IJsbrand Van Diemerbroeck Verhandeling over de pest - Universiteit ...

A - 48
(Van Asselt, 2001). 67 Hieruit valt af te leiden dat Voetius zijn collega Van Diemerbroeck in elk geval
als medicus zeer hoog achtte. Of ze in kerkelijk opzicht wel zo ver van elkaar af stonden, is de vraag;
in elk geval stond Van Diemerbroeck aan de kant van Voetius in de discussie met Cyprianus over het
eigendom van de kerkelijke goederen. Voorts mag worden aangenomen dat ze ten aanzien van het
heikele punt van het bestaan van engelen, duivels en demonen ongeveer dezelfde opvattingen
hebben gekoesterd. In de zeventiende eeuw geloofden ook ontwikkelde mensen nog veelal in een
duivel die kon spoken, heksen enz. Knuttel zegt dat Voetius het grote bewijs is: in zijn Disputationes
verdedigt hij dit bijgeloof: de duivel werkt rechtstreeks in op het verstand van de mens. 68 Toveren
geschiedt door toedoen van duivels, zoals de ervaring leert. De genezingen die zij tot stand kunnen
brengen, volgen niet uit het handelen van medici, maar rechtsreeks uit hun wil. 69 Van de andere
kant prees Voetius het werk van J. Wier (1515-1588) die tegen de heksenprocessen schreef.
Eveneens oordeelde hij zeer gunstig over het boek van de Engelsman Reginald Scott The discouerie of
witchcraft (1584) dat in 1609 in het Nederlands werd vertaald (Knuttel, 1906/1979: 194). Ook
Van Diemerbroeck was Wier voor afschaffing van heksenprocessen.
Of Voetius zich erg stoorde aan Van Diemerbroecks medisch-ethische opvattingen is óók maar de
vraag; bedacht moet worden dat deze medicus zijn opvatting over het vluchten in Nijmegen zelf niet
in praktijk had gebracht: hij was daar, als stadsarts, zijn patiënten blijven doorbehandelen. In
positieve zin kan voorts worden gesteld dat de twee hoogleraren het op tal van punten onderling
eens waren. Waar het de plaats van de geneeskunde betreft, botsten ze nauwelijks of niet. De
zielzorger Voetius ontkende de grote betekenis van de geneeskunde allerminst. Dat blijkt
bijvoorbeeld uit een debat dat hij voerde met de bekende geneesheer Johan van Beverwijck. Het ging
over de vraag of de levensduur van te voren vaststaat of dat deze flexibel en dus beïnvloedbaar is.
Voetius schreef in 1634 dat de termijn van het leven vanuit Gods eeuwige raadsbesluit vast staat,
maar dat deze vanuit menselijk standpunt bezien ‘mutabile aut vertibele’ (veranderlijk of wendbaar)
is. Bij ziekte mocht of moest de mens dus een dokter raadplegen en medicijnen gebruiken. De arts
was de ‘cooperarius’ van God. Fatalisme, Voet zelf spreekt van ‘turcisme’, was uit den boze. De
determinatieleer vormde dus geen belemmering voor de uitoefening van de geneeskunde. In
verband met de pest voegde Voet later nog toe dat de gereformeerden de geneeskunde niets in de
weg leggen, mits deze de natuur niet boven de genade, de geneeskunde niet boven het geloof en het
particuliere verlangen niet boven de glorie Gods stelt (Van Lieburg, 1989: 168-181). Zeer informatief
is in dit verband ook de dissertatie De termino Vitae uit 1641 (Graafland, op. cit.). Hierin wordt
gesteld dat God de eerste oorzaak van alles is en de mens de tweede. Op basis hiervan geeft Voetius
antwoord op de vraag: wat moet of mag een arts nog doen als God de grens van het leven al bepaald
heeft? Voetius wil de absolute voorzienigheid van God staande houden en de arts toch de ruimte
geven om medisch in te grijpen. Daarom stelt hij dat de mens de beschikking van God niet kent en
dat hij dus maar moet blijven doen wat hij kan. Volgens Deuteronomium 29:29 is immers het
verborgene voor God, het geopenbaarde voor ons. Voetius stond dus niet vijandig tegenover de zich
snel ontplooiende geneeskunde en haar beoefenaren (Knuttel, 1906/1979: 188). Ook waar het om
dieper liggende, medisch-wetenschappelijke kwesties ging, stonden de twee hoogleraren niet zo ver
van elkaar. Beide waren overtuigde Aristotelianen: wetenschappelijke kennis ontstaat door degelijk
67 ‘Zo liet deze “Remonstrantenvreter” tijdens de ziekte van zijn zoon Daniël een remonstrantse arts
[= Van Diemerbroeck] aan huis komen’. Aldus Willem J. van Asselt, Gisbertus Voetius, gereformeerd
scholasticus, in: Aart de Groot en Otto J. de Jong, Vier eeuwen theologie in Utrecht. Bijdragen tot de
geschiedenis van de theologische faculteit aan de Universiteit Utrecht, Zoetermeer, Meinema, 2001, 99-108.
spec. p. 2. De auteur steunt zijn stelling op E.J. Bos en F.G.M. Broeyer, Epistolarium Voetianum, I. In:
Epistolarium voetianum I, in: Nederl. Arch. Kerkgeschied. 78 (1998), 184–215, spec. p. 200.
68 ‘Diabolus aliqua ratione immediate et directe agit in mentem’ (Disp. I 962).
69 ‘Procedit hoc ex arbitrio Diaboli, non ex constanti aliqua medicorum illorum aptitudine’.