IJsbrand Van Diemerbroeck Verhandeling over de pest - Universiteit ...

A - 46
Ulco Cats Bussemaker (1810-1865) getuigt de Tractatus van een lange en moeizame poging van de
auteur om het hemelse te verbinden met het aardse (Cats Bussemaker, 1838: 151 e.v.).
Ook in maatschappelijke zin betekende het geloof veel voor onze auteur. Hij werd geboren in een
remonstrants nest en kwam in Utrecht terecht in een Contra-remonstrants bolwerk. Een van de
leidende figuren aan de academie was de misschien wel bekendste Contra-remonstrant van de
zeventiende eeuw, de gezaghebbende predikant en hoogleraar theologie Gisbertus Voetius (1589-
1676). Deze had via zijn functie aan de academie veel invloed, maar ook via zijn plaats op de kansel:
die twee rollen versterkten elkaar ook nog eens, want leden van het bestuur van de universiteit
waren tevens leden van de Utrechtse magistraat. Het bestuur van de universiteit liep daardoor het
risico dat Voetius op de kansel gedaan kreeg wat hem achter het katheder niet lukte en omgekeerd.
Een en ander betekende dat ook Van Diemerbroeck voorzichtig moest manoeuvreren. In de
Tractatus de peste ging hij niettemin uitvoerig in op theologische aspecten van het ontstaan van de
pest, haar preventie en behandeling. Daarmee begaf hij zich op glad ijs, want hij verdedigde enkele
standpunten die niet strookten met de opvattingen die Gijsbert Voetius en andere Contraremonstranten
aanhingen. Er zijn aanwijzingen dat Van Diemerbroeck zich na zijn benoeming meer
en meer aan de kant van Voetius heeft geschaard. Het lijkt dan ook de moeite waard enige nadere
aandacht te besteden aan de verhouding tussen Van Diemerbroeck en Voetius.
Van Diemerbroeck en Voetius
Volgens Voetius en veel van zijn tijdgenoten zag de godsdienstige wereld er als volgt uit (Graafland,
1989: 12-32). De religies zijn te verdelen in niet-christelijk en christelijk. De christelijke godsdiensten
vallen op hun beurt uiteen in niet-gereformeerd en gereformeerd. Gereformeerd kan worden
opgedeeld in luthers en calvinistisch gereformeerd. Die laatste groepering bestaat tenslotte uit
Remonstanten en Contra-remonstranten. Deze twee groeperingen vormden de belangrijkste
richtingen in het kerkelijk leven in de Republiek. Verschil van inzicht in bepaalde theologische zaken
hadden aan het begin van de zeventiende eeuw tot een twist tussen beide stromingen geleid die zo
hoog opliep, dat de Staten van Holland (die door de Remonstranten te hulp waren geroepen) de
combattanten moest vragen de kwestie tijdens een synode uit te praten. De uitkomst van de
Nationale Synode, die van november 1618 tot mei 1619 in Dordrecht werd gehouden, was dat de
wat rekkelijkere Remonstranten het veld moesten ruimen voor de meer precieze Contraremonstranten.
Nadat het Contra-remonstrantse standpunt tot het enig juiste was verklaard, werden
de remonstrantse predikanten met steun van de overheid afgezet. Een flink aantal werd verbannen.
Pas rond het midden van de eeuw normaliseerden de verhoudingen zich weer enigszins – getuige
ook het feit dat de Remonstrant Van Diemerbroeck in Utrecht tot hoogleraar kon worden benoemd
(De Jong, 1989: 109-117). In dezelfde richting wijst dat twee remonstrantse studenten uit
Amsterdam in 1654 naar Utrecht togen om college te lopen bij Voetius. Ze vroegen hem bij die
gelegenheid of de stedelijke overheid het recht heeft zich met kerkelijke zaken te bemoeien. Dat was
in 1618-1619 een zeer omstreden punt geweest; de Remonstranten hadden immers de wereldlijke
overheid ingeschakeld bij een godsdienstig conflict. Volgens de Contra-remonstranten hadden ze in
plaats daarvan de kerkelijke weg van de classis naar de gewestelijke synode en van daar naar de
nationale synode moeten volgen. Meer in het algemeen waren de Contra-remonstranten van mening
dat de overheid waar mogelijk op afstand moest worden gehouden. Voetius ging zo ver, dat hij deze
opvatting doortrok tot de openbare gezondheidszorg. In 1636 liet de stad Utrecht doktoren een
advies opstellen waarin mensen die dat nog konden, werd aanbevolen zich buiten de door pest
bedreigde stad in veiligheid te brengen. Ook hulpverleners was het toegestaan om te vluchten.
Voetius kon zich met deze opvatting niet verenigen en liet zijn student Jacobus Migrodius een
Disputatio de peste seu pestis antidoto spirituali verdedigen. Vluchten voor de pest was niet
toegestaan. Dat verbod gold a fortiori voor predikanten en medici. Verder was het volgens Voetius
en zijn student niet aan de (stedelijke) medici om op dit punt uitspraken te doen: het ging niet om
een medische, maar een ethische of welbeschouwd een theologische aangelegenheid. Vanuit dat