Kerk.
25

Hoofdstuk 3
De parochie als eucharistische
gemeenschap
Het meest verheven Sacrament is de allerheiligste Eucharistie, waarin Christus de Heer zelf aanwezig
is, geofferd en genuttigd wordt, en waarvan de Kerk voortdurend leeft en groeit.
Het eucharistisch Offer, gedachtenis van de dood en verrijzenis van de Heer, waarin het Kruisoffer
voor alle tijden wordt voortgezet, is het hoogtepunt en de bron van de gehele eredienst en van het
christelijk leven; het betekent en bewerkt de eenheid van het Godsvolk en realiseert de opbouw van
Christus’ lichaam.
De overige sacramenten immers en alle kerkelijke werken van apostolaat hangen samen met de
allerheiligste Eucharistie en zijn op haar gericht. 1
Met deze tekst begint het Wetboek van Canoniek Recht uit 1983 de canones die betrekking hebben
op de Eucharistie. In de tweede zin stelt deze canon dat het eucharistisch Offer het ‘hoogtepunt’ en
de ‘bron’ is van de gehele eredienst en van het christelijk leven. Tevens ‘betekent’ en ‘bewerkt’ de
Eucharistie de eenheid van het Godsvolk. Tenslotte merken we op dat de Eucharistie de opbouw van
Christus’ lichaam, de Kerk, realiseert.
De termen ‘bron’, ‘bewerken’ en ‘realiseren’ duiden erop dat de Eucharistie een constitutieve relatie
heeft met de Kerk. 2 Ze is constitutief voor hetgeen genoemd wordt: de gehele eredienst, het christelijk
leven, de eenheid van het Godsvolk en de opbouw van Christus’ lichaam. Daarnaast worden de termen
‘hoogtepunt’ en ‘betekenen’ gebruikt. Deze termen duiden op een expressieve relatie tussen de Kerk en
de Eucharistie. In de Eucharistie laat de Kerk zien wat die eredienst, het christelijk leven en de eenheid
van het Godsvolk inhouden.
Deze vier zaken: eredienst, christelijk leven, de eenheid van het Godsvolk en de opbouw van de Kerk,
spelen eveneens een belangrijke rol in de parochie. In het vorige hoofdstuk concludeerden we dat
zowel de eredienst als de verbondenheid voor haar wezenlijke elementen vormen. 3 De verbondenheid
komt hier naar voren komt in de frase ‘eenheid van het Godsvolk’ waarbij zowel sprake is van een
verbondenheid met God als met elkaar. Zonder verbondenheid met elkaar kan er immers geen eenheid
van het volk bestaan, daarnaast duidt de term ‘Godsvolk’ op een verbondenheid met God. In het vorige
hoofdstuk hebben we ook vastgesteld dat er een sterke relatie bestaat tussen de opbouw van de Kerk
en de parochie. Zowel de beslissing van de bisschop om een parochie op te richten als het ambt van
1 CIC\83, c.897.
2 De term ‘constitutief’ zijn we al eerder tegengekomen. Net als in hoofdstuk 2 zullen we ook hier de aanname van Mickells
volgen waarbij deze term zowel een vormend element als een noodzakelijke eigenschap in zich draagt (Mickells (1950), 4).
3 Zie eerder in deze scriptie in §2.5 op p.24.
27

pastoor werden voor de parochie als constitutief gekenmerkt. 4 Tenslotte wordt er hier ook gesproken
over het ‘christelijk leven’. Dat er ook hier sprake is van een sterke relatie met de parochie blijkt onder
andere uit Christus Dominus waarin gesteld wordt dat de pastoor er verantwoordelijk voor is dat dit in
zijn parochie wordt bevorderd (CD 10).
Op basis hiervan kunnen we dus stellen dat er een sterk verband bestaat tussen de Eucharistie en de
parochie. Het is dan ook geen verrassing dat paus Johannes Paulus II in Christifideles laici de parochie
als een ‘eucharistische gemeenschap’ kwalificeert (CL 26). De vraag is echter wel hoe dit verband er
precies uitziet. Om hier inzicht in te krijgen stellen we ons de vraag welke rol een lokale geloofsgemeenschap,
zoals een parochie, speelt in de constitutieve en expressieve relatie tussen Eucharistie
en Kerk. Met betrekking tot de expressieve relatie merken we verder op dat deze uiteenvalt in tweeën
uiteenvalt. Enerzijds gaat het er hierbij om hoe de Kerk zich uitdrukt in de Eucharistie, en welke rol
de lokale geloofsgemeenschap daarin speelt. Anderzijds gaat het om de consequenties. Wanneer de
geloofsgemeenschap zich op een bepaalde wijze uit, legt ze zichzelf ook een aantal voorwaarden op.
Het vieren behoort immers overeen te komen met wat er gevierd wordt. Samenvattend kunnen we een
drietal deelvragen formuleren: 1) Welke rol speelt de lokale gemeenschap in de constitutieve relatie
tussen Eucharistie en Kerk? 2) Welke rol speelt de lokale gemeenschap in de expressieve relatie tussen
Eucharistie en Kerk? en 3) Wat zijn de consequenties van deze expressieve relatie voor de lokale
geloofsgemeenschap?
Bij deze vragen speelt de relatie tussen de universele Kerk, lokale Kerk de lokale geloofsgemeenschap
een belangrijke rol. 5 Veel literatuur spreekt over de relatie tussen de Eucharistie en de Kerk en niet
specifiek over de parochie. Bij het beantwoorden van de vragen is het daarom van belang deze relatie
steeds aandacht te geven.
Om een antwoord te vinden op deze vragen zal als basis een aantal gezaghebbende documenten
worden bekeken. Om een representatief beeld te krijgen van wat het leergezag in de recente jaren
over deze zaken naar voren heeft gebracht, zal concreet een drietal documenten worden bestudeerd.
Als eerste de encycliek Ecclesia de Eucharistia die paus Johannes Paulus II op Witte Donderdag van
het jaar 2003 heeft doen uitgaan. 6 Hierbij zal met name aandacht besteed worden aan het tweede en
vierde hoofdstuk. 7 Naast deze brief van de toenmalige paus zullen we ook onderzoeken wat de synode
van bisschoppen, die in 2005 rond dit thema samenkwam, er over te zeggen had. 8 Hiertoe zullen
van zowel het voorbereidingsdocument (Instrumentum laboris) 9 als van de postsynodale exhortatie
(Sacramentum caritatis) 10 relevante passages worden bekeken. 11
4
Zie eerder in deze scriptie in §2.2.1 op p.10.
5
Om onderscheid te maken tussen het bisdom en de parochie wordt deze scriptie de term ‘lokale Kerk’, of in citaten
ook wel ‘particuliere Kerk’, gereserveerd voor het bisdom. Als er gesproken wordt over een ‘lokale geloofsgemeenschap’
is er sprake van een gemeenschap van christengelovigen die fysiek bijeenkomt. Een parochie is dus een vorm van lokale
geloofsgemeenschap.
6
Paus Johannes Paulus II, Encycliek Ecclesia de Eucharistia over de Eucharistie in haar verhouding tot de Kerk. Kerkelijke
documentatie, jaargang 31, nr. 4, juni 2003.
7
Hoofdstuk 2 (nrs. 21-25) is getiteld: De Eucharistie bouwt de Kerk op en hoofdstuk 4 (nrs. 34-46) is getiteld: De Eucharistie
en de kerkelijke gemeenschap.
8
De Elfde Gewone Algemene Vergadering van de Bisschoppensynode vond van 2 tot 23 oktober 2005 plaats in het
Vaticaan en had als titel: Eucharistie: Bron en hoogtepunt van het Leven en de Missie van de Kerk.
9
XI Ordinary General Assembly of the Synod of Bishops, The Eucharist: Source and Summit of the life and Mission of
Church, Instrumentum Laboris. Vaticaan: Libreria Editrice Vaticana, 7 juli 2005. Verder af te korten als ‘Instrumentum laboris’
of kortweg als ‘IL’.
10
Paus Benedictus XVI, Postsynodale apostolische Exhortatie Sacramentum caritatis. Kerkelijke documentatie, jaargang
35, nr. 5-6, juni 2007.
11
Van het Instrumentum Laboris zal vooral deel I, hoofstuk II bekeken worden: The Eucharist and Ecclesial Communion
(nrs. 11-27), terwijl bij Sacramentum caritatis de nadruk zal liggen op de nrs. 14-15 (Eucharistie en de Kerk) en nr. 76 (Een
eucharistische vorm van christelijk leven, het lidmaatschap van de Kerk).
28

Om de kerkelijke documenten in een grotere context te plaatsen zal vervolgens onderzocht worden
welke visie een aantal katholieke theologen met betrekking tot dit onderwerp heeft. Omdat het echter
binnen de context van deze scriptie niet mogelijk is een compleet overzicht te geven van de communioecclesiologie
waarbinnen deze vragen gesteld worden, zal middels een globaal overzicht van de communio-ecclesiologie
van een aantal theologen toch getracht worden een representatief beeld te schetsen.
Deze theologen zullen we nu eerst kort introduceren.
Henri de Lubac heeft al voor het Tweede Vaticaans Concilie de relatie tussen Kerk en Eucharistie
‘herontdekt’. Hiermee legde hij de basis voor een eucharistische ecclesiologie waarop anderen konden
voortbouwen. Van hem is de bekende uitspraak “De Eucharistie maakt de Kerk en de Kerk maakt de
Eucharistie”, waarin we direct de constitutieve en het expressieve relatie tussen Eucharistie en Kerk
zien terugkomen. 12
Een andere theoloog die een belangrijke basis heeft gelegd is Jean-Marie Tillard. Centraal in zijn werk
staat de term ‘communio’ (gemeenschap), een term dit hij dan ook expliciet in de titel van één van zijn
boeken gebruikt: Église d’Églises: l’ecclésiologie de communion. In deze ecclesiologie heeft ook de
Eucharistie een belangrijke plaats. Hij beschrijft deze als de meest perfecte expressie van de identiteit
van de Kerk als gemeenschap. 13 Omdat hij daarnaast ook de relatie tussen universele Kerk, lokale Kerk
en lokale gemeenschappen in zijn ecclesiologie betrekt is deze interessant voor onze onderzoeksvraag.
Ook in het omvangrijke werk van Joseph Ratzinger staat de Eucharistie steeds centraal. Ratzinger zelf
is zowel als theoloog, als prefect van de Congregatie van de Geloofsleer en momenteel als paus steeds
een invloedrijk denker. Eén van de zaken die hij steeds weer benadrukt is de onverbrekelijke band tussen
twee bekende kerkbeelden: het ‘volk van God’ en het ‘lichaam van Christus’, een verbinding waaruit
direct de relatie tussen Eucharistie en gemeenschap duidelijk wordt. We zullen zien dat Ratzinger met
betrekking tot deze gemeenschap vooral de nadruk legt op de universele Kerk. In het bijzonder zal zijn
artikel Communion, Eucharist - Fellowship - Mission bekeken worden. 14 In dit artikel legt hij onder andere
uit hoe de Eucharistie de Kerk opbouwt. Net als in het vorige hoofdstuk komt hier de term
naar voren om een verbondenheid uit te drukken, nu tussen de leer van de Kerk en de viering van de
Eucharistie.
Een bekende theoloog in wiens werk de relatie tussen Eucharistie en geloofsgemeenschap ook een
belangrijke plaats inneemt is Leonardo Boff. Hij is vooral bekend als bevrijdingstheoloog en van de
botsingen die hij met het leergezag heeft gehad. Anders dan Ratzinger benadert hij de gemeenschap
van de Kerk vanuit de lokale geloofsgemeenschap. Hij begint bij deze lokale gemeenschap die via
het samen ontvangen van de sacramenten (Eucharistie) tot eenheid wordt. Hierbij kiest hij voor een
ecclesiologie waarin de Kerk als sacrament wordt gekenmerkt. In de context van deze scriptie is zijn
werk van belang omdat hij juist de lokale geloofsgemeenschap (waar de parochie een voorbeeld van
kan zijn) centraal zet. 15
Een ander invloedrijk denker is Walter Kasper. In zijn boek Sacrament of Unity behandelt hij de relatie
tussen Eucharistie, universele Kerk, de lokale Kerk en de lokale geloofsgemeenschap. 16 In het eerste
12
Mattijs Ploeger, Celebrating Church, Ecumenical Contributions to a Liturgical Ecclesiology. Groningen: Instituut voor
Liturgiewetenschap, Rijksuniversiteit Groningen, 2008, Netherlands studies in ritual and liturgy, 92-95; citaat uit Henri de
Lubac, Méditation sur l’Eglise, Troisième édition revue, Paris: Aubier, 1954, 113.
13
Ibid., 143; citaat uit Jean-Marie Tillard, Église d’Égelises, l’ecclésiologie de communion, Paris: Cerf, 1987, 37, 40-42,
298-299.
14
Joseph Cardinal Ratzinger, Communion: Eucharist - Fellowship - Mission. in Id., Pilgrim Fellowship of Faith, The Church
as Communion. San Francisco: Ignatius Press, 2005.
15
Ploeger (2008), 126-139.
16
Walter Cardinal Kasper, Sacrament of Unity, The Eucharist and the Church. New York: The Crossroad Publishing Com-
pany, 2004.
29

hoofdstuk beschrijft hij ervaringen uit pastorale praktijken die hij als bisschop van Rottenburg-Stuttgart
heeft opgedaan. Hieruit volgen een aantal vragen die de basis vormen voor de rest van het werk. Het
genoemde werk is tevens een heel recent werk (2004) waarin ook gerefereerd wordt aan recentelijk
uitgekomen kerkelijke documenten zoals Ecclesia de Eucharistia.
Ton van Eijk, tenslotte, is een andere theoloog wiens werk zich op dit gebied afspeelt. In zijn boek Teken
van aanwezigheid kijkt hij naar wat het betekent om samen ‘maaltijd’ te hebben. Hij doet dit met name
vanuit een oecumenisch perspectief en komt zo tot interessante conclusies. Relevant is ook zijn werk
op het gebied van de relatie tussen lokale gemeenschap, lokale kerk en universele kerk. 17
In het kader van de hier gestelde onderzoeksvragen is het recentelijk uitgekomen proefschrift van
Mattijs Ploeger zeer interessant. Hij verzamelt hoofdpunten van de liturgische en eucharistische ecclesiologie
van een aantal vooraanstaande theologen. 18 Omdat de vraag naar de rol van de lokale
geloofsgemeenschap in de constitutieve en expressieve relatie tussen Eucharistie en Kerk zich binnen
dit onderzoeksgebied bevindt, en ons doel zich beperkt tot het geven van een overzicht, zal ik me voor
de behandeling van van een aantal theologen waaronder De Lubac, Tillard en Boff vooral op het werk
van Ploeger baseren. 19
In het vervolg van dit hoofstuk zullen de drie gestelde deelvragen eerst bekeken worden op basis
van de genoemde gezagvolle documenten. Vervolgens worden de gevonden resultaten in een bredere
context geplaatst door deze vragen eveneens aan een aantal theologen te stellen. Aan het einde van
dit hoofdstuk zal getracht worden de gestelde onderzoeksvraag te beantwoorden.
3.1 Het leergezag
In deze paragraaf zal op basis van relevante passages uit een aantal gezagvolle documenten, onderzocht
worden wat de visie van het leergezag is op de gestelde onderzoeksvragen. Zoals hierboven
reeds vermeld wordt vooral aandacht besteed aan de encycliek Ecclesia de Eucharistia (2003), het
voorbereidingsdocument (Instrumentum laboris) (2005) voor de elfde Synode van Bisschoppen die
samenkwam rond het thema van de Eucharistie en de postsynodale exhortatie van deze synode: Sacramentum
caritatis (2007).
Eerst wordt gekeken naar de rol van de lokale geloofsgemeenschap in de constitutieve relatie tussen
Eucharistie en Kerk, daarna naar de expressieve relatie.
3.1.1 De constitutieve relatie tussen Eucharistie en Kerk
In welke zin is de Eucharistie constitutief voor de Kerk?
Voordat de Kerk naar buiten trad door de pinkstergave van de Heilige Geest en zich op weg begaf
de wereld in, is een beslissend moment voor haar ontwikkeling zeker de instelling van de Eucharistie
in de Avondmaalszaal geweest. 20
17 Ton van Eijk, Teken van aanwezigheid, Een katholieke ecclesiologie in oecumenisch perspectief. Zoetermeer: Meinema,
2000; Ton van Eijk, The Structure of the Church: Dyadic or Triadic? in Leo J. Koffeman en Henk Witte (red.), Of all Times and
of All Places: Protestants and Catholics on the Church Local and Universal. Zoetermeer: Meinema, 2001; Ton van Eijk, The
Church Local and Universal in the Lex Orandi Eucharistica. in Leo J. Koffeman en Henk Witte (red.), Of all Times and of All
Places: Protestants and Catholics on the Church Local and Universal. Zoetermeer: Meinema, 2001.
18 Ploeger (2008).
19 Ibid., 73-160.
20 Ecclesia de Eucharistia 5.
30

Met deze deze woorden spreekt paus Johannes Paulus II zich, in de inleiding van zijn encycliek Ecclesia
de Eucharistia, uit over het ontstaan van de Kerk. Als eerste verwijst hij naar de gebeurtenis
van Pinksteren en de rol die de heilige Geest daarbij speelde. 21 Vervolgens benadrukt hij dat hiervóór
reeds een ander beslissend moment had plaatsgevonden, namelijk de instelling van de Eucharistie
tijdens het Laatste Avondmaal. Later komt hij hierop terug wanneer hij zegt dat dat de handelingen en
de woorden van Jezus tijdens dit Laatste Avondmaal de grondslag leggen “voor de nieuwe Messiaanse
gemeenschap, het Volk van het Nieuwe Verbond” (EdE 21). Duidelijk wordt dat er een oorzakelijk
verband bestaat tussen Eucharistie en Kerk. Dit verband wordt door paus Benedictus XVI eveneens
benadrukt in de titelkeuze van Sacramentum caritatis 14: Eucharistie - oorzaak van de Kerk.
Hoewel tijdens het Laatste Avondmaal de Eucharistie dus wordt ingesteld, vormde deze maaltijd zelf
geen eucharistieviering. Het fundament en de bron van de Eucharistie is het volledige ‘Triduum Paschale’
(EdE 5). De instelling van de Eucharistie bij het Laatste Avondmaal anticipeert Jezus’ kruisdood
en verrijzenis. Het zijn juist deze kruisdood en verrijzenis die het teken van de maaltijd betekenis verlenen,
hierdoor wordt deze werkelijkheid. De woorden die Jezus uitsprak tijdens het Laatste Avondmaal
“werden pas geheel duidelijk aan het einde van het Heilig Triduüm” (EdE 2).
De oorzakelijke invloed van de Eucharistie is dus juist bij het begin van de Kerk aanwezig (EdE 21). Het
Laatste Avondmaal verankert de Eucharistie in de heilsgeschiedenis. Dat de werking van de Eucharistie
groter is dan deze eenmalige gebeurtenis blijkt ondermeer wanneer paus Johannes Paulus II schrijft
dat het “gezamenlijk en onscheidbaar handelen van de Zoon en van de heilige Geest, dat aan het begin
staat van de Kerk, van haar vestiging en van haar voortduren,” zich voltrekt in de Eucharistie (EdE 23).
De Eucharistie is dus zowel constitutief in het tot stand komen van de Kerk (ecclesiogenese) als in haar
voortdurende. “De Kerk leeft van de Eucharistie” (EdE 1), ze houdt haar in stand.
Met betrekking tot dit voortduren spreekt paus Benedictus XVI over een ‘indrukwekkende wisselwerking’.
In iedere viering van de Eucharistie neemt “Jezus de gelovigen mee in zijn uur”, het Triduüm
wordt tegenwoordig gesteld en steeds opnieuw beleefd (SCar 14). Enerzijds is het in de Eucharistie
Christus, “die zich aan ons schenkt en ons zo voortdurend als zijn Lichaam opbouwt”. Anderzijds is het
de Kerk zelf, “die de Eucharistie verwezenlijkt”. In deze wisselwerking worden zowel de Eucharistie als
de Kerk opgebouwd en versterkt. Het is echter wel Christus die aan de basis staat van deze wisselwerking,
Hij is de bron. “De mogelijkheid van de Kerk om de Eucharistie te ‘verwezenlijken’ vindt haar
oorsprong geheel en al in Christus’ zelfgave aan haar”. 22 De Eucharistie is dus niet alleen de oorzaak
en bron maar ook het “middelpunt van het groeiproces van de Kerk” (EdE 21).
In dit tot stand komen en voortbestaan van de Kerk speelt de eenheid een belangrijke rol. De Eucharistie
is als het sacrament van de eenheid ook constitutief voor die eenheid, “door het sacrament van
het eucharistisch brood [wordt] de eenwording van de gelovigen die in Christus één lichaam vormen
uitgebeeld en bewerkt.” (EdE 21). In het ontvangen van de Eucharistie is er sprake van een innige vereniging
met Christus en deelt Christus ons zijn Geest mee. 23 Paus Johannes Paulus II spreekt hierbij
over ‘inwoning’ en citeert Johannes 15,4: “Blijft in Mij, zoals ik in u.” (EdE 22).
Doordat we allen het lichaam van Christus ontvangen, worden we ook gevormd tot het lichaam van
Christus. En omdat dit lichaam één is, worden wij allen één. 24 paus Johannes Paulus II verwijst hiervoor
naar de eerste Korintiërsbrief: “Het brood dat wij breken, geeft ons gemeenschap met het lichaam van
21
EdE5. In de Engelse vertaling staat dit duidelijker verwoord: “By the gift of the Holy Spirit at Pentecost the Church was
born and set out upon the pathways of the world,...”
22
SCar 14. Deze wisselwerking werd overigens in IL 12 en 13 reeds genoemd.
23
EdE 17. Ook nummer 24 spreekt over zowel Christus als de Geest: “De gave van Christus en van zijn Geest, die wij
ontvangen in de eucharistische communie ...”
24
EdE 23. Dit zagen we overigens ook al in de inleiding van dit hoofdstuk bij verwijzing naar canon 897 van het Wetboek
van Canoniek Recht uit 1983.
31

Christus. Omdat het één brood is, vormen wij allen tezamen één lichaam, want allemaal hebben wij
deel aan het ene brood” (1 Kor 10,16-17). We observeren dezelfde beweging die we in het vorige
hoofdstuk in LG 1 opmerkten: onze verbondenheid met Christus maakt het mogelijk “te delen in de
eenheid van zijn lichaam dat de Kerk is” (EdE 23). 25 Deelname aan de Eucharistie bewerkt dan tevens
de gemeenschap (communio) met het Trinitaire leven: “God de Vader, de geïncarneerde en opgestane
Zoon van God en de Heilige Geest, die het menselijk leven verandert en vergoddelijkt” (IL 25).
Het lichaam van Christus omvat de gehele Kerk en beperkt zich dus niet tot de aanwezige groep gelovigen.
De eenheid spreidt zich uit over tijd en ruimte tot de gehele Kerk, “het eucharistische offer, dat
altijd wordt opgedragen in een particuliere gemeenschap, [is] nooit alleen het vieren van die gemeenschap”
(EdE 39). Het gaat om “de hele Kerk die deel is van elke Eucharistie” (EdE 52). EdE 19 schrijft
verder specifiek over de eschatologische dimensie: “terwijl wij het offer van het Lam vieren, verenigen
wij ons met de hemelse Liturgie, en sluiten wij ons aan bij die geweldige menigte die roept: ‘De redding
komt van onze God, die op de troon zetelt, en van het Lam!’ (Apk 7,10). De Eucharistie is werkelijk een
opening van de hemel die zich over de wereld spreidt.”
Welke rol speelt de lokale geloofsgemeenschap?
Hoewel de Eucharistie dus constitutief genoemd mag worden voor zowel de Kerk als voor haar eenheid,
kunnen we dezelfde conclusie niet trekken met betrekking tot een lokale geloofsgemeenschap
zoals een parochie. Sterker, de documenten zijn eenduidig in de stelling dat de Eucharistie niet verantwoordelijk
is voor de vorming van een gemeenschap. “De viering van de Eucharistie kan echter niet het
beginpunt zijn van gemeenschap (communio); het vooronderstelt dat de gemeenschap reeds bestaat,
een gemeenschap die zij zoekt te bestendigen en tot volmaaktheid te brengen.” 26 De vraag die zich
nu opwerpt is hoe deze vooronderstelde gemeenschap tot stand komt en aan welke voorwaarden ze
behoort te voldoen om de Eucharistie te kunnen vieren.
Met betrekking tot deze voorwaarden spreekt Ecclesia de Eucharistia over gemeenschapsbanden die
uiteenvallen in een tweetal dimensies: een zichtbare en een onzichtbare. De onzichtbare dimensie
van de gemeenschap verbindt ons “in Christus door de werking van de Heilige Geest met de Vader
en onderling” (EdE 35). Deze dimensie gaat er vanuit dat er sprake is van een leven van genade
waardoor het mogelijk wordt deel te nemen aan Gods eigen wezen. Dit gaat gepaard met een bepaalde
houding waarmee men in het leven staat. Geloof, hoop en liefde vormen hierbij centrale waarden. Er
behoort dan ook sprake te zijn van een “geloof dat door de liefde werkzaam is” (Gal, 5,6). Later, in
nummer 40, verduidelijkt paus Johannes Paulus II dit door erop te wijzen dat ook de “banden van de
vrede” aanwezig moeten zijn om de Eucharistie op een juiste wijze te ontvangen. Tenslotte wordt er op
gewezen dat wanneer de onzichtbare band verbroken is, herstel mogelijk is in het sacrament van boete
en verzoening (EdE 37).
De zichtbare dimensie is die van de gemeenschap in de leer van de apostelen, in de sacramenten en
in de kerkelijke leiding. Paus Johannes Paulus II verwijst hierbij naar LG 14 waarin deze drie banden
ook genoemd worden. 27 Lumen gentium schrijft dat wanneer deze banden aanwezig zijn iemand vol-
25
In EdE 22 wordt duidelijk dat de eucharistische communie deze verbondenheid tot stand brengt.
26
EdE 35. Deze uitspraak wordt herhaald in IL 13.
27
EdE 35. Hier wordt gesproken over de tria vincula die eerder in voetnoot 45 op p. 12 ter sprake kwamen. Opmerkelijk is
dat in LG 14 de derde zichtbare band zowel een verbondenheid met de kerkelijke leiding als de gemeenschap betreft, terwijl
in Ecclesia de Eucharistia slechts over de kerkelijke leiding wordt gesproken. Hiermee volgt Johannes Paulus II het Wetboek
van Canoniek Recht van 1983 (c.205) waarin de derde band ook slechts een verbondenheid met het kerkelijk bestuur betreft.
De conclusie ligt voor de hand dat na het Tweede Vaticaans Concilie een verschuiving heeft plaatsgevonden waardoor nu
minder belang wordt gehecht aan de directe verbondenheid met de gemeenschap.
32

ledig in de kerkelijke gemeenschap is ingelijfd. Paus Johannes Paulus II zet dus hoog in door deze
volledige verbondenheid voor te schrijven. Zijn motivatie is gebaseerd op de bijzondere plaats die de
Eucharistie in de Kerk inneemt, “aangezien de Eucharistie de hoogste sacramentele manifestatie is van
de communio in de Kerk, dient zij ook te worden gevierd in een context van eerbied voor de uitwendige
gemeenschapsbanden” (EdE 38).
De aanwezigheid van zowel de zichtbare als onzichtbare banden is dus een voorwaarde om de Eucharistie
op een juiste wijze te kunnen vieren. Het Instrumentum laboris zegt hier zelfs over dat de diepe
relatie tussen de onzichtbare en zichtbare elementen van de kerkelijke gemeenschap constitutief is
voor de Kerk als sacrament van het Heil (IL 13).
In het tot stand komen van deze gemeenschapsbanden speelt de heilige Geest een grote rol. Deze leidt
de mensen ertoe in Jezus Christus als hun Heer te geloven (IL 16). Vervolgens wordt een persoon door
de gave van de Geest in het doopsel opgenomen in Christus en daarmee in zijn Kerk. 28 Het doopsel
en de Eucharsitie zijn sterk met elkaar verbonden, het doopsel is gericht op een volledige opname in
de eucharistische gemeenschap (UR 22).
Wanneer een groep gedoopten samenkomt is er sprake van een gemeenschap op de wijze zoals deze
voorondersteld wordt door de Eucharistie. Zo’n gemeenschap kan bijvoorbeeld gevormd worden als
een parochie. Dit zijn immers gemeenschappen van “gedoopten die hun identiteit bovenal uitdrukken
en bevestigen door de viering van het eucharistisch offer” (EdE 32; IL 13). De parochie is ook “de
gebruikelijke plaats waar de Kerk haar leven leeft. De parochie, naar behoren vernieuwd en vitaal, is
de beste plaats voor vorming en Eucharistische eredienst” (IL 13).
Dat de Eucharistie een dergelijke gemeenschap bestendigt en vervolmaakt, wordt op verschillende wijzen
duidelijk. Zo vervult ze “met overvloedige volheid” de verlangens naar eenheid die in het menselijk
hart aanwezig zijn. Tegelijkertijd echter verheft ze deze ervaring van broederlijkheid tot niveaus “die ver
liggen boven dat van een louter menselijke ervaring van een gezamenlijke maaltijd” (EdE 24).
Samenvattend kunnen we concluderen dat de Eucharistie en de Kerk een constitutieve relatie hebben
die in de heilsgeschiedenis is verankerd. Ook is de Eucharistie constitutief voor de eenheid. Hetzelfde
is echter niet waar met betrekking tot de lokale geloofsgemeenschap, deze wordt door de Eucharistie
voorondersteld. Een dergelijke gemeenschap komt tot stand door de werking van de heilige Geest in het
doopsel. Zo’n gemeenschap van gelovigen wordt door de Eucharistie wel bestendigd en vervolmaakt.
3.1.2 De expressieve relatie tussen Eucharistie en Kerk,
hoe de Kerk zich uitdrukt in de Eucharistie
De Kerk drukt zich uit in de Eucharistie
Het eucharistische geheim - offer, tegenwoordigheid, maaltijd - verdraagt noch reductie noch exploitatie.
Het moet in zijn geheel ervaren worden, hetzij in de gebeurtenis van het feest, hetzij in
het intieme tweegesprek met Jezus, die men zojuist in de heilige communie heeft ontvangen, hetzij
in biddende overweging bij de eucharistische aanbidding buiten de heilige Mis. De Kerk wordt
aldus stevig opgebouwd en wat zij werkelijk is, blijkt: één, heilig, katholiek en apostolisch: volk, tempel
en familie van God; lichaam en Bruid van Christus, bezield door de heilige Geest; universeel
heilssacrament en hiërarchisch geordende gemeenschap. 29
28 Ecclesia de Eucharistia 23. Vergelijk 1 Kor 12,13.27.
29 Ecclesia de Eucharistia 61.
33

Bovenstaande citaat uit Ecclesia de Eucharistia benadrukt nogmaals dat de Eucharistie de Kerk opbouwt.
In dezelfde zin lezen we echter ook dat in de Eucharistie blijkt wat de Kerk werkelijk is: één,
heilig, katholiek en apostolisch. De Eucharistie maakt de Kerk, maar de Kerk maakt ook de Eucharistie
(IL 13; SCar 14) en in dit ‘maken’ drukt de Kerk zich uit. Ze laat in de viering van de Eucharistie zien
wie ze is. Toch is het beeld dat uit de liturgie volgt niet volledig, “De werkzaamheid van de Kerk omvat
meer dan de heilige liturgie; want voordat de mensen tot de liturgie kunnen komen, moeten zij tot geloof
en bekering worden geroepen.” (SC 9)
Anderzijds is het, als de Kerk zich inderdaad voor een belangrijk deel uitdrukt in de viering van de
Eucharistie, interessant te onderzoeken hoe ze zichzelf daarin verwoordt. Hoe spreekt de Kerk in de
viering van de Eucharistie over zichzelf? Aan de hand van de vier genoemde eigenschappen van de
Kerk: haar eenheid, heiligheid, katholiciteit en apostoliciteit, zal dit nader bekeken worden.
Expressie van eenheid In de Eucharistie wordt “de eenwording van de gelovigen die in Christus één
lichaam vormen uitgebeeld en bewerkt” (EdE 21). De Eucharistie is dus niet alleen constitutief voor
de eenheid, maar in de Eucharistie wordt deze eenheid ook uitgedrukt. Het lichaam van Christus is
één waardoor in de eucharistische communie de gelovigen ook één worden. 30 “De uniciteit en ondeelbaarheid
van het eucharistisch Lichaam des Heren sluit de uniciteit in van zijn mystieke Lichaam, de
ene en ondeelbare Kerk. Uit het Eucharistisch middelpunt volgt de noodzakelijke openheid van iedere
vierende gemeenschap, iedere particuliere kerk: aangetrokken door de open armen van de Heer, wordt
zij ingelijfd in zijn unieke en ondeelbare Lichaam.” (SCar 15).
In deze eenheid heeft de hiërarchie een belangrijke plaats. De heilige Ignatius van Antiochië schreef al
dat de Eucharistie als geldig beschouwd mag worden wanneer “die gevierd wordt onder de bisschop
of onder hem aan wie de bisschop deze opdracht heeft gegeven” (EdE 39). De bisschop is uiteindelijk
ook “het zichtbare beginsel en het fundament van de eenheid in zijn particuliere Kerk”. 31 De Eucharistie
wordt niet alleen in gemeenschap gevierd met de eigen bisschop maar ook met de paus, de bisschop
van Rome. Dit blijkt bijvoorbeeld in het eucharistisch gebed waarin zowel de eigen bisschop als de
bisschop van Rome met name wordt genoemd (IL 14). In de Eucharistie drukt de Kerk ondermeer haar
eenheid uit met de kerkelijke leiding.
De eenheid met de kerkelijke leiding staat echter niet op zichzelf maar omvat de eenheid die bestaat
in de gehele kerkelijke gemeenschap. In LG 14 wordt dit expliciet vermeld wanneer in de context van
de derde zichtbare band niet alleen de kerkelijke leiding, maar ook de gemeenschap (ecclesiastici
regiminis ac communionis) genoemd wordt.
Daarnaast komt in de viering van de Eucharistie ook de eenheid in geloof tot uiting. Zo wordt op iedere
zondag of hoogfeest gezamenlijk de geloofsbelijdenis uitgesproken en worden de gelovigen in
het eucharistisch gebed aangespoord hun geloof te belijden: “Verkondigen wij het mysterie van het
geloof!” waarop geantwoord wordt met een korte belijdenis van het geloof. Enerzijds is dit een uiting
dat er daadwerkelijk sprake is van geloof: “een vaste grond van wat wij hopen, het overtuigt ons van
de werkelijkheid van onzichtbare dingen” (Heb 11,1). Anderzijds wordt wordt hierin de band van de
geloofsbelijdenis zichtbaar, samen verkondigen we immers hetzelfde geloof.
Expressie van heiligheid Door de uiting van het geloof, het gebed en de eerbied die spreekt uit de
liturgie, laten we blijken dat we God willen toebehoren, dat we van Hem afhankelijk zijn. Op deze wijze
uiten we ons streven naar heiligheid. Heilig is immers alles dat aan God toebehoort, alles dat aan Hem
30 EdE 23. Vergelijk 1 Kor 10,16-17.
31 EdE 39 citeert hier uit LG 23.
34

gewijd is. 32 De Kerk maakt haar heiligheid dus expressief in het belijden van het geloof, het gebed en
de eerbied waarmee zij de liturgie viert.
Door te spreken over het “mysterie van het geloof”, wordt benadrukt dat wat er verkondigd wordt in
de geloofsbelijdenis ons menselijk verstand te boven gaat. “Slechts in ons geloof wordt het mysterie
werkelijkheid voor ons. En al blijft het een mysterie voor het verstand, toch is er voor de gelovige
voldoende over geopenbaard om er met besef christelijk van te kunnen en en daarenboven er zich
zinvol over te bezinnen: het mysterie openbaart zich precies als de trancendente zin van ons menselijk
leven.” 33 Duidelijk wordt hierin dat het geloof dat in de eucharistieviering wordt geuit, niet met het
menselijk verstand te beredeneren valt, het wordt gelovig aangenomen.
Dit is ook het geval met betrekking tot de dubbele epiclese in het eucharistisch gebed. De Geest wordt
tweemaal aangeroepen, over de gaven van brood en wijn opdat deze veranderen in het lichaam en
bloed van Christus, en over de gemeenschap om deze te “vergaderen tot één enige kudde.” Wij nemen
gelovig aan dat dit dan ook geschiedt. Nogmaals wordt tevens duidelijk dat de rol van de heilige Geest
cruciaal is in de viering van de Eucharistie (EdE 24).
De heilige Geest speelt ook een belangrijke rol op een ander niveau, namelijk in de ontwikkeling van
de liturgie. In Sacramentum caritatis worden we aangezet ons bewust te worden van de beslissende
rol die de heilige Geest speelt bij “de ontwikkeling van de liturgische vorm en bij het uitdiepen van de
goddelijke mysteries” (SCar 12). De Kerk drukt haar relatie met de heilige Geest dus niet alleen uit in
de viering van de Eucharistie, maar ook in de historische ontwikkeling ervan.
Expressie van katholiciteit Een eucharistieviering is geen individuele aangelegenheid, maar vindt
plaats in gemeenschap. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de dubbele epiclese in het eucharistisch gebed. “De
Geest, die door de celebrant afgeroepen wordt over de op het altaar geplaatste gaven van brood en
wijn, is dezelfde die de gelovigen tot ’een lichaam’ verenigt en hen tot een geestelijk offer maakt dat de
Vader welgevallig is.” (SCar 13). De Geest wordt dus niet alleen alleen over de gaven van brood en wijn
wordt afgeroepen om deze om te vormen tot lichaam en bloed van Christus maar ook wordt afgeroepen
over de gelovigen, om deze om te vormen tot een eenheid. In eucharistisch gebed IIc wordt daartoe
gebeden: “Zo delen wij in het Lichaam en Bloed van Christus en wij smeken U dat wij door de Heilige
Geest worden vergaderd tot één enige kudde.” Deze formule maakt inderdaad duidelijk dat “de res van
het eucharistisch sacrament de eenheid van de gelovigen in de kerkelijke gemeenschap is” (SCar 15).
Belangrijk is wel te beseffen is dat het hier gaat om de gehele kerkelijke gemeenschap, niet alleen om
de mensen die aanwezig zijn in deze specifieke eucharistieviering.
De gevormde gemeenschap gaat echter nog verder. In Ecclesia de Eucharistia lezen we dat “de eschatologische
spanning die de Eucharistie oproept, de gemeenschap met de hemelse Kerk uitdrukt” (EdE
19) Om deze reden worden in de eucharistische gebeden ook steeds de verbondenheid met Maria,
met de engelen en met de heiligen genoemd. In het vieren van de Eucharistie verenigen wij ons met de
hemelse liturgie. Deze verbondenheid komt overigens ook tot uiting in het vieren van de verschillende
gedachtenissen, feesten en hoogfeesten van het liturgisch jaar.
De gemeenschap die in de viering van de Eucharistie wordt uitgedrukt strekt zich dus uit over de gehele
Kerk, over tijd en plaats. Hiermee komt de katholiciteit van de Kerk tot uiting.
Expressie van apostoliciteit De Kerk is apostolisch in de zin dat zij “voortdurend wordt onderricht,
geheiligd en geleid door de apostelen tot aan de wederkomst van Christus dankzij diegenen die hen in
32 Begrip heiligheid van de kerk in: H. Brink (red.), Theologisch woordenboek. J.J. Romein & Zonen, 1953, 2175.
33 Begrip mysterie in: Brink (1953), 3392.
35

hun pastorale taak opvolgen: het college van de bisschoppen die door de priesters bijgestaan worden,
in eenheid met de opvolger van Petrus, de opperherder van de Kerk.” (EdE 28).
In de viering van de Eucharistie komt de apostoliciteit tot uiting in de rolverdeling. Enerzijds “doen de gelovigen
door hun koninklijk priesterschap actief mee in de aanbieding van de eucharistische offergave”.
Anderzijds is het de gewijde priester die “in de persoon van Christus het eucharistisch offer voltrekt en
het opdraagt aan God in naam van geheel het volk” (EdE 28; LG 10). Dit onderscheid komt overigens
niet alleen naar voren tijdens de dienst van de Eucharistie maar in de gehele liturgie.
Welke rol speelt de lokale geloofsgemeenschap?
De viering van de Eucharistie vindt in de meeste gevallen plaats in een lokale gemeenschap, weliswaar
altijd onder de lokale bisschop en in de verbondenheid met de paus, maar meestal zonder dat dezen
fysiek aanwezig zijn. Toch is de parochie de plaats waar de Kerk haar leven leeft. Het is de beste plaats
voor vorming en de eucharistische eredienst (IL 13).
De bijeenkomst voor deze eredienst op zondag is dan ook van groot belang. Het is juist vanwege haar
gemeenschapsvormende werking dat paus Johannes Paulus II de betekenis ervan wilde onderstrepen.
Het is “de plaats bij uitstek waar onderlinge eenheid steeds opnieuw verkondigd en gevoed wordt. Juist
door de gezamenlijke viering van de Eucharistie wordt de dag des Heren ook tot de dag van de Kerk
die aldus doeltreffend haar rol als sacrament van de eenheid kan vervullen.” (EdE 41).
Wanneer we terugkeren naar de vraag wat de rol is van de lokale gemeenschap in de expressieve relatie
tussen de Eucharistie en Kerk, zien we dat deze rol dus vooral ligt in het vieren van de Eucharistie. Dit
gebeurt altijd in verbondenheid met de bisschop, of iemand die hij daartoe aangewezen heeft, als
voorganger en in verbondenheid met de gehele Kerk. We hebben al eerder gezien dat we op basis van
LG 26 kunnen concluderen dat in de viering van de Eucharistie de Kerk aanwezig is. 34 Om deze reden
is het voor de hand liggend dat in de viering van de Eucharistie als eerste de Kerk wordt uitgedrukt
en niet louter de gemeenschap van de daar aanwezige gelovigen. In dit uitdrukken staat de eenheid
centraal, eenheid met de kerkelijke leiding, eenheid met de grotere gemeenschap en eenheid in het
geloof. Inhoudelijk blijkt het geloof uit de ontvankelijkheid voor God die geüit wordt in de viering. Het is
Christus en de Geest die handelen in de Eucharistie.
3.1.3 De expressieve relatie tussen Eucharistie en Kerk:
de consequenties voor de lokale gemeenschap
De Eucharistie als expressie van de Kerk
In de vorige paragraaf is gesproken over hoe de parochie, en daarmee de Kerk, zich uitdrukt in de
viering van de Eucharistie. In deze paragraaf zullen we ons concentreren op de vraag wat de consequenties
daarvan zijn voor de lokale geloofsgemeenschap. De parochie ontleent haar identiteit aan de
viering van de Eucharistie (IL 13), maar zal die wel moeten waarmaken.
Expressie van eenheid Uit de viering van de Eucharistie blijkt eenheid, deze eenheid heeft zoals we
zagen zowel een onzichtbare als zichtbare dimensie. Paus Johannes Paulus II concludeert in Ecclesia
de Eucharistia dat “een intrinsiek vereiste van de Eucharistie is dat zij gevierd wordt in communio en
34 Zie §2.3.2 op p.15 eerder in deze scriptie.
36

wel zódat de verschillende banden van die gemeenschap intact blijven.” (EdE 35). Willen we hieraan
voldoen en recht doen aan beide dimensies, dan brengt dat bepaalde voorwaarden met zich mee die
betrekking hebben op de deelname aan de Eucharistie door de gelovigen. Zo wordt de onzichtbare
dimensie recht gedaan door een leven van genade. Concreet betekent dit dat men slechts met een
zuiver geweten tot het sacrament nadert (EdE 36; IL 22-24). De zichtbare banden komen tot uiting
in de banden van geloofsbelijdenis, sacramenten en de erkenning van de kerkelijke leiding (EdE 35).
Hieruit kan geconcludeerd worden dat volledige inlijving bij de Kerk voorwaarde is om de sacramenten
te ontvangen.
Wanneer er nu een eucharistische bijeenkomst zou plaatsvinden waarin die eenheid niet aanwezig is,
ontstaat er een tegenstelling. Hierbij wordt de waarheid geweld aangedaan, omdat er iets wordt gevierd
dat niet aanwezig is, namelijk de eenheid. Ook al is de wens naar eenheid nog zo groot, paus Johannes
Paulus II stelt heel duidelijk dat intercelebratie in een oecumenische context geen geldig middel kan
zijn maar zal eerder een hindernis zal vormen voor het bereiken van de volle gemeenschap. Dit laatste
omdat “zij ons gevoel voor de afstand die ons van dit doel scheidt zou verzwakken en tweeduidigheiden
met zich mee zou brengen of aanscherpen over een of andere geloofwaarheid” (EdE 44).
De wens naar eenheid kan niet genegeerd worden. Deze wens zelf is een genade die ons met gelovigen
van andere “Kerken en kerkelijke gemeenschappen ertoe inspireerde om op pad te gaan op de weg
van de oecumene” (EdE 43). Het verlangen om samen de ene Eucharistie van de Heer te vieren is zelf
al een gemeenschappelijke lofzang en eenzelfde smeekbede. Echter, “de weg naar de volle eenheid
kan alleen in waarheid worden afgelegd.” (EdE 44).
Expressie van heiligheid In het uitspreken van de geloofsbelijdenis tijdens de viering van de Eucharistie
uit de gemeenschap haar geloof. Het is een expressie van het gegeven dat zij deze formulering
van het geloof gelovig heeft aanvaart. In de viering krijgt dit ook uitdrukking in bijvoorbeeld de smeekgebeden
die aan God worden gericht en in de aanroeping van de Geest. De gemeenschap laat hiermee
zien dat Gods handelen in de viering van de Eucharistie onontbeerlijk is. De gemeenschap is voor deze
viering afhankelijk van God, ze kan het niet zelf. Blijkens de voorbeden geldt dit ook voor het leven
buiten deze viering, ook hier is de hulp van God onontbeerlijk. De gelovigen zijn afhankelijk van God.
De gemeenschap is voor de viering van de Eucharistie en voor haar leven dus afhankelijk van God.
In deze relatie blijft echter altijd iets ongrijpbaars, “de Kerk is primair de mystieke ontmoeting tussen
God en de mensen” (IL 12). En over de Eucharistie waarin de Kerk zich uitdrukt zegt paus Johannes
Paulus II in Ecclesia de Eucharistia: “De Eucharistie is ‘mysterium fidei,’ een mysterie dan ons denken
overstijgt en dat alleen in geloof aanvaard kan worden.” (EdE 15).
Deze uiting kan echter alleen dan eerlijk zijn wanneer zij vooraf gegaan wordt door een werkelijk beleefd
geloof. Een consequentie voor de gemeenschap is dus dat ze dit geloof ook echt ervaart, dat ze er
inhoud aan geeft in haar leven en zich werkelijk overgeeft aan God. 35
Een dergelijke houding leidt er ook toe dat het sacrament met de nodige eerbied benaderd wordt.
Iedereen moet “het levendige besef hebben, en daaraan ook uitdrukking geven, dat hij zich in iedere
viering voor de oneindige majesteit van God bevindt, die deemoedig tot ons komt in de sacramentele
tekenen.” (SCar 65). Concreet kan daarbij gedacht worden aan “de betekenis van de gebaren en de
houding, zoals het knielen bij de belangrijkste momenten van de het Eucharistisch Gebed.” (SCar 65).
35 Dat geloof overgave impliceert wordt bijvoorbeeld duidelijk in de beschrijving van het begrip ‘geloof’ in het Theologisch
woordenboek: “Het woord geloven betekent in een verzwakte betekenis: menen, aanvaarden wat men niet heel zeker weet,
en in een versterkte betekenis: vertrouwen dat iets zal gebeuren zoals men wenst: geloven in de toekomst. Meer speciaal
betekent het een zekere overgave aan het oordeel en ook wel aan de goedheid van een ander.” (Brink (1953), 1720).
37

Zoals we reeds zagen is de Geest ook werkzaam is in de ontwikkeling van de liturgie, de vorm waarin
de Eucharistie gevierd wordt. Paus Benedictus XVI maant ons aan ons bewust te worden “van de
beslissende rol die de heilige Geest speelt bij de ontwikkeling van de liturgische vorm en bij het uitdiepen
van de goddelijke mysteries” (SCar 12). Omdat het de Kerk is die zich uit in de (lokale) viering van
de Eucharistie, is het ook alleen de Kerk als geheel die de werking van de Geest op dit gebied kan
onderscheiden. Dat dit gebeurt blijkt bijvoorbeeld uit de liturgische veranderingen die de Constitutie
over de Heilige Liturgie van het Tweede Vaticaans Concilie in gang heeft gezet. De voorwaarde die
hieruit volgt voor de lokale geloofsgemeenschap is dat zij de liturgie aanvaard zoals deze haar en alle
geloofgemeenschappen met haar, wordt aangereikt.
Expressie van katholiciteit In de viering van de Eucharistie blijkt er een eenheid die zich via de lokale
gemeenschap uitbreidt tot de gehele Kerk, over de grenzen van tijd en plaats heen. De consequentie
daarvan is tweeledig. Aan de ene kant behoort de lokale gemeenschap als ‘broederlijke’ gemeenschap
tot de Eucharistie te naderen. Daarnaast zal de gemeenschap zich ook moeten realiseren dat ze onderdeel
uitmaakt van een veel grotere gemeenschap.
In Ecclesia de Eucharistia haalt paus Johannes Paulus II de woorden van Paulus aan om duidelijk
te maken dat de eucharistische bijeenkomsten een weerklank behoren te zijn van hetgeen er gevierd
wordt. Paulus roept de gelovigen op om “zich te bezinnen over de ware werkelijkheid van de Eucharistie
om terug te keren tot de geest van broederlijke gemeenschap”. 36 Paus Johannes Paulus II benadrukt
dit punt nog eens met een citaat van Augustinus: “Als jullie lichaam zijn en ledematen van Hem, dan
zullen jullie op de tafel van de Heer jullie eigen mysterie aantreffen. Ja, jullie ontvangen je eigen mysterie”.
37 Van dit rijke citaat belichten we alleen dat Augustinus de lichaamsmetafoor meervoudig gebruikt:
gelovigen die deel uitmaken van de Kerk zijn ledematen van het lichaam van Christus terwijl Christus’
lichaam in de eucharistische gaven op een sacramentele (mysterievolle) wijze aanwezig is. In Christus
wordt de gemeenschap als Kerk versterkt, de gemeenschap wordt wie ze ten diepste als is. Ze is het
lichaam van Christus, de Kerk.
Dat de gemeenschap zich uitspreidt tot buiten de grenzen van de lokale gemeenschap, heeft een
consequentie voor deze gemeenschap. Wil deze gemeenschap haar verbondenheid met de grotere
gemeenschap serieus nemen, zal ze noodzakelijkerwijs onderdeel voelen van een groter geheel. Voorwaarde
daarvoor is een open houding. In de woorden van paus Benedictus XVI: “Uit het centrum van
de Eucharistie ontstaat de noodzakelijke openheid van iedere vierende gemeenschap en van iedere
particuliere Kerk.” (SCar 15).
Een andere consequentie van deelname aan deze grotere gemeenschap is het uiting geven aan de
waarde van de solidariteit. Sacramentum caritatis spoort ons aan, vanuit de Eucharistie, om te streven
naar sociale rechtvaardigheid. “Het mysterie van de Eucharistie stelt ons in staat en spoort ons aan tot
een moedige inzet in de structuren van deze wereld, om die nieuwheid van betrekkingen te realiseren
die haar onuitputtelijke bron in de gave van God heeft.” 38 Wanneer we dus de gemeenschap respecteren
waar we door de Eucharistie in verenigd worden, zal ook inzet op het gebied van de sociale leer
van de Kerk onontbeerlijk zijn.
36
EdE 40. Vergelijk 1 Kor 11,17-34. In nr. 20 wordt overigens hetzelfde citaat aangehaald in de context van misstanden in
de liturgie.
37
Augustinus, sermo 272. “Si ergo vos estis corpus Christi et membra, mysterium vestrum in mensa Dominica positum est:
mysterium vestrum accipitis.”
38
SCar 91. De noodzaak van wereldwijde solidariteit komt in de nummers 90 en 91 naar voren.
38

Expressie van apostoliciteit We hebben vastgesteld dat de rolverdeling in de viering van de Eucharistie
een uiting is van de apostoliciteit van de Kerk. De consequentie hiervan voor de lokale gemeenschap
is dat zij deze rolverdeling respecteert. Voor de geldigheid van een eucharistische viering is het
daarnaast noodzakelijk dat de voorganger in opdracht van de bisschop voorgaat en het sacrament van
de priesterwijding echt is (EdE 38, 39). Paus Benedictus XVI benadrukt dit wanneer hij stelt dat het
noodzakelijk is “te bevestigen dat de band tussen de priesterwijding en de Eucharistie het duidelijkst
zichtbaar wordt in de viering van de Mis, waarbij de bisschop of de priester in de Persoon van Christus
als hoofd presideert.” (SCar 23).
Zoals we zagen houdt dit niet in dat de voorganger alleen de Eucharistie viert. In elke liturgie en zeker
in de viering van de Eucharistie is iedereen geroepen deel te nemen. Wel is daarbij dus sprake van
een zekere ordening, of hiërarchie, die gerespecteerd moet worden om zowel “de schoonheid en de
harmonie van de liturgische handeling” als de duidelijkheid ervan te waarborgen (SCar 53).
3.2 Visies van verschillende theologen
Zoals reeds aangekondigd, zal in deze paragraaf een beperkt overzicht gegeven worden van wat een
aantal invloedrijke theologen zeggen met betrekking tot de onderzoeksvraag. Het doel hiervan is om
de uitspraken van het leergezag in een grotere context te plaatsen, om meer van de achtergronden te
leren en zo de uitspraken beter te begrijpen.
3.2.1 De constitutieve relatie tussen Eucharistie en Kerk
In welke zin is de Eucharistie constitutief voor de Kerk?
Heilshistorisch perspectief In Ecclesia de Eucharistia zagen we dat paus Johannes Paulus II de
constitutieve relatie tussen Eucharistie en Kerk verankert in de (heils-)geschiedenis, in een specifieke
gebeurtenis: het Laatste Avondmaal. Eenzelfde insteek vinden we bij een aantal theologen.
Een voorbeeld hiervan is Kasper die schrijft dat de instelling van de Eucharistie tijdens het Laatste
Avondmaal gemeenschapsstichtend en daarmee Kerkstichtend was. “Met het Laatste Avondmaal verkondigde
Jezus de nieuwe heilswerkelijkheid en presenteert hij de nieuwe heilsgemeenschap onder
de tekenen van brood en wijn.” 39 Maar ook Van Eijk staat stil bij het Laatste Avondmaal waarbij hij
observeert hierbij dat deze maaltijd afwijkt van andere maaltijden waarbij Jezus, vaak in het bijzijn
van zondaars, aanwezig was. In het geval van deze specifieke maaltijd was Hij de gastheer en was
er slechts een beperkte groep leerlingen aanwezig. Ook de thematiek is anders, Hij predikt nu geen
bevrijding, maar zijn woorden leggen een verband tussen deze maaltijd, Zijn aanstaande dood en de
nieuwe verhouding tussen God en de mensen: het Nieuwe Verbond. Met de woorden “doe dit tot mijn
gedachtenis”, sticht hij gemeenschap. Toch heeft de Kerk, als nieuwe gemeenschap, haar oorsprong
in Pasen, dat zowel Jezus’ dood, verrijzenis als ook de zending van de Geest omvat. Jezus’ woorden
tijdens het Laatste Avondmaal zijn onlosmakelijk met het paasmysterie verbonden. 40
Ook Ratzinger situeert het ontstaan van de Kerk in het gehele paasmysterie. Voor hem wordt de verbondenheid
tussen God en de mens gerealiseerd in de persoon van Jezus Christus. Doordat Hij zijn
39 Kasper (2004), 88: “At the Last Supper, Jesus proclaims this new salvific reality and, at the same time, presents symbolically
the new community of salvation under the signs of the bread and wine which he distributes.”
40 Van Eijk (2000), 224-225,226,232.
39

(menselijke) wil volledig één maakt met de wil van de Vader worden deze existentieel dezelfde. Hiermee
komt een gemeenschap tot stand tussen God en de mens, er is sprake van een wonderbare
uitwisseling. Het is juist in de pijn van deze uitwisseling dat de fundamentele verandering tot standkomt
waardoor de mens tot heil kan komen. Hier wordt gemeenschap geboren, hier ontstaat de Kerk. De gemeenschap
tussen God en mens, door Christus, wordt mededeelbaar in het paasmysterie, de dood en
opstanding van de Heer. Omdat de Eucharistie onze deelname aan het paasmysterie tot stand brengt,
is de Eucharistie constitutief voor de Kerk, het lichaam van Christus. 41
Een volgend kernmoment in de heilsgeschiedenis is de begintijd van de Kerk zoals deze in Handelingen
wordt beschreven. In het tweede hoofdstuk vinden we een karakterisering van het leven van de
gelovigen: “Zij legden zich ernstig toe op de leer der apostelen, bleven trouw aan het gemeenschappelijk
leven en ijverig in het breken van het brood en in het gebed.” (Hnd 2,42). Ratzinger gebruikt dit vers
als een basis voor zijn artikel Communion: Eucharist - Fellowship - Mission. Hij wijst erop dat hierin
drie eigenschappen van de Kerk naar voren komen: zij is apostolisch, heilig en één. Hij completeert
deze opsomming met de vierde eigenschap van de Kerk, de katholiciteit, door te wijzen op de activiteit
van de Geest met Pinksteren. De nieuwe gemeenschap van God, de Kerk, spreekt vanaf het begin
van haar bestaan alle talen en is daarmee werkelijk katholiek. 42 Ratzinger benadrukt dat de Eucharistie
(breken van het brood) als hoogtepunt van het gemeenschappelijk gebed, niet los gedacht kan worden
van de leer van de apostelen. De gemeenschap met de apostelen is verbonden met de gemeenschap
die gevormd wordt door het samen breken van het brood. Een brugfunctie is hierbij weggelegd voor de
term die zowel Eucharistie als gemeenschap betekent. 43
Cooke’s conclusie komt hier grotendeels mee overeen, maar legt toch een andere nadruk. Hij gaat
in op de vraag waartoe men samenkwam en concludeert dat dit op de eerste plaats gebeurde voor
het eucharistisch handelen en apostolische instructie. Voor hen was de eucharistische bijeenkomst
de meest gebruikelijke situatie om de christelijke identiteit en gemeenschap te ervaren. Een dergelijke
bijeenkomst had een ongeëvenaarde invloed op het tot stand brengen van eenheid van geloof, liefde
en identificatie met de gemeenschap. 44
De Eucharistie maakt de Kerk Andere theologen benadrukken niet zozeer het heilshistorisch beginpunt,
maar gaan in op de voortdurend constitutieve relatie tussen Eucharistie en Kerk. De Lubac heeft
in de jaren 50 van de vorige eeuw de relatie tussen Eucharistie en Kerk ‘herontdekt’ nadat ze in de loop
van de kerkgeschiedenis naar de achtergrond was verschoven. 45 Deze herontdekking gaat echter niet
ten koste gaat van de relatie tussen de Eucharistie en het persoonlijk heil maar vult deze aan. Voor de
Eucharistie geldt dat zij constitutief is voor zowel de ene kerkelijke gemeenschap als voor een persoonlijke
gemeenschap met Christus. 46 De Kerk, werkelijk het lichaam van Christus, wordt geconstitueerd
door haar deelname in het eucharistisch lichaam van Christus. 47
In het werk van Jean-Marie Tillard staat het begrip ‘communion’ (gemeenschap) centraal. Dit blijkt
bijvoorbeeld wanneer hij over de Kerk schrijft dat dit iedere lokale gemeenschap betreft “die bijeen
wordt gebracht door de Eucharistie. Of, als er op meerdere plaatsten in het diocees Eucharistie wordt
41
Ratzinger (2005), 81-83. Een kernzin hierin is: “It is in the pain of this exchange, and only here, that the fundamental
change in man that can alone redeem him, and that changes the conditioning factors of the world, is achieved; here it is that
community is born; here Church comes into being.” (ibid., 82).
42
Ibid., 61.
43
Ibid., 64-66.
44
Bernard Cooke, Eucharist: Source or Expression of Community. Worship, 40 1966, Nr. 6, 341.
45
Zie Ploeger (2008), 89-92 voor een beschrijving hiervan.
46
Ibid., 88; verwijzing naar De Lubac, Catholicisme. Les aspects sociaux du dogme. Paris: Cerf, 1938, 52-53, 56-59.
47
Ibid., 92-93. De Lubac gebruikt hier het werkwoord ‘faire’, Ploeger vertaalt dit als ‘to constitute’.
40

gevierd, is de Kerk het totaal van deze eucharistische gemeenschappen die in ‘communion’ zijn met
de bisschop.” 48 Op de eerste plaats blijkt uit dit citaat dat de Eucharistie een lokale gemeenschap
samenbrengt. Daarnaast wordt met de in de tweede zin genoemde conditie echter duidelijk dat de term
‘lokale gemeenschap’ hier gebruikt wordt om het diocees aan te duiden. 49 Tillard laat echter ruimte voor
lokale geloofsgemeenschappen zoals parochies die hij aanduidt met ‘eucharistische gemeenschappen’.
Het diocees vormt een ‘communion’ van deze parochiële eucharistische gemeenschappen. We kunnen
dus concluderen dat de Eucharistie constitutief is voor de lokale Kerk. Wanneer we lezen dat “De
eucharistische ‘communion’ van de lokale Kerk is op hetzelfde moment ‘communion’ is met de Kerk in
haar totaliteit.” 50 blijkt echter dat haar werkzaamheid verder gaat. Ploeger concludeert dan ook dat er
in de benadering van Tillard geen ruimte is voor concurrentie tussen het lokale en universele niveau,
ze zijn twee zijden van hetzelfde concept van ‘communion’. 51 Belangrijk is dat de Eucharistie de Kerk
samenbrengt en bijgevolg een constitutieve relatie met haar heeft.
Wat betreft Leonardo Boff observeert Ploeger een dubbele houding met betrekking tot de Eucharistie.
Enerzijds beschrijft hij de wijze waarop de Kerk tot stand komt zonder daarin zelfs de Eucharistie
te noemen, anderzijds vindt Ploeger bij hem tevens een benadering waarin de Eucharistie wel een
belangrijke rol speelt. 52 Juist omdat zijn benadering afwijkt van de andere besproken theologen, zullen
we hier iets langer bij stilstaan.
In het tot stand komen van de Kerk, speelt voor Boff de categorie ‘Volk van God’ een centrale rol. 53
Hij onderscheidt hierbij een tweetal momenten. In het eerste moment staat het onstaan van het volk
Gods centraal waarbij sprake is van een ‘fundamentele gelijkheid voor allen’. “Door het geloof en door
het doopsel zijn allen rechtstreeks in Christus ingelijfd” en “de Geest stelt zich aanwezig in allen en
schept een gemeenschap en een werkelijke broederschap”. Pas in “een tweede moment onstaan de
verschillen en hiërarchieën binnen de eenheid en in functie van de gemeenschap”. Boff ontkent de
plaats van de hiërarchie dus niet, maar benadrukt dat deze vanuit het volk Gods ontstaat en daarbinnen
een dienende functie heeft. “De hiërarchie bestaat in een sacramentele functie van organisatie en van
bediening van een realiteit die zij niet heeft geschapen, maar heeft gevonden en waarbinnen zij zichzelf
vond.” Hieruit volgt dat het specifieke kenmerk van het ‘charisma van bijstand, van bestuur en leiding’
niet bestaat “in vergaren en opslorpen, maar in integreren en coördineren”. 54
Het is nu juist in de vorming van een volk, in dit geval het volk van God, dat een belangrijk aspect
van de bevrijdingstheologie naar voren komt. Het begrip ‘volk’ staat in sociologische zin tussen een
ongeorganiseerde en onmondige massa enerzijds, en een heersende elite anderzijds. Uit een veelheid
van verenigingen die daarbinnen ontstaan, kan tenslotte een volk tot stand komen. Dit “vloeit voort uit
de onderlinge samenhang van gemeenschappen en groeperingen van mensen, die breken met het
massamilieu, mondig worden, zich organiseren, zich een doel stellen en gaan handelen in overeenstemming
met hun mondigheid en met het gestelde doel.” Door een volk te worden, kan men zich aan
48
Ploeger (2008), 143: “Church is therefore every local community gathered together by the eucharist, or - when there is
more than one eucharist in a diocese - church is the totality of these eucharistic communities in communion with this bishop.”
Citaat uit Tillard: Eglise d’Eglises, 47.
49
In de eerste zin wordt er gesproken over een lokale gemeenschap waar de Eucharistie wordt gevierd. De conditie in het
begin van zin twee duidt erop dat er in dit geval sprake is van een enkele viering van de Eucharistie in het diocees. In het
geval van meerdere vieringen wordt immers het laatste deel van de tweede zin van kracht. Wanneer er slechts een viering
plaatsvindt in een diocees omsluit deze het gehele diocees. Met ‘lokale gemeenschap’ wordt dan diocees aangeduid.
50
Ibid., 145: “The eucharistic communion of the local church is at the same time communion with the church in its totality.”
Verwijzing naar Tillard, Eglise d’Eglises, 44.
51
Ibid., 146.
52
Ibid., 129.
53
Juist vanwege het voorop stellen van het Volk van God, dat aan de Kerk vooraf gaat, spreekt Boff hier niet van het ‘tot
stand komen’ van van het ‘hervinden’ (Neuentdeckung) van de Kerk.
54
Leonardo Boff, En de kerk is volk geworden. Apeldoorn: Averbode, 1987, 65-67.
41

een situatie van onrecht onttrekken en bevrijding vinden. Een dergelijk volk is volk Gods omdat het
gestelde doel op God gericht is. “Zij worden volk Gods omdat dit volk voor God en voor Christus heeft
gekozen en omdat het weet dat zij, arm zijnde, de bevoorrechten van God en van de kerk zelf zijn.” 55
Hieruit trekt Boff de conclusie dat de Kerk die hier hervonden wordt een andere wijze van ‘kerk-zijn’
inhoudt, “gestructureerd rond de as van de eenheid en deelname van allen. 56 Om hieraan te voldoen
zouden gelovigen eerst tot volk moeten worden. Dit houdt in dat er gestreefd moet worden naar mondigheid,
werkelijke gemeenschap en een handelen wat daarmee overeenkomt. Vervolgens kan dit volk
tot volk van God worden “wanneer het zich laat evangeliseren, zich verenigt rondom het Woord Gods
in de vorm van christelijke gemeenschappen en een leven leidt dat geïnspireerd is door het evangelie
en de levende traditie van de kerk”. 57 Door (onder voorwaarden) binnen het volk Gods een plaats te
reserveren voor de hiërarchie, 58 geeft Boff op impliciete wijze ook een plaats aan de Eucharistie. Het
bedienen van de sacramenten is immers een belangrijke dienende taak van de hiërarchie. Duidelijk
mag echter zijn dat de Eucharistie zeker geen rol van betekenis speelt in dit ‘hervinden van de Kerk’.
Ploeger schetst echter nog een andere benadering waarin Boff de Eucharistie juist wel een centrale
plaats geeft. Hierin is de Eucharistie constitutief voor de Kerk als a) anticipatie van het Koninkrijk van
God, b) als aanwezigheid van het voortgaande leven en werk van Jezus Christus door de Geest, en c)
als een symbool van eenheid. 59 “Het gezamenlijk eten van het brood (1 Kor 10,14-18) constitueert het
volk van God als het mystieke lichaam van Christus”. 60 Boff spreekt hier van een volk van God dat tot
het mystieke lichaam van Christus (de Kerk) wordt.
De Eucharistie constitutief voor de eenheid Net als het leergezag besteden ook verschillende
theologen specifiek aandacht aan de plaats van de eenheid binnen de constitutieve relatie tussen
Eucharistie en Kerk. Ratzinger benadrukt de eenheid die noodzakelijkerwijs door de viering van de
Eucharistie tot stand komt. Deze eenheid volgt uit het gegeven dat gelovigen in de Eucharistie deel
krijgen aan de zo cruciale relatie van God en de mensheid. Omdat dit lichaam één is, worden de
gelovigen ook tot één lichaam. De Kerk, die het lichaam van Christus is, is dus ook één. 61
Kasper geeft eveneens aan dat in de viering van de Eucharistie de verbondenheid, en daarmee de
eenheid, tot stand komt. 62 Hij verwijst hierbij eveneens naar 1 Kor 10,17: er is één brood en dus één
lichaam van Christus. 63 Elke Eucharistie wordt gevierd in verbondenheid met de lokale bisschop en
de paus, het zichtbare centrum van de eenheid van de Kerk. De verbondenheid die tot stand komt is
er een van de lokale gemeenschap met alle andere gemeenschappen over de gehele wereld. Deze
verbondenheid reikt echter ook buiten onze wereld en buiten dit leven. Hierin worden de levenden met
de doden verbonden en wordt aangesloten bij de hemelse liturgie. Het doel van het handelen van de
heilige Geest in de Eucharistie is gemeenschap (communio) in en met Christus. Met Christus, maar
ook in Christus met de anderen die met Christus zijn. 64
55
Boff (1987), 112-114.
56
Ibid., 114.
57
Ibid., 121.
58
Zie ook: Ibid., 99-100.
59
Ploeger (2008), 129.
60
Ibid., 133; verwijzing naar Boff, Die Kirche als Sakrament im Horizont der Welterfahrung. Versuch einer Legitimation und
einer struktur-funktionalistischen Grundlegung der Kirche im Anschluss an das II. Vaticanischen Konzil. Paderborn: Bonifacius,
1972, 390-1.
61
Ratzinger (2005), 83.
62
De conclusie dat kerkelijke verbondenheid eenheid impliceert is gebaseerd op de aanwezigheid, in een kerkelijke verbondenheid,
van de (zichtbare) gemeenschapsbanden van geloof, sacramenten en kerkelijke leiding.
63
Kasper (2004), 35-36.
64 Ibid., 105.
42

Dat het bij de Eucharistie om eenheid gaat zagen we al in Sacramentum caritatis waar de res van
de Eucharistie werd geïdentificeerd als de “eenheid van de gelovigen in de kerkelijke gemeenschap”
(SCar 15). Deze uitspraak van bij Thomas van Aquino en Bonaventura wordt zowel door Kasper als
door Beinert aangehaald. 65
Ook in de theologie van De Lubac speelt eenheid een belangrijke rol. Zijn uitgangspunt is dat het
menselijk geslacht van nature één is, iedereen is immers geschapen naar de gelijkenis met de ene
God. Alles wat deze eenheid doorbreekt is daarom ongewenst en - in de visie van De Lubac - zondig.
Het mysterie van Christus, als brenger van heil, is dan ook om alles weer één te maken. 66 Hij noemt de
sacramenten middelen van genade en instrumenten van eenheid omdat zij de mensen met Christus en
met elkaar in de christelijke gemeenschap verbinden.
Cooke, tenslotte, noemt een vijftal redenen waarom de Eucharistie constitutief is voor de eenheid. Als
eerste stelt hij, in de lijn van de argumentatie die we net bij De Lubac zagen, dat de eucharistische handeling
eenheid brengt omdat dit haar uiteindelijke doel is. Ten tweede brengt de Eucharistie eenheid
omdat het de situatie is waarin gelovigen op meest duidelijke wijze hun christelijke eenheid ervaren. Vervolgens
komt de eenheid tot stand doordat men in de viering gezamenlijk het geloof belijdt. Ten vierde
is het Christus, aanwezig is in de Eucharistie, die eenheid brengt. En tenslotte worden de aanwezige
christenen, door de afsmeking van de Geest, door de mededeling van die Geest, samengebracht. 67
Welke rol speelt de lokale geloofsgemeenschap?
We hebben gesproken over hoe de Eucharistie constitutief is voor de Kerk en de eenheid. De lokale
geloofsgemeenschappen zijn daarbij echter nauwelijks ter sprake gekomen. Hoe deze gemeenschappen
tot stand komen en welke rol ze spelen in de constitutieve relatie tussen Eucharistie en Kerk komt
nu aan de orde.
Hoe komen lokale geloofsgemeenschappen tot stand? In het algemeen kunnen we stellen dat de
verschillende theologen het met elkaar en het leergezag eens zijn dat de Eucharistie niet constitutief is
voor de lokale geloofsgemeenschap. Deze wordt voorondersteld en in haar tot stand komen speelt het
doopsel een grote rol. De Lubac schrijft dat het doopsel een opname in de gemeenschap betekent en
tevens een opnieuw geboren worden. 68 Kasper kiest voor een bredere uitleg wanneer hij spreekt over
gemeenschapsbanden die worden voorondersteld: de banden van het gemeenschappelijk geloof en het
doopsel. 69 Ratzinger licht dit toe en verbreedt de norm nog verder waarneer hij zegt dat christen worden
en gemeenschap (communio) worden hetzelfde zijn. Het is lid worden van de gemeenschap van liefde
zowel op ecclesiologische, eucharistische als ethische wijze. 70 Door te wijzen op het ecclesiologische
en ethische aspect van het lidmaatschap zet hij, in tegenstelling tot Kasper, in op een volledige opname
in de gemeenschap van de katholieke Kerk. 71
Van Eijk benadrukt dat in een eucharistische ecclesiologie het doopsel niet meer is dan een eerste
begin van de christelijke initiatie en als “geheel gericht op het verkrijgen van de volheid van het leven
65
Kasper (2004), 120. Wolfgang Beinert, Eucharistie wirkt Kirche - Kirche wirkt Eucharistie. Stimmen der Zeit, 215 1997,
Nr. 10, 675.
66
Ploeger (2008), 84.
67
Cooke (1966), 346.
68
Ploeger (2008), 88.
69
Kasper (2004), 109.
70
Ploeger (2008), 114.
71
Vergelijk LG 14 en CIC\83, c.205. Ratzinger kiest hiermee voor een lijn die overeenkomt met Ecclesia de Eucharistia 35.
43

in Christus”. 72 Het doopsel vraagt per definitie om verdere uitgroei. Het verband tussen het doopsel
en de Eucharistie is daarom intrinsiek. Deze twee sacramenten drukken, ieder op eigen wijze, het hart
van het christelijk belijden uit. 73 Een dergelijk sterk verband vinden we ook terug bij Cooke die een stap
verder gaat en aan alle gedoopten het recht toe wil kennen de Eucharistie te ontvangen. 74
In §3.2.1 bespraken we reeds hoe in de visie van Boff het volk van God vooraf gaat aan het hervinden
van de Kerk. Dit volk van God wordt in de situatie van Boff concreet in de zogenaamde kerkelijke
basisgemeenschappen. 75 Dit is de plaats waar mensen de Kerk leren kennen, dit is de plaats waar
ze tot geloof komen en in geloof groeien. Aan de basis van deze gemeenschappen staat Christus en
zijn Geest. Boff formuleert dit als volgt: “Door het doopsel zijn allen rechtstreeks in Christus ingelijfd;
de Geest stelt zich aanwezig in allen en schept een gemeenschap en een werkelijke broederschap,
waarin verschillen van geslacht, natie, intelligentie, maatschappelijke positie niet meetellen omdat ‘allen
één zijn in Christus’ (Gal 3,28). In de gemeenschap zijn allen gezonden, niet slechts enkelen; zijn
allen verantwoordelijk voor de kerk, niet slechts enkelen; moeten allen profetisch getuigen, niet slechts
enkelen; moeten allen heiligen, niet slechts enkelen.” 76 Ook voor Boff is het doopsel dus bepalend.
Kenmerkend voor Boff is echter de nadruk die hij legt op de consequenties die dit sacrament heeft voor
de gemeenschap.
Welke rol speelt de lokale geloofsgemeenschap? De rol van de lokale gemeenschap in de constitutieve
relatie tussen Kerk en Eucharistie laat zich kort samenvatten in het gegeven dat dit de plaats
is waar de Eucharistie concreet gevierd wordt. In dit vieren van de Eucharistie wordt de aanwezige
gemeenschap verbonden met de lokale gemeenschap (diocees) en met alle andere gemeenschappen
over de gehele wereld. In de Eucharistie komt de Kerk aanwezig als de ene heilige, katholieke en
apostolische Kerk. 77
De aanwezigheid van de Kerk in elke viering van de Eucharistie vindt haar leerstellige basis in LG 26. 78
Rahner legt aan de hand van ontwikkelingen tijdens het Tweede Vaticaans Concilie in een tweetal artikelen
uit dat dit standpunt in de constitutie terecht is gekomen op voorstel van een aantal bisschoppen
die de Kerk daar wilden zien waar het gelovig leven zich concreet afspeelt. 79
Dit is een standpunt dat Rahner al voor het Tweede Vaticaans Concilie naar buiten had gebracht. In
zijn artikel Theology of the Parish spreekt hij over de Kerk als gebeurtenis (event). Een gebeurtenis die
noodzakelijkerwijs plaatsvindt in een lokale en begrensde (local and localized) gemeenschap. De kerk
blijft zich, vanuit haar essentie, gedwongen voelen zichzelf als potentialiteit steeds opnieuw te vertalen
naar een, in tijd en plaats bepaalde, actualiteit. De Kerk is, op haar meest intensieve wijze en in haar
grootste volheid, daar aanwezig waar Christus zelf als gekruisigde en verrezen verlosser aanwezig is.
Dit gebeurt in de consecratie-woorden, daar waar het heil plaats heeft in de gemeenschap op zulk een
manier dat het aanwezig komt in sacramentele vorm. Het is dus in de viering van de Eucharistie, in de
lokale gemeenschap, dat de Kerk op haar meest intensieve wijze aanwezig is. 80
72
Van Eijk (2000), 237.
73
Ibid., 258, 261.
74
Cooke (1966), 347.
75
‘Communidad(e) Ecclesial de Base’ (CEB), in het volgende hoofdstuk zullen we zien dat deze aan de basis staan van de
ontwikkeling van de daar behandelde Small Christian Communities.
76
Boff (1987), 66.
77
Kasper (2004), 35.
78
Zie ook §2.3.2 op p. 15 eerder in deze scriptie.
79
Rahner (1967); Karl Rahner, Über die Gegenwart Christi in der Diasporagemeinde nach der Lehre des Zweiten Vatikanischen
Konzils. in Schriften zur Theologie. deel VIII, Zürich: Benziger Verlag, 1967.
80
Karl Rahner, Theology of the Parish. in Hugo Rahner (red.), The Parish, From Theology to Practice. Westminster, Mary-
land: The Newman Press, 1958, 25-26.
44

Op basis van deze toevoeging in LG 26 wordt het duidelijk dat het zowel mogelijk is de Kerk te beschrijven
van universeel naar particulier, als van particulier (parochie, Ortsgemeinde) naar universeel. 81
Hiermee wordt het belang van de lokale geloofsgemeenschap onderkend. Een ecclesiologie die bij de
universele Kerk begint, stopt dan ook niet bij het diocees, maar behoort ook de lokale geloofsgemeenschap
in haar overwegingen te betrekken.
Voor ons is van belang dat we uit bovenstaande de conclusie kunnen trekken dat de Eucharistie een
geloofsgemeenschap niet alleen vooronderstelt, maar er ook afhankelijk van is. Het is in de lokale
geloofsgemeenschap dat de Eucharistie gevierd wordt, zo wordt zij Kerk en blijft zij het ook.
3.2.2 De expressieve relatie tussen Eucharistie en Kerk,
hoe de Kerk zich uitdrukt in de Eucharistie
De Kerk drukt zich uit in de Eucharistie
De Eucharistie heeft dus een constitutieve relatie met de Kerk: de Eucharistie maakt de Kerk, zoals De
Lubac al zei. Aan de andere kant bleek aan het einde van de vorige paragraaf ook dat wezenlijk voor de
Eucharistie is dat deze gevierd wordt. Omdat deze gevierd wordt door de Kerk kunnen we ook stellen
dat de Kerk de Eucharistie maakt. In de viering van de Eucharistie komt naar voren wat er gevierd
wordt, hier vinden we de expressieve relatie tussen Eucharistie en Kerk. 82 In deze paragraaf zal de
expressieve relatie tussen de Eucharistie en de Kerk bekeken worden. Hierbij zal eenzelfde structuur
gekozen worden als eerder waarbij de vier kenmerkende eigenschappen van de Kerk: haar eenheid,
haar katholiciteit, haar apostoliciteit en haar heiligheid, stuk voor stuk aan bod komen.
Expressie van eenheid
Is de gebedsbeker die wij zegenen niet gemeenschap met het bloed van Christus? Is het brood dat
wij breken niet gemeenschap met het lichaam van Christus? Immers, het is een brood; een lichaam
zijn wij, hoe talrijk ook; wij allen toch hebben deel aan hetzelfde brood (1 Kor 10, 16-17).
Met betrekking tot de eenheid is dit het meest geciteerde bijbelcitaat: in de viering van de Eucharistie
ontvangen wij allen het lichaam van Christus en omdat dit één lichaam is, worden wij ook allen één.
Eucharistie bewerkt op deze wijze echter niet alleen de eenheid maar wordt er ook in uitgedrukt. Het
brood vormt een verbinding tussen de twee vormen waarin het lichaam van Christus tot uitdrukking
wordt gebracht: als eucharistisch en ecclesiaal lichaam. 83
Ploeger observeert dat in het werk van De Lubac het concept ‘lichaam van Christus’ een centrale
ecclesiologische categorie is. Hierin wordt uitgedrukt dat de volledige Kerk in Christus is opgenomen.
Naast de identiteit tussen Christus en de Kerk die erin wordt uitgedrukt is er echter ook sprake van een
verschil, echter geen scheiding, tussen het hoofd (Christus) en het lichaam (de Kerk). 84 In het vieren
van de Eucharistie drukt de Kerk dus haar eenheid uit als het lichaam van Christus.
81 Rahner (1967), 334.
82 Kasper (2004), 16.
83 Van Eijk (2000), 237.
84 Ploeger (2008), 95.
45

Expressie van heiligheid De Kerk uit haar heiligheid in de viering van de Eucharistie in gebed,
eerbied en het uitspreken van het gemeenschappelijk geloof. Dat deze zaken met elkaar verbonden
zijn blijkt onder andere wanneer Van Eijk het eucharistisch gebed een niet te overtreffen uiting van
het geloof noemt. 85 Cooke benadrukt dat het geloof noodzakelijk is voor een authentiek vieren van de
Eucharistie: deze moet een expressie zijn van het geloof en de liefde van de verzamelde christenen. 86
Kasper op zijn beurt geeft aan dat de eucharistische liturgie op de eerste plaats een vorm van eredienst
is, waarin het geloof en het eer brengen aan God centraal staat. 87
Het geloof komt ook tot uiting in het vertrouwen dat gesteld wordt op de werking van de Christus en zijn
Geest. In het eucharistisch gebed wordt de heilige Geest afgesmeekt over de gaven van brood en wijn
om deze om te zetten in het lichaam en bloed van Christus. Tevens wordt de Geest afgesmeekt over
de gemeenschap om deze tot “een enige kudde” te vergaderen. Driscoll toont aan, door het bestuderen
van eucharistisch gebed III, dat het gelovig volk, de gemeenschap die de Eucharistie ten diepste is, op
een niet vrijblijvende wijze, bij dit mysterie betrokken is. 88 In de viering van de Eucharistie komt tot uiting
dat Jezus nu nog steeds doet wat Hij bij het Laatste Avondmaal deed. Zijn uur wordt steeds opnieuw
present gesteld.
Wat betreft de eredienst, het cultisch aspect van de Kerk, schrijft Ratzinger: “de Kerk kwam tot stand
als het nieuwe cultisch volk van God door de Paasgebeurtenissen van Jezus’ dood en opstanding, door
Hem uitgelegd als bevrijdend en verbondstichtend toen Hij de Eucharistie instelde.” 89 De achtergrond
van deze opmerking wordt duidelijker wanneer hij even later twee kanten van Christus’ optreden naast
elkaar zet. Enerzijds is Hij de hogepriester en dus sterk betrokken bij de cultus, anderzijds is Hij degene
die profetische kritiek bracht. In Christus is er zowel sprake van een profetisch als cultisch aspect. Deze
twee kunnen daarmee niet tegenover elkaar worden uitgespeeld. 90 Duidelijk wordt wel dat wanneer
beide aspecten van belang zijn, de Kerk zich ook in beide zal uitdrukken. Aan de ene kant in de cultus,
waarbij in het bijzonder gedacht moet worden aan de viering van de Eucharistie waarbij eerbied en gebed
belangrijke bestanddelen zijn. Aan de andere kant mag daarmee de aandacht voor de profetische
aspect niet verloren gaan. In beide opzichten streeft de Kerk naar heiligheid.
Het belang dat Ratzinger hecht aan het cultisch aspect van de Kerk blijkt tevens uit zijn uitspraak dat
de crisis in de Kerk, die we op dit moment meemaken, grotendeels een effect is van een verval (Zerfall)
van de liturgie. 91 Hij ziet de liturgie als een manifestatie van wereldwijde gemeenschap, gemeenschap
van geloof, geschiedenis van de Kerk en het mysterie van de levende Christus, kortom de liturgie is een
expressie van de Kerk in haar geestelijke essentie. 92
Boff wijkt in deze zin af van de andere beschouwde theologen. Hij volgt een ruime interpretatie wanneer
het gaat om sacramentaliteit. In zijn visie is de hele wereld sacramenteel wanneer men maar het
vermogen herwint om de wereld sacramenteel te zien. 93 Objecten, mensen en situaties worden sacramenteel
wanneer deze transparantie laten zien tussen hun materiële immanentie en de transcendentie
waarnaar zij verwijzen. 94 Om dit aspect van Kerk-als-sacrament te laten blijken legt Boff een sterke eis
85
Van Eijk (2001), 187.
86
Cooke (1966), 347.
87
Kasper (2004), 17.
88
Jeremy Driscoll, Eucharist: Source and Summit of the Church’s Communion. Ecclesia Orans, 21 2004.
89
Ploeger (2008), 108: “the church came into being as the new cultic people of God by the paschal events of Jesus’s death
and resurrection, explained as liberating and covenanting by himself when he instituted the eucharist.”
90
Ibid., 113.
91
Ibid., 104; citaat uit Ratzinger, Aus meinem Leben. Erinnerungen (1927-1977). Stuttgart: Deutsche Verlagsanstalt, 1998,
174.
92
Ibid.; verwijzing naar Ratzinger, Aus meinem Leben, 68-71.
93
Ibid., 133; verwijzing naar Boff, Sacraments of Life - Life of the Sacraments, Portland OR: Pastoral, 1987, 2-3.
94 Ibid., 134; verwijzing naar Boff, Sacraments of Life, 24-25, 31.
46

neer met betrekking tot de liturgie: deze zou een uiting moeten zijn van deze sacramentaliteit. In de
liturgie zou het mogelijk moeten zijn het transcendente in en door het immanente te ontdekken. 95 De
expressieve relatie tussen Kerk en Eucharistie ligt bij Boff dus met name in de kracht van de liturgie om
het goddelijke in het gewone zichtbaar te maken. Heiligheid, als eigenschap van God, speelt bij Boff
dus eveneens een belangrijke rol.
Expressie van katholiciteit Eucharistie en gemeenschap zijn nauw verbonden. Tillard is daar duidelijk
over wanneer hij spreekt over de expressieve relatie tussen Kerk en Eucharistie. Hij schrijft dat
de Eucharistie de meest perfecte expressie is van de eenheid van de Kerk als gemeenschap (communion),
“als het volk van God is de Kerk volledig haarzelf in de eucharistische samenkomst (synaxe)”. 96
Net als Rahner 97 verwijst hij naar Eucharistie als de gebeurtenis waarin het concept van de Kerk als
lichaam van Christus het beste wordt uitgedrukt. 98 In de Eucharistie wordt de communion van de Vader
en de Zoon zichtbaar. Deze vloeit over in de communion met de mensen, en die vloeit op haar beurt
weer over in de communion van de mensen onderling. 99
Deze gemeenschap beperkt zich echter niet tot de groep gelovigen die bij de viering van de Eucharistie
aanwezig is. Via de lokale bisschoppen, die het fundament zijn van de eenheid van de lokale kerk, 100
vergroot deze eenheid zich over alle eucharistische gemeenschappen. De Eucharistie is een manifestatie
van de eenheid van de plaatselijke kerk in zichzelf en met de andere plaatselijke kerken. 101 Kasper
stelt: “We vieren de Eucharistie niet alleen, nog privé: het is de eer, de dank, het offer en de maaltijd
van het verzamelde volk van God op elke bepaalde plaats, en het maakt ons één met alle andere gemeenschappen,
over de gehele wereld, die de Eucharistie vieren.” Hij gaat daarna echter nog verder,
in het vieren van de liturgie worden we verbonden met de hemelse liturgie. “De Eucharistie en de Kerk
van alle tijden en alle plaatsen horen bij elkaar.” 102 Het gebruik van licht, kleding, muziek en menselijke
kunst wordt in de liturgie gebruikt om uit te drukken dat de hemelse wereld onze wereld binnenkomt
en aanwezig is wanneer de Eucharistie gevierd wordt. 103 De verbondenheid met de heiligen komt tevens
tot uiting in het kerkelijk jaar waarin vele (hoog)feesten en gedachtenissen deze verbondenheid
benadrukken.
In het spreken over deze verbondenheid benadrukt Ratzinger dat de eenheid met de andere gemeenschappen
niet een externe aanvulling is op de eucharistische ecclesiologie, maar een interne conditie.
104 Ploeger observeert dat Ratzinger vooral in zijn liturgische boeken naar voren brengt dat de
gelovige kan weten dat hij of zij deel uitmaakt van de gemeenschap van de heiligen. 105
Van Eijk legt uit dat de Eucharistie niet alleen verbindt maar in haar streven naar eenheid ook verschillen
benadrukt. Al in de vroege Kerk ontwikkelt de Eucharistie zich “tot een rite die in hoge mate bepalend
95
Ploeger (2008), 135.
96
Ibid., 143: “As the people of God, the church is fully itself in the [eucharistic] synaxis.” Verwijzing naar Tillard, Eglise
d’Eglises, 139, 323, 399.
97
Zie §3.2.1 op p.44 eerder in deze scriptie.
98
Ploeger (2008), 142; verwijzing naar Tillard, Eglise d’Eglises, 37, 40-42, 298-299.
99
Ibid., 144; verwijzing naar Tillard, Eglise d’Eglises, 197-202, 210-214, 283.
100
Zie LG 23.
101
Van Eijk (2000), 230.
102
Kasper (2004), 35: “We do not celebrate the Eucharist alone, nor do we celebrate it privately: it is the praise, thanksgiving,
sacrifice, and meal of the assembled people of God in each specific place, and it unites us to all the other communities that
celebrate the Eucharist throughout the whole world.... Hence, the Eucharist and the church of all ages and all places belong
together.”
103
Ibid., 126.
104
Ploeger (2008), 119.
105
Ibid., 123. Ploeger noemt in voetnoot 232 de volgende werken van Ratzinger: Gott ist uns nah, Das Fest des Glaubens,
Ein neues Lied für den Herrn, Der Geist der Liturgie.
47

is voor de identiteit van de kerk. Zij (onder)scheidt niet alleen de kerk van de wereld, maar ook, zoals
nog duidelijker zal worden, de rechtgelovige kerken van andere kerken die dat naar het oordeel van
eerstgenoemden niet zijn.” 106 In de Eucharistie, drukt de Kerk dus haar identiteit uit, en daarmee ook
de gebrokenheid van de wereld, het gegeven dat we niet allen één zijn.
Expressie van apostoliciteit Het wijdingsambt dat zijn basis vindt in de apostoliciteit van de Kerk
komt op verschillende plaatsen tot uiting in de viering van de Eucharistie. Zo is de voorganger steeds
een priester die het wijdingssacrament heeft ontvangen. Daarnaast is er de verwijzing naar de lokale
bisschop en de paus. Dit gebeurt in zowel de voorbede en als in het eucharistisch gebed.
Juist omdat in het eucharistisch gebed het geloof op niet overtroffen wijze tot uiting komt, heeft Van Eijk
besloten dit te onderzoeken om de te zien hoe de eenheid met de Kerk erin tot uitdrukking komt. 107 In
dit kader motiveert Kasper waarom het noemen van de namen van de lokale bisschop en de bisschop
van Rome in het eucharistisch gebed geen kwestie is van ceremonie. De Eucharistie, het sacrament
van eenheid, “vooronderstelt dat degenen die erin delen tevens delen in de volledige kerkelijke verbondenheid.
Een verbondenheid die bovenal haar expressie vindt in verbondenheid met de lokale bisschop
en met de bisschop van Rome”. Het is deze expressie van communio en slechts deze, waar binnen de
afzonderlijke viering van de Eucharistie betekenisvol wordt. 108
Maar de opbouw van de Kerk omvat meer dan de centrale plaats van de kerkelijke leiding. In de aanwezigheid
in de eucharistieviering van zowel gewijde als ongewijde gelovigen, met ieder hun eigen rol,
blijkt hoe de Kerk is opgebouwd. Over het gegeven dat deze rollen bestaan en gerespecteerd worden
lijkt onder de hier behandelde theologen consensus te bestaan. Over hoe de rollen gemotiveerd worden
bestaat wel verschil van mening. Zo zegt Kasper dat zowel de priesterlijke bediening als de Eucharistie
niet vanuit de basis kan worden afgeleid, als iets dat binnen de gemeenschap zelf tot stand komt. 109
Boff komt juist wel dichtbij een dergelijk standpunt wanneer hij zegt dat de gemeenschap, het volk van
God, vooraf gaat aan de verschillende bedieningen. 110
De Lubac spreekt zich ook uit over de rolverdeling in de viering van de Eucharistie, de gehele Kerk
uit zich, maar hierin heeft wel een ieder zijn of haar eigen plaats. Hij zei niet alleen dat de Eucharistie
de Kerk maakt maar keerde deze bewering ook om: “de Kerk maakt de eucharistie.” 111 De Kerk is
zowel passief als actief. Tekenend hierbij is de verbazing die Ploeger uitspreekt over de uitspraak van
De Lubac dat niet de gehele Kerk de Eucharistie maakt, maar ‘slechts’ de ‘hiërarchische Kerk’. 112 De
Lubac houdt vast aan een ambtstheologie die het gewijde ambt noodzakelijk acht om de Eucharistie te
kunnen vieren. Toch weerhoudt dit hem er niet van de Eucharistie als een effectief teken te zien van
een geestelijk offer dat door het ‘gehele lichaam van Christus’ (totus Christus) aan God wordt gebracht.
Ondanks dat de lokale eucharistische gemeenschap slechts ‘een cel van het grote lichaam’ is, is toch
het hele lichaam erin aanwezig. 113
106
Van Eijk (2000), 230.
107
Van Eijk (2001), 188.
108
Kasper (2004), 109-110. In de Engelse vertaling luidt de laatste bewering van deze paragraaf: This [mentioning of the
local bishop and of the pope in the canon of the Mass] is an expression of the communio within which alone the individual
celebration of the Eucharist is meaningful - thanks to the very nature of the Mass itself.
109
Ibid., 24. “Neither the priestly ministry nor the Eucharist can be thought of as derived ‘from below,’ as something generated
from within the community itself.”
110
Boff (1987), 66. Zie ook §3.2.1 op p. 41 eerder in deze scriptie.
111
Ploeger (2008), 93; citaat uit De Lubac: Méditation sur l’Eglise, Troisième édition revue. Paris: Aubier, 1954, 113.
112 Ibid.
113 Ibid., 94; citaat uit De Lubac: Méditation, 127.
48

Welke rol speelt de lokale geloofsgemeenschap?
In bovenstaande hebben we gezien dat het de Kerk is die zich uitdrukt in de viering van de Eucharistie.
De eenheid die tot uiting komt is een eenheid van de volledige, in de woorden van Ratzinger zelfs
kosmische, Kerk. De eenheid met de lokale bisschop, als fundament van de eenheid van de lokale
Kerk, de kerkelijke leiding en alle andere eucharistische gemeenschappen staat daarbij voorop. Ook
het geloof dat tot uitdrukking komt is het geloof van de Kerk. De vraag die blijft staan is hoe de lokale
gemeenschap hierbij betrokken is.
In de paragraaf over de constitutieve relatie tussen Eucharistie en Kerk hebben we geconcludeerd dat
de rol van de lokale geloofsgemeenschap daarin ligt, dat dit de plaats is waar de Kerk concreet wordt.
Het is in iedere viering van de Eucharistie dat de gehele Kerk aanwezig is. Tijdens de viering van de
Eucharistie wordt de plaatselijke gemeenschap opgenomen in de grote gemeenschap van de Kerk. Het
is daarom logisch en noodzakelijkerwijs vereist dat de lokale geloofsgemeenschap zich in de viering
van de Eucharistie op de eerste plaats zal uiten als Kerk.
Hiermee is echter niet alles gezegd. In hoeverre de lokale gemeenschap als zelfstandige ‘cel’ wordt
gewaardeerd is onderwerp van discussie. Van Eijk onderscheidt hierbij een drietal typen ecclesiologie,
een eerste type legt de nadruk op de universele Kerk. Hierbij is de lokale eucharistische gemeenschap
per definitie onderdeel van de grotere gemeenschap (de Kerk). Deze ecclesiologie vertrekt bij de universele
Kerk. Wanneer iemand tot de plaatselijke gemeenschap toetreedt, treedt hij of zij daarmee
direct toe tot de Kerk. In onze beschouwing is Ratzinger het meest uitgesproken voorbeeld van een
aanhanger van deze ecclesiologie. 114
Een tweede type legt juist de nadruk op de lokale geloofsgemeenschap. Deze heeft een grote mate
van autonomie en het is in de lokale gemeenschap dat deze ecclesiologie haar basis vindt. Het enige
criterium dat gesteld wordt is dat de gemeenschap open is naar andere gemeenschappen en een
‘communion’ met hen vormt. 115 In onze beschouwing is Boff een voorbeeld van een theoloog die een
dergelijke ecclesiologie aanhangt. Hij hecht een grote waarde aan de lokale gemeenschap. Het is in de
basisgemeenschappen waar de mensen tot geloof komen en waarin het geloof zich afspeelt. Voor hem
gaat de vorming van het volk Gods vooraf aan het tot stand komen van een kerkelijke structuur. 116 In zijn
visie bevindt de macht van Christus zich niet in een kleine groep, maar in het volledige volk Gods. 117
Toch is er ook bij Boff sprake van een verbinding tussen lokaal en universeel. De Kerk aan de basis
mag in zijn visie niet gezien worden als een parallelverschijning naast de grote institutionele Kerk. Ze
zijn van elkaar afhankelijk. “De Kerk als netwerk van basisgemeenschappen ontvangt van de grote Kerk
het Symbolkapital des Glaubens, de verbinding met de apostolische overlevering en de dimensie van
de wereldwijde universaliteit. Aan de andere kant ervaart de grote Kerk door de basisgemeenschappen
die plaatselijke en persoonlijke concreetheid, hechte betrokkenheid met het volk en betrokkenheid bij
de dringende verlangens van de mensen zoals gerechtigheid, menselijke waardigheid, deelname en
medezeggenschap.” 118
Een derde type ecclesiologie kiest een middenweg. Hierbij sluit de pluraliteit van de lokale geloofsgemeenschappen
en de eenheid van de universele Kerk elkaar in. Ze zijn een en dezelfde Kerk en
114
Van Eijk (2001), 155-156.
115
Ibid., 155.
116
Boff (1987), 62, 66; Ploeger (2008), 129.
117
Boff (1987), 65.
118
Leonardo Boff, Die Neuentdeckung der Kirche, Basisgemeinden in Lateinamerika. Mainz: Matthias-Grünewald-Verlag,
1980, 72. Die Kirche als Netz von Basisgemeinden erhält von den Großkirchen das Symbolkapital des Glaubens, die Verbindung
zur apostolischen Überlieferung und die Dimension der weltweiten Universalität. Die Großkirche erfährt von den
Basisgemeinden die örtliche und persönliche Konkretheit, hautnahe Berürung mit dem Volk und Engagement für die dringenden
Anliegen der Menschen, wie Gerechtigkeit, Menschenwürde, Beteiligung und Mitbestimmung.
49

er is geen concurrentie tussen hen. 119 Van de theologen die we hier beschouwen is Tillard een goed
voorbeeld van iemand die een dergelijke ecclesiologie aanhangt. Het lokale en universele zijn bij hem
verstrengeld in het concept van ‘communion’: aan de ene kant bestaat de universele Kerk in en door de
lokale Kerken; aan de andere kant, kan een lokale Kerk alleen bestaan omdat deze zelf een ‘communion’
is en omdat ze in gemeenschap staat met de andere lokale Kerken. 120 Wanneer Tillard spreekt
over de universele Kerk, spreekt hij over een ‘gemeenschap van gemeenschappen’: een gemeenschap
bestaande uit alle lokale Kerken. Interessant is dat hij ditzelfde doet op een niveau lager. Een lokale
kerk noemt hij ook een ‘communion of communions’: een gemeenschap bestaande uit alle eucharistische
gemeenschappen in haar territorium. 121 Omdat hij deze twee niveaus op dezelfde wijze benadert,
en ook de lokale Kerk deze niet-concurrerende autonomie toekent, lijkt de conclusie gerechtvaardigd
dat ook de parochies een niet-concurrerende autonomie toekomt. Deze ecclesiologie begint niet bij het
lokale of universele, maar bij hun onderlinge verbondenheid.
Ondanks de meer autonome positie die Tillard en zeker Boff aan de lokale geloofsgemeenschap toekennen,
geven beiden aan dat in de viering van de Eucharistie de Kerk aanwezig is of in ieder geval
ontmoet wordt. Zo schrijft Tillard dat “waar een viering van de Eucharistie plaatsvindt, daar is de Kerk
van God, net als in alle gemeenschappen waarin de Eucharistie wordt gevierd”. 122 Boff omschrijft op
zijn beurt de Eucharistie onder andere als “de aanwezigheid van het voortdurende leven en werk van
Jezus Christus door de Geest”, 123 en stelt daarnaast dat het in de viering van de sacramenten is dat
mensen de Kerk ontmoeten. 124 We concluderen dat wanneer in de viering van de Eucharistie de Kerk
aanwezig is, of ontmoet kan worden, zal deze zich daarin ook moeten uitdrukken.
3.2.3 De expressieve relatie tussen Eucharistie en Kerk:
de consequenties voor de lokale gemeenschap
De Eucharistie als expressie van de Kerk
Aan het eind van de vorige paragraaf hebben we gezien dat er verschillende ecclesiologische modellen
bestaan die een verschillende mate van autonomie aan de lokale geloofsgemeenschap toekennen.
We moeten echter concluderen dat, ondanks deze verschillen, de autonomie binnen de viering van de
Eucharistie zeer beperkt is. Ook theologen zoals Tillard en Boff die de lokale gemeenschap meer autonomie
toekennen, onderschrijven het standpunt dat in de viering van de Eucharistie de Kerk aanwezig
is of in ieder geval wordt ontmoet. Daarnaast is de (eucharistische) liturgie niet in bezit van de lokale
geloofsgemeenschap. “Liturgie is niet zozeer iets wat wij maken of in elkaar zetten, geen show, maar
Gods werk aan en voor ons in menselijke tekens”. 125
In een dergelijke viering kan een gemeenschap dus niet anders dan zich als Kerk uitdrukken. De eigen
gemeenschap zal slechts in tweede instantie of in andere typen vieringen en activiteiten tot uiting
119
Van Eijk (2001), 155.
120
Ploeger (2008), 146.
121
Ibid., 146-147.
122
Ibid., 147: “Wherever there is a eucharistic celebration, there is the church of God, as it is in all the communities where
the eucharist is celebrated.” Citaat uit Tillard, Eglise d’Eglises, 44.
123
Ibid., 129; verwijzing naar Boff, Ecclesiogenesis: The Base Communities Reinvent the Church. Maryknoll NY: Orbis, 1986,
54.
124
Ibid., 133.
125
Henk Witte, Eucharistie in Nederland, Op zoek naar spanningen en uitdagingen. Jaarboek voor liturgie-onderzoek, 18
2002, 173.
50

kunnen komen. Omdat de Kerk een gemeenschappelijk geloof en gemeenschappelijke liturgie heeft,
zullen deze in de viering van de Eucharistie tot expressie komen. 126
Aan de andere kant is een lokale geloofsgemeenschap niet denkbaar zonder de viering van de Eucharistie.
Deze is niet alleen oorsprong en hoogtepunt van het christelijk leven (LG 11), ze is ook
identiteitsbepalend voor de geloofsgemeenschap. 127 De lokale gemeenschap zal dus de Eucharistie
vieren om te kunnen zijn wie ze is en in die viering van de Eucharistie op de eerste plaats de Kerk
uitdrukken.
Dat deze eis in de lokale geloofsgemeenschap spanningen kan oproepen wordt door Witte gethematiseerd
wanneer hij de vraag stelt “of gelovigen de kerk, met name in de eucharistie, existentieel ervaren
als gemeenschap van alle plaatsen en alle tijden, of eerder als gemeenschap op deze plaats, op dit
moment, van deze concreet samenkomende groep gelovigen”. 128 De conclusie is dat, in ieder geval in
de Nederlandse context, dit laatste vaak het geval is. De nadruk ligt juist op de wens om in de lokale
geloofsgemeenschap samen te komen. De oorzaak hiervoor zou ondermeer gezocht moeten worden
in de ontwikkeling van de liturgievernieuwing sinds het Tweede Vaticaans Concilie. 129
Expressie van eenheid In de vorige paragraaf concludeerden we dat de Kerk één is omdat Christus
één is. We nuttigen allen het ene brood, en worden daarom één. Wanneer we als lokale geloofsgemeenschap
deze eenheid serieus nemen, heeft dat als consequentie dat binnen de gemeenschap
deze eenheid ook werkelijk aanwezig behoort te zijn.
Dit wordt concreet wanneer we teruggrijpen op de drie eenheidsbanden die ons met de Kerk verbinden:
de geloofsbelijdenis, de sacramenten en de kerkelijke leiding. Als eerste belijden we hetzelfde geloof,
het geloof dat via de Kerk tot ons komt. Dit belijden is meer dan het uitspreken ervan. Een consequentie
voor de geloofsgemeenschap is dat dit uitspreken getuigt van een werkelijke aanvaarding in
geloof. Ten tweede ontvangen we dezelfde sacramenten. Enerzijds blijkt hieruit opnieuw het belang
van het ontvangen van die sacramenten, in het bijzonder de Eucharistie. Anderzijds speelt hier ook de
lastige problematiek met betrekking tot het toelaten dan wel uitsluiten van mensen tot de sacramenten.
Vanwege het belang van deze vraag zullen we hier in §3.2.4 apart op terugkomen.
Tenslotte volgt als derde de eenheid met de kerkelijke leiding. Deze wordt in een viering van de Eucharistie
vooral geuit in de voorbede en het eucharistisch gebed. Wanneer Van Eijk eucharistische
gebeden bekijkt om zo de relatie tussen de lokale gemeenschap en de universele Kerk te onderzoeken,
wordt snel duidelijk dat er in de meeste (goedgekeurde) gebeden niet vóór de lokale bisschop en
paus gebeden wordt, maar met hen. Ofwel wordt er dank gezegd met hen, ofwel wordt er gebeden voor
eenheid die noodzakelijkerwijs eenheid met de lokale bisschop en paus inhoudt. 130 Driscoll verwoordt
dit als volgt: “Door het noemen van de bisschop van Rome en onze eigen bisschop, besluiten we niet
eenvoudigweg om voor hen te bidden omdat ze een moeilijke baan hebben. Nee, in het noemen van
de bisschop wordt de gehele lokale Kerk genoemd, en de gemeenschap van alle andere kerken in de
wereld wordt genoemd in de persoon van de bisschop van Rome.” 131
126
Ploeger (2008), 120; referentie naar Ratzinger: Kirche, Ökumene und Politik. Neue Versuche zur Ekklesiologie. Einsiedeln:
Johannes, 1987, 111, 174-175.
127
Zie bijvoorbeeld Van Eijk (2000), 230, of J. Kittel, Eucharistie als fundament en kern. Communio, 27 2002, Nr. 2, 116.
128
Witte (2002), 163.
129
Ibid., 162-163, 169-170.
130
Van Eijk (2001), 191.
131
Driscoll (2004), 220: “By naming the bishop of Rome and our own bishop, we are not simply deciding to pray for them
because they have a rough job. Rather, the whole local church is named in de person of the bishop, and the communion of
the local church with all the other churches throughout the world is named in the person of the bishop of Rome.”
51

De eis die hiermee aan de geloofgemeenschap wordt gesteld is dat ze deze de eenheid respecteert
en er inhoud aangeeft. Dat dit tot spanningen kan leiden blijkt uit het onderzoek van Van Eijk waarin
duidelijk wordt dat geen van de (niet goedgekeurde) private eucharistische gebeden, die in Nederland
in de jaren na het concilie zijn ontstaan, het concept ‘Kerk’, laat staan bisschop en paus, ter sprake
komt. Door het niet noemen van de lokale bisschop en de paus komt de eenheid met hen en daarmee
de Kerk in veel mindere mate tot uiting. Het gevaar bestaat nu dat de relatie tussen Eucharistie en
de Kerk, die nu juist door De Lubac was herontdekt en door het Tweede Vaticaans Concilie omarmd,
opnieuw vervaagt. Met betrekking tot het eenzijdig gebruik van eucharistische gebeden waarin bisschop
en paus niet genoemd wordt, vraagt Van Eijk zich dan ook terecht af wat er op de lange termijn met het
ecclesiologisch bewustzijn zal gebeuren. 132
Expressie van heiligheid De viering van de Eucharistie is een eredienst, een cultisch handelen
waarin op de eerste plaats eer wordt gebracht aan God. Kasper stelt dan ook dat de eredienst niet als
middel gezien moet worden maar zelf een doel vormt. Het is precies in het eer brengen aan God dat
de liturgie dient tot heil van de menselijke persoon. 133
Het geloof komt in de eucharistische liturgie op een bijzondere wijze tot uiting in het eucharistisch gebed
waarin het paasmysterie tegenwoordig wordt gesteld en de Geest wordt afgeroepen over gaven en
gemeenschap. Hier wordt duidelijk dat dat het Christus en zijn Geest zijn die handelen in de Eucharistie.
Het ‘maken’ van de Eucharistie door de Kerk is een cultus van de Heer waarvoor een kracht nodig is
die van Christus afkomstig is. 134 De gemeenschap kan dit dan ook niet zelf.
Van belang is ook het offerkarakter van de Eucharistie. Kasper wijst erop dat de realiteit van de wereld
niet mooi en gelukkig is en dat er behoefte bestaat aan heling en verzoening. Juist het offer-karakter van
de Eucharistie maakt het mogelijk om over verzoening te spreken. Zonder de verbinding met het offerkarakter
verliest de Eucharistie de ernst die inherent is aan haar karakter als gemeenschapsmaaltijd.
Eucharistische gemeenschap betekent gemeenschap onder het kruis. 135 Driscoll geeft aan dat “zowel
het woord offer en het woord gemeenschap zijn, weliswaar op verschillende wijzen, vrijwel vanaf het
begin geassocieerd geweest met de Eucharistie”. 136
Het lijkt logisch dat aanwezige gelovigen bij het vieren van de Eucharistie belijden wat zij bidden. Het
blijkt echter dat dit niet zomaar aangenomen mag worden. Witte legt in zijn beschrijving van de effecten
van de liturgievernieuwing sinds het Tweede Vaticaans Concilie uit dat er in Nederland een desacralisatie
heeft plaatsgevonden, waardoor het nog maar de vraag is of Christus als het werkelijke subject
van de Eucharistieviering wordt beleefd. 137
Via een andere weg komt ook Boff tot sterke eisen ten aanzien van het sacrale in de liturgie. Voor
hem zou de liturgie een instrument moeten zijn waarin men kan leren de hele wereld als sacramenteel
te zien. De vraag is dus of de gevierde liturgie werkelijk het vermogen bevordert het transcendente in
en door het immanente te ontdekken. 138 Hij legt de schuld voor het mogelijk ontbreken hiervan echter
niet bij een proces van desacralisatie. Hij geeft aan dat het juist de ‘ritual mummification’ is die dit
132 Van Eijk (2001), 195-197.
133 Kasper (2004), 17.
134 Ploeger (2008), 93.
135 Kasper (2004), 132.
136 Driscoll (2004), 208-209: “Both the word sacrifice and the word communion have been associated with the Eucharist
virtually from the beginning, but in different ways and with different histories.”
137 Witte (2002), 163-164.
138 Ploeger (2008), 135.
52

‘zien’ onmogelijk heeft gemaakt. 139 Iets dergelijks gebeurt wanneer de viering van de sacramenten een
‘magisch’ doel op zichzelf wordt, zonder dat er enige verbondenheid is met het dagelijkse leven. 140
Expressie van katholiciteit We zagen dat de kerkelijke gemeenschap zich niet beperkt tot de lokale
geloofsgemeenschap. Via de band met lokale bisschop en de paus verspreidt deze zich over de
gehele Kerk. Ratzinger stelt deze grotere eenheid zelfs als voorwaarde als hij zegt dat “Christus en
de Kerk overal zijn waar de Eucharistie gevierd wordt in een gemeenschap die een is met andere gemeenschappen.
Eenheid is geen externe toevoeging aan de eucharistische ecclesiologie, ze is een
interne conditie.” 141 Juist vanwege deze reden beveelt Kasper wekelijkse vieringen aan, ook al zijn
daarbij vaak minder mensen aanwezig. Het is immers de gehele, katholieke Kerk die zich in dergelijke
vieringen uitdrukt. 142
Dat de gemeenschap die de Eucharistie viert groter is dan de fysiek aanwezige blijkt ook uit het eucharistisch
gebed waar specifiek gebeden wordt voor de overledenen. De gemeenschap wordt uitgebreid
tot de gemeenschap van de heiligen, van alle tijd en alle plaats. Het is in verbondenheid met deze
gehele gemeenschap dat het eucharistisch gebed tot een climax komt in de doxologie. 143
We lazen echter al dat gelovigen, in ieder geval in de Nederlandse context, steeds minder het gevoel
hebben in een eucharistieviering opgenomen te zijn in een groter geheel. Het blijkt dus dat er ook op
dit punt een belangrijke uitdaging ligt.
Juist omdat de gemeenschap groter is dan de lokale geloofsgemeenschap, moet deze lokale gemeenschap
ervoor waken dat ze naar binnen gekeerd raakt. 144 Een te rigide en versteende lokale Kerk is,
in de visie van Ratzinger, aanleiding voor de universele Kerk om in te grijpen. 145 Ook De Lubac, die
de Kerk ziet als ‘plaatswaarnemer’ (suppléance) die de mensheid representeert op haar weg naar het
heil, naar volledige eenheid, stelt dat die eenheid een houding van openheid vereist voor verschillende
politieke, economische en culturele situaties. 146 En Boff tenslotte, die zo de nadruk legt op de lokale
gemeenschap, hecht er ook belang aan dat de liturgie als naar buiten gericht ervaren wordt. Hiermee
wordt het, naar zijn mening, een voorbeeld van de sacramentaliteit in het dagelijkse leven. 147 .
De katholiciteit vindt eveneens uitdrukking in het profetische karakter van de Kerk. 148 De eenheid van
de Kerk betreft allen, niet slechts de leden van de lokale geloofsgemeenschap, en geeft aanleiding tot
het streven naar wereldwijde solidariteit. Al in de brieven van Paulus komt deze solidariteit ter sprake. Zo
spreekt hij over een collecte voor de ‘heiligen’ (1 Kor 16,1) of de ‘armen onder de heiligen in Jeruzalem’
(Rom 15,26). Kasper verwijst naar deze collectes wanneer hij stelt dat “Men kan niet delen in het
eucharistisch brood, wanneer men weigert om het dagelijks brood te delen.” 149 Ratzinger zegt over deze
solidariteit dat “kameraadschap in het lichaam van Christus en in het ontvangen van het Lichaam van
Christus betekent kameraadschap met elkaar. Vanwege zijn natuur houdt dit wederzijdse acceptatie,
139
Ploeger (2008), 133; referentie naar Boff: Sacraments of Life, 2-3.
140
Ibid., 135.
141
Ibid., 119: “Christ and the church are everywhere where the eucharist is celebrated, as long as it is celebrated in a
communion which is in unity with other communions.”
142
Kasper (2004), 33.
143
Driscoll (2004), 220-221.
144
Zie bijvoorbeeld: Kasper (2004), 139.
145
Ploeger (2008), 119.
146
Ibid., 86, 88.
147
Ibid., 135.
148
Zie §3.2.2 op p.46 eerder in deze scriptie.
149
Kasper (2004), 111, 141: “One cannot share the eucharistic bread while refusing to share one’s daily bread.”
53

en geven en nemen van beide kanten in, net als het klaarstaan om elkaars bezittingen te delen.” 150
Ratzinger observeert verder dat deze verbondenheid niet alleen de materieel armen aangaat. Hij wijst
erop dat de term ‘armen’ in de citaten van Paulus niet alleen een sociale categorie aanduidt maar tevens
een titel betreft die een ‘Messiaanse waardigheid’ inhoudt van de gemeenschap in Jeruzalem. De door
Paulus beschreven collectes vormen dus ook tekenen van eenheid. 151
In de context van solidariteit, zeker in combinatie met het profetische karakter van de Kerk, past de
bevrijdingstheologie van Boff. Het zijn juist zaken als bevrijding van de onderdrukten, rechtvaardigheid
voor de armen, gelijke verdeling van goederen, een herziening van de balans tussen ontwikkelde en
ontwikkelingslanden, die in het interessegebied van Boff liggen. Hij pleit voor een democratische maatschappij
gebaseerd op participatie en gemeenschap. Zijn theologische model voor deze gemeenschap
is de Triniteit. Op dezelfde wijze als er sprake is van een perichoresis tussen Vader, Zoon en heilige
Geest in de Triniteit, zou dit ook binnen de Kerk het geval moeten zijn. De eenheid van de Kerk, bestaat
in zijn visie niet uit een bureaucratische uniformiteit, maar in een perichoresis van alle gelovigen in de
dienst aan anderen. 152 Boff combineert hier een oproep tot solidariteit met een profetische boodschap
aan de Kerk zelf.
In elk geval behoort er dus sprake te zijn van een solidariteit die zich uitstrekt tot de gehele Kerk. Deze
solidariteit krijgt nog een extra dimensie in het standpunt van zowel De Lubac als Tillard waarin centraal
staat dat het menselijk geslacht van nature één is. Hierbij is de Kerk de ‘huidige vorm van de herstelde
gemeenschap’, 153 ofwel de eerste vrucht (firstfruits) op weg naar de uiteindelijke ‘communion’. 154 Wanneer
een lokale gemeenschap ook aan dit aspect gehoor wil geven, zal haar solidariteit zich ook buiten
de (huidige) Kerk uitstrekken, tot de gehele wereld.
Witte meldt dat in een onderzoek dat in het jaar 2000 in het bisdom Breda gehouden werd, één van de
conclusies was dat er sprake was van een “opvallende aandacht voor de verbinding tussen eucharistie
en diaconie, opgeroepen door het motief van het delen met elkaar en met velen”. 155 Positief kan hier
uit geconcludeerd worden dat in ieder geval de waarde van solidariteit hier aanwezig bleek.
Expressie van apostoliciteit We concludeerden dat in de Eucharistie de apostoliciteit van de Kerk
tot uiting komt in de aanwezigheid van het gewijde ambt. Met betrekking tot de kerkelijke leiding hebben
we hierboven de consequenties reeds besproken. Wat betreft de aanwezigheid van het gewijde ambt
in het algemeen moeten we concluderen dat, wil de lokale gemeenschap zichzelf serieus nemen, de
expressie hiervan in de rolverdeling tijdens de liturgie gerespecteerd behoort te worden.
Dat er op dit gebied sprake is van spanningen wordt door Witte geconstateerd wanneer Hij de reacties
beschouwd van de Federatie VPW Nederland op het verschijnen van de beleidsnota Meewerken in
het pastoraat van de Nederlandse bisschoppen. Hij constateert daarbij dat “de crisis in de ambten en
bedieningen van de kerk nog geenszins over is.” 156
150 Ratzinger (2005), 69: “Fellowship in the body of Christ and in receiving the Body of Christ means fellowship with one
another. This of its very nature includes mutual acceptance, giving and receiving on both sides, and readiness to share one’s
goods.”
151 Ibid.
152 Ploeger (2008), 136-138; verwijzing naar Boff, Trinity and Society. Maryknoll NY: Orbis, 2000.
153 Ibid., 84, 87.
154 Ibid., 143.
155 Witte (2002), 169.
156 Ibid., 177.
54

3.2.4 Eenheid als voorwaarde
We spraken reeds over de eenheid. In deze paragraaf richten we ons specifiek op een aspect daarvan:
de eenheid in de sacramenten. En daarbij specifiek op de vraag hoe kan en behoort te worden omgegaan
met het uitsluiten van mensen tot het ontvangen van de Eucharistie. Het mag duidelijk zijn dat dit
consequenties heeft voor de lokale geloofsgemeenschap.
Eenheid impliceert, wanneer het geen universele eenheid betreft, automatisch het tegenovergestelde:
verdeeldheid. Wanneer de eenheid van de Kerk wordt benadrukt, worden automatisch de verschillen
met hen buiten deze eenheid, buiten de Kerk, versterkt. Het is daarom niet verwonderlijk dat in
de Eucharistie, bron en hoogtepunt van de eenheid, ook verdeeldheid een rol zal spelen. Deze blijkt
bijvoorbeeld uit de voorwaarden die er bestaan om deel te nemen aan dit sacrament.
Dit onderscheid is in onze cultuur vaak moeilijk uit te leggen. Wanneer de nadruk op de eigen lokale
gemeenschap overheerst en het samen ‘eten’ te zeer benadrukt wordt, 157 is het logisch dat het moeilijk
‘te verteren’ is dat niet alle aanwezigen tot de Eucharistie kunnen naderen. Witte legt uit dat er een
polarisatie is ontstaan die tot uiting komt in de tegenstelling tussen de termen ‘waardigheid’ en ‘samen’.
De ene groep benadrukt dat men ‘waardig’ moet zijn om de Eucharistie te ontvangen terwijl de andere
groep juist grote waarde hecht aan het ‘samen’ de Eucharistie ontvangen. De waardigheid betreft
aan de ene kant ethische aspecten. Waarbij het onderzoek van een meer of minder geïnformeerd geweten
richtinggevend is. Aan de andere kant betreft deze tegenstelling ook zichtbare verschillen. Een
voorbeeld hiervan is de kwestie of gedoopte niet-katholieken aan de viering van de Eucharistie zouden
kunnen deelnemen. 158
Van Eijk maakt duidelijk dat het uitsluiten van personen van de Eucharistie niet in tegenspraak is met
het handelen en leren van Jezus. Dit uitsluiten heeft in het gehele bestaan van de Kerk, vanaf haar
begin, uitsluiting van deelname aan de Eucharistie heeft plaatsgevonden. 159 Hij erkent dat Jezus vaak
at met ‘tollenaars en zondaars’, maar concludeert dat er in die ontmoetingen steeds sprake was van
een bekering en de vruchten daarvan in de vorm van geloof in Jezus en navolging van Hem. 160 De
vooronderstelde bekering in het hebben van maaltijd met Jezus, is verder ontwikkeld en geformuleerd
in de Kerk. “Christenen die na Pasen opnieuw de maaltijdgemeenschap met de Verrezene zoeken,
investeren daarin datzelfde geloof en diezelfde bereidheid, zij het dat het eerste in de nieuwe situatie
die door Jezus’ Pasen is ontstaan alleen maar uit- en nadrukkelijker geworden is. Het is minder het
geloof van individuele mensen, en meer dat van een gemeenschap, een kerkelijk geloof, geworden.” 161
De Kerk wordt dus de drager van het geloof dat zich uit in de Eucharistie. Hiermee is het begrijpelijk dat
verbondenheid met de Kerk voorwaarde is voor het naderen tot de Eucharistie. “Omdat een sacrament
zowel uitdrukking (teken) als bron van de eenheid van de kerk is kan het alleen worden gevierd door
een gemeenschap die in hetzelfde geloof is verenigd.” 162 Later maakt Van Eijk echter wel duidelijk dat
niet alles even zwart/wit is als hierboven geschetst. Er zijn ook gezichtspunten denkbaar die een grotere
eucharistische gastvrijheid voorstaan. 163
Dat niet alles zwart/wit is blijkt ook uit het onderzoek van Myriam Wijlens. Zij bekijkt de vertaalslag van
het Tweede Vaticaans Concilie naar de canonieke wetgeving op het gebied van de ‘deelname aan de
157 Dit is een motief dat vaak terugkeert in een onderzoek dat in het bisdom Breda in 2000 is uitgevoerd (Witte (2002), 169).
158 Ibid., 170-171.
159 Van Eijk (2000), 248-253.
160 Ibid., 247-249.
161 Ibid., 247.
162 Ibid., 255.
163 Ibid., 264-266.
55

Eucharistie’ (sharing of the Eucharist). Ze observeert dat de Eucharistie van twee kanten wordt benaderd.
Enerzijds is zij heilsmiddel, anderzijds een expressie van eenheid. Deze twee benaderingswijzen
hebben verschillende consequenties met betrekking tot het ‘deelnemen aan de Eucharistie’. Wanneer
de Eucharistie beschouwd wordt als een heilsmiddel lijkt het geen probleem om deze met niet-katholiek
gedoopten te delen. Aan de andere kant, als expressie van eenheid, is het delen van de Eucharistie juist
niet mogelijk. Hetgeen gevierd wordt (eenheid) is dan immers niet aanwezig. Wijlens stelt dat er tussen
deze twee benaderingswijzen een ‘creatieve spanning’ (creative tension) zou moeten bestaan. 164
Cooke ziet deze spanning ook maar neemt met betrekking tot de eenheid genoegen met de eenheid die
uit het doopsel blijkt. Hij stelt zich de (retorische) vraag stelt of de Kerk de Eucharistie wel zou mogen
weigeren aan een gedoopte. Ook benadrukt hij dat de Eucharistie nodig is om tot eenheid te komen. 165
In deze stellingname lijkt hij gebruik te maken van de ruimte die de toevoeging zonder onderscheid laat
in de uitspraak die het Tweede Vaticaans Concilie over deze zaak doet: “het deelnemen aan elkaars
heilige diensten mag niet beschouwd worden als een middel dat men zonder onderscheid kan aanwenden
(indiscretim adhibendum) voor het herstel van de eenheid onder de christenen” (UR 8). Als regel
kan men dus niet aan elkaar diensten deelnemen, toch wordt hiermee niet ontkend dat de Eucharistie
zowel eenheid uitdrukt als bewerkt.
Wijlens observeert dat de uiteindelijk tot stand gekomen wetgeving zowel negatief als positief gewaardeerd
kan worden. 166 De pessimistische benadering ziet dat de ruimte die het concilie laat om de
Eucharistie een werktuig van eenheid te laten zijn, in de wetgeving onbenut blijft. Een creatieve spanning
tussen de twee benaderingen van de Eucharistie lijkt afwezig. De wetgeving staat deelname aan
de Eucharistie slechts toe in individuele gevallen, gebaseerd op individuele noden. Anderzijds is er
ook een positieve waardering mogelijk. In de wetgeving is namelijk een enorme vooruitgang geboekt,
zeker gezien de complexe oecumenische situatie van het Westen. Waar het concilie alleen over dialoog
spreekt, maakt de wetgeving onderscheid tussen Kerken en kerkelijke gemeenschappen en trekt
daarbij overeenkomstige conclusies. 167
Ten aanzien van de huidige wetgeving maakt Wijlens een drietal opmerkingen. Zo observeert ze een
spanning met betrekking tot deelname aan de Eucharistie als heilsmiddel. Deze benadering is individueel
gericht en staat daarmee haaks op de gemeenschaps-gerichtheid van het Tweede Vaticaans
Concilie. Hierbij kan de vraag gesteld worden of de Eucharistie als heilsmiddel en als expressie van
eenheid, wel onafhankelijk van elkaar beschouwd kunnen worden. Op de tweede plaats wordt er in de
wetgeving geen rekening gehouden met de situatie van een persoon die in zijn of haar eigen Kerk van
de Eucharistie is uitgesloten. En tenslotte merkt Wijlens op dat er met de betrekking tot de creatieve
spanning die tussen de twee benaderingen van de Eucharistie aanwezig zou moeten zijn, nog een
uitdaging ligt voor de wetgeving. 168
Enerzijds kunnen we dus concluderen dat de wetgeving een duidelijk standpunt heeft, namelijk dat
deelname aan de Eucharistie alleen kan plaatsvinden in individuele gevallen voor individuele (en erkende)
noden. Dit standpunt van het leergezag wordt gedeeld door Ratzinger, Kasper en ook Van
Eijk. 169 Hierbij staat voorop dat de Eucharistie een eenheid uitdrukt die aanwezig behoort te zijn. Het is
dan vanwege de waarheid niet mogelijk dat niet-katholieken tot de Eucharistie naderen. 170 Anderzijds
164 Myriam Wijlens, Sharing the Eucharist: a theological evaluation of the post conciliar legislation. Lanham: University Press
of America, 2000, 363.
165
Cooke (1966), 347-348.
166
In het bijzonder gaat het hier om CIC\83, c.844.
167
Wijlens (2000), 364-365.
168
Ibid., 365.
169
Zie ook §3.1.3 op p.37 eerder in deze scriptie.
170
Zie bijvoorbeeld: Kasper (2004), 143.
56

zagen we dat er ook theologische argumenten zijn, die meer evenwicht brengen tussen de benadering
van de Eucharistie als heilsmiddel en als teken van eenheid.
De lokale gemeenschap laat de Kerk, en daarmee ook de eenheid tot uitdrukking komen. Het is ook hier
dat een toelating dan wel uitsluiting tot de Eucharistie zal plaatsvinden. Aanwijzingen van zowel Van
Eijk als Witte lijken er op te wijzen dat de lokale gemeenschap de balans waarover eerder werd gesproken,
naar juist de andere kant wil laten doorslaan. Ze zou pleiten voor meer ruimte om niet-katholieken
tot de Eucharistie toe te laten. Van Eijk geeft aan dat in onze cultuur iedere vorm van uitsluiting als
discriminatie wordt ervaren. 171 Witte illustreert dit punt met een uitspraak uit het oecumenisch directorium
van 1993. Hierin wordt gevraagd om in de context van de ‘deelname aan de Eucharistie’ zowel
de werkelijke gemeenschap tussen christenen als het onvolkomen karakter ervan naar voren te laten
komen. 172 Witte concludeert echter dat in de Nederlandse situatie het onvolkomen karakter nauwelijks
wordt gerealiseerd. Achterliggende vraag daarbij is of andere realiteiten als ‘onvolkomenheid’, ‘zonde’,
‘breuk’, ‘zich onthouden van’ en ‘offer’ überhaupt nog worden ervaren. 173 Duidelijk is dat er op het
niveau van de lokale gemeenschap op dit punt een spanning bestaat.
3.3 Conclusies
Aan het einde van dit hoofdstuk zijn we toegekomen aan het evalueren of de gestelde onderzoeksvragen
beantwoord kunnen worden. De eerste vraag was naar de rol van de lokale geloofsgemeenschap
in de constitutieve relatie tussen Eucharistie en Kerk. We hebben gezien dat de Eucharistie inderdaad
constitutief is voor de Kerk. Ze is zowel vormend en noodzakelijk in het tot stand komen van de Kerk
als in haar voortdurende bestaan. Heilshistorisch is het ontstaan van de Kerk verankerd in het Laatste
Avondmaal dat de kruisdood en verrijzenis van Jezus anticipeert. In het voortdurende bestaan van de
Kerk wordt zij door de Eucharistie bestendigd en vervolmaakt. In het voorgaande hebben we tevens
gezien dat deze constitutieve relatie kerkelijke eenheid impliceert.
Met betrekking tot de lokale gemeenschap is duidelijk geworden dat deze door de Eucharistie wordt
voorondersteld, en dus al aanwezig is voor de Eucharistie gevierd wordt. Deze lokale geloofsgemeenschap
bestaat uit mensen die door het doopsel in het lichaam van Christus, de Kerk, zijn ingelijfd. Als
gemeenschap van gedoopten neemt men deel aan de Eucharistie.
In relatie met het vorige hoofdstuk kunnen we concluderen dat door het vieren van de Eucharistie aan
een tweetal van de parochie-kenmerken wordt beantwoord. Enerzijds is de Eucharistie het uitgelezen
voorbeeld van de eredienst waartoe men als christenen samenkomt. Anderzijds hebben we gezien
dat de Eucharistie constitutief is voor de eenheid, voor de verbondenheid met elkaar, met de grotere
gemeenschap en zeker met God.
De tweede vraag betrof de vraag naar de rol van de lokale geloofsgemeenschap in de expressieve
relatie tussen Eucharistie en Kerk. Ook hier werd duidelijk dat het in eerste instantie om de relatie tussen
Eucharistie en Kerk als zodanig draait. Het is de Kerk, niet de lokale gemeenschap, die zich in de viering
van de Eucharistie uit. Interessant daarbij was de constatering dat de Kerk zich in de Eucharistie uitdrukt
volgens haar vier kenmerkende eigenschappen: haar eenheid, heiligheid, katholiciteit en apostoliciteit.
Hoewel het dus niet om de lokale gemeenschap draait, is haar rol wel degelijk een belangrijke. Het is
juist in de viering van de Eucharistie, in die gemeenschap dat de Kerk, in de woorden van Rahner, haar
171 Van Eijk (2000), 264.
172 Zie ook: Wijlens (2000), 336-339.
173 Witte (2002), 171.
57

grootste intensiteit bezit. Een belangrijke rol van de lokale geloofsgemeenschap is daarom het vieren
van de Eucharistie waarin ze zich als Kerk uit. Wanneer ze deze rol serieus neemt, zal de gemeenschap
streven naar een theologisch bewustzijn inzake de Eucharistie.
De derde vraag betrof de consequenties voor de lokale geloofsgemeenschap van deze expressieve
relatie tussen Eucharistie en Kerk. Dat in de viering van de liturgie op de eerste plaats de Kerk zich
uit, heeft consequenties voor die lokale gemeenschap. Zij zal, omwille van de waarheid, ook aan het
beeld moeten voldoen dat ze uitdrukt. De genoemde consequenties kunnen worden samengevat in een
zevental voorwaarden.
1. De lokale geloofsgemeenschap drukt op de eerste plaats de Kerk uit, niet zichzelf
In de viering van de Eucharistie komt de Kerk aanwezig op een wijze zoals ze zich universeel
heeft vastgelegd. Het is deze Kerk die zich uitdrukt in de viering van de Eucharistie. De consequentie
hiervan is dat de liturgie van de Kerk gevolgd wordt. 174
2. Uit de viering van de Eucharistie blijkt de opbouw van de Kerk
In een viering van de Eucharistie is geordend, niet iedereen doet alles, er is sprake van een
rolverdeling. Het meest in het oog lopende verschil is daarbij het onderscheid tussen gewijde en
ongewijde gelovigen. Hierin komt ook de apostoliciteit van de Kerk tot uiting. 175
3. In de viering van de Eucharistie wordt de verbondenheid met de grotere gemeenschap verwoord
Vanwege de relatie tussen Eucharistie en Kerk, kan het niet anders dan dat in de Eucharistie
de verbondenheid met de gehele Kerk tot uiting komt. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het noemen van
de namen van de lokale bisschop en de paus. Daarnaast wordt in het eucharistisch gebed ook
de verbinding gelegd met de gemeenschap van de heiligen. Deze verbondenheid blijkt overigens
ook uit de opbouw van het kerkelijk jaar. 176
4. De geloofsbeleving sluit aan bij de gebeden
Er kan alleen authentiek gevierd worden wanneer beleving en gebed hand in hand gaan, wanneer
men gelooft wat men bidt. Concreet komt dit tot uiting in het gelovig weten dat het op de eerste
plaats Christus is die handelt in de Eucharistie. Voor het vieren van de Eucharistie is men van
Christus afhankelijk, zonder Hem kan ze dit niet. Daarnaast komt het geloof ook tot uiting in
een liturgie waarin met respect omgegaan wordt met het sacrale. Bij dit laatste moet echter de
waarschuwing van Boff niet vergeten worden: ook het volgen van rites om de rites kan ten koste
gaan van de geloofsbeleving. 177
5. De gemeenschapsbeleving sluit aan bij de grotere gemeenschap
Voor een authentiek vieren is het daarnaast van belang dat de lokale geloofsgemeenschap werkelijk
ervaart en weet dat ze onderdeel uitmaakt van de grotere gemeenschap (diocees, universele
Kerk, gemeenschap van heiligen) zoals dit in het gebed wordt uitgedrukt. Hieruit volgt dat een
lokale geloofsgemeenschap in haar hele doen en laten naar buiten is gericht, open naar het diocees,
open naar andere geloofsgemeenschappen, open naar de universele Kerk en open naar
de wereld. 178
6. De lokale geloofsgemeenschap is solidair
Vanwege de profetische boodschap van Christus en het bevrijdende karakter ervan is solidariteit
174
Zie §3.1.3, p.36 en §3.2.3, p.51.
175
Zie §3.2.2, p.48.
176
Zie §3.1.3, p.39 en §3.2.3, p.54.
177
Zie §3.1.3, p.37 en §3.2.3, p.52.
178
Zie §3.1.3, p.38 en §3.2.3, p.53.
58

geen optie maar een noodzaak. Het delen van het eucharistisch brood impliceert het delen van
het dagelijks brood. Deze solidariteit strekt zich uit tot de gehele Kerk en daarbuiten. 179
7. Zowel de eenheid onder de Christenen als het onvolkomen karakter ervan zijn relevant
Met betrekking tot het uitnodigen van gedoopten tot de Eucharistie ligt bij de lokale geloofsgemeenschap
een grote verantwoordelijkheid. Het is hierbij van belang dat men zich realiseert hoe
men omgaat met aan de ene kant het uitdrukking geven van de eenheid die reeds onder alle
christenen bestaat, en aan de andere kant om niet over het onvolkomen karakter ervan heen te
stappen en het recht te respecteren. 180
Enerzijds is er dus sprake van een aantal voorwaarden aangaande de vorm van de viering van de
Eucharistie (1, 2, 3, 7). We kunnen stellen dat deze zaken betrekking hebben op de zichtbare gemeenschapsbanden.
Anderzijds zijn er een drietal criteria (4, 5, 6) die juist betrekking hebben op het ‘genadevol
leven van geloof, hoop en liefde’, en binnen de categorie van de onzichtbare gemeenschapsbanden
vallen. Beide aspecten zijn van belang om inderdaad het vieren overeen te laten komen met wat er
gevierd wordt, om met recht een eucharistische gemeenschap te zijn.
Tenslotte rest de vraag of er, na het noemen van al deze voorwaarden, nog iets ‘eigens’ overblijft in de
viering van de Eucharistie? Is er nog enige ruimte dat een lokale gemeenschap zich nog op de een of
andere wijze zelf laat zien? Enerzijds zijn er met betrekking tot de liturgie de nodige keuzemogelijkheden,
anderzijds kan geargumenteerd worden dat deze niet voldoende zijn om bestaande spanningen
weg te nemen. Ondanks dat de vraag blijft bestaan is de hoop is echter dat dit hoofdstuk heeft mogen
bijdragen aan het vergroten van de inzichten in de achtergronden van deze problematiek.
179 Zie §3.2.3, p.54.
180 Zie §3.1.3 op p.37, §3.2.3 op p.51 en §3.2.4 op p.57.
59

Hoofdstuk 4
Small Christian Communities en de
Parochie
Dit hoofdstuk over Small Christian Communities (SCC’s) vormt in zekere zin een antwoord op de vorige
twee hoofdstukken. We zullen namelijk bekijken hoe SCC’s een rol kunnen spelen in het beantwoorden
aan de voorwaarden die in de vorige hoofdstukken aan de parochie werden gesteld.
In hoofdstuk 2 hebben we een drietal wezenlijke kenmerken geformuleerd die in een parochie aanwezig
behoren te zijn, de zogenoemde parochie-kenmerken. Bij het eerste kenmerk werd het beeld van de
parochie als gebruikt. Hier stond de aard van de parochie centraal. Belangrijke aspecten van
de parochie waren daarbij haar hechtheid, ze was als een ‘familie’; de geloofsbeleving, men koos er op
radicale wijze voor Christus en zijn evangelie te volgen; en tenslotte haar diversiteit, christenen waren
mensen met verschillende achtergrond. Bij de tweede parochie-kenmerken werd gesproken van de
‘parochie als ,’ hierbij stond de samenkomst centraal. Het volk werd bijeengeroepen met het
oog op specifieke doelen: catechese, zielzorg en voor de eredienst. Hierbij mag opgemerkt worden dat
in het geval van de eredienst de Eucharistie centraal stond. Tenslotte spraken we over de ‘parochie als
’ waarbij de verbondenheid met God, elkaar en de gehele Kerk het centrale thema vormde.
In het vorige hoofdstuk hebben we gezien hoe aan deze twee laatste factoren grotendeels voldaan
wordt wanneer de parochie werkelijk een eucharistische gemeenschap is. Hiermee komt er echter direct
een volgende vraag naar voren: wanneer is de parochie nu werkelijk een eucharistische gemeenschap?
Deze laatste vraag werd beantwoord middels een aantal voorwaarden waaraan gemeenschappen zouden
moeten voldoen om werkelijk als eucharistisch aangemerkt te worden.
De vraag waar we mee begonnen zijn: hoe een parochie eruit zou moeten zien om ten volle ‘parochie’
te zijn, is dus in zekere zin beantwoord. Als de parochie de gewenste hechtheid vertoont rond Christus
en zijn evangelie en voldoet aan de criteria die aan een eucharistische gemeenschap gesteld worden,
zal dit grotendeels het geval zijn.
Helaas lijkt het erop dat hieraan, zeker in de meeste gevallen, niet voldaan wordt. Met betrekking tot
de hechtheid die zich rond Christus vormt, hebben we enerzijds al in hoofdstuk 2 geconcludeerd dat
ook het Tweede Vaticaans Concilie dit beeld van de parochie niet onderschrijft. Anderzijds kan op basis
van de toenemende schaalvergroting geconcludeerd worden dat deze hechtheid steeds verder onder
drukt zal komen te staan. Ook wat betreft de criteria die aan een eucharistische gemeenschap gesteld
worden hebben we in het vorige hoofdstuk gezien dat er sprake is van de nodige spanningen.
We kunnen daarom concluderen dat het in onze tijd voor een parochie niet eenvoudig is om aan alle
gestelde voorwaarden te voldoen. Aan de andere kant zijn er ook in de huidige tijd ontwikkelingen die
61

als hoopvol aangemerkt kunnen worden. In dit hoofdstuk richten we ons op één van dergelijke ontwikkelingen,
de zogenaamde Small Christian Communities (SCC’s). Sinds de jaren ’70 van de vorige
eeuw ontwikkelen zich deze kleine geloofsgemeenschappen binnen de Kerk. Ze worden op vele plaatsen
gezien als een hoopvolle ontwikkeling en vaak aangereikt als een wijze waarop het parochieleven
gevitaliseerd kan worden. Bij deze ontwikkeling stellen we ons de onderzoeksvraag of deze SCC’s de
parochie inderdaad kunnen helpen de gemeenschap te laten zijn waartoe zij geroepen is.
Hiertoe wordt als eerste gekeken naar wat SCC’s zijn: hoe kunnen zij gedefinieerd worden en waar
houden deze groepen zich mee bezig? Daarna volgt een canonieke reflectie waarbij gezocht wordt
naar het canonieke en kerkelijke fundament van SCC’s. Het gaat hierbij om de vraag onder welke
voorwaarden SCC’s legitieme groepen, die binnen de Kerk hun deel hebben aan de missie van de
Kerk. Hierbij zal ook de relatie tussen de parochie en de SCC’s aan bod komen.
Na deze voorbereidende paragrafen richten we ons tenslotte op de onderzoeksvraag. Als handvat worden
de bovengenoemde voorwaarden gebruikt. Eerst wordt gekeken op welke wijze is het mogelijk zou
zijn om SCC’s in te zetten om de gewenste ‘hechtheid rond Christus en zijn evangelie’ te bewerkstelligen?
Vervolgens zullen we onderzoeken hoe kunnen SCC’s instrumenteel kunnen zijn in de groei van
een parochie tot een echte eucharistische gemeenschap. Tenslotte zal in de conclusie getracht worden
een antwoord op de gestelde vraag te formuleren.
4.1 Wat zijn Small Christian Communities?
In deze paragraaf zal ingegaan worden op de vraag wat Small Christian Communities (SCC’s) zijn.
Dit overzicht pretendeert zeker geen compleet beeld te geven, daarvoor wordt vooral verwezen naar
de boeken van Vandenakker, 1 Kleissler 2 en Lee. 3 Het doel van deze paragraaf is het geven van een
algemeen beeld van wat een SCC is en wat zij doet. Hiertoe wordt eerst, op basis van de bespreking
van een aantal eigenschappen, een definitie geformuleerd. Vervolgens zullen de activiteiten die SCC’s
ontplooien nader worden bekeken.
4.1.1 Definitie
Het formuleren van een definitie van SCC’s blijkt niet ongecompliceerd. Dit wordt al duidelijk wanneer
Sengers in een Kaski-rapport over SCC’s op een tweetal verschillende definities stuit en observeert
dat er over zowel Small Christian Communities als over Small Church Communities wordt gesproken. 4
Het blijkt dit soort onduidelijkheden inherent zijn aan het fenomeen SCC’s, dat zich kenmerkt door
veelzijdigheid.
Vandenakker benadrukt deze veelzijdigheid wanneer hij de ontwikkeling van SCC’s schetst. 5 Het fenomeen
van de SCC’s is eind jaren ’60, begin jaren ’70 van de vorige eeuw in Latijns-Amerika ontstaan,
1
John Paul Vandenakker, Small Christian Communities and the Parish. Kansas City, MO: Sheed & Ward, 1994.
2
Thomas A. Kleissler, Margo A. LeBert en Mary C. McGuinness, Small Christian Communities: A Vision of Hope. New
York/Mahwah: Paulist Press, 1991.
3
Bernard J. Lee, The Catholic Experience of Small Christian Communities. New York/Mahwah: Paulist Press, 2000.
4
Moniek Steggerda, Als een druppel in het water, Small Christian Communities en soortgelijke vormen van kerkelijke
pariticipatie in de R.-K. Kerk. Nijmegen, december 2005 – KASKI Rapport nr. 540; Erik Sengers, Small christian communities
en gemeente- en geloofsopbouw in de katholieke kerk, Mogelijkheden en valkuilen bij het vormen en continueren van SCC’s.
Lezing tijdens het pastoraal congres te Helvoirt, 3 maart 2008, 1-2
5
Vandenakker (1994), hs. 4.
62

waar haar ontwikkeling sterk verbonden was met die van de bevrijdingstheologie. 6 Deze kleine groepen
hebben zich in rap tempo over heel Latijns-Amerika en de gehele wereld verspreid. Echter, vanwege de
verschillende situaties waaronder de SCC’s tot stand kwamen, hebben deze op verschillende plaatsen
in de wereld ook een verschillende invulling gekregen.
Een belangrijk verschil dat Vandenakker observeert tussen SCC’s in Latijns- en Noord-Amerika komt
voort uit de context waarin het (geloofs-)leven zich afspeelt. Buiten het feit dat SCC’s in Latijns-Amerika
over het algemeen groter zijn en functioneren als quasi-parochies met een sterke liturgische functie,
ligt er in de SCC’s in Latijns-Amerika ook een grote nadruk op politieke en sociale actie. Dit heeft direct
verband met het politieke en sociale milieu van die landen waar sociale gerechtigheid vaak ver te zoeken
is. SCC’s in Latijns-Amerika kiezen daarom vaak een actieve rol in het streven deze omstandigheden te
verbeteren. In Noord-Amerika zijn deze omstandigheden echter volledig anders, SCC’s aldaar hebben
daarom andere prioriteiten. 7 Ook Thomas Kleissler, oprichter van Renew, geeft aan dat de SCC’s in de
VS niet te vergelijken zijn met die in Latijns-Amerika. 8
Hoewel er zeker grote verschillen bestaan, lijkt het dat de sociale en politieke context van Nederland
in dit opzicht beter aan bij de situatie in Noord-Amerika dan die van Latijns-Amerika. Deze conclusie
wordt ondersteund door het Kaski-onderzoek waaruit blijkt dat de motivatie om aan een SCC deel te
nemen vooral gelegen is in de wens tot verdieping van het geloof in een kleine vertrouwde context. 9 Het
nastreven van politieke of sociale doelen als motivatie wordt in dit onderzoek zelfs niet genoemd. Een
reflectie op de (on-)wenselijkheid hiervan zal later plaatsvinden. Op dit moment is echter van belang ons
te realiseren dat in de Nederlandse situatie de meeste aansluiting lijkt te bestaan bij SCC’s zoals deze in
Noord-Amerika vorm hebben gekregen. Recente ontwikkelingen in Nederland wijzen ook in die richting.
Zo wordt in het aartsbisdom geëxperimenteerd met de methode van Baranowski (NAPRC), 10 terwijl in
het bisdom Roermond op verschillende plaatsen de methode van Renew, 11 wordt geïmplementeerd. 12
Dit type groepen stond ook centraal in het reeds genoemde Kaski-onderzoek.
Naast deze twee methoden zijn er, ook in Nederland, nog op vele andere initiatieven op het gebied
van SCC’s. Zo kan er gedacht worden aan SCC’s die van oudsher een plaats hebben binnen de
lekenbewegingen van orden en congregaties. Ook zijn er SCC’s die verbonden zijn met een landelijke
of zelfs wereldwijde organisatie. Hierbij kan ondermeer gedacht worden aan SCC’s binnen de Focolarebeweging,
13 de Katholieke Charismatische Vernieuwing, 14 het Katholiek Alpha Centrum, 15 Cursillo, 16
de Gemeenschap Emmanuel, 17 Marriage Encounter 18 en de Neocatechumenale Weg. 19
Duidelijk wordt dat er vele verschillende methoden bestaan die allen hun eigen prioriteiten leggen. Om
6
In Latijns-Amerika worden deze groepen over het algemeen aangeduid met de term Basic Ecclesial Communities (BEC’s).
7
Vandenakker (1994), 175.
8
Kleissler (1991), 10.
9
Steggerda (2005), 45.
10
Ibid., 17-19; Peter Ambting, Kleine gemeenschappen binnen parochieverband. Scriptie, Universiteit van Tilburg, Faculteit
Katholieke Theologie, 2007. Deze methode heeft vorm gekregen binnen The National Alliance of Parishes Restructuring into
Communities (NAPRC) (http://naprc.faithweb.com).
11
Kleissler (1991). Zie: http://www.renewintl.org.
12
Steggerda (2005), 19-23.
13
Zie: http://www.focolare.nl.
14
Zie: http://www.kcv-net.nl.
15
Zie: http://www.rk-alphacentrum.nl.
16
Zie: http://www.cursillo.nl, of wereldwijd: http://www.orgmcc.org.
17
Zie: http://www.emmanuelnederland.nl.
18
Zie: http://www.marriageencounter.info.
19
Een (incompleet) overzicht wordt ook gegeven in: Kees Slijkerman, Kleine gemeenschappen in parochieverband, Overzicht
van en vergelijking tussen verschillende methodes. Informatieboek bij het pastoraal congres ‘Small Christian Communities
als gaven voor de vitaliteit van parochies’ 2-4 maart 2008 te Helvoirt.
63

toch inzicht te krijgen in dit fenomeen geeft Vandenakker een zevental eigenschappen van SCC’s. 20
Deze zullen we nu nader bekijken.
1. Grootte van de groep
Het aantal mensen dat aan een groep deelneemt lijkt niet vast omlijnt. Vandenakker kiest voor
groepen van 8-12 personen. Renew legt de ondergrens bij 6. In het Kaski-rapport wordt voor
groepen van ofwel 8-15, ofwel 5-20 personen gekozen. Belangrijk is in ieder geval dat de groep
enerzijds groot genoeg is om voldoende diversiteit te bieden, terwijl anderzijds de groep klein
genoeg moet zijn om werkelijke betrokkenheid op elkaar mogelijk te maken.
2. Plaats van samenkomst
De onderzoeken van zowel Vandenakker, Lee, Ambting 21 en het Kaski 22 wijzen er alle op dat
bijeenkomsten vaak bij leden thuis plaatsvinden. Er is dan sprake van een huiselijke setting waar
men zich thuis kan voelen. Lee legt hierbij een link met de ‘huiskerken’ uit de eerste eeuwen van
het christendom en geeft aan dat men zich in de groepen echt ‘kerk’ voelt. 23
3. Frequentie van de samenkomsten
De frequentie van bijeenkomsten loopt uiteen. Het Kaski-rapport spreekt van wekelijks, tweewekelijks,
maandelijks, tweemaandelijks of in blokken van bijeenkomsten. 24 Vandenakker geeft
als minimale frequentie eens per drie weken. Lee spreekt over minimaal eens per twee weken.
Overal wordt wel het belang van een regelmatige samenkomst benadrukt. Alleen dan wordt het
mogelijk om werkelijk gemeenschap te ervaren. 25
Lee concludeert, uit het feit dat men vaak bij elkaar komt, dat SCC’s een wezenlijke plaats innemen
in het (geloofs-) leven van de leden. Kleissler sluit zich hierbij aan en legt uit dat dit een
onderscheidende factor is van SCC’s. Deze richten zich niet specifiek op één vorm van apostolaat,
maar door de gemeenschapservaring wordt elk aspect van het leven van de deelnemers
doordrongen met een diepe spiritualiteit. Er is sprake van een sterk engagement van de kant van
de deelnemers. Deelname aan een SCC is niet vrijblijvend. 26
De gemeenschapservaring is een belangrijk aspect van SCC’s. De groepen zijn bijzonder hecht
van aard. Deze sterke onderlinge verbondenheid wordt enerzijds verlangd door de leden en is anderzijds
noodzakelijk om werkelijk op elkaar betrokken te zijn, en diepe ervaringen met elkaar te
kunnen delen. Men ziet elkaar als een soort ‘familie’. Deze verbondenheid vormt ook een belangrijk
onderscheid tussen SCC’s en andere parochiële groepen zoals bijvoorbeeld de vele werkgroepen
die een parochie draaiend houden. 27 Vanwege deze hechtheid van de gemeenschap is
het de vraag of het in blokken van bijeenkomsten bijelkaar komen wel aanbevelenswaardig is.
Het grote engagement leidt tot een sterk appèl op de leden om steeds aanwezig te zijn. Wanneer
iemand vaak afwezig is, heeft dit immers invloed op de groep als geheel. Toch bindt iemand zich
niet onvoorwaardelijk aan een groep. Het verlaten van een groep, bijvoorbeeld wegens verhuizing
of verschoven interesses is mogelijk. Het zelfde geldt voor afwezigheid om redenen de het
betreffende lid als geldig beschouwt. Het is de ervaring van de auteur dat deze redenen wel met
de groep worden gedeeld.
20
Vandenakker (1994), 174-175.
21
Ambting (2007), 15.
22
Steggerda (2005), 21, 30, 33.
23
Lee (2000), 82.
24
Steggerda (2005), 43.
25
Lee (2000), 26.
26
Kleissler (1991), 98; Lee (2000), 82.
27
Kleissler (1991), 3, 15-16; Lee (2000), 76, 81-83.
64

4. Inhoud van de samenkomst
Samenkomsten worden in de meeste gevallen gekarakteriseerd door een drietal onderdelen:
gebed, faith-sharing en, in de meeste gevallen, een moment van verdieping. 28 In de volgende
paragraaf worden deze activiteiten van SCC’s verder besproken.
5. Apostolaat buiten de groep 29
In eerste instantie ligt het doel van de groep binnen de groep. Door met elkaar te bidden en het
geloof te delen, groeit men in het geloof. In tweede instantie zal deze groei in geloof ook een
effect hebben dat naar buiten zichtbaar wordt. Wanneer het geloof echt gaat leven kan het niet
anders dan dat dit op de een of andere manier geuit wordt. Dit kan bijvoorbeeld in het persoonlijk
(professioneel) leven waar men zich meer laat leiden door christelijke waarden. Onderzoek
laat daarnaast zien dat lidmaatschap van een SCC in de meeste gevallen leidt tot een grotere
betrokkenheid in de parochie. 30
Kleissler hecht grote waarde aan dit apostolaat omdat hij van mening is dat dit kan helpen te
voorkomen dat een groep gesloten en naar binnen gericht raakt. 31 Dit apostolaat zou mogelijk
vorm kunnen krijgen in de context van de diaconale missie van de Kerk. Naar de mening van
Kleissler hebben juist SCC’s de potentie aspecten van de sociale leer van de Kerk onder de
aandacht te brengen en zo een plaats te geven in het leven van de leden. 32
6. Leiderschap
In SCC’s is er over het algemeen sprake van een gedeeld leiderschap. Er is niet iemand die de
baas is, of inhoudelijk het laatste woord heeft. 33 Over het algemeen bestaan groepen ook volledig
uit lekengelovigen. Wel is er vaak sprake van een facilitator die als ‘animator’ functioneert en
inhoudelijk contact houdt met de parochie. In de methode van het NAPRC worden deze pastoral
facilitators voor bepaalde tijd gekozen en intensief door de parochie toegerust. 34
7. Relatie met de parochie
De verschillende vormen van SCC’s die hier bekeken worden zijn allen geworteld in de parochie
(ze zijn parish-based). Ze zijn binnen de parochie aanwezig, maar vormen geen extra ‘ecclesiale
laag’ onder de parochie. Wel wordt in de structuur van de parochie ingegrepen wanneer
een substantieel deel van de gelovigen aan een SCC deelneemt. De parochie wordt dan een
gemeenschap van gemeenschappen. Later zullen we terugkomen op de ecclesiologische status
van SCC’s in relatie met de parochie.
Binnen de methode van zowel NAPRC als Renew is er ook een belangrijke rol weggelegd voor de
pastoor. Hiermee wordt de verbondenheid met de parochie nog eens wordt geaccentueerd. 35 In
de methode van de NAPRC wordt ook gesproken van Small Church Communities juist om deze
kerkelijkheid extra te benadrukken. De relatie met de parochie uit zich ook in de deelname aan de
zondagse eucharistieviering in de parochie. Lee observeert dat de deelname aan de wekelijkse
eucharistieviering onder SCC-leden substantieel hoger is dan onder andere gelovigen. 36
28
Vandenakker (1994), 174; Lee (2000), 86-93; Kleissler (1991), 37; Ambting (2007), 15-16.
29
Vandenakker spreekt van ‘ministry’, een term die hier met ‘apostolaat’ wordt vertaald.
30
Vandenakker (1994), 174; Lee (2000), 75.
31
Kleissler (1991), 102.
32
Ibid., 24.
33
Vandenakker (1994), 174; Lee (2000), 133-134.
34
Ambting (2007), 12-13.
35
Vandenakker (1994), 127-132; Ambting (2007), 57; Kleissler (1991), 3.
36 Lee (2000), 75-76; Kleissler (1991), 102.
65

Vanwege deze betrokkenheid bestaan de meeste SCC’s dan ook volledig uit gelovigen van een
enkele kerkelijke denominatie. 37 Toch zijn er tevens ‘oecumenische’ SCC’s, deze komen bijvoorbeeld
voor binnen de Focolare beweging. De nadruk blijft er dan echter op liggen dat buiten de
kleine groep men, ieder in de eigen kerk, het geloof ten volle blijft beleven. Er kan geen sprake
zijn van syncretisme. 38
Op dit punt blijkt nog eens het grote verschil met SCC’s in Latijns-Amerika waar SCC’s functioneren
als een soort pseudo-parochies, een belangrijke liturgische rol spelen en vaak een grote
mate van autonomie hebben. 39
Steggerda geeft in het Kaski-rapport aan dat het aantal SCC’s in een parochie groter is dan het aantal
‘nieuwe groepen’ dat zich specifiek zo noemt. Zij heeft een ruime definitie van SCC’s waardoor bijvoorbeeld
ook een “gebedsgroep, rozenkransgroep of bijbelgroep” als SCC wordt gekarakteriseerd. 40
In dit onderzoek is de definitie beperkter. Vooral de hechtheid van de groep alsook de activiteit van
faith-sharing zijn daarbij onderscheidende factoren.
Wanneer we de genoemde eigenschappen overwegen kan de volgende definitie worden geformuleerd:
Een Small Christian Community is een hechte gemeenschap van 5-20 personen die regelmatig
samenkomt, vaak in het huis van één van de leden, voor gebed, faith-sharing en een vorm van verdieping.
De groep heeft een gedeeld leiderschap en is verbonden met de parochie waarin de leden
aan het sacramentele leven deelnemen. Het doel van de groep in eerste instantie geloofsverdieping
van de leden, hoewel het apostolaat, dat daar een gevolg van kan zijn, wordt aangemoedigd.
4.1.2 Activiteiten van SCC’s
Het is al even ter sprake gekomen dat SCC’s vooral samenkomen rond een drietal activiteiten: gebed,
faith-sharing en verdieping. Deze drie zaken zullen nu verder worden toegelicht.
Gebed Aan het gezamenlijk gebed wordt een groot belang gehecht. Het is voor velen zelfs de motivatie
om zich bij een SCC aan te sluiten. Het gebed in SCC’s is direct aan God, Jezus of de Geest
gericht, en maakt gebruik van zowel beelden, symbolen en teksten uit de katholieke traditie (formulier
gebeden) als godservaringen van leden (persoonlijk, geïnpireerd). Er wordt gebeden voor de wereld, de
Kerk en in het bijzonder voor elkaars noden. Het gebed is minder contemplatief of meditatief van aard.
Lee concludeert dat het gebed de groep tot een gemeenschap maakt, waarbinnen door de formulier
gebeden ook een band tot stand gebracht wordt met de katholieke traditie. Voor velen is het gebed ook
een legitimatie van de SCC als een katholieke en/of religieuze groep. 41
Vandenakker vult aan dat het gebed niet zomaar een private of besloten gebeurtenis is. Dit gezamenlijk
gebed, dat plaatsvindt binnen een SCC, is expressief voor de leitourgia, de eredienst, van de Kerk. Het
is dus niet slechts een private (of besloten) gebeurtenis maar vindt plaats binnen een groter geheel.
Hiermee legt hij een verband tussen de SCC en de parochie waarvan de SCC een cel vormt. 42
37 In de context van deze scriptie richten we ons enkel op SCC’s die zich ontwikkelen binnen de Rooms-Katholieke Kerk.
Daarmee besteden we geen aandacht aan deze ontwikkeling binnen de kerken van de reformatie waar dergelijke ontwikkelingen
ook zijn waar te nemen.
38 Callan Slipper en Stefan Tobler, Oecumenische ervaringen, Gebedsweek voor de eenheid van de christenen.; http://
www.focolare.nl/news/detail.php?nr=2018; website geraadpleegd op 30 maart 2009.
39 Vandenakker (1994), 175.
40 Steggerda (2005), 7.
41 Lee (2000), 86-87.
42 Vandenakker (1994), 218.
66

faith-sharing De meest kenmerkende activiteit van SCC’s is faith-sharing. Deze beslaat ook het
grootste deel van een samenkomst. Het gaat hierbij om het aan elkaar vertellen van verhalen, om
het verhaal hoe iemand ervaart dat God in zijn of haar leven werkt, waar iemand in zijn of haar leven
naar God zoekt, hoe iemand als christen probeert te leven in de wereld van vandaag, enzovoorts. Het
is een plaats waar men open is en zich over relevante en diepe ervaringen en vragen van geloof en
leven durft uit te spreken. “faith-sharing in SCC’s creëert een ruimte waarin religieuze waarheden die
het dagelijkse leven overstijgen serieus genomen kunnen worden en een plaats krijgen in het gewone
leven”. 43 Door het geloof zo met het persoonlijk leven te verbinden en erover te spreken geeft men een
getuigenis (martyrion) van het geloof.
Daarnaast is faith-sharing enorm belangrijk is vanwege de steun en de aanmoediging die leden ervaren
in hun pogingen een leven te leiden als leerlingen van Christus. Het is dan ook een belangrijke factor
die bijdraagt aan de verbondenheid die binnen de groep bestaat. 44
Om tot een werkelijk eerlijke vorm van faith-sharing te komen is het echter van groot belang dat men zich
binnen de groep veilig en gerespecteerd voelt en men werkelijk aandacht heeft voor elkaar. 45 Formeel
wordt er dan ook vaak afgesproken dat al het gezegde binnen de groep blijft. Een andere voorwaarde
is dat men elkaars verhaal respecteert, ook al is men het er niet mee eens. Men heeft een luisterende
houding ten opzicht van elkaar, faith-sharing is niet het moment voor discussie. 46 Veelzeggend in dit
verband is de titel van een brochure van de NAPRC: “Come as you are”.
Verdieping Een derde activiteit die vaak, maar niet altijd, in samenkomsten plaatsvindt is een vorm
van geloofsverdieping. Vaak staat hierbij de heilige Schrift centraal waarbij men een perikoop leest
en er daarna over in gesprek gaat. Het is veelzeggend dat in deze context zowel de term ‘discussie’
als ‘sharing’ valt. Hoewel het gebruik van de term ‘discussie’ erop wijst dat er sprake is van het op
elkaar reageren, blijkt uit de beschrijving van Lee dat de nadruk ligt op ‘sharing’. Ook nu gaat het
om het uitwisselen van persoonlijke inzichten en ervaringen, al zijn deze nu wel gerelateerd aan het
aangedragen onderwerp. 47 Lee geeft verder aan dat door de enorm sterke betrokkenheid, de reflectie
veel dieper is dan bij zelfs de beste preken het geval kan zijn. 48
Vandenakker maakt dit duidelijk door te spreken over het “luisteren naar en bemediteren van het
Woord”. 49 Hij geeft aan dat via deze activiteit in de SCC het Woord, het kerygma, verkondigd wordt.
Ook helpt reflectie op de heilige Schrift de gelovigen om “het Woord van God te communiceren en het
in dienst en liefde aan elkaar te uiten”. 50
Naast de heilige Schrift wordt ook over andere onderwerpen gesproken. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht
worden aan expliciet aan het geloof gerelateerde onderwerpen zoals de Kerk in haar verschillende
facetten, het belang van de sacramenten, de algemene roep om heiliging, sociale rechtvaardigheid
en missie. Er kunnen echter ook andere onderwerpen aan de orde komen die spelen op parochieel,
43
Lee (2000), 88: “Faith sharing in SCCs creates a space within which religious realities that trancend everyday life can be
taken seriously and related to everyday life.” Zie ook: Steggerda (2005), 21 en Kleissler (1991), 37.
44
Vandenakker (1994), 219.
45
Kleissler (1991), 103.
46
Deze houding heeft veel weg van ‘Rogeriaans-luisteren,’ men luistert op een authentieke wijze waarbij de ander een onvoorwaardelijke
acceptatie ervaart. Het is bekend dat deze niet-directieve werkwijze minder geschikt voor serieuze probleemgevallen.
Dit kan een verklaring zijn voor de observatie van Ambting dat het voor groepen lastig is om met onaangepaste
mensen en mensen met emotionele problemen om te gaan (Ambting (2007), 55).
47
Lee (2000), 89-92.
48 Ibid., 120.
49 Vandenakker (1994), 219; citaat uit EN 59.
50 Ibid.; citaat uit Christifideles Laici 26.
67

lokaal, nationaal of internationaal niveau. Wel wordt er steeds een verbinding gelegd met de geloofsbeleving
van de mensen. 51
Het ontbreken van een duidelijke discussie impliceert niet dat er geen bijdrage wordt geleverd aan
inzicht en persoonlijke ontwikkeling. Uit interviews en observaties blijkt steeds opnieuw dat er bij de
deelnemers sprake is van een groeiende complexiteit van denken en inzicht (perception). Het gaat om
een groeiende cognitieve complexiteit waarbij zowel zelfbeeld, kerkbeeld als wereldbeeld verandert.
Lee ziet als een indicatie hiervan uitspraken die duiden op een grotere betrokkenheid bij het apostolaat
en een grotere compassie voor bisschoppen. 52
4.2 Een canoniek fundament voor Small Christian Communities
4.2.1 Het Canoniek Recht en de gemeenschap van de Kerk
Dat de term communio of in de Kerk een belangrijke rol speelt is inmiddels duidelijk geworden.
In hoofdstuk 2 hebben we gezien dat de term een van de wezenlijke factoren is van een parochie,
een van de zogenaamde parochie-kenmerken. Vervolgens is in het vorige hoofdstuk duidelijk naar
voren gekomen dat de relatie tussen de Kerk en Eucharistie onderwerp van studie is in de zogenaamde
‘communio-ecclesiologie’. Gemeenschap en Eucharistie zijn niet van elkaar te scheiden.
Het Tweede Vaticaans Concilie heeft een belangrijke rol gespeeld in deze herontdekking van het belang
van de gemeenschap. Hoewel deze term geen centrale plaats inneemt in de documenten van het
Tweede Vaticaans Concilie, zag de Buitengewone Synode van Bisschoppen van 1985 het concept van
een communio-ecclesiologie toch als een centraal en fundamenteel idee van dit concilie. 53 In LG 4
over “de heiliging van de Kerk door de Heilige Geest,” wordt de gehele Kerk gekarakteriseerd als “het
verenigde volk dat deel heeft aan de eenheid van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest”. Robert
Kaslyn zegt hierover in het New Commmentary on the Code of Canon Law dat zowel het concept
Volk van God als de onderliggende triniteinse grondslag een systematische verheldering vinden in de
communio-ecclesiologie. 54
Deze communio-ecclesiologie vindt ook haar weg naar het Wetboek van Canoniek Recht van 1983. In
Sacrae disciplinae leges, het document waarin paus Johannes Paulus II dit nieuwe wetboek afkondigt,
wordt al een verbinding gelegd tussen de drie taken van Christus waarin gedoopten deelnemen. Enerzijds
wordt er gesproken van de taken van Christus als priester, profeet en koning, terwijl anderzijds de
plichten en rechten genoemd worden waar christengelovigen aan gehouden zijn. Deze verbinding laat
zien dat de communio-gedachte fundamenteel is om plichten en rechten van de gelovigen te verstaan. 55
Ook de inleidende canones van Boek II (cc.204-207) van het Wetboek van Canoniek Recht, getiteld
Volk Gods, laten over het belang van de gemeenschap geen onduidelijkheid bestaan. Canon 204 §1
benadrukt het gegeven dat het doopsel beslissend is of iemand ‘christengelovige’ is. Wanneer een
persoon door het doopsel is ingelijfd in Christus, neemt hij of zij ook deel aan de drie kenmerkende
taken van Christus als priester, profeet en koning. Daardoor is hij of zij geroepen om, ieder volgens zijn
of haar eigen plaats, deel te nemen aan de zending die God aan de Kerk heeft toevertrouwd. Waar in
51
Kleissler (1991), 104-105.
52
Lee (2000), 93.
53
Ecclesia sub Verbo Dei mysteria Christi celebrans pro salute mundi, slotdocument van de Tweede Buitengewone Bisschoppensynode:
20 jaar na de sluiting van het Tweede Vaticaans Concilie, 7 december 1985, 18.
54
Beal (2000), 242.
55 Ibid., 254.
68

§1 gesproken werd over alle christengelovigen, beperkt §2 zich tot de gelovigen binnen de katholieke
Kerk. Hierin wordt aangegeven dat deze Kerk van Christus in de katholieke Kerk bestaat (subsistit in)
en “door de opvolger van Petrus en door de Bisschoppen in gemeenschap met hem bestuurd” wordt.
Vervolgens beschrijft canon 205 de voorwaarden om in volledige gemeenschap met de katholieke
Kerk te zijn. Het gaat hier om de reeds genoemde banden van de geloofsbelijdenis, sacramenten en
kerkelijk bestuur waardoor een gedoopte in zichtbaar verband met Christus verbonden is. 56 Tenslotte
gaat canon 206 in op de bijzondere wijze waarop catechumenen met de Kerk verbonden zijn en wordt
in canon 207 aangegeven dat er in de Kerk onderscheid bestaat tussen gewijde bedienaren en de
overigen, ook leken genoemd.
Na deze inleiding volgt Titel I, een opsomming van verplichtingen en rechten (c.208-223). Uit de plaatsing
van deze canones, direct aan het begin van boek II blijkt het grote belang wat aan specifiek deze
plichten en rechten wordt toegekend. In deze canones worden de ecclesiologische principes van de
canones 204-207 verder ontwikkeld en geparticulariseerd. Deze verschaffen specifieke middelen waarmee
het volk Gods zijn identiteit en missie in de wereld kan vervullen. De communio-gedachte speelt
dan ook een beslissende rol in de omschreven plichten en rechten. Ze geven uiting aan de natuur van
de Kerk als gemeenschap. 57 Op basis van de canones 208 en 209 geeft Hendriks eveneens aan dat
er terecht gesproken wordt van ‘communio-rechten’. 58
Canon 208 benadrukt de gelijkheid die er bestaat tussen de gelovigen met betrekking tot hun waardigheid
en handelen. 59 Gebaseerd op dit gelijksheidsprincipe fungeren canones 209 en 223 als een
raamwerk voor de specifieke plichten en rechten. In deze beide canones komt tot uitdrukking dat de
kerkelijke plichten en rechten zich afspelen binnen de gemeenschap die de Kerk is. Canon 209 benadrukt
daarbij de verhouding tussen alle christengelovigen in de gemeenschap die de Kerk is. Iedere
gelovige heeft de verplichting om enerzijds niet alleen te leven binnen de kerkelijke gemeenschap maar
deze ook actief te steunen. In canon 223 wordt vervolgens duidelijk dat bij het uitoefenen van de plichten
en rechten steeds het algemeen welzijn (bonum commune) van de Kerk, de rechten van de ander
en de eigen plichten jegens anderen voor ogen gehouden moet worden. 60 Er kan geen tegenstelling
bestaan tussen de uitoefening van een recht of plicht en het algemeen welzijn van de Kerk. 61 Het is
ook ondermeer vanwege de context van de kerkelijke gemeenschap dat de plichten en rechten niet op
een absolute wijze geformuleerd kunnen worden. 62
De plichten en rechten weergegeven in de canones 210-222 moeten dus verstaan worden binnen de
context van de communio, die de Kerk is. De consequentie hiervan is dat ze niet losgezien kunnen
worden van het ‘raamwerk,’ de canones 209 en 223. Ieder recht dient uitgeoefend te worden wanneer
voldaan is aan dit ‘raamwerk’. Daarnaast moet worden beseft dat de plichten en rechten niet volledig
onafhankelijk van elkaar beschouwd mogen worden. Het principe van de Kerk als communio geeft een
basis om de dynamische relatie tussen plichten en rechten te begrijpen. Ieder recht impliceert een plicht
en iedere plicht impliceert een recht. 63
56
Zie ook voetnoot 45 op p.12 eerder in deze scriptie.
57
Beal (2000), 256.
58
Jan Hendriks, Volk van God, Structuur en inrichting van de Rooms-Katholieke Kerk volgens het Wetboek van Canoniek
Recht (cc. 204-746). Oegstgeest: Colomba, 2006, 32.
59
Deze gelijkheid betreft de waardigheid en het handelen van de mens, maar poetst niet de onderlinge verschillen weg die
tussen de christengelovigen bestaan. Dit blijkt ook uit de genoemde canones 205 en 207 waarin de geordendheid van de
Kerk tot uiting komt. Dit handelen, dat vorm krijgt in het apostolaat, is overigens niet optioneel, allen werken mee “aan de
opbouw van het Lichaam van Christus” (c.208).
60
Canon 223 §2 geeft aan dat de kerkelijke overheid kan ingrijpen om het algemeen welzijn te garanderen.
61
Beal (2000), 256.
62
Hendriks (2006), 34.
63
Beal (2000), 256. Hendriks stelt hier zelfs dat “de rechten gelden eerst wanneer de plichten vervuld zijn.” Hij doelt hier
69

4.2.2 Canonieke reflectie op SCC’s
Binnen deze canones van verplichtingen en rechten (c.208-223) kan ook het recht op het organiseren
van bijeenkomten en het stichten van verenigingen gevonden worden. Dit recht, verwoord in canon
215, geldt als het fundament voor SCC’s. Dit zijn immers op de eerste plaats immers groepen “die
regelmatig bijeenkomen en zich bezighouden met gebed, faith-sharing, en een vorm van verdieping”. 64
Gerelateerd hieraan zijn canon 214 waarin onder andere tot uiting komt dat christengelovigen recht
hebben op het volgen van een eigen vorm van ‘geestelijk leven’ en canon 216 die christengelovigen
het recht toekent de apostolische activiteit van de Kerk te bevorderen en te ondersteunen. Canon 215
geeft echter het basisrecht om als (leken) gelovigen het initiatief te nemen om samen te komen.
c.215 Het komt de christengelovigen onverminderd toe vrij verenigingen te stichten en te leiden
met doelstellingen van caritas of vroomheid of ter bevordering van de christelijke roeping in de wereld,
en bijeenkomsten te houden om deze doelstellingen gemeenschappelijk na te streven.
Op basis van deze canon lijkt het zonder meer duidelijk dat SCC’s een legitieme plaats hebben binnen
de Kerk. De enige voorwaarde die in deze canon genoemd wordt is dat men gezamenlijk een doelstelling
van caritas, vroomheid of de bevordering van de christelijke roeping in de wereld nastreeft. Dat
daaraan voldaan wordt blijkt uit de beschrijving van SCC’s hierboven.
Direct wordt echter ook duidelijk dat de situatie niet zo eenvoudig ligt. In de vorige paragraaf bleek
immers dat de op deze plaats in het Wetboek van Canoniek Recht genoemde canones in de context
van de kerkelijke communio moeten worden verstaan. Dit houdt in dat zonder meer voldaan moet
worden aan de canones 209 en 223 waarin de gemeenschap met de Kerk (zowel lokaal als universeel)
verzekerd wordt en de noodzaak wordt aangegeven het algemeen belang van de Kerk en andere
gelovigen na te streven. Bijeenkomsten die plaatsvinden op basis van canon 215 behoren dus in ieder
geval dienstbaar te zijn aan de opbouw van de Kerk en het vervullen van haar missie. 65
Een tweede aanscherping komt voort uit de relatie die bestaat tussen de verschillende plichten en
rechten. Zoals gezegd impliceert ieder recht ook een plicht, en vice versa. Hendriks citeert in dit kader
Ardito die aangeeft dat er een relatie bestaat tussen de plicht tot verspreiding van de heilsboodschap die
in canon 211 genoemd wordt enerzijds en de rechten genoemd in de canones 215-217 anderzijds. 66
Wanneer we deze interpretatie volgen, geldt dus dat eveneens aan de verplichting van canon 211
voldaan moet worden. SCC’s zouden dan de verplichting hebben naar buiten gericht te zijn en zich
actief in te zetten voor de verspreiding van het de heilsboodschap in de gehele wereld. De vraag is of
een dergelijke interpretatie niet te sterk is.
Gezien de genoemde dynamische relatie tussen de plichten en de rechten zijn deze toch al niet los te
zien. De overige plichten in de genoemde canones van plichten en rechten worden, naast canon 211,
verwoord in de canones 210, 212 en 222. Het gaat hier om de plicht een heilig leven te leiden en de groei
van de Kerk alsmede haar heiliging na te streven (c.210); om de plicht tot christelijke gehoorzaamheid
aan de herders van de Kerk en het daarmee samenhangende recht om aan hen noden kenbaar te
maken en hen vanuit de eigen professionele competentie te adviseren (c.212). Tenslotte wordt de
plicht genoemd om in de noden van de Kerk te voorzien (ten behoeve van de eredienst, apostolische
en caritatieve werken en een passend onderhoud van haar bedienaren) alsmede het bevorderen van
sociale rechtvaardigheid en het bijstaan van de armen (c.222). Hoewel SCC’s worden aangemoedigd
met name op de “centrale verplichting om de band van de gemeenschap (communio) te bewaren.” (Hendriks (2006), 204).
64 In het Tweede Vaticaans Concilie werd dit recht genoemd en gemotiveerd in AA 18-19.
65 Beal (2000), 271.
66 Hendriks (2006), 38.
70

om aan deze plichten te voldoen, is het de vraag of dit in de praktijk mogelijk is. In ieder geval mogen
ze het hun leden niet onmogelijk maken aan deze plichten te voldoen.
Voor een SCC’s met een lage organisatiegraad lijken de canonieke voorwaarden hiermee voldoende
beschreven. Echter, waneer de organisatiegraad toeneemt en de gevormde vereniging de status wil
verkrijgen van een private vereniging of zichzelf ‘katholiek’ wil noemen, moet eveneens Titel V, getiteld
‘Verenigingen van Christengelovigen’ (cc.298-329), in overweging worden genomen. 67
Anders dan in canon 215 wordt in het verenigingsrecht wel onderscheid gemaakt tussen private en
publieke verenigingen. Dit verschil ligt erin dat in het eerste geval de oprichting plaatsvindt door christengelovigen
(c.299) en in het tweede geval door een bevoegde kerkelijke overheid (c.301). Vanwege
de aard van SCC’s 68 kan worden geconcludeerd dat wanneer deze in aanmerking komen voor erkenning
als vereniging, dit zal zijn als een private vereniging. Hierin staat het gelijkheidsbeginsel voorop,
de leden hebben het laatste woord.
Private verenigingen worden in de Kerk erkend wanneer haar statuten door de bevoegde overheid
beoordeeld zijn (c.299 §3). Als eerste blijkt hieruit dat de organisatiegraad zodanig moet zijn dat er
sprake is van statuten. SCC’s waarbij dit niet het geval is, vallen dus sowieso volledig onder canon
215. Het New Commentary on the Code of Canon Law concludeert op basis van canon 298 §2 dat
er naast private en publieke verenigingen, ook andere verenigingen bestaan die geen officiële status
hebben. 69 Deze ‘de facto verenigingen’ kunnen echter wel een ‘pastorale’ erkenning van de bevoegde
kerkelijke leiding ontvangen door geprezen of aanbevolen te worden. 70 Zoals uit bovenstaande kan
worden afgeleid, staan ook deze verenigingen niet los van de kerkelijke communio en ook op hen is
kerkelijk toezicht van kracht. 71
In de geformuleerde definitie van SCC’s wordt in het midden gelaten welke organisatiegraad een bepaalde
groep heeft. Voor het functioneren van de groep als zodanig lijkt dit ook niet relevant. Het heeft
echter wel canonieke consequenties omdat de eisen die aan een private vereniging gesteld worden
uitgebreider zijn. In §4.1 werd wel duidelijk dat wanneer bepaalde benaderingen van SCC’s succesvol
zijn, deze zich verspreiden. Een dergelijke groei kan echter niet plaats vinden zonder een zekere
organisatiegraad en zal dus mogelijkerwijs resulteren in de oprichting van een private vereniging. Een
dergelijke vereniging zal dan bestaan uit een netwerk van SCC’s. Omdat iedere vorm van SCC in potentie
kan groeien, concluderen we hier dat iedere SCC aan de voorwaarden van een private vereniging
zou moeten voldoen.
Hiermee wordt direct duidelijk welke plaats SCC’s binnen de Kerk en in relatie met de parochie kunnen
innemen. Ze zijn hetzij bijeenkomsten, hetzij ‘de facto’ verenigingen die op basis van canon 215 bij
elkaar komen, hetzij private verenigingen. Op basis van het recht lijkt het niet mogelijk deze groepen
een andere status te geven. Het positioneren als SCC’s als de ‘onderste laag van de Kerk’ die in
relatie met de parochie staat zoals de parochie in relatie met het diocees staat, is dus niet denkbaar. 72
Zowel een lokale Kerk als een parochie behoort men toe op basis van woonplaats (een parochie is een
‘dwanggemeenschap’) terwijl deelname aan een SCC op vrijwillige basis plaatsvindt.
67
Beal (2000), 400.
68
We hebben immers gezien dat in SCC’s vaak slechts lekengelovigen deelnemen, er sprake is van een gedeeld leiderschap
en de oprichting ervan door de (leken-)gelovigen zelf gebeurt, niet door een kerkelijke overheid.
69
Hendriks volgt op dit punt een strengere interpretatie. Hij concludeert dat wanneer aan c.299 §3 niet voldaan is, een
dergelijke groep binnen de Kerk niet erkend wordt als vereniging (Hendriks (2006), 86).
70
Beal (2000), 402.
71
Zie hiervoor canon 223 §2: Het komt de kerkelijke overheid toe om, met het oog op het algemeen welzijn, de uitoefening
van de rechten die de christengelovigen eigen zijn, te regelen.
72
Ambting meldt dat Baranowski deze mening wel aanhangt (Ambting (2007), 67). In de bespreking van de kerkelijke criteria
zullen we op dit punt terugkomen.
71

De canones, die in het geval van de vorming van een private vereniging eveneens van belang worden,
zijn: c.298 (beschrijving en doelstelling), c.299 en c.301 (categorieën), c.304-311 (organisatie, leden en
functioneren), c.321-326 (private verenigingen van christengelovigen) en c.327-329 (bijzondere normen
betreffende verenigingen van leken). In het nu volgende zullen een aantal, voor de onderzoeksvraag
relevante, canones nader worden bekeken.
In canon 298 wordt ten opzichte van canon 215 de doelstelling van een vereniging nader omschreven.
Opnieuw wordt er gesproken van een gemeenschappelijke inspanning, nu echter vanwege het streven
om “een meer volmaakt leven te leiden of de publieke eredienst of de christelijke leer te bevorderen, of
andere werken van apostolaat, namelijk initiatieven van evangelisatie, werken van vroomheid of caritas,
te beoefenen en de tijdelijke orde met christelijke geest te bezielen.” Wat opvalt, is dat hier gaat om een
‘of-relatie’. Een vereniging hoeft geen aandacht te besteden aan al deze doelen maar is vrij een keuze te
maken. Vervolgens moet worden opgemerkt dat publieke doelstellingen niet aan een private vereniging
toekomen. Deze doelstellingen, die in canon 301 §1 genoemd worden, worden op basis van canon 299
§1 uitgesloten voor private verenigingen. 73 Van deze uitsluiting was overigens in canon 215 ten aanzien
van bijeenkomsten en niet-private verenigingen geen sprake. 74
De kerkelijke overheid ziet het belang in van deze verenigingen. Lekengelovigen worden aangespoord
aan deze verenigingen grote waarde te hechten. Wel wordt er een voorkeur uitgesproken. De aanbeveling
geldt namelijk in het bijzonder voor verenigingen “welke zich ten doel stellen de orde van de
tijdelijke zaken met christelijke geest te bezielen en op deze wijze een nauwe band tussen geloof en
leven in hoge mate te bevorderen” (c.327).
Een belangrijke eis, die aan een private vereniging wordt gesteld, is dat ze statuten opstelt die vervolgens
ter beoordeling worden voorgelegd aan de bevoegde kerkelijke overheid (c.299 §3; c.304). Een
dergelijke, maar meer intensieve, beoordeling is ook noodzakelijk om de status van rechtspersoon te
verwerven (c.322). 75 De statuten moeten onder andere de doelstelling of sociaal object van de vereniging
bevatten, “haar zetel en bestuur en de voorwaarden welke vereist zijn om er deel van uit te maken,
en waarin haar werkwijzen bepaald worden, evenwel rekening houdend met de nood of het nut van
tijd en plaats.” (c.304 §1). Vanwege het regelen van voorwaarden om lid te zijn, wordt duidelijk dat een
vereniging steeds openstaat voor nieuwe leden. Tenslotte moet ze een passende naam kiezen (c.304
§2). Op de criteria die gelden bij deze beoordeling zullen we in de volgende paragraaf terugkomen.
Ondanks de autonomie om als christengelovigen een vereniging zelf te leiden (c. 321), is er naast de
noodzakelijke beoordeling van de statuten voortdurend sprake van toezicht door de bevoegde kerkelijke
instantie (305 §1). Dit toezicht richt zich met name op het behoud van de integriteit van geloof en zeden
en het “waken dat er geen misbruiken sluipen in de kerkelijke discipline”. Bij overtreding kan in het
uiterste geval zelfs tot opheffing van de vereniging worden overgegaan (c.326 §1). 76 Ingrijpen door
de kerkelijke overheid kan ook geschieden om een versnippering van krachten te voorkomen (c.323
§2). Verenigingen van lekengelovigen worden dan ook aangespoord om, wanneer wenselijk, samen te
werken met andere verenigingen (c.328).
Tenslotte is ook gedegen toerusting van belang. Verenigingen van leken behoren erop toe te zien dat de
leden “naar behoren gevormd worden om het apostolaat uit te oefenen dat de leken eigen is” (c.329).
73 Het gaat hier met name om die zaken waarvan de behartiging uit de aard van de zaak aan het kerkelijk gezag voorbehouden
is. Voorbeelden hiervan zijn het verkondigen van de christelijke leer in naam van de Kerk en het bevorderen van de
publieke eredienst.
74 Beal (2000), 403.
75 Ibid., 416.
76 Ibid., 414-415.
72

4.2.3 Criteria ten aanzien van SCC’s
In deze paragraaf zal getracht worden een antwoord te vinden op de vraag aan welke criteria SCC’s
moeten voldoen om als legitieme groepen, met potentie tot groei, binnen de kerkelijke structuur aanwezig
te zijn. Daartoe zal als eerste een ordening plaatsvinden van de in de vorige paragraaf genoemde
canones. Vervolgens zal ingegaan worden op de criteria die gelden om een vereniging wel of niet als
een private vereniging te erkennen.
Canonieke criteria
De criteria waaraan SCC’s op basis van de reflectie in de vorige paragraaf zouden moeten voldoen kunnen
onderverdeeld worden in een drietal categorieën. Als eerste zijn er criteria die betrekking hebben
op de doelstelling van een SCC. Deze gaan in op de specifieke keuze van apostolische werken waar
SCC’s in kunnen dan wel moeten participeren. De tweede categorie heeft betrekking op de persoonlijke
groei en ontwikkeling van de leden. De derde categorie tenslotte bestaat uit criteria die betrekking
hebben op de relatie met de Kerk. Hieronder volgt een overzicht van de verschillende criteria, die in het
vervolg als canonieke criteria zullen worden aangemerkt.
1. Criteria ten aanzien van de doelstelling van SCC’s
(a) SCC’s streven ernaar zich gezamenlijk in te zetten om (c.215, c.298, c.299.1, c.301.1):
• ofwel het leiden van een meer volmaakt leven,
• ofwel de (private) bevordering van eredienst of christelijke leer,
• ofwel andere werken van apostolaat, namelijk initiatieven van evangelisatie en werken
van vroomheid en caritas,
• ofwel de tijdelijke orde met een christelijke geest bezielen.
Hierbij bestaat een voorkeur voor de laatste optie, omdat inzet op dat gebied een nauwe
band tussen geloof en leven in hoge mate bevordert (c.327).
(b) SCC’s zetten zich in voor de verspreiding van de heilsboodschap (c.211).
(c) Christengeloven zetten zich in voor sociale rechtvaardigheid en staan armen bij (c.222 §1).
SCC’s mogen voor hun leden geen belemmering vormen hieraan te voldoen.
(d) SCC’s behoren, wanneer wenselijk, zoveel mogelijk samen te werken (c.328, c.323 §2).
2. Criteria ten aanzien van de persoonlijke ontwikkeling van leden van SCC’s
(a) Alle christenengelovigen streven naar het leiden van een heilig leven (c.210). SCC’s mogen
voor hun leden geen belemmering vormen hieraan te voldoen.
(b) SCC’s geven voldoende toerusting aan leden die zich inzetten voor apostolische werken die
binnen de context van de SCC plaatsvinden (c.329).
3. Criteria ten aanzien van de relatie tussen de Kerk en SCC’s
(a) SCC’s bewaren te allen tijde de gemeenschap met de Kerk (c.209).
(b) Bij alle activiteiten SCC’s moet rekening gehouden worden met het algemeen welzijn van de
Kerk alsook met de rechten van anderen en hun eigen plichten jegens anderen (c.223 §1).
73

(c) Alle christengelovigen behoren zich in te zetten voor de groei van de Kerk en haar voortdurende
heiliging te bevorderen (c.210). SCC’s mogen voor hun leden geen belemmering
vormen hieraan te voldoen.
(d) Alle christengelovigen behoren te voorzien in de noden van de Kerk (222 §1). SCC’s mogen
voor hun leden geen belemmering vormen hieraan te voldoen.
(e) Alle christengelovigen behoren, in het besef van hun eigen verantwoordelijkheid, gehoorzaamheid
aan de gewijde Herders te betonen (212 §1). SCC’s mogen hiertoe geen belemmering
vormen.
(f) De kerkelijke overheid is ervoor verantwoordelijk te allen tijde het algemeen welzijn (bonum
commune) te bewaken en in te grijpen wanneer noodzakelijk (c.223 §2).
(g) De bevoegde kerkelijke overheid houdt toezicht op private verenigingen waar het gaat om
zaken die betrekking hebben op geloof, zeden en kerkelijke discipline (c.305 §1; c.326 §1).
(h) Wanneer de organisatiegraad van SCC’s zodanig is dat er statuten opgesteld worden, behoren
deze te voldoen aan de gestelde criteria (c.304) en moeten deze, om erkenning te
verkrijgen als private vereniging, aan de bevoegde kerkelijke instantie ter goedkeurig te worden
aangeboden (c.299 §3).
(i) Het verkrijgen van de status van rechtspersoon gebeurt per formeel decreet na een grondige
beoordeling van de statuten (c.322).
Kerkelijke criteria
SCC’s in kerkelijke documenten Voordat we specifiek naar criteria gaan kijken, is het van belang
te onderzoeken hoe het leergezag zich in de laatste decennia over het fenomeen SCC’s heeft uitgesproken.
Heel duidelijk gebeurt dit in de postsynodale exhortatie Christifideles laici (1988) waarin paus
Johannes Paulus II een vijftal ‘criteria van kerkelijkheid’ formuleert (CL 30). Maar ook op andere plaatsen
wordt over de kerkelijkheid van ‘associaties van lekengelovigen in de Kerk’ (christifidelium laicorum
aggregatione in Ecclesia) gesproken. In het bijzonder de ‘basisgemeenschappen’, die in deze scriptie
onder de noemer van SCC’s vallen, werd reeds in de bisschoppensynode van 1974 over evangelisatie
besproken en in de overeenkomstige postsynodale exhortatie Evangelii nunitiandi genoemd.
Vandenakker geeft een overzicht van de verschillende synodes en documenten waarin uitspraken met
betrekking tot SCC’s worden gedaan. 77 Zo wordt in EN 58, voor het eerst expliciet aandacht besteed
aan het fenomeen van SCC’s. Mits deze gemeenschappen zich op een positieve wijze verhouden tot de
Kerk, worden deze gemeenschappen positief gewaardeerd. Zo kunnen ze beantwoorden aan het verlangen
naar een “menselijke maat, die veel grotere kerkelijke gemeenschappen maar moeilijk kunnen
bieden” en “een plaats van evangelisatie zijn, tot voordeel van de grotere gemeenschappen en in het
bijzonder van de particuliere Kerken, en een hoop voor de universele Kerk” (EN 58). Andere relevante
documenten zijn de postsynodale exhortatie Catechesi tradendae (1979) over de catechese; 78 de Buitengewone
Bisschoppensynode van 1985 naar aanleiding van de twintigste verjaardag van het Tweede
Vaticaans Concilie; 79 de reeds genoemde postsynodale exhortatie Christifideles laici (1988) met daarin
de kerkelijke criteria, en de encycliek Redemptoris Missio over de blijvende geldigheid van de missieopdracht
(1990). In dit laatste document worden SCC’s beschreven als een “teken van de vitaliteit van
de Kerk, een instrument voor vorming en evangelisatie en een krachtig uitgangspunt voor een nieuwe
77 Vandenakker (1994), 181-188.
78 Van Catechesi tradendae zijn vooral de nummers 47 en 67 relevant.
79 Ecclesia sub Verbo Dei mysteria Christi celebrans pro salute mundi (slotdocument) 18, 23.
74

maatschappij die gebaseerd is op de beschaving van de liefde” (RM 51). In aanvulling op het overzicht
van Vandenakker kan het Compendium van de sociale leer van de Kerk (CSLK) nog genoemd worden
dat in 2004 verscheen. Hierin worden SCC’s onder andere plaatsen genoemd waar de sociale leer van
de Kerk integraal deel kan worden van de permanente vorming van de lekengelovigen. 80
Geconcludeerd kan worden dat SCC’s officieel erkend worden door het leergezag en de vorming ervan
wordt aangemoedigd. Ze zijn een effectief middel om daar waar parochies erg groot zijn of worden,
de noodzakelijke schaalverkleining te realiseren. Ook worden ze erkend als een instrument om tot
verdieping te komen van de gemeenschap die in de lokale Kerk bestaat. In alle documenten wordt
echter steeds opnieuw de pastorale zorg uitgesproken dat deze groepen stevig verbonden blijven met
de lokale Kerk en steeds verantwoording blijven afleggen aan hun legitieme herders. 81
De relatie met de parochie Tenslotte is het voor het behandelen van de concrete criteria van belang
aandacht te schenken aan de ecclesiologische plaats van SCC’s. We zagen reeds dat SCC’s de vorm
kunnen aannemen van ofwel bijeenkomsten, ofwel van ‘de facto’ verenigingen, ofwel van private verenigingen.
Dat zij geen deel kunnen uitmaken van de ecclesiologische structuur van ‘universele Kerk -
lokale Kerk - parochie’ werd ook al genoemd bij de canonieke reflectie. In kerkelijke documenten vinden
we eenzelfde standpunt. Een duidelijk voorbeeld daarvan vormt Christifideles laici waarin, bij de
behandeling van de parochie, hetvolgende wordt gezegd:
Hoewel de kerkelijke gemeenschap altijd een universele dimensie heeft vindt zij toch haar meest
directe en zichtbare uitdrukking in de parochie: deze is de kleinste begrenzing van de Kerk; zij is in
zekere zin ‘de Kerk zelf die leeft temidden van de huizen van haar zonen en dochters’. 82
Vanwege het citaat hierin uit Sacrosanctum concilium, wordt duidelijk dat Christifideles laici een standpunt
wil voortzetten dat al in het Tweede Vaticaans Concilie werd verwoord. Veelzeggend is ook het
gegeven dat in SC 42 wel over parochies wordt gesproken die “in zekere zin de zichtbare, over heel
de wereld gevestigde Kerk actueel tegenwoordig” stellen, maar niet over andere groepen waarin dit het
geval zou zijn.
Eerder hebben we een passage uit LG 26 aangehaald om duidelijk te maken dat in de parochie de
Kerk ten volle aanwezig is. 83 Dezelfde tekst kan ook worden aangehaald als motivatie waarom dit
wel geldt voor de parochie en niet voor andere groepen zoals SCC’s. Ten eerste wordt er gesproken
van “altaargemeenschappen, krachtens de wijdingstaak van de bisschop ontstaan”, hier vallen wel
parochies onder, maar geen groepen zoals SCC’s. Daarnaast wordt er in de argumentatie een sterke
nadruk gelegd op de viering van de Eucharistie: “Want de deelneming aan het lichaam en het bloed
van Christus bewerkt niets anders dan dat wij overgaan in hetgeen wij nuttigen”. Omdat de bediening
van de sacramenten als regel niet binnen SCC’s plaatsvindt, wordt opnieuw duidelijk dat op basis van
LG 26 de Kerk in een SCC niet op dezelfde wijze aanwezig is als in de parochie. Ook Rahner, in zijn
uitleg van deze passage in LG 26, benadrukt het belang van de Eucharistie in het ervaren van Kerk. 84
80
Pauselijke Raad voor Rechtvaardigheid en Vrede, Compendium van de sociale leer van de Kerk. Brussel: Licap cvba,
2004, 549-550.
81
Vandenakker (1994), 188.
82
CL 26, met hierin een citaat uit SC 42.
83
zie §3.2.1 op p. 44 eerder in deze scriptie.
84
“Die Kirche wird da nämlich als gegenwärtig begegnet, wo die Gegenwart Christi in der legitimen Predigt seines Evangeliums
und in der Anamnese seines Todes im Abendmahl realisiert und erfahren wird.” Rahner (1967), 336.
75

Ondanks het gegeven dat Baranowski SCC’s graag deel ziet uitmaken van de structuur van de Kerk,
als laag onder de parochie, 85 en Lee observeert dat velen een SCC ervaren als ‘thuis kerk zijn’, 86 mag
duidelijk zijn dat, vanuit kerkelijk standpunt, de parochie de ‘kleinste begrenzing van de Kerk’ is en blijft.
Kerkelijke criteria Zoals hierboven reeds vermeld, noemt Christifideles laici een vijftal ‘criteria van
kerkelijkheid’. Paus Johannes Paulus II beantwoordde hiermee aan de toenemende vraag naar objectieve
criteria voor de goedkeuring van private verenigingen. 87 Op basis van deze vijf criteria en de
andere genoemde documenten, komt Vandenakker tot een lijst van een zevental zogenoemde pauselijke
criteria voor de kerkelijkheid van SCC’s . 88 Deze zeven criteria worden in deze scriptie aangeduid
met de term kerkelijke criteria en zullen nu stuk voor stuk worden toegelicht.
1. SCC’s blijven verbonden met de lokale en universele Kerk
Hierbij moet gedacht worden aan die zaken die garanderen dat SCC’s binnen de communio
blijven, die de Kerk is. Hierbij zijn in het bijzonder de canones 209 en 223 relevant (canonieke
criteria 3a, 3b en 3f). Naast het formeel voldoen aan deze canones, wordt er hier ook een positieve
houding ten opzichte van de Kerk verwacht, waarbij er sprake is van een geest van samenwerking
met de Kerk en haar hiërarchie (EN 58, CL 30).
2. SCC’s blijven in oprechte gemeenschap met de herders van de Kerk
Deze relatie met de herders van de Kerk kwam naar voren in canon 212. Enerzijds behoren christengelovigen,
in het besef van hun eigen verantwoordelijkheid, gehoorzaamheid aan de gewijde
herders te betonen (c.212 §1). In het bijzonder gaat het hier om de lokale bisschop en de paus,
maar ook de pastoor van de parochie mag hierbij niet vergeten worden. Anderzijds is er ook sprake
van interactie. Lekengelovigen kunnen hun noden aan de herders meedelen, en vanuit hun
eigen professionele competentie adviseren (c.212 §2-3). In vergelijking met de behandeling van
dit punt als canoniek criterium 3e, verdwijnt hier de vrijblijvendheid. Waar bij interpretatie van het
wetboek bleek dat SCC’s deze plicht van christengelovigen niet mochten tegenwerken, wordt hier
duidelijk dat deze plicht ook expliciet voor SCC’s geldt (EN 58; CL 26, 30).
3. SCC’s belijden en leren het katholieke geloof
Dit criterium kan verstaan worden als een nadere uitwerking van een aspect van canon 305
§1 waar over kerkelijk toezicht wordt gesproken op het gebied van geloof, zeden en kerkelijke
discipline (canoniek criterium 3g). Het gaat er hierbij om dat het volledige, katholieke geloof wordt
verkondigd zoals het leergezag deze waarheid uitlegt (CL 30). Een belangrijke reden hiervoor is
dat SCC’s-bijeenkomsten een semi-publieke aard hebben. 89 Hetgeen er gezegd wordt kan door
de leden mogelijk als gezaghebbend worden verstaan.
4. SCC’s werken overeenkomstig de apostolische doelen van de Kerk
Het Tweede Vaticaans Concilie omschrijft het apostolisch doel van de Kerk als “alle mensen deel
te doen hebben aan verlossen en heil en door hen de gehele wereld metterdaad tot Christus te
richten” (AA 2). Van iedere gelovige wordt verwacht dat hij of zij zich met missionaire ijver inzet
het evangelie in de wereld bekend te maken. Door deze inzet bij de criteria voor kerkelijkheid
te noemen, maakt paus Johannes Paulus II duidelijk dat voor SCC’s het verspreiden van de
85 Ambting (2007), 67.
86 Lee (2000), 120.
87 Beal (2000), 400.
88 Vandenakker (1994), 200-205.
89 Ibid., 203.
76

heilsboodschap niet optioneel is. Het behoort een integraal onderdeel te zijn van haar doelstelling.
Iedere SCC heeft dus de missionare taak de tijdelijke orde met een christelijke geest te bezielen
(EN 58; CL 26, 30; canonieke criteria 1a en 1b).
Vanwege de inbedding van deze heilsboodschap in de Kerk, zal deze inzet noodzakelijkerwijs
gepaard gaan met een inzet voor de heiliging en groei van de Kerk (c.210, canoniek criterium
3c). Hierbij staat het gelovigen (en daarmee ook SCC’s) wel vrij een eigen spiritualiteit te volgen
zolang deze maar in overeenstemming is met de leer van de Kerk (c.214).
5. SCC’s vermijden een geest van elitisme
Bij dit criterium gaat het erom dat SCC’s beseffen dat zij slechts één van de wegen zijn om de
door hen gekozen doelstellingen te bewerken. Ze behoren te beseffen dat de Kerk veel weidser
en diverser is en te aanvaarden dat “deze Kerk ook gestalte krijgt op andere manieren dan zoals
dat bij hen het geval is” (EN 58).
6. SCC’s tonen vruchten van heiligheid
Dit criterium benadrukt de roeping van alle christengelovigen te streven naar het leiden van een
leven van heiligheid (canoniek criterium 2a). Door het zichtbaar maken van de vruchten van
genade die de Geest in hun leven realiseert, geven ze hier een getuigenis van. Dit komt in het
bijzonder tot uiting in een grotere eenheid tussen het geloof en het dagelijkse leven van leden van
SCC’s (LG 39-40; AA 19; EN 58). Ook het streven naar de heiliging van het eigen leven en dat
van de gehele Kerk is in de kerkelijke criteria dus niet langer optioneel, dit streven dient onderdeel
uit te maken van de doelstelling van SCC’s.
7. SCC’s tonen solidariteit met en dienstbaarheid aan de maatschappij
SCC’s hebben ook een verantwoordelijkheid ten aanzien van de maatschappij. In het licht van
de sociale leer van de Kerk zetten zij zich in voor het scheppen van meer rechtvaardige en
broederlijke verhoudingen in de maatschappij (CL 30; RM 51; CSLK 549-550). Dit criterium komt
overeen met canon 222 §1 (canoniek criterium 1c), ook hier verdwijnt het optionele karakter van
de canonieke interpretatie uit de vorige paragraaf.
Samenvatting
Hierboven zijn twee groepen criteria geformuleerd waaraan SCC’s zouden moeten voldoen. Op basis
het Canoniek Recht is gekomen tot een drietal categorieën canonieke criteria. Vervolgens zijn verschillende
kerkelijke documenten bekeken om tot een lijst voorwaarden te komen welke specifiek van
toepassing zijn op SCC’s en die door de bevoegde kerkelijke overheid gebruikt zullen worden om (een
organisatie van) SCC’s mogelijkerwijs te erkennen als een private vereniging binnen de Kerk. Hieruit
zijn een zevental kerkelijke criteria voortgekomen.
Het blijkt dat de kerkelijke criteria meer stringent te zijn dan de canonieke criteria. Waar in de laatste
groep een aantal doelstellingen optioneel waren, worden deze in de kerkelijke criteria voorgeschreven.
Hierbij gaat het om de inzet de tijdelijke orde met een christelijke geest te bezielen, de inzet voor de
verspreiding van de heilsboodschap, de inzet voor sociale rechtvaardigheid, het werken aan de heiliging
van het leven, en het bewaren van een authentieke relatie met de herders van de Kerk. Waar deze in
het Canoniek Recht plichten zijn van alle christengelovigen, wordt in de kerkelijke criteria van SCC’s
verwacht hier een actieve rol in te spelen. Daarnaast wordt bij de kerkelijke criteria specifiek vermeld
dat elitisme geen plaats heeft binnen SCC’s. Specifiek voor de canonieke criteria is de aansporing om
leden toe te rusten voor hun apostolische taak. Vanwege de grotere reikwijdte van de kerkelijke criteria
zullen deze, aangevuld met dit laatste punt, bij de nu volgende evaluatie als maatstaf gebruikt worden.
77

4.2.4 Evaluatie
Nu er een set criteria geformuleerd is waaraan SCC’s zouden moeten voldoen om een erkende groep
binnen de kerkelijke communio te zijn, kunnen we evalueren of SCC’s hieraan inderdaad voldoen.
Hierbij zal de volgorde van de kerkelijke criteria gevolgd worden en steeds geëvalueerd worden hoe de
genoemde eigenschappen en activiteiten van SCC’s wel of niet aan de criteria beantwoorden. 90
1. SCC’s blijven verbonden met de lokale en universele Kerk
De in deze scriptie besproken SCC’s hebben een sterke verbinding met de parochie, ze zijn
parish-based (eigenschap 7). De verbondenheid met de parochie en daarmee de Kerk lijkt dan
ook gewaarborgd. Lee observeert dat SCC-leden over het algemeen weliswaar meer kritisch
zijn ten opzichte van de institutionele Kerk, maar dat dit samengaat met een gedrag dat getuigt
van een grotere liefde ten aanzien van deze Kerk. 91 Door deze combinatie kan aan zowel §1
(gepaste gehoorzaamheid) als §2-3 (feedback) van canon 212 voldaan worden. Tevens wordt
deels voldaan aan canon 529 §2 waarin de pastoor onder andere wordt aangespoord om ernaar
te streven dat gelovigen zich “ledematen voelen zowel van het bisdom als van de gehele Kerk”.
2. SCC’s blijven in oprechte gemeenschap met de herders van de Kerk
Eveneens op basis van eigenschap 7 kan geconcludeerd worden dat de relatie met de herders
van de Kerk gewaarborgd is. In methoden als die van NAPRC en Renew is binnen de organisatiestructuur
expliciet een rol voor de pastoor weggelegd. De pastoral facilitator die vaak aanwezig
is (eigenschap 6) behoudt het contact met de pastoor, die op zijn beurt zelf weer de brug vormt
met bisschop en paus.
3. SCC’s belijden en leren het katholieke geloof
Binnen een SCC is dit een punt van aandacht omdat de aard van SCC’s het doorgeven van het
geloof, zoals dit door het leergezag wordt uitgelegd, niet garandeert. Er wordt vertrouwd op de
belofte van Christus dat Hij aanwezig is daar “waar er twee of drie verenigd zijn in mijn Naam”. 92
Door de niet-directieve wijze van communiceren zou het noodzakelijke “onderscheiden van de
geesten” minder aandacht kunnen krijgen.
Toch lijken er mogelijkheden om aan dit criteria aandacht te schenken zonder de aard van SCC’s
aan te tasten. Zo komen bijvoorbeeld geloofswaarheden over in het gebruik van de formuliergebeden
tijdens het gezamenlijk gebed. Ook is het mogelijk om in de verdiepingsfase van een
samenkomst teksten te kiezen die hiervan getuigen. Wanneer er genoeg diversiteit in de groep
aanwezig is, hoeven gesprekken niet te ‘ontsporen’.
4. SCC’s werken overeenkomstig de apostolische doelen van de Kerk
Vanuit de beschrijving rond de activiteiten van faith-sharing en verdieping werd al duidelijk dat
lidmaatschap van een SCC een vormend karakter heeft. Het geloofsleven verdiept zich en doordrenkt
als vanzelf het ‘gewone leven’ (eigenschap 5). Omdat het getuigen van het geloof een
onderdeel vormt van het geloofsleven, lijkt het veilig aan te nemen dat leden van SCC’s aan dit
criteria zullen voldoen. Lee en zijn mede-onderzoekers stellen dat het contact, dat in SCC’s bestaat
tussen Kerk en maatschappij, een sleutelrol kan spelen in de missie van de gehele Kerk. 93
90 De eigenschappen waar hier naar verwezen wordt, werden in §4.1.1 op p.64 e.v. genoemd.
91 Lee (2000), 132-133.
92 Mt 18,20; zie ook SC 7.
93 Lee (2000), 128.
78

5. SCC’s vermijden een geest van elitisme
Een geest van elitisme kan onder andere tot uiting komen in het feit dat een groep volledig naar
binnen gericht is (“wij doen alles zoals het moet”). Er kan ook sprake zijn van een verzameling
groepen die eenzelfde weg volgen en niet openstaan voor andere inzichten.
SCC’s kunnen dergelijke ontwikkelingen vermijden door zich te realiseren dat er binnen de Kerk
vele geldige wegen zijn die dezelfde doelstellingen nastreven als hun eigen (vorm van) SCC. Dat
dit, in ieder geval in de VS, het geval lijkt, blijkt uit het grote deel van de SCC’s-leden dat de
zondagse eucharistieviering in de parochie bijwoont. 94 Ook kan het aansluiten bij parochiële of
diocesane activiteiten aan een goede houding bijdragen (eigenschap 5). Voorwaarde is natuurlijk
dat een parochie niet grotendeels uit eenzelfde vorm van SCC’s bestaat, dan zou alsnog een
gevoel kunnen ontstaan dat dit de enige geldige weg is.
Samenvattend blijkt dat SCC’s zeker de mogelijkheid hebben om elitisme of geslotenheid tegen
te gaan. Dit vormt echter wel een punt van aandacht.
6. SCC’s tonen vruchten van heiligheid
Dit criterium gaat in principe vooraf aan het criterium dat aanspoort tot inzet voor de apostolische
doelen van de Kerk. Daarnaar wordt hier dan ook terugverwezen. Een van de erkende vruchten
van SCC’s is een verdieping van de geloofsbeleving, van de kant van SCC-leden. Dit impliceert
een streven naar voortgaande heiliging. Niet alleen wordt het geloof verbonden met het leven van
alle dag, men reflecteert ook over de vraag hoe men Christus en zijn evangelie in de wereld van
vandaag kan volgen. Door hun deelname aan SCC’s “groeien de mensen in het leiden van een
christelijk leven”. 95 SCC’s lijken aan dit criterium dan ook ruimschoots te voldoen.
7. SCC’s tonen solidariteit met en dienstbaarheid aan de maatschappij
Dat SCC’s de potentie hebben om een belangrijke rol te spelen in de verbreiding van de waarde
van de solidariteit in de maatschappij blijkt uit de erkenning hiervan door de kerkelijke overheid
(CSLK 459). Ook de uitgebreide aandacht die Kleissler aan het onderwerp van sociale rechtvaardigheid
besteed wijst in die richting. 96 Aan de andere kant wijzen bevindingen van Lee en
Ambting erop dat er op dit gebied nogal wat ruimte ter verbetering aanwezig is. 97 Ook Sengers
observeert dat in Nederland ‘diaconale, maatschappelijke en organisatorische aspecten’ binnen
protestantse groepen meer aandacht krijgen dan in katholieke. 98
Ook dit criterium is dus een aandachtspunt waar SCC’s expliciet aandacht aan zouden moeten
besteden. Lee stelt dat op dit gebied een goede toerusting zeker wenselijk is. 99
8. SCC’s garanderen een adequate toerusting (canoniek criterium 2b)
In de beschrijving van de NAPRC komt duidelijk naar voren dat de zogenaamde pastoral facilitators
op een intensieve wijze worden voorbereid op de taak die zij zullen gaan spelen in de
SCC waar zij deel van uit maken (eigenschap 6). Aan de andere kant blijkt uit de opmerking van
Lee over de wenselijkheid van toerusting op het gebied van de sociale leer, dat er wat betreft
deze toerusting ruimte is voor verbetering. Ten behoeve van het groepsproces, de inhoud van de
gesprekken, en de eventuele apostolische werken die gezamenlijk als SCC worden uitgevoerd,
is het van belang aan dit criterium aandacht te besteden.
94
Zie de beschrijving rond eigenschap 7 op p. 65.
95
Kleissler (1991), 26.
96
Kleissler (1991), 22-24.
97
Zie de beschrijving rond eigenschap 5 op p. 65.
98 Sengers (2008), 5.
99 Lee (2000), 141.
79

Bij bovenstaande evaluatie moet een belangrijke aantekening worden gemaakt. Dit betreft het feit dat
SCC’s in enorm grote verscheidenheid voorkomen. Wat voor de ene (organisatie van) SCC’s geldt,
hoeft voor de andere niet het geval te zijn. Zo is het dus ook mogelijk dat de ene SCC wel aan de
criteria voldoet, terwijl dit bij de ander niet het geval is.
Uit de evaluatie blijkt dat aan een aantal criteria vanwege de aard en activiteiten van SCC’s, zonder
meer voldaan wordt. Het gaat hier om de verbondenheid met de Kerk, met haar herders, het streven
naar heiligheid en de doelstellingen die in lijn zijn met de apostolische doelen van de Kerk. Daarnaast
echter zijn er ook een aantal criteria, die niet vanzelfsprekend zijn en dus expliciet aandacht vragen.
Hierbij moet gedacht worden aan het bewaken van het volledige, katholieke geloof, het vermijden van
een geest van elitisme (geslotenheid) en het aandacht besteden aan de sociale rechtvaardigheid. Geconcludeerd
kan worden dat, wanneer SCC’s aan deze zaken aandacht besteden, er geen belemmering
zou moeten zijn om ze als kerkelijke private verenigingen te erkennen.
Anderzijds mag niet onvermeld blijven dat wanneer deze laatste drie punten niet alle aanwezig zouden
zijn, dit niet betekent dat een dergelijke groep geen plaats zou hebben binnen de Kerk. In dat geval
wordt er nog steeds voldaan aan het minimum dat door canon 215 en haar context van de kerkelijke
communio (cc.209, 223) wordt aangegeven. In de terminologie van het New Commentary on the Code
of Canon Law kan dan gesproken worden van een ‘de facto vereniging’. In dat geval komen SCC’s
echter niet in aanmerking voor erkenning als een ‘private kerkelijke vereniging’ en staat eveneens niet
vast of ze voldoen aan de voorwaarden die het leergezag aan SCC’s stelt.
4.3 Small Christian Communities in de parochie
Nu we hebben vastgesteld wat SCC’s zijn en aan welke voorwaarden ze behoren te voldoen om een
erkende status binnen de Kerk te verkrijgen, kunnen we terugkeren naar het oorspronkelijke onderwerp
van deze scriptie, de parochie. In het bijzonder richten we ons nu op de vraag op welke wijze SCC’s
kunnen bijdragen aan het wel en wee van de parochie. In het licht van de vorige hoofdstukken, kan
deze vraag concreet worden door ze te vervangen door de vraag op welke wijze SCC’s de parochie
kunnen helpen aan de voorwaarden te voldoen die in de vorige hoofdstukken werden geformuleerd. In
deze paragraaf zal getracht worden daarop een antwoord te vinden.
Uit de inleiding van dit hoofdstuk is duidelijk geworden dat het daarbij om een tweetal concrete voorwaarden
ging. Enerzijds is het voor de parochie van belang om werkelijk een hechte gemeenschap te
zijn waarin het volgen van Christus en zijn evangelie centraal staat. Deze voorwaarde zal als eerste
behandeld worden.
Anderzijds ging het om een zevental criteria die gesteld werden aan een eucharistische gemeenschap.
Deze zeven vielen op hun beurt weer uiteen in een tweetal groepen. Als eerste waren er een viertal
criteria die betrekking hadden op zaken die op een zichtbare wijze tot uitdrukking komen in de liturgie.
Daarnaast waren er een drietal criteria die betrekking hadden op een ‘genadevol leven van geloof, hoop
en liefde’ waarbij het ging om zaken die zich afspeelden in het inwendige van een christengelovige.
Om een tweetal redenen zullen we ons in deze paragraaf richten op de tweede set criteria. Ten eerste
gaat het daarbij om zaken waar die binnen het competentiegebied van SCC’s liggen. We hebben
immers gezien dat de SCC’s, die in deze scriptie bekeken worden, geen liturgische rol in de parochie
hebben. De tweede reden heeft betrekking op het feit dat SCC-leden wel actief betrokken zijn in de
parochie en vaak ook bij de liturgie. We observeren daarbij dat wanneer de inwendige houding van een
christengelovige overeenkomt met de (voorgeschreven) liturgie, er geen weerstand zal bestaan tegen
80

deze liturgie. De inwendige (tweede set criteria) gaat dus vooraf aan de externe expressie ervan, wanneer
de eerste ‘klopt’, volgt de rest logischerwijs. We zullen ons dan ook de vraag stellen hoe SCC’s
voorwaarde scheppend kunnen zijn om (beter) aan deze drie criteria te voldoen: de aanwezigheid van
geloofsbeleving, gemeenschapsbeleving en wereldwijde solidariteit in het leven van de parochianen.
4.3.1 Voorzien SCC’s in de behoefte aan het vormen van een hechte gemeenschap?
In hoofdstuk 2 hebben we gezien dat een parochie een plaats is waar men een hechte gemeenschap
waarin het serieus volgen van Christus en zijn evangelie centraal staat. Het gaat hier dus om een
tweetal zaken. Enerzijds het sociale aspect van de hechte gemeenschap, men is op een intensieve
wijze met elkaar verbonden. Anderzijds gaat het om de gerichtheid op Christus, men is niet zomaar
een groepje mensen, maar een groep mensen die zich geroepen weet tot de navolging van Christus.
Onderzoek wijst uit dat deze twee zaken, in ieder geval in de Amerikaanse context, overeenkomen
met twee trends die zich in de maatschappij ontwikkelen. Aan de ene kant is er ‘een hernieuwde zoektocht
naar verdieping in het spirituele leven’ terwijl er aan de andere kant een behoefte ontstaat aan
een ‘hernieuwde zoektocht naar diepere relaties’. 100 Met betrekking tot de Nederlandse situatie concludeert
Steggerda in het Kaski-rapport dat deze dubbele tendens ook hier zichtbaar is. “De motivatie om
deel te nemen aan een SCC is behalve spiritueel ook sociaal van aard. Men stelt een klein vertrouwd
gezelschap op hoge prijs als het gaat om geloofscommunicatie en geloofsverdieping”. 101
De sociale behoefte is enerzijds een basale menselijke behoefte. “Groepen geven mensen een zin in
het leven door bepaalde taken op zich te nemen... Een groep geeft de leden een identiteit, en daardoor
grotere individuele en sociale stabiliteit”. 102 Anderzijds zorgt onze huidige maatschappij ook voor een
zekere urgentie. De Jong geeft net als Kleissler aan dat juist in deze maatschappij, die grotendeels
gekenmerkt wordt door het postmodernisme en secularisatie, de behoefte aan sociale relaties groot is,
om zo aan eenzaamheid en een gevoel van isolatie te ontsnappen. 103 Aan de andere kant bleek niet
alleen uit het Kaski-rapport dat er ook in Nederland sprake is van een spirituele behoefte. Ook Ambting
observeert dat mensen sneller geloofsinhoudelijk bezig wilde zijn. Zijn conclusie is dan “dat een sociale
insteek voor onze contreien niet de juiste is”. 104
Het is deze dubbele behoefte: de behoefte naar sociale relaties en de behoefte naar geloofsverdieping,
waaraan binnen SCC’s voldaan kan worden. Aan de ene kant wordt in de groepen een sterke
onderlinge band gecreëerd doordat men gesprekken met elkaar heeft over zaken die ‘ertoe doen’. Aan
de andere kant garanderen de onderwerpen van deze gesprekken de inhoudelijke kant van SCC’s, het
feit dat de navolging van Christus en zijn evangelie centraal staat. “Door met elkaar te spreken over
het geloof ontstaat er een kern van mensen die steeds intensiever betrokken raakt op het geloof en de
geloofsgemeenschap”. 105
Lee geeft vervolgens aan dat SCC’s in zekere zin de ‘uitgebreide familiebanden’ kunnen vervangen
in het doorgeven en behouden van het katholieke geloof. Hij refereert naar het gegeven dat in de VS
katholieke families niet meer dicht opeen wonen in een volledig katholieke omgeving. 106 Hoewel in
100
Kleissler (1991), 13; Lee (2000), 76.
101
Steggerda (2005), 47.
102
Sengers (2008), 3.
103
Kleissler (1991), 11-12; Everhard de Jong, Small Christian Communities. Lezing tijdens het pastoraal congres te Helvoirt,
3 maart 2008, 1.
104
Ambting (2007), 82. Hij baseert deze conclusie mede op onderzoek van de praktisch theoloog Jan Hendriks.
105 Sengers (2008), 4.
106 Lee (2000), 128-129.
81

Nederland de geschiedenis volledig anders is, leven ook hier families ver uiteen en niet langer in een
‘katholieke zuil’. Het lijkt daarom aannemelijk dat ook hier SCC’s een rol kunnen spelen in het doorgeven
en behouden van het geloof en, ook vanwege hun hechtheid, als een soort familie kunnen fungeren.
De hechtheid heeft echter ook een keerzijde, het gevaar ligt op de loer dat een groep gesloten en
naar binnen gekeerd raakt. Het voorkomen van een dergelijke geslotenheid zal daarom steeds een
aandachtspunt blijven. Openheid is daarnaast ook gewenst om de diversiteit te waarborgen waarvan
we zagen dat dit ook een aspect was van de ‘parochie als ’.
Geconcludeerd mag dan worden dat SCC’s inderdaad de potentie hebben om hechte, in zekere zin
‘familie-achtige’, groep te zijn, waarbij de navolging van Christus en zijn evangelie centraal staat. Vooral
vanwege de faith-sharing wordt zowel aan de sociale behoefte als aan de gelovige behoefte voldaan.
De oorspronkelijke vraag ging echter niet over SCC’s, maar over de parochie. Daarin lijkt, zeker gezien
de toenemende schaalvergroting, de hechtheid ver te zoeken. Wil de parochie echter toch die
gemeenschap zijn waartoe zij is geroepen, zal deze hechtheid rond Christus en zijn evangelie een
plaats moeten krijgen. In deze paragraaf hebben we gezien dat SCC’s daartoe een middel kunnen
zijn. Wanneer SCC’s aan de genoemde dubbele behoefte voldoen, en goed geïntegreerd zijn in het
parochieleven, 107 kunnen SCC’s de genoemde schaalvergroting compenseren. 108 Dan kan er binnen
de parochie toch een hechtheid rond Christus worden bereikt. Dan kan een parochie inderdaad een
“broederlijke en welkom familie-thuis” zijn (CT 67).
4.3.2 Bevorderen SCC’s de geloofsbeleving?
Het is al verschillende malen ter sprake gekomen hoe SCC’s een rol kunnen spelen in het bevorderen
van de geloofsbeleving van de leden. Door de gesprekken wordt er een verbinding gelegd tussen
geloofswaarheden en het dagelijks leven. Het geloof gaat zo echt leven, en de leden ervaren hun leven
als een gelovig leven.
Duidelijk werd dat, ondanks het niet-directieve karakter van de gesprekken, de leden een grote ontwikkeling
in geloofsleven doormaken. 109 Kleissler beschrijft dit wanneer hij spreekt over de aandacht
die SCC’s hebben voor de heilige Schrift: “Bidden met of het bestuderen van de Schrift kan christenen
helpen om tot nieuwe inzichten te komen met betrekking tot hun eigen leven in het licht van het Woord
van God”. 110 En wanneer dit in een SCC gebeurt “komt er een evangelische visie naar boven die de
motiverende levenskracht wordt voor haar leden”. 111 Daarnaast blijkt ook dat leden van SCC’s vaker
dan gemiddeld een religieuze ervaring hebben. Dit blijkt zelfs één van de aantrekkelijke kanten van
SCC’s. 112
Sengers stelt in lijn hiermee dat mensen alleen tot geloof kunnen komen in kleine groepen, “alleen daar
worden geloof en leven aan elkaar verbonden”. 113 Van Vliet gaat zelfs zo ver dat hij dit het primaire
doel van SCC’s noemt. In zijn visie gaat het bij deze groepen als eerste plaats om “de groei van
afzonderlijke gelovigen tot bewuste en actieve gelovigen.” SCC’s doen dit door “hen binnen een kleine
107
Hierbij kan gedacht worden aan het voldoen aan de kerkelijke criteria die in de vorige paragraaf zijn geformuleerd.
108
Steggerda (2005), 47; zie ook EN 58.
109
Lee (2000), 93.
110
Kleissler (1991), 20: “Prayer or studying the scriptures can help Christians come to new realizations about their own lives
in the light of the word of God.”
111
Ibid., 21: “a gospel vision emerges and becomes the motivating life force for small community members.”
112 Lee (2000), 69.
113 Sengers (2008), 6.
82

kerkgemeenschap een ‘geestelijk en emotioneel thuis’ te bieden”. 114 Onafhankelijk van de vraag of dit
inderdaad de belangrijkste doelstelling is, wordt duidelijk dat de groei in geloofsbeleving als een vrucht
van SCC’s wordt erkend.
Concluderend kunnen we stellen dat aangenomen mag worden dat SCC’s inderdaad een belangrijke
rol kunnen spelen in de ontwikkeling van de geloofsbeleving van hun leden.
4.3.3 Bevorderen SCC’s de gemeenschapsbeleving?
Het is duidelijk geworden dat de gemeenschapsbeleving binnen SCC’s sterk is. De gemeenschapsbeleving
waar we hier over spreken is echter een andere. Het gaat om de gemeenschap met de grotere
Kerk. Op de eerste plaats met de parochie, maar ook met het diocees en de universele Kerk.
Kleissler geeft aan dat dit bij Renew inderdaad het geval is, dat “kleine gemeenschappen niet als een
kerk op zich gezien worden, maar als een deel van de grotere parochie, ja, als een deel van de gehele
katholieke Kerk, het volk van God, haar traditie, leer, leiderschap en begeleiding”. 115 Lee sluit zich hierbij
aan wanneer hij stelt dat deelname aan een SCC doorgaans inhoudt dat men ook naar de zondagse
eucharistieviering gaat. SCC-leden hebben daarnaast vaak een kritische houding ten opzichte van de
Kerk, maar houden er wel een liefdevolle relatie mee. Ook hier is de gemeenschap dus groter dan
de eigen SCC. Binnen de SCC’s wordt over de Kerk gesproken en de kerkelijke traditie doorgegeven.
“SCC’s zijn ons persoonlijk verhaal in de Kerk”. 116
Van verschillende kanten is ook gebleken dat SCC-leden vaak meer betrokken zijn bij de parochie dan
andere parochianen. 117 Lee concludeert ook dat zij een belangrijke rol spelen in de vitalisatie van de
parochie. zij hebben een extreme ‘drive’ om boven het gewone leven en middelmatigheid uit te stijgen,
ze zijn enorm belangrijk voor de vitaliteit van iedere religieuze gemeenschap. 118 Zijn observatie is dat
de verbondenheid met de parochie sterker is dan met een eventuele SCC-organisatie. 119
Daarnaast is het onontkoombaar dat men verbonden blijft aan een plek, een pastor, een groter verband
van een geloofsgemeenschap. Het gaat er uiteindelijk immers om het gelovige Volk van God te verzamelen
en op te bouwen. Kleine groepjes moeten elkaar en de grotere kerk blijven ontmoeten, een
netwerk kan immers niet zonder verbindende structuur. Sengers noemt hierbij als een criterium dat ze
in parochieverband samenkomen om de Eucharistie te vieren en te luisteren naar het Evangelie. 120
SCC’s steunen de parochie ook doordat enerzijds SCC-leden de grotere bijeenkomst versterken door
hun toenemende houding van engagement en missie en anderzijds doordat de rites duidelijker tot hen
spreken en het voor hen daarom mogelijk wordt met een groter geloof door te dringen in de geheimen
en deze met hart en ziel te vieren. 121
Concluderend lijkt het erop dat er binnen SCC’s zeker genoeg potentie aanwezig is om een groei
in gemeenschapsbeleving met de grotere Kerk mogelijk te maken. Voorwaarde is dan wel dat, zoals
genoemd, gesprekken over deze grotere gemeenschap daadwerkelijk gevoerd worden.
114
C.T.M. van Vliet, De nauwe band tussen the Tweede Vaticaans Concilie en de small christian communities; Ecclesiologische
overwegingen en criteria bij een hoopvolle ontwikkeling. Communio, 33 2008, 477.
115
Kleissler (1991), 3: “Small communities are not seen here as a church of themselves, but as part of the larger parish,
indeed of the whole Catholic Church, the people of God, its tradition, teaching, leadership, and guidance.”
116
Lee (2000), 67, 129-133.
117
Steggerda (2005), 22, 46; Lee (2000), 9, 131.
118
Lee (2000), 70.
119
Ibid., 75. Hier wordt gedoeld op organisaties als Renew en NAPRC die vaak landelijk opereren. Opgemerkt wordt dat de
organisatiestructuur van deze organisaties niet gelijk oploopt met de kerkelijke structuur.
120
Sengers (2008), 7.
121 Kleissler (1991), 39.
83

4.3.4 Bevorderen SCC’s een houding van wereldwijde solidariteit?
In dit hoofdstuk is het onderwerp van de wereldwijde solidariteit al een aantal maal ter sprake gekomen.
Het meest duidelijk was dit bij de formulering van het laatste kerkelijke criterium. Wat daar opgemerkt
werd, is ook hier geldig. 122 Enerzijds hebben SCC’s de potentie op dit gebied een grote rol te spelen.
Anderzijds kwam ook ter sprake dat dit niet altijd het geval is. Opnieuw blijkt dus het belang dat SCC’s
zich aangespoord weten met dit onderwerp bezig te zijn.
4.4 Conclusie
In bovenstaande is duidelijk geworden dat SCC’s de potentie hebben om bij te dragen aan het wel
en wee van de parochies. Wanneer zij de mogelijke ‘hechtheid rond Christus’ inderdaad ervaren en
bovendien in communio blijven met de parochie, zal de parochie iets van haar roeping om een
te zijn kunnen waarmaken. Daarnaast zal de groei van geloofsbeleving, gemeenschapsbeleving en de
inzet voor wereldwijde solidariteit bij SCC-leden helpen om een parochie werkelijk een eucharistische
gemeenschap te laten zijn.
Deze potentie moet echter wel gerealiseerd worden. We hebben er al eerder op gewezen dat binnen
de faith-sharing en de verdieping, bepaalde onderwerpen zoals ‘de Kerk als grotere gemeenschap’ en
‘sociale rechtvaardigheid’ expliciet naar voren gebracht moeten worden om inderdaad met recht aan de
roeping van een SCC te voldoen.
Daarnaast zijn er echter nog een aantal mogelijke obstakels die in de weg kunnen staan bij het tot standkomen
en in leven houden van SCC’s. Daarbij kan gedacht worden aan problemen die inherent zijn aan
het proces van groepsvorming, 123 maar ook aan te hoog gespannen verwachtingen met betrekking tot
kerkopbouw. Van Vliet zet in dit kader volledig in op de geloofsopbouw van de individuele gelovige en
waarschuwt tegen de verwachting dat SCC’s de problemen kunnen oplossen waar de kerkelijke leiding
in onze tijd voorstaat. 124 Sengers is daarentegen van mening dat de aspecten van kerkopbouw en geloofsopbouw
niet van elkaar gescheiden mogen worden. 125 Ook moet beseft worden dat SCC’s niet
de enige weg vormen. Dat niet iedere parochiaan zich thuis zal voelen bij een (bepaalde) SCC moet
ook rekening mee gehouden worden. 126 Tenslotte is het belangrijk te beseffen dat de situatie van de VS
niet zondermeer vertaald kan worden naar de Nederlandse situatie, daarvoor zijn de sociale verschillen
te groot. Meer onderzoek op dit gebied zal noodzakelijk zijn. Duidelijk wordt in ieder geval dat hoewel
SCC’s grote potentie hebben om ‘een teken van vitaliteit van de Kerk te zijn’, 127 ze zeker niet zonder
grote inspanning tot stand zullen komen.
Toch, wanneer SCC’s werkelijk in eenheid met de Kerk leven en een uitdrukking zijn van gemeenschap
en een middel om een diepere gemeenschap op te bouwen, kunnen we - met het leergezag -
concluderen dat zij een reden vormen tot grote verwachting in het leven van de Kerk. 128
122
Zie §7 op p. 79 eerder in deze scriptie.
123
Sengers (2008), 3-4.
124
Van Vliet (2008), 477-478.
125
Sengers (2008), 2.
126
Kleissler (1991), 3; Steggerda (2005), 48; Sengers (2008), 7.
127
Redemptoris Missio, nr. 51.
128
Ecclesia sub Verbo Dei mysteria Christi celebrans pro salute mundi, nr. 23.
84

Hoofdstuk 5
Conclusie
Deze scriptie begon in de inleiding met een schets van een problematiek rond het huidige parochieleven.
Zowel het aantal gelovigen als het aantal bedienaren neemt af, iets wat de bestaande parochiestructuur
onder druk zet. Het wordt steeds lastiger om het waar te maken met recht een parochie te zijn.
Het gevolg is een toenemende samenwerking waarin het bisdom vaak een sturende rol speelt. In de
inleiding werd aangegeven dat deze scriptie inzicht wil bieden in deze problematiek. Deze wens heeft
uitwerking gekregen in de vorm van het behandelen van een drietal deelvragen.
Als eerste is er gekeken naar wat een parochie is, naar wat haar wezenlijke kenmerken zijn. Hiertoe zijn
een viertal gezagsbronnen onderzocht: de heilige Schrift, het Wetboek van Canoniek Recht van 1917,
een aantal documenten van het Tweede Vaticaans Concilie en tenslotte het Wetboek van Canoniek
Recht van 1983. Op basis hiervan zijn een drietal zogenoemde parochie-kenmerken geformuleerd, elk
rond een term uit het Nieuwe Testament. Met de term werd verwezen naar de parochie als een
hechte gemeenschap waarin Christus en de (vaak radicale) navolging van zijn Evangelie centraal staat.
Vervolgens duidden we met de term het samenkomen van gelovigen aan voor bijvoorbeeld
de eredienst. Tenslotte gebruikten we de term om een verbondenheid uit te drukken: met
God, met elkaar en met de gehele christengemeenschap. Het bleek dat de laatste twee kenmerken
in de ontwikkeling van de Kerk steeds een belangrijke rol blijven spelen. Voor de eerste term echter,
de parochie als , is dit echter niet het geval. Hoewel sinds het Tweede Vaticaans Concilie de
gemeenschap in belang toeneemt, is er op basis van die documenten en het Wetboek van Canoniek
Recht van 1983 geen basis om over de parochie te spreken als een echt hechte gemeenschap.
In het samenkomen voor de eredienst en de verbondenheid met God en de gehele Kerk is de Eucharistie
een niet weg te denken. Enerzijds is de viering van de Eucharistie is de eredienst par excellence
en anderzijds is de Eucharistie het sacrament van de eenheid. In hoofdstuk 3 werd daarom nader gekeken
naar de plaats van de parochie met betrekking tot de viering van de Eucharistie. In welke zin is
de parochie inderdaad een eucharistische gemeenschap? Eerst werd daartoe de constitutieve relatie
tussen Kerk en Eucharistie en de plaats van de parochie daarin bekeken. Het bleek dat de Eucharistie
constitutief is voor zowel het onstaan van de Kerk als haar voortdurende bestaan. De Eucharistie voorondersteld
echter de lokale geloofsgemeenschap. Een dergelijke gemeenschap bestaat uit gelovigen
die door het doopsel in het lichaam van Christus, de Kerk, zijn ingelijfd.
Vervolgens werd gekeken naar de expressieve relatie tussen Eucharistie en Kerk en daarin de rol van
de parochie. Hoe laat de Kerk in het vieren van de Eucharistie zien wie ze is? Hierbij bleek dat in de
eucharistieviering de lokale gemeenschap op de eerste plaats de Kerk tot expressie brengt en niet
zichzelf. Dit uitgangspunt is relevant om dat het aan de basis kan liggen van een aantal spanningen
die in een parochiegemeenschap kunnen leven. Inhoudelijk bleek daarnaast dat in de wijze waarop de
85

Kerk zich in de eucharistieviering uit, haar vier kenmerkende eigenschappen zijn terug te vinden: haar
eenheid, heiligheid, katholiciteit en apostoliciteit.
Wanneer we beschouwen hoe de parochie zich op een dergelijke wijze als Kerk uit, kunnen we niet
anders dan concluderen dat dit ook consequenties heeft voor de parochie zelf. Wil deze gemeenschap
zichzelf immers serieus nemen, zal hetgeen ze viert een afspiegeling behoren te zijn van wie ze is.
Hoofdstuk 3 besloot daarom met een opsomming van een zevental van dergelijke consequenties. Vier
daarvan worden zichtbaar in de liturgie. Bij deze gaat het om het uitdrukken van de Kerk; het laten
blijken van de opbouw, de apostoliciteit, van de Kerk; het uiten van de verbondenheid met de kerkelijke
leiding en de gehele Kerk en tenslotte het uiten van zowel de eenheid onder de christenen als haar
onvolkomen karakter. Daarnaast waren er een drietal voorwaarden die niet zo snel zichtbaar worden.
Het ging hierbij om de geloofsbeleving, de gemeenschapsbeleving en een houding van wereldwijde
solidariteit.
Nadat in de hoofdstukken 2 en 3 een groot aantal voorwaarden ten aanzien van de parochie zijn
verwoord, wordt in hoofdstuk 4 gekeken hoe zogenaamde Small Christian Communities (SCC’s) binnen
de parochie een rol zouden kunnen spelen in het beantwoorden van deze voorwaarden. Als eerste werd
in hoofdstuk 4 het fenomeen SCC’s onderzocht, wat zijn het? en wat is hun plaats binnen de Kerk?
Hiertoe werd een definitie geformuleerd en een canonieke en leerstellige reflectie gegeven. Hieruit
bleek onder andere dat hun hechtheid als groep een van de kenmerkende eigenschappen is van SCC’s.
Deze hechtheid is grotendeels het resultaat van de faith-sharing die zich in de groepen afspeelt, hierbij
deelt men in de vorm van een geloofsgesprek ervaringen en inzichten over het geloof met elkaar.
Uit de canonieke reflectie bleek dat SCC’s een legitieme plaats binnen de Kerk hebben, waarbij ze zich
ofwel op basis van canon 215 verenigen of bijeenkomsten houden, ofwel als private vereniging erkenning
kunnen aanvragen. Een aantal voorwaarden die het leergezag en het canoniek recht aan deze
groepen stelt werd in hoofdstuk 4 besproken. Belangrijk hierbij waren onder andere de verbondenheid
van de kleine gemeenschap met zowel de universele en lokale Kerk als de parochie, haar streven naar
heiligheid en haar openheid naar buiten.
De conclusie was dat SCC’s in de parochie een constructieve rol kunnen spelen in het streven naar het
beantwoorden aan de genoemde voorwaarden. Zo bewerken SCC’s verdieping van de geloofs- en gemeenschapsbeleving
van haar leden en realiseren ze een hechtheid in de gemeenschap waardoor er
inderdaad gesproken kan worden van een schaalverkleining (-verfijning). Tenslotte zou het, bij de juiste
sturing, ook mogelijk zijn een houding van wereldwijde solidariteit te verwezenlijken. Dit gaat echter niet
vanzelf, er is ook een keerzijde. Binnen de groepen is er sprake van groepsdynamische processen met
alle consequenties vandien. Het vormen van een groep is in de praktijk niet altijd even eenvoudig. Ook
vraagt de begeleiding om aandacht, hierbij is het de uitdaging om de binnen de groep te behandelen
problematiek op een vruchtbare wijze in te brengen. Daarnaast is een belangrijke valkuil dat zo karakteristieke
hechtheid leidt tot geslotenheid. Het is daarom belangrijk dat de leden van SCC’s buiten deze
specifieke groep ook betrokken blijven bij het parochieleven en dat ze ernaar streven zoveel mogelijk
deel te nemen aan de zondagse eucharistieviering. Tenslotte moeten we beseffen dat het, vanwege
culturele verschillen, niet triviaal is een methode uit de VS naar de Nederlandse situatie te vertalen.
Samenvattend kunnen we concluderen dat SCC’s belangrijke positieve bijdragen kunnen leveren aan
het parochieleven, maar dat het introduceren van SCC’s wel de nodige inspanningen zal vragen.
Resumerend concluderen we dat er in deze scriptie heel wat aspecten van de parochie aan bod zijn
gekomen. Enerzijds is gebleken dat er heel wat eisen aan een parochie worden gesteld en er sprake is
van grote uitdagingen. Anderzijds zijn er ook hoopvolle ontwikkelingen zoals het tot stand komen van
de genoemde SCC’s. Dat vragen op dit gebied blijven bestaan mag duidelijk zijn, deze scriptie heeft er
daarbij naar gestreeft het inzicht in de achtergrond van deze vragen te vergroten.
86

Bibliografie
Constutitie Sacrosanctum Concilium over de heilige liturgie. in Constituties & Decreten van het Tweede
Vaticaans Oecumenisch Concilie. Amersfoort: Katholiek Archief, 1967, 1–38.
Decreet Ad gentes divinitus over de missie-activiteit van de Kerk. in Constituties & Decreten van het
Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie. Amersfoort: Katholiek Archief, 1967, 313–359.
Decreet Apostolicam actuositatem over het lekenapostolaat. in Constituties & Decreten van het Tweede
Vaticaans Oecumenisch Concilie. Amersfoort: Katholiek Archief, 1967, 268–296.
Decreet Christus Dominus over het herderlijk ambt van de bisschoppen in de Kerk. in Constituties &
Decreten van het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie. Amersfoort: Katholiek Archief, 1967,
161–189.
Decreet Unitatis redintegratio over de katholieke deelneming aan de oeucumenische beweging. in Constituties
& Decreten van het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie. Amersfoort: Katholiek
Archief, 1967, 141–160.
Dogmatische constitutie Lumen gentium over de Kerk. in Constituties & Decreten van het Tweede
Vaticaans Oecumenisch Concilie. Amersfoort: Katholiek Archief, 1967, 51–122.
Pastorale constitutie Gaudium et spes over de Kerk in de wereld van deze tijd. in Constituties & Decreten
van het Tweede Vaticaans Oecumenisch Concilie. Amersfoort: Katholiek Archief, 1967, 402–494.
Codex Iuris Canonici; Wetboek van Canoniek Recht. tweede druk. Baarn: Gooi & Sticht, 1996.
Ambting, Peter: Kleine gemeenschappen binnen parochieverband. Scriptie, Universiteit van Tilburg,
Faculteit Katholieke Theologie, 2007.
Beal, John P., Coriden, James A. en Green, Thomas J. (red.): New Commentary on the Code of
Canon Law. New York/Mahwah: Paulist Press, 2000.
Beinert, Wolfgang: Eucharistie wirkt Kirche - Kirche wirkt Eucharistie. Stimmen der Zeit, 215 1997,
Nr. 10, 665–677.
Bisdom Rotterdam: Samenwerking geboden; Beleidsnota over de organisatie van de territoriale pastoraal
in het bisdom Rotterdam. Rotterdam, oktober 1996.
Bisdom Rotterdam: Samenwerking geboden 2, over de organisatie van de territoriale pastoraal in het
bisdom Rotterdam. Rotterdam, 7 november 2007.
Blöchlinger, Alex: The Modern Parish Community. London: Geoffrey Chapman, 1965.
87

Boff, Leonardo: Die Neuentdeckung der Kirche, Basisgemeinden in Lateinamerika. Mainz: Matthias-
Grünewald-Verlag, 1980.
Boff, Leonardo: En de kerk is volk geworden. Apeldoorn: Averbode, 1987.
Brink, H. (red.): Theologisch woordenboek. J.J. Romein & Zonen, 1953.
Cooke, Bernard: Eucharist: Source or Expression of Community. Worship, 40 1966, Nr. 6, 339–348.
Coriden, James A.: The Parish in the Catholic Tradition. New York/Mahwah: Paulist Press, 1996.
Croce, W.: The History of the Parish. in Rahner, Hugo (red.): The Parish, From Theology to Practice.
Westminster, Maryland: The Newman Press, 1958, 9–22.
Driscoll, Jeremy: Eucharist: Source and Summit of the Church’s Communion. Ecclesia Orans, 21
2004, 203–225.
Dulles, Avery Cardinal: Models of the Church. New York City, NY: Double Day, 2002.
Eijk, Ton van: Teken van aanwezigheid, Een katholieke ecclesiologie in oecumenisch perspectief.
Zoetermeer: Meinema, 2000.
Eijk, Ton van: The Church Local and Universal in the Lex Orandi Eucharistica. in Koffeman, Leo J.
en Witte, Henk (red.): Of all Times and of All Places: Protestants and Catholics on the Church
Local and Universal. Zoetermeer: Meinema, 2001, 187–206.
Eijk, Ton van: The Structure of the Church: Dyadic or Triadic? in Koffeman, Leo J. en Witte, Henk
(red.): Of all Times and of All Places: Protestants and Catholics on the Church Local and Universal.
Zoetermeer: Meinema, 2001, 147–169.
Eijsink, A.H.: Hoofdstuk Parochie in het algemeen In Hartslag van de kerk: de parochie. deel I, Leuven:
Peeters, 1995, 1–34.
Floristan, Casiano: The Parish - Eucharistic Community. Notre Dame, Ind.: Fides Publishers, 1964.
Hendriks, Jan: Volk van God, Structuur en inrichting van de Rooms-Katholieke Kerk volgens het Wetboek
van Canoniek Recht (cc. 204-746). Oegstgeest: Colomba, 2006.
Huysmans, R.G.W.: De parochie van de toekomst. in De parochie in de Nederlandse r.-k. bisdommen
voorbij? To close or to cluster? Leuven: Peeters, 1998, Scripta Canonica 2, 35–60.
Jong, Everhard de: Small Christian Communities. Lezing tijdens het pastoraal congres te Helvoirt, 3
maart 2008.
Kasper, Walter Cardinal: Sacrament of Unity, The Eucharist and the Church. New York: The Crossroad
Publishing Company, 2004.
Kittel, J.: Eucharistie als fundament en kern. Communio, 27 2002, Nr. 2, 110–118.
Kleissler, Thomas A., LeBert, Margo A. en McGuinness, Mary C.: Small Christian Communities: A
Vision of Hope. New York/Mahwah: Paulist Press, 1991.
Lee, Bernard J.: The Catholic Experience of Small Christian Communities. New York/Mahwah: Paulist
Press, 2000.
88

Lescrauwaet, J.: De parochie in de ecclessiologie van het Tweede Vaticaans Concilie. in Houssiau,
A. et al. (red.): De parochie; Heden, verleden en toekomst. Brugge: Tabor, 1988, 37–45.
Massaar-Remmerswaal, Jolanda en Bernts, Ton: Kerncijfers 2006, uit de kerkelijke statistiek van
het Rooms-Katholiek Kerkgenootschap in Nederland. Nijmegen, oktober 2007 – KASKI Rapport
nr. 561.
Meijers, Ton: Kerk(recht)elijke dominantie van de territoriale parochie. Praktische Theologie, 30 2003,
148–165.
Mickells, Anthony Bernard: The Constitutive Elements of Parishes, A Historical Synopsis and a Commentary.
Washington, DC: Catholic University of America, 1950.
Paus Benedictus XVI: Postsynodale apostolische Exhortatie Sacramentum caritatis. Kerkelijke documentatie,
jaargang 35, nr. 5-6, juni 2007.
Paus Johannes Paulus II: Apostolische adhortatie Catechesi Tradendae. Archief van de Kerken, nr.
25, juni 1979.
Paus Johannes Paulus II: Postsynodale apostolische exhortatie Christifideles laici over de roeping en
de zending van de leken in de kerk en in de wereld. Kerkelijke documentatie, jaargang 17, nr. 2,
februari 1989.
Paus Johannes Paulus II: Encycliek Redemptoris Missio over de blijvende geldigheid van de missieopdracht.
Kerkelijke documentatie, jaargang 19, nr. 1, 1991.
Paus Johannes Paulus II: Encycliek Ecclesia de Eucharistia over de Eucharistie in haar verhouding
tot de Kerk. Kerkelijke documentatie, jaargang 31, nr. 4, juni 2003.
Paus Paulus VI: Evangelii nuntiandi. Archief van de Kerken, nr. 31, juni 1976.
Pauselijke Raad voor Rechtvaardigheid en Vrede: Compendium van de sociale leer van de Kerk.
Brussel: Licap cvba, 2004.
Ploeger, Mattijs: Celebrating Church, Ecumenical Contributions to a Liturgical Ecclesiology. Groningen:
Instituut voor Liturgiewetenschap, Rijksuniversiteit Groningen, 2008, Netherlands studies in
ritual and liturgy.
Rahner, Karl: Theology of the Parish. in Rahner, Hugo (red.): The Parish, From Theology to Practice.
Westminster, Maryland: The Newman Press, 1958, 23–35.
Rahner, Karl: Das neue Bild der Kirche. in Schriften zur Theologie. deel VIII, Zürich: Benziger Verlag,
1967, 329–355.
Rahner, Karl: Über die Gegenwart Christi in der Diasporagemeinde nach der Lehre des Zweiten Vatikanischen
Konzils. in Schriften zur Theologie. deel VIII, Zürich: Benziger Verlag, 1967, 409–425.
Ratzinger, Joseph Cardinal: Communion: Eucharist - Fellowship - Mission. in Id., Pilgrim Fellowship
of Faith, The Church as Communion. San Francisco: Ignatius Press, 2005, 60–89.
Sengers, Erik: Small christian communities en gemeente- en geloofsopbouw in de katholieke kerk,
Mogelijkheden en valkuilen bij het vormen en continueren van SCC’s. Lezing tijdens het pastoraal
congres te Helvoirt, 3 maart 2008.
89

Slijkerman, Kees: Kleine gemeenschappen in parochieverband, Overzicht van en vergelijking tussen
verschillende methodes. Informatieboek bij het pastoraal congres ‘Small Christian Communities
als gaven voor de vitaliteit van parochies’ 2-4 maart 2008 te Helvoirt.
Slipper, Callan en Tobler, Stefan: Oecumenische ervaringen, Gebedsweek voor de eenheid van de
christenen., http://www.focolare.nl/news/detail.php?nr=2018 website geraadpleegd op
30 maart 2009.
Steggerda, Moniek: Als een druppel in het water, Small Christian Communities en soortgelijke vormen
van kerkelijke pariticipatie in de R.-K. Kerk. Nijmegen, december 2005 – KASKI Rapport nr. 540.
Thayer, Joseph: Thayer’s Greek-English Lexicon of the New Testament. International Bible Translators,
Inc., 2000.
Tweede Buitengewone Bisschoppensynode: Ecclesia sub Verbo Dei mysteria Christi celebrans pro
salute mundi, slotdocument van de Tweede Buitengewone Bisschoppensynode: 20 jaar na de
sluiting van het Tweede Vaticaans Concilie. www.rkdocumenten.nl, december 1985.
Vandenakker, John Paul: Small Christian Communities and the Parish. Kansas City, MO: Sheed &
Ward, 1994.
Vliet, C.T.M. van: De nauwe band tussen the Tweede Vaticaans Concilie en de small christian communities;
Ecclesiologische overwegingen en criteria bij een hoopvolle ontwikkeling. Communio, 33
2008, 470–480.
Wijlens, Myriam: Sharing the Eucharist: a theological evaluation of the post conciliar legislation. Lanham:
University Press of America, 2000.
Witte, Henk: Eucharistie in Nederland, Op zoek naar spanningen en uitdagingen. Jaarboek voor
liturgie-onderzoek, 18 2002, 159–179.
XI Ordinary General Assembly of the Synod of Bishops: The Eucharist: Source and Summit of the
life and Mission of Church, Instrumentum Laboris. Vaticaan: Libreria Editrice Vaticana, 7 juli 2005.
90