Diplomatische editie Boek 17

Laatste update 26 oktober 2008
Hier beghint dat xvij boekc 1 ende spreect [301va]
vanden gheboemten ende cruden
N 2 A dien dat geeynt is
mitter goeds hulpen
tboec of dye tractaet
vanden proprieteiten der
dingen die binnen inder
eerden ghewonnen sijn
als vanden stenen vanden gemmen ende vanden
metallen ende van anderen dinghen die inden
aderen der aerden wassen So is nv te seg[-]
ghen mit corten woerden vanden bomen van[-]
den cruden vanden vruchten ende van[-]
den zaden die welke ouermits haren wor[-]
telen voirt ghebrocht werden Ende alleen
sijn hier sommighe dingen te seggen van
dien cruden ende van dien bomen vanden namen
welker gewach wort inder heiliger
scriften inden text of inder glozen ende dat sul[-]
len wi doen na dat wy vermogen bi der
ordinancien vanden .A.b.c.d.
Dat .i. capittel vanden boeme int ghemeyn
A 3 Rbor dat is een boem Ende YSIDORUS seyt
libro xvi. capitulo v. dat arbor den naem
heeft genomen van arius 4 dat is vanden
velden daer om dattet der aerden aen hanget
mit ghevestichden wortelen gheliker[-]
wijs dattet cruyt doet Ende si sijn beyde
1. Lees: boeck
2. Representant: n
3. Representant: a
4. Lees: aruis

gelijc als naden houen want wten enen wor[-]
det ander gewonnen want alsmen tsaet eerst
inder aerden werpt so bestaet eerst te groy[-]
en als een cruyt twelc na in enen boem
spruyt ende wast Jtem YSIDORUS seit in ARISTO[-]
TILES BOEKE VANDEN GROYENDE DINGEN dat
die proprieteiten der bomen ende der cruden
in dien boeke voirscreuen gesettet wer[-]
den want hi seit dat inden bomen ende inden
planten een leuen is dat is een groyelike
craft alst inden dieren mer dat is onderschei[-]
den want inden planten is si verborghen ende
inden dieren openbaer volcomen ende vol[-] [301vb]
bracht Jtem die bomen en verden 1 niet be[-]
ruert mit enen willighen berueren noch mit
enen voertgaende als die dieren noch si
en werden niet beruert na enighen lust of
genuecht of droefheit als die dieren al
is dat sommige philosophen arders 2 mey[-]
nen als ANAXAGORAS ende noch andere die
welke ARISTOTILES berispt Jtem dat groyende
leuen is inden planten bi den welken een
aen halinge wordt der humoren totten
vuedzel des boems of der planten om dye te
behouden Mer in geenre wijs en heeft
die boem een verstantlike ziel of gevueli[-]
ke die boem en wijnt niet noch en wort niet
gewonnen noch en heeft genuecht dat hi
gevuedt werdt of gespijst mer hi heeft
in hem een reden des zaeds noch hi en
droeft niet als hi gesneden wort noch hi
en waect niet noch en slaepet niet noch
hi en haelt sinen adem wt noch in noch
1. Lees: werden
2. Lees: anders

hi en heeft gheen ander manieren ouer hem
die sinlic sijn Jtem die boem behoeft die
vier tijden vanden iaer Als hetten coude
droechte ende vuchte ARISTOTILES seit dat die
eerde is moeder ende die son it 1 vader der plan[-]
ten ende der boemen want die eerde vuedt
als een moeder ende die son werct als dye
vader Jtem sommige meysters sagen dat
inden boemen waren vuedinge winninghe
wassinge ende geduericheit ende dat si noch[-]
tans gheen pisse wt en laten noch dreck
als leuende beesten waer bi dat si die bo[-]
men ende planten edelre maelden 2 dan die die[-]
ren Mer dat wederseit ARISTOTILES ende lasteret
ende seit dat die boem aen gebonden is
ende en heeft gheen berueren wt sinen
delen also dat menigerhande delen mit
menigerhande wercken geeyndt werden
als dat oghe wordt ten sien ende die
oren ten horen noch en heeft volcomen [302ra]
siel mer en heeft niet dan een deel des
deels der zielen dat is een groyelike sie[-]
le Mer een dier heeft meer werckingen
ende edelre dan die planten waer bi dat een
dier edelre is dan enich plant of boem
Jtem die boemen scelen veel van mal[-]
canderen als gheseit wort int eerste BOE[-]
KE VANDEN GROYLIKEN DINGHEN int ander
capittel want sommighe boemen hebben
hars ende gommen wes reden dit is want
die oueruloyende humoer en wordt niet
al verduut vander hetten ende daer om
wordt si totten butensten verdreuen ende
1. Lees: is
2. Lees: meynden - de vertaler las pictaverunt in plaats van putaverunt.

daer wordt vercoudt vanden couden boem 1
die daer om staet Jtem sommige hebben
knuysten ende knopen want ouermits
dien na dat die deelen alleynschen wassen
so werden si te samen gebonden Jtem
si hebben spleten ende schoeren inden welken
die natuerlike vuchticheit verwaert
wort ende vander aerden voert tot allen
deelen ghestuert wordt Jtem si hebben
enen buke dats morch inden welken die
tokinghen 2 wordt eer si ghevuert wordt
of verkeert in een substanci van bladeren
of van vruchten of van telghen als die
selue seit Jtem si hebben enen bast om dat
hi dit binnenste materie bescermen sal want
dattet velle of die huut doet in enen dier
dat doet die bast in enen boem als YSIDORUS
seit Jnt ghemeyn heeft een boem hou[-]
te ende als daer viere aen coemt soe bar[-]
net al licht waer af dattet een leenment
heit want alst onsteken is so gheuet den
ghenen licht die daer by sijn Jtem thout
is dat starcste deel dat aen enen boem is
ende dat vaste ende dat substancialicste ende
strect hem vanden wortelen tot int ouer[-]
ste vanden boem ende totten binnensten heuet
een morch totten welken die natuer [302rb]
trect als die natuer ghebrec heeft van[-]
den vuedzel van buten als ALBUMAZAR A[-]
UICENNA ende CONSTANTINUS seggen Jtem die bo[-]
men scelen in veelheit haerre deelen ende
in luttelheit inder grootheit ende inder cleyn[-]
heit inder starcheit ende inder crancheyt
1. Lees: lucht - de vertaler las arbore in plaats van aere
2. Lees: cokinghen

wes zake is vuchticheit die in sommighen
groten bomen melkich is als inden
vighebomen ende alsulken vuchticheit is a[-]
bel haer te sprayen langs ende dwars Jn
sommighen bomen is die vuchticheit pe[-]
kich ende tay ende en mach niet wt gesprayt
werden daer om dat die delen te samen
hangen ende cleuen als peck ende dat is die za[-]
ke der cleynicheyt ende der luttelheyt inden
deelen der bomen ende der planten ende alsul[-]
ke tayheit of slymicheit en is die zake
der crancheit niet inden planten ende inden
bomen ten waer datter te luttel hetten
waer ende dat die hetten onuolcomen waer
Jtem in sommige bomen is een scarpe
vuchticheit van heter ende van drogher
complexien ende dat is in sommigen een zake
der starcheit ende der craften want hetten is
licht ende subtijl ende doergaende ende daer om
schiet alsulke vuchticheit wt ende die boem
werdt groet Ende na der complexien der bo[-]
men werden si groot of cleyn dick of smal
Jtem die bomen scelen in hoerre manieren
vrucht te maken want sommige maken
vrucht op horen bladeren ende dat coemt om
die starckicheit der vruchten ende om die
behoefte der hetten vander sonnen die die
humoren verduut Sommighe maken vrucht
onder den bladeren ende dat coemt vander cranc[-]
kicheit der vruchten op dat si vander groter
hetten of couden niet verderft en werden Ende
die vrucht van sommigen bomen is gehan[-]
gen aen enen steel dat is bi sinen steel ende dat
H ij
coemt datter vuchticheiden genoech is [302va]
ende te luttel hetten diese niet voert wt ten

eynde gebringhen en can. Jtem int ghemeyn
heeft alle boem een wortel mitter welc[-]
ker hi een middelaer is tusschen tlichaem
der planten ende der aerden daer hi af ghespijst
wert waer of dat die wortel heyt tleuen der
planten naden GRIEXSEN. Jtem vander wortelen
coemt nae een stamme daer die telgheren
die vruchten ende bladeren voert op rusten.
Jtem in enen harden steel of stamme is mor[-]
we pitte twelc als ARISTOTILES seyt Som[-]
mige heyten matrice dat is moeder des bo[-]
mes want daer in wordt die vuchticheyt
des zades daer die boem of plant of co[-]
men ende ghewassen is gheuoet als een
dracht of kint in die moeder vander moeder
Ende zommige heytent darmen des boems.
want in haer wert dat puur vanden onpuur ge[-]
sceyden alst daer inden darmen der dyeren Ende
zommige heytent oec thart vanden bomen.
want daer wt coemt tberueren des groyli[-]
ken leuens ghelikerwijs dettet 1 vuelike le[-]
uen coemt vanden lichaem eens ygeliken dy[-]
ers. Jtem alle boem heeft een scorsse of een
bast om die binnenste mede te bescermen
ende die bast coemt van subtijlre humoren
die de warme lucht na haer getogen he[-]
eft ende is daer verdroecht als hout Jtem zom[-]
mige bomen wassen inden houen ende heyten
tamme. zommige zijn wilt. Ende die tamme
en werden si niet gheoeffent soe werden si
wilt. ende werden die wilde geoeffent ende ge[-]
hauent so werden si tamme als ARISTOTILES
seyt Ende zommige van desen maken vrucht
ende oec olie om die smerige vuchticheyt
1. Lees: dattet

ende om dat si luchten genoech hebben. ende
zommige niet om gebrecs wil sulcker hu[-]
moren ende inden welken die bladen haest vallen
om der dunre humoren wil die niet smerich
en is ende haest verdroecht ende in zommigen ni- [302vb]
et om die contrari sake. Ende ghelikerwijs
dat die bomen scelen inder groetheit ende cleynheit
also scelen si inder scoenheit ende lelicheit
want hem coemt een scoenheit toe om die gelikicheit
der materien ende om die scoen ordinan[-]
ci der deelen Jtem si scelen oec in die goetheyt
der vruchten ende inder quaetheit na dien dat die
humoren zuet of zuer of bitter of damp
zijn ende na dien dat si die hetten groet of
cleyn hebben of getempert: Jtem ARISTOTILES seyt
daer dat die wilde bomen meer vruchten
dragen dan die tamme ende dat coemt om dye
meerre oueruloedicheyt der humoren die
luttel smerich is ende luttel taye ende die
lichtelic wikende is der deylingen ende der wtste[-]
kinge dat si verkeert mogen werden inder sub[-]
stancien der vruchten nochtan zijn die tamme
vruchten die inden houen wassen veel beter
dan die wilde als ARISTOTILES seyt Ende dat is
daer om want die vuchticheit der tammer
bomen is veel smeriger ende lustiger. ende
het is een zuete oueruloedicheyt die in[-]
der materien der tammer vruchten gheuonden
wert. ende dat coemt daer bi om dat die wortel
vanden boem inden houen bat ghemest
wort ende beter ende welligeren gront heeft
dan die wilde. ende oec wassen die bomen
onghelijc groet want in drogen dorren lande
wassen si cleyn. ende in vetten zueten lande so
wassen si groet ende bi zueten wateren. mar
die bi zouten wateren wassen die bliuen dor[-]

e ende cleyn als bi der souter zee. nochtans
liecht dit opter RODER ZEE daer grote bomen
wassen als ARISTOTILES seyt ende dat is om
die oueruloedicheyt der vuchticheyt ende
hetten Jtem men sal mercken dat ondersceyt in[-]
der menigerhandicheyt der blomen ende blade[-]
ren want zommige bomen hebben scarpe bladeren
ende dat coemt daer bi dat dese bomen
veel eerdicheyt hebben ende veel droeche[-] [303ra]
den. ende zommige bomen hebben safte blader
om die gelijcheyt der wateriger vuchtic[|]
heyt ende om dat si te mate hette hebben.
ende zommige bomen hebben gesneden blade[-]
ren ende nochtans breet als die wijngaert.
ende dat coemt om datter veel eerdicheit is
ende gheen slimicheyt ende om ongelijcheit der
hetten die de materi ongelijc wtsteect want
in sulken bomen gaet die smerige humoer
ende die taye in een materi vander vruchten. Ende
die waterige ende eerdige humoer in die
materi vanden bladeren als ALBUMASER seit
Jtem die bomen werden verwandelt in die eynden
haerre deelen mit menigerhande figu[-]
racien want die eynden van zommigen bomen
zijn scarp alst openbaert inden doernen. inden
welcken die hetten die humoer die subti[-]
lende is haesteliken na haer trect totten
butensten ende verkeert die aldrogende in een scar[-]
picheit ende dat grofste deel versaemt si mitten
stecke ende mitter wortel als CASSIODORUS seit
want contrari figuren werden van contrarien sa[-]
ken gewonnen. ende dat selue openbaert inden
vruchten der bomen die welke als ARISTOTILES seit
zijn van menigerhande manieren want si en
zijn niet al hoeckachtich noch si en gaen
oec niet recht wt als een linie mer zom[-]

mige zijn daer ront als een cirkel om die
gelike materi der humoren ende om die ghe[-]
like werckinge der craften die daer wercken[-]
de is als der hetten ende der vuchticheit bi wel[-]
ken si gelijc wt gesteken werden ende vanden
middel al gelijc wt streckende totten circum[-]
ferencien. mar die hoeckige gaen slechtelic
op wt contrarier saken Jtem si werden verwan[-]
delt in menigerhande verwen. want alsoe wel
werden die vruchten verwandelt als die blo[-]
essemen. ende alsoe wel die telgeren als die
stammen in allen bomen als ARISTOTILES seyt want van
eenre couder eerdiger ende melancoliozer [303rb]
humoren werden si zwart ende vuul. ende van
vuchter ende couder humoren werden si wit.
ende van heter humoren werden si roet ende al[-]
so vanden anderen als ALBUMASAR seyt Jtem
die bomen scelen alsoe wel als die planten in[-]
der ripinge vanden vruchten want zommige
werden veel eer rijp eer zommige 1 als ARISTOTILES
seyt. als moerbessen ende korsen ende deser
gelijc Ende dat geualt om dat si ghenoech
hetten hebben die machtich is op de vuch[-]
ticheit te ripen. Ende zommighe werden trager
ripe om die groefheyt der wateriger
humoren die ongehoersaem is ende datter
gebrec hetten is diese verduwen mach. ende
dat geualt dicwijl in wilden bomen. Ende dye
selue reden is oec waer om dat die bomen
zommige haestelic spruten ende zommige traechlic
want si laten haest haer blader wt om
die oueruloedicheyt der onuerduder wateri[-]
ger humoren die niet smerich en is mer
vloyende ende die haer lichtelic wtstekende
1. Dittografie.

is totten vtersten des boems of der planten ende
van contrarier zaken gheualt dat contrari
Dat ij. capittel vanden boem aromatica
A Rbor aromatica dat is een welruken[-]
de boem. onderwilen heeft hi den
goeden roke inden bast onderwilen inder blo[-]
men onderwilen inder vruchten alst openbaert
inden caneel dat die bast is ende in macis dat
die bloemen is ende inder muscaten dat die
vrucht is Jtem ALBUMASAR seyt dat die sake des
goeds rokes is een droge eerdicheit ende
dat subtijl gemengt mitten waterigen subti[-]
len ende na zijn bouenganc meer in enen deel der
luchten 1 dan in enen anderen deel so is dat een de[-]
le meer welrukende dan dat ander deel. ende
zommige boem is altemael wel rukende
na al sinen deelen als die boem des balsems.
Onder die welrukende planten ende bomen co[-]
H iij
men zommige toernen 2 voert inden welken [303va]
een sadelike reden is ende zommige werden
voert gebracht bi hem seluen van redeliker
menghinge der elementen. zommige werden ghe[-]
menichuoudicht vander plantinge der wortelen
of der stammen ende zommige bi eyntinghe van
griffelen als ALBUMAZAR seyt. Jtem onder alle die
bomen die ghepoet werden zijn dat die bes[-]
te als die gelike den geliken ingheplant
werden. Jtem het is een notabel wanneer
een griffel gheset wort in een stamme soe
verkeert die griffel al die virtuut des stammes
in hare virtuten ende verwandelt die geda[-]
ente want ist datmen plant een griffel van een
1. Lees: boemen - de vertaler las aeris in plaats van arboris
2. Lees: coernen

oliue boem op een stamme van beten so gaet
die virtuut vanden oliuen inder stammen vander be[-]
ten ende maectse hardt ende durende een wijl
tides. ende ten laetsten trect si die vuchtiche[-]
de na haer die daer wt gaet ende verkeertse
in haerder gelikenis als ALBUMAZAR seyt opt
eynde des eersten boecs. Jtem die selue
seyt goede planten en comen niet lichtelijc
van quaden zade of van 1 quade bomen van
goeder wortelen al wordet contrari genonden 2
inden dyeren wes reden is als ALBUMAZAR seyt dat
die plant is der aerden aengeuesticht ende een[-]
paerlic ontfaet die plant haer voetsel vander
aerden alsoe en doen die dyeren niet om de
wandelbaricheyt der complexien ende oeck om
die contrariheyt des appetijts. Jtem in al[-]
len geslacht der bomen ist aldus. dat ouermits
bequame potinge die wilde bomen wer[-]
den verkeert in tammen bomen. ende ARISTOTILES seyt een
exempel dat die bitter amandelen ouermits
potinge werden zuet. ende also vanden ande[-]
ren. ende hi seyt oec dat een boem die enen gro[-]
uen bast heeft wort haest subtijl. ende dat is
om gebrecs wil der smeriger humoren dye
een materi der vruchten is. of om die hardicheyt
des verbiedende is die wtwasemin[-]
ghe des grouen die inden boem hinderlijck [303vb]
is mar hi seit daer datmen 3 een wortel split[-]
tede ende leyde een steen inder splete hi soude
weder vruchtbaer werden. wes reden is
als ALBUMAZAR seyt. want ouermits dese splittinge
wert een wtwaseminge des grouen
1. Dittografie - lees: of quade bomen van goeder wortelen
2. Lees: geuonden
3. Lees?: als men

datter deerlic is. ende daer wort een inley[-]
dinghe der hetten vander zonnen of der luchten die
daer omme staet ouermits wes duecht
daer wert een verteringe der corrumpeerder hu[-]
moren: Jtem men seyt daer dat die amandelen
ende die appel van garnaten werden van hare
quaetheyt verwandelt ouermits potinge.
want die appel van garnaten werden gebe[-]
tert wanneer dat si ghemest werden mit ver[-]
ken stront ende mit zueten water begoten. wes
reden is als ALBUMAZAR seyt want ouermits der
hetten ende droecheyt deser missen werdt
die waterighe oueruloedicheyt verdruct
inden appelen van garnaten. Ende op dat si
ouermits die groter hetten ende droecheit
der missen in bitterheden niet verkeert en wer[-]
den so doetmen totter missen zuet water:
ende also ist vanden amandelen als ALBUMAZAR seyt.
Jtem ARISTOTILES seyt een exempel vander billen want
billen cruut dat in PARSIEN wast dat is venijnt
mar wordet van daen gevuert in EGIP[-]
TEN ende daer weder gheplant soe machment
eten. ende daer om ist goet datmen zeer arbeit
inder versettinge want alle bomen ende cru[-]
den werden daer mede verbetert. ende men sal
goede ende bequaem steden daer toe suecken
ende die tiden vanden iare. ARISTOTILES seyt datmen
die bomen verplanten sal in die lenten ende
dat om die getemperheyt der hetten ende dyer
vuchticheyt die de hetten ende die vuchtic[-]
heyt vanden bomen ende vanden planten. Jtem in
EGIPTEN en wort mar een plantinghe des
iaers wanneer die droefheyt 1 des landes
getempert wordt vander vloet des
1. Lees: droecheyt

iuiers datmen NYLUS heyt als ARISTOTILES ende [304ra]
ALBUMAZAR seggen. Jtem zommighe bomen zijn
vruchtbaerre inder ioecht dan inder outheyt
want ter wilen dat si ionc zijn so zijn si ouer[-]
uloediger inder hetten ende inder humoren Som[-]
mige zijn verkeert ende dragen meer vrucht
als si out zijn dan als si ionc zijn wes reden
is als ALBUMAZAR seyt want inder ioecht ouer[-]
uloyen si meer inder vuchticheyt dan die na[-]
tuerlike hette verduwen can ende also wert hi
der hetten ongehoersamich ende in die outheit
wort die humoer gheminret ende en wort
niet gehoersaem der verduwinge der hetten. ende
dat openbaert inden amandelen ende inden peren
als ARISTOTILES daer exempel of maect Jtem A[-]
RISTOTILES seyt dat die ondersceyt alsoe wel die 1
bomen die wilt zijn of tamme als der plan[-]
ten wert ondersceyden bi mannen ende bi wiuen
want die man is dicker harder ende dichter
ende heeft meer telgen dan dat wijf. Ende is
oec drogher ende zijn vrucht is corter ende
beter te rijpen. vanden welken dit die reden
is als ALBUMAZAR seyt. want die bomen dat manne[-]
kens zijn oueruloyen meer inder hetten ende in[-]
der droecht 2 dan dat wijf. Jtem ARISTOTILES seyt dat
die vruchten vanden wyue verbieden den val der
bladen Ende die vruchten thent die verduwinghe
veruolt is ende dit is die reden. want dye
palmboem dat een man is ouermits der luchten
meret hi die hetten des wijfs op dattet
wijf te bet verduwen mach dat ARISTOTILES pepen[-]
sim heyt int vierde boec METHEORORUM
Jtem ARISTOTILES seyt dat die man wert onderkent
1. Lees: der
2. Lees: droecheyt

vanden wiue om des wille dat hi vrogher
bloyet om dat zijn hetten starcker is ende
oec bi den roeke want die man ruect bet ende
meer dan twijf om die meerre subtijlhei[-]
de des drogen roecs die vanden man ontbon[-]
den is ende niet vanden wiue. Jtem ARISTOTILES seyt
dat die wint draecht den roke des mans
totten wyue ende zijn vruchten werden snellic[-] [304rb]
ker te gader rijp. Jtem ALBUMAZAR seyt dat dye
bladen vanden man des palmboems vergha[-]
dert mitten palmenbladen des wijfs. dye
sullen alsoe te samen hanghen dat si naeuwe
sonderlinge van malcander ghesceiden sullen wer[-]
den Ende alsmen wilde vighebomen plant te[-]
ghen tamme[n] vigebomen so sullen die wilde
den tammen hetten gheuen dat die tamme te bet
draghen sal. Jtem tsap vanden wilden vighebomen
gebracht opten wortel des tammen
vuet den tammen ende starcten So seytmen oeck
dattet sap vanden appelen van garnaten oec
helpt den oliuen boem of die balaustie do[-]
et dat selue wort si daer mede gheplant
Dese dinghen hebben wij getogen van ARISTOTILES
woerden libro i. vanden groyliken dinghen ende al
vanden proprieteyten der bomen ende der planten.
Jtem ARISTOTILES seit noch alle bomen die vrucht
maken alle iaers die werden traech. Dye
bomen die alteveel vruchten maken die
werden schier verdroecht wanneer die spise
gaet int saet dat is die vuedende humoer
die vueden soude gaet in die substancialike
materie. Ander notabel proprieteyten ende
die edel zijn mogen wij kiesen alsoe wel
vanden bomen als vanden cruden wt ARISTO[TILES] wo[-]
erden in libro ij. der groyeliker dinghen daer ge[-]
seyt wort die plant heeft drye dinghen. want

vander aerden heeft si vetticheyt vanden
water versameninghe ende vanden vier con[-]
solideringe ende eyndinge der deelen ende vander
lucht ende vanden viere heeft si openicheyt
ende breydinge ende wtstekinge ende complexi der
vruchten ende rijpicheyt. want sonder hetten ende
vuchticheyt en wort dat waterich is niet
gheeyndt als daer openbaert inden exem[-]
pel van ARISTOTILES want dat brede 1 dat niet geco[-]
aguleert en is dat en wordt niet gheeyn[-]
det zonder vier die de waterige ende die eer[-]
H iiij
dighe deelen verterende is te gader. Ende dye [304va]
boem heeft zijn openicheyt vanden vyer
ende vanden water die wassinghe ende die vermeringe
ende dat altemael dicht ende vast is
dat en mach niet marren als ARISTOTILES daer
seyt. ende daer om een groet hout ende zwa[-]
er en mach niet te gro[n]de ghaen mer een
cleyn stucken gouts gaet vlusch onder dat
water of een steenken. Ende dat is daer omme
want thout is open ende vol van ghaetkens
mar die houten die altezeer dicht zijn ende
zwaer die sincken als ARISTOTILES seyt .iiij. ME-
THEORORUM die wt zwarten ebanus die lucht adem[-]
de Ende daer om sanc hi neder. ende wat datter
open is ende smerich dat zwemt want dat
heeft veel vander lucht die de materie
op licht tegen dat ouerste des waters alst
openbaert inden bladen ende inden pulueren ende
in allen smerigen dinghen. want ARISTOTILES seit het
is des waters eyghenheyt die luchtige
substanci op te heffen. ende die ander die soe
dichte ende so vast zijn van binnen neder te
1. De vertaler las latum (breedte) in plaats van lutum (klei).

drucken. Jtem ARISTOTILES seyt dat die aerde dye
berchachtich is want si zuet is soe is si
zuete humoer houdende ende daer om soe
wassen daer eer cruden ende werden daer eer
rijp dan anders waer want die geberchten
trecken die zuete ende die subtile humoren
na hem mitten welken die claerheyt der luch[-]
ten wert 1 also wel inden anhalen als inden ver[-]
duwen ende so wert daer haest een verkeringe
der humoren in eenre substancien der plantinge
als ARISTOTILES seyt. Jtem hi seyt aldaer dat die
coude als die coude lucht veriaecht dye
hetten totten binnensten der aerden ende zijn dee[-]
len werden vergadert mitten waterigen vuch[-]
ten ende ouermits der neder gedructer hetten
ende als die coude verdruckende is totten
laechsten so wert die wasem ghecoect ende
gecoaguleert ende wert verkeert inder sub[-]
stancien der planten ende die stede wert gesplijt [304vb]
ouermits groetheyt der hetten ende also coem[-]
ter een plant wt. Jtem die lucht onderwijlen
ghemengt mitter aerden ende mit water in[-]
der couden des waters wort ghecoagu[-]
leert ende ouermits werckinge der hetten die
dat ghemengede gheeyndt ende verduut he[-]
uet coemter een plant af alst openbaert in
nenuphar dat is in meerbollen ende in an[-]
deren cruden die cleyn zijn die inden water
pleghen te wassen. Ende der welcker bladeren
dat water bedecken ende dese wassen opwaert
niet wtgerect om die subtijlheyt
der luchten. Ende des zueten waters datse op[-]
houdende is of om der dickicheyt der aer[-]
den welke eerde die wortel onthoudt van
1. Lees: werct

welken wortelen die plant haer natheit ne[-]
met vander wortelen ende vander stammen en
neemt onthoudenis in hare oprechtinge.
Jtem ARISTOTILES aldaer seyt dat in steden die essencialiken
wesentlike cout zijn ende die bij
geual of accidentalic warm zijn als in dien
dat warm water dicwijl vloyt wast een
plante of een spruut want die hetten des
waters trect die coude humoren totten
ouersten vander aerden ende totter stede der
meninge 1 want vter lucht ende vter eerdinge 2
wasem mitter humoren des waters in
droncken ouermits hetten des waters ende
der sterren werden die bomen ghecoaguleert
inder substancien der planten Mar dat en ghesciet
niet dan in veel tijts als hi seyt om
die toeuallike hetten die der winninghe alsulker
planten niet bequaem is. Jtem ARISTOTILES
seit aldaer dat die planten diemen eten mach
wassen bat in lichten steden ende in hogen ende in
heten dan inden ghenen die desen contrarie
zijn. want in slechten effenen steden oueruloit
die vuchticheyt ende sonderlinge als daer
zueticheyt bi is ende ghetemperheyt der
luchten. Ende so ist oec in stenden 3 die wel ho- [305ra]
ghe zijn. want daer is oec puricheyt der
luchten ende oueruloedicheyt der zueter hu[-]
moren. ende dat om die openicheit ende omme
die zuete wasem die daer aentreckende
is. Ende daer om is inden geberchten dicwijl
beter drachticheyt ende daer wassen
beter vruchten. ende inden valleyen werdt die
1. Lees: menginge
2. Lees: eerdige
3. Lees: steden

lucht zwaerlic beruert waer of dat van
wtstotinge ende van wriuinge die lucht haest
vervult 1 ende die groue wasem vanden welcken
quade verduwinge coemt daer om ist datter
een gesonde 2 humoer gebonden 3 wort als
ALBUMAZAR seyt Jtem dat gesouten water is zwar[-]
ter 4 dan dat zuete alst openbaert inden exem[-]
pel van ARISTOTILES aldaer waer om hi seyt dat
een dinc als een eye in zuet water gheleyt
sinct vluchs ende in sout water driuet. want
ouermits zijnder eerdicheit ende souticheit
macht den last des eys leyden. Ende daer
om wert dat zuet water lichteliken 5 geto[-]
gen totten hogen steden dan dat ghesoute wa[-]
ter als om der puerheit subtijlheit ende lich[-]
ticheyt wil. Jtem ARISTOTILES seyt dat vast slijc ende
taye brengt snellike een smerige plant vo[-]
ert om die lichte verwandelinge alsulckes
slijcs inder smericheyt als ALBUMAZAR daer seyt
Ende op dat die plant dueraftich bliue soe
ist noet dat si heeft een vuchticheyt dye
wel verduut moet wesen ende smerich op
dat die planten die een onuerduwede humo[-]
er of vuchticheyt hebben als hem een coude
ouercoemt dat si schier dorren moeten
waer of dat een koel bouen drye iaren niet
en duert. Jtem ARISTOTILES seyt dat een plant onderwilen
gewonnen wort wt enen dichten ende
harden steen want die lucht die binnen den
steen besloten is pijnt hem op te climmen
mer als hi ghenen wtganc en vint die vrij
1. Lees: vervuult
2. Lees: gesouten
3. Lees: gevonden
4. Lees: zwaerder
5. Lees: lichteliker

is om dichticheyt wil des steens wordt
die lucht wederom gebuecht ende wort be- [305rb]
ruert totten deelen des steens ende ouermits
sinen berueren wort hi warm. Ende als dye
lucht verwarmt is so trect die lucht dye
ander humoer tot haer opwaert die inden
steen is ende daer sal een wazem wesen mit[-]
ter vuchticheyt mit eender cleynre sceydin[-]
ge der deelen vanden steen ende van dien wasem
ende van dier humoren die vten steen gheleyt
is wort onderwilen een plant ghewonnen mit[-]
ter hulpen vander hetten der zonnen die de
lucht was die eerst verwarmt was starck
maect ende die vuchticheyt verduut die te
hants vanden steen aengehaelt was ende verkeertse
in eender substancien van eenre planten. mer
alsulken plant en duert niet lange dan daer
aerd om staet ende mit zueten water bego[-]
ten of nat gemaect ende dat si oec mit ghetem[-]
perden lucht ghevoet wert ende dat is daer
om want si also luttel vuchticheyt heeft
Jtem ARISTOTILES seit dat een plant die bi der zonnen is
ten oesten waert die wast haestlic ende dat is
daer om want si warmten genoech heeft
ende die plant die ten westen staet vander zonnen
die wast traechlic om dat si luttel hetten
heeft. Jtem ALBUMAZAR seit dat die wassinge een[-]
re igeliker planten wert gehouden vander ge[-]
temperheit want isser te veel vucticheiden
so werden die wegen bestopt ende die gater[-]
kens bi den welken die wassi[n]ge comen soude
ende dat die boem clymmen ende bogen soude
ende inder seluer mauieren 1 is daer te groete
droecht so werden die gaetkens gedwon-
1. Lees: mauieren

gen ende so en wert die plant niet geuoet. Jtem
ARISTOTILES 1 dat een ygelic plant behoeft iiij. dingen
als saet dat zijn volcomen ripinge heft ende
niet verrot en is noch niet te out en is ende
oec behoertet een bequaem stede ende aertrijc
daer een plant wassen mocht ende daer
moet weder zijn te maten water mit vuch[-]
tichheit ghetempert ende een ghetemperde
lucht die int middel getempert is want [305va]
als ALBUMASER seyt Js dat sake dat die lucht
alte heet is soe sal die natuerlike hette
wech wazemen als die gaterkens open
zijn ende is die lucht alte cout soe sal dye
plant smoren. Ende die twee eerste zijn
noet totten voetsel ende totter behoudinge
der planten Jtem die specien ende die
planten die medicinael zijn ende die inden
berghen wassen om te voeden die zijn ve[-]
le myn ghenuechlic ende haer vruchten
zijn onuerduweliker dan ander vruchten
ende dat is om die starcke ende gheweldige
coagulacie ouermits die hette die daer
werckende is inder vuchticheyt ende daer
om en zijn die vruchten niet zeer vuede[-]
lic als ARISTOTILES seyt hoe dat een plant me[-]
er medicinael is hoe dat si myn vuedet
Jtem so waer die zonne veer of staet da[-]
er en sullen niet veel planten wassen.
noch die dyeren en zijn daer niet te zeer
vruchtbaer. als ARISTOTILES seyt. wes re[-]
den is als ALBUMASER seyt. Want die gheen
die recht zijn onder dat noerden hebben
den dach stedeliken een half iaer lang. ende
biden anderen tijt hebben si den nacht
1. Vul aan: seyt

ende daer om wast daer selden plante of
dyer Ende inden zomer en macht niet ghe[-]
scieden om der stedigher hetten wille. ende
des winters en macht niet ghescieden
om der stedigher couden wille. Ende daer
om als ARISTOTILES seyt die plante die daer
wast en heeft gheen craften noch bladen
noch vruchten om ghebrecs wille der het[-]
ten die werckende is inden enen tiden
des iaers ende om zijn oueruloedicheyt
inder ander tijt des iaers Jtem een bo[-]
em van veel doornen heeft veel vuchtic[-]
heden die smerich is ouermits zijn ey[-]
ghen hetten ende als die hette der sterren
mede werckende is soe wert hi verduut [305vb]
ende hi werdt verkeert in eender substancien
der planten die hem ingesayt
werdet. want die verduwinghe werct
die leuendighe hetten inder planten
mit een ghetemperde hette van buten.
ende dan soe wast dye plante. Jtem
daer zijn vijf specien die een plaute 1 win[-]
nen als ARISTOTILES seyt als wt den zade
ende oeck wt vulheyt wt dyer vuch[-]
ticheyt des waters ende wt der plantin[-]
ghe ende vander inpotinghe des eens
int ander. Jtem het zijn bomen ende
planten die vrucht brenghen voer dye
bladeren als ARISTOTILES seit als die ghe[-]
ne die veel humoren hebben die smerich
is ende materiael totter vruchten
welcke vrucht als si die natuerlike het[-]
ten te gader mitter hetten der zonnen
1. Lees: plante

die vrucht haeste 1 rijpen sal. ende dye
oueruloedighe smerighe vuchticheyt
verbyedet die humoer die niet smerich
en is mar waterich inder materien tot[-]
ten bladeren dat si in bladeren niet op
clymmen en mach noch en mach oeck
voer die vrucht nyet wt breken in eenre
planten. Jtem sommighe brenghen
eer bladeren dan vruchten ende dat is
om ghebrecs wille der smeriger vuch[-]
ticheyt ende om die oueruloedicheyt
die 2 materialiker waterigher vuchtich[-]
heyt totten bladen welcke vuchticheyt
die sonnelike hetten haesteliker na haer
trect totter stede der voertbrenghinghe
vanden bladen dan soe smerighe humoer
totter voertbrenghinghe der vruch[-]
ten ende daer om wort die ripinghe dyer
materialigher smerigher humoren vertraecht
eer si vrucht wordt. ende dye
voerghanck 3 der bladen wordt eerst.
Jtem zommighe bomen of planten bren- [306ra]
ghen haer bladeren mitten vruchten te
gader als die gheen die de voerseyde
humoren veel hebben ende wel te punt ende
die binnenste hetten mitter vterster hetten
ghelijc werckende in beyden ende oec beide
als die waterighe humoer in bladeren
ende die smerighe humoer in vruchten ef[-]
fen ghelijc wt driuende. Jtem ARISTOTILES
seyt dat die oude wise meynden die vruch[-]
ten ende die bladeren een dinck te wesen.
1. Lees?: haesteliker
2. Lees: der
3. Lees: voertghanck

ende dat die bladeren niet en waren dan om
der vruchten wil ende dat haer materie on[-]
derlinghe niet en scheelden dan inder ver[-]
duwinghe ende dattet een meer verduut dan
dat ander want die waterighe ende rauwe
humoer die subtijl is die ghaet in blade[-]
ren ende die smerichste ende die beste verduwe[-]
de humoer die ghaet in die materi van[-]
den vruchten. Jtem ARISTOTILES seyt dat
sommighe bomen doernich zijn ende dat
en is niet vander groetheyt der materi[-]
en vander planten die de substanci wint.
mer het gheualt vander openichheit des
boems of der planten bi den welcken die
coude humoer aen ghehaelt wordt ende
bi den welcken als die humoer ghecoect
is ende wtgaende bider openicheyt dyes
boems word ghecoaguleert vander het[-]
ten der zonnen in enen doern ende wordet
in een vorme van enen scarpen doerne beghinnende
beneden bij der stammen vanden
grouen ende vanden breeden ende int ouerste
ende dat voerste wert gheeyndet in dat
scarpste. Jtem die bomen zijn int ghemeyn
groen buyten ende binnen wit. want
dat binnenste heeft een materi die nakende
is ter witticheyt. ende dat butenste
deel heeft een materi die nakende is
totten nedersten. 1 want die materie die
aenghehaelt werdt vanden bynnensten [306rb]
die wordt een luttel ghestuert inder scors[-]
sen ende wert in gronicheden verwandelt.
Jtem ARISTOTILES seyt dat die bomen verwandelt
werden inder figuren. want
1. Lees: gronicheden - vermoedelijk las de vertaler inferiorem

die sommighe zijn 1 opwaert ende sommighe
zijn 2 nederwaert. ende sommige
van desen houden dat middel want die
ghene inder welcker morch die subtijle
humoer groeyt ende bloeyt die welck
die hetten beroert ende nae haer trect
totten ouersten wert ter manieren van
eender vlammen scharp op gaende en[-]
de die ghene inder welker morch bloyt
die groue waterighe humoren worden
nederwaert ghedruct ende oeck mede
naeuwe ghemaect. want die deelen wer[-]
den nederwaert beroert in dat groue.
ende in dat alre nederste werden si ghe[-]
enghet. Mer inden ghenen inden welc[-]
ken die middel humoer is als tusschen
tgroue ende tsubtijl die werdt ghetem[-]
pert. een deel dat ghaet opwaert ende
sal wesen een sake der opheffinghe. en[-]
de een deel ghaet nederwaert twelck
een deel is der grouinge want na dien
dat die verduwinghe cleyn of groet is
van dyen humoren inder wortelen ende
inden morghe soe pleech die boem
groet of cleyn te wesen inder figuren.
want die eerste verduwinghe is noet
inden wortel om die volmaectheyt wil
of oeck om die volbringhinghe. ende
om die rijpinghe ende oeck om die behoudinghe.
Ende die dubbelde verdu[-]
winghe die is al ghenoech tot der ver[-]
vullinghe der planten. ende die derde
die wordt alleen inden dyeren ghe-
1. Lees: groeien - vermoedelijk las de vertaler sunt in plaats van crescunt
2. Idem

uonden als ARISTOTILES seyt. ende oeck
mede als ALBUMASER exponeert. etcetera
Jtem die werden diueers inden bladeren [306va]
ende inden telgheren nae dyen dat si veel
humoren of luttel hebben ende nae dyen
dat si starcke of crancke hetten hebben.
want is die hette starck ende veel humoren
soe sullen inden wtghanck wesen bladeren
ende telgheren ende also verkeert na[-]
der openicheyt der abelre humoren ende
nae der verteringhe ende droghinge
ende als die telgheren verdroghen soe
vallen die bladeren ende die boem bly[-]
uet naect ende bloet ende alsoe gheschiet in
contrarier manieren. Jtem als ARISTOTILES seyt
niet alleen en ghaen die doorn scarp op
inden boem. mer oeck wert die selue fi|
gure gheuonden inden bladeren ende inden
vruchten want was dat toepat vander
planten eerst breet ende wijt ende zeer open int
beghinsel der vuchticheyt ende si nae ghe[-]
dwonghen wert mit droechten of mit couden
soe sullen die bladeren ende die vruch[-]
ten nederwaert grof werden ende int o[-]
uerste subtijl ende scarp. Jtem veel me[-]
er dinghen setten die meesters mer om
der cortheyt willen soe willen wijt op
dese tijt ouer slaen wantet ten hoert tot
desen werke niet al. mer ARISTOTILES die
doeter wat proprieteyten toe int eynde
vanden boecke die welcke men niet ver[-]
smaden en sal: ende hi seyt daer bij den
eynde een plant hebbende veel scorssen
of grof die wordt lang. ende dat is om die
wtstekinge der humoren ende om dye
instotinghe der hetten want die groef-

heyt vander scorssen ontfanghende die
humoer en laet die humoer niet wech
vloyen noch en laet die hetten niet en
wech wazemen doer den ghaetkens
om des wille dat die bast alsoe hard is
ende alsoe dicke om welker saken wille
hi van noeden grof ende groet werden [306vb]
moet alst openbaert inden pijnboem in[-]
den palmboem ende in deser ghelijcken
als ARISTOTILES seyt. Jteem 1 hij seyt aldaer
dat die bomen die een melckighe humoer
hebben die hebben een grote sme[-]
richeyt ende oeck mede ene starcke het[-]
te inder wortel. Ende daer om soe wer[-]
den die humoren ontbonden totten bu[-]
tensten des boems. ende daer om soe
werden ghommen ouderwijlen 2 vloyen[-]
de onderwijlen werden si vander couden
gheconguleert 3 onderwijlen verhardet
als een mossel. ende dat coemt van
couden die de ghomme dwinghende is
ende onderwijlen van hetten als ALUERA-
DUS seyt. Jtem die bomen werden ver[-]
andert nae der verwandelinghe der ti[-]
den want inden zomer so beghinnen si
groen te werden ende des winters ble[-]
ec nochtans en verliesen si haer bladeren
niet. noch si en vallen oeck niet want
si hebben ene starcke verwe ende wel
gheuacht ende daer omme vlyet dye
hette totten binnensten des boems. en[-]
de oeck om hare grote smericheyt wil[-]
1. Lees: Jtem
2. Lees: onderwijlen
3. Lees: ghecoaguleert

le ende tayheyt soe en vallen die blade[-]
ren nyet. mer si werden des wynters
wel bleeck om der groter couden wille
Jtem noch seyt hij aldaer dat dye bomen
die int beghin vruchten maken die
maken bitter vruchten om des willen
dat die eerste verduwinghe is zuer om
die grofheyt ende oeck om die eerdich[-]
heyt der aenghehaelder humoren ende
om die cranckicheyt der verduwender
hetten. ende daer om die winninghe al[-]
sulcker vruchten is sonder zueticheyt:
want haer vuchticheit blijft rauwe en[-]
de onuerduwet Mer na als die hetten
inden boem gestarct wert ende die humoer [307ra]
ghemeerret so wer 1 die vrucht smake[-]
lic ende soet. want als hi daer nae toe seyt
een bitter dinck int vier gheleyt werdt
zoet. Jtem hi seyt voert dat van couden
zueren ende droghen steden comen onder[-]
wile soete vruchten. want die ingheboren
hetten ghaet in die zuere vuchticheyt.
welcke hetten besloten was ouermits het[-]
ten der zonnen totten binnensten verduut
die zuericheyt ende verkeertse in soeticheden.
ende die vrucht sal zoet zijn al ist dat die
bladeren zuer zijn ende oec die eynden. inden
welcken alsoe grote verduwinghe niet
en is ende makinghe der hetten alst is inder
vruchten. het gheualt nochtans onderwilen
dat ouermits grote verbarninghe dat dye
eerste vrucht die soet was ghemaect ver[-]
keert wert in bitterheden om die oueruloedighe
hetten ende om dat daer luttel
1. Lees: wert - er is wel ruimte voor de letter t maar geen afdruk.

vuchticheden ouerlopende is. Jtem in
ghetemperden steden ende landen soe begin[-]
nen die vruchten te ripen voer die lenten
daghen om dat daer hetten ghenoech is
ende ghoede ghetemperheyt der luchten:
Jtem hi seyt daer voert datter zommi[-]
ghe bomen zijn die eerst soete vruchten
maken daer nae werden si damper ende bitter
ende als die bomen van mirabolanen.
wes sake is als daer gheseyt wort dat
alsulc boem heeft vruchten van groeter
openicheyt ende in die vre der verduwinghe
als die weghen groet ende breet zijn soe
volcht die hette der natuerliker humoren
totter vruchten. ende maect die vrucht rijp
ende daer om is aldus sulcken vrucht int be[-]
ghin der verduwinghe eerst soet. mer na die
hette die inden toepaden is die vuchtich[-]
heyt verterende brengt een droecheyt in
die de toepaden ende die gaetkens sluut al[-]
soe dat die hetten noch die vuchticheyt [307rb]
totter steden der vruchten niet comen en kan
ende die coutheyt ende die droecheyt sullen
die hetten ende die humoren verwinnen. ende da[-]
er om wort die vrucht verkeert in dam[-]
perheden. Jtem in die bomen te planten ende te
sayen so moetmen zeer mercken die outheyt
der manen want die bomen die gheplant
werden als die maen recht vol is of als
si recht ontfaet soe ghedyen si selden. ende
ist dat si wassen soe werden die vruchten
wormstekelich ende si veruulen rasch ende also
doen die boemen oec die dan vander aerden
ghehouden werden ende die wormen etense
haestelic ende si verrotten als CONSTANTINUS seyt die re[-]
den waer om soect int achte boec vanden da[-]

den der manen. Jtem tusschen den boem ende der
vruchten is een steelken daer die vrucht
mede aenden boem hangt alst kynt ouermits
den nauel an die moeder cleeft ende han[-]
get als CONSTANTINUS seyt ende dat steelken is eerst
cranc ende slap mer na so crighet meer hn[-]
moren 1 tot hem ende het werdet stiuer
ende daer om werdt die vrucht ter wij[-]
len dattet steelken cranckelic is rasch of
gheschoten. Mer nae als die hetten
die humoren verhardet ende oeck me[-]
de starck maket soe en vallen si niet lich[-]
telijcken of. ende ten laetsten wanneer
dat die vrucht rijp is ende daer nyet
meer vuchticheyden toe en trecket- 2
soe verdorret ende verghaet dat steelken
ende die vrucht valt af. Jtem hoe
datmen enen boem bet zuuert ende reyn
maket van sinen oueruloedighen tacken
hoe dat hij dan bat vruchten draeghet
ende voertbrenghet. want dat
selue voetsel dat inden vruchten dyes
boems ghaen of trecken soude dat gaet
ende trecket daer in dat voetsel der
oueruloedicheit als inden telgheren die [307va]
onnut sijn ende onuruchtbaer ende dese din[-]
ghen sijn thans ghenoech als vander na[-]
tueren ende vanden proprieteyten der
bomen int ghemeyn
Dat .iij. capittel vanden mandelboem
A 3 Migdalus is een amandel boem
die ripelic bloyende is ende hi seyt amig[-]
1. Lees: hu[-]moren
2. Overtollig koppelteken om de regel uit te vullen.
3. Representant: a

dalus voer den boem ende amigdalum voer
den vrucht waer af dat een seyt Sunt
matura mora pira fetus amigdala mo[-]
ra nochtans wordt amigdala amigdale
gheuonden inder heiligher scriften NU[-]
MERI .xvij. want die heilighe scryft en
wil hoer onder die witte niet werpen of
onder die ewe noch en wil van niemant
geregiert wesen Jtem YSIDORUS seit libro
xvij. amigdala is GRIEX twelc in LATIJN lan[-]
ghe note heit ende het sijn vele luden die
dese nutida hyeten als die minre note
Jtem ARISTOTILES seit vanden mandelbomen
int BOEKE VANDEN PLANTEN dat si
behoeuen der oeffeninghe ende plantinghe
ende sonderlinghe als si oudt werden
ende ist dat si mit spikeren doerslagen worden
so loepter eenrehande gomme wt
ende so wert die vuchticheit inden morge
ghepuert dat die materie der vruchten
is ende daer om draghen die mandelbomen
meer vruchten die wel gebouwet
werden wanneer dat si oudt sijn dan als
si ionc sijn Jtem die mandelboem drae[-]
ghet tweerhande vruchten als soet en[-]
de bitter als gheseyt werdt inden plateario
ende die zoete sijn goet ter spisen en[-]
de dye bytter ter medicinen ende si sijn
heet ende droghe DYASCORIDES seit vander
soeter mandel Jst dat si ghegeten wert
mit hoere dop versch so is si der magen
goet mer si bezwaert dat hoeft ende maket
die oghen doncker ende ontsteect min[-] [307vb]
ne ende maect slaep ende wederstaet den droncken[-]
scap Jtem die selue seit aldaer ist dat die
vosse mandelen eet hi sal daer af steruen

want men siet dicwijl dat den mensche
goet is ende ghesont dats menich ander
dier een venijn ende alsoe verkeert
Jtem die selue seit dat byna alle die he[-]
le boem medicinael is vanden bitteren
mandelen want sijn wortel ghesoden of
ghecoect ende ontween ghewreuen neemt
die smetten vanden aensicht ende zuuert
ende voer thoeft ghesmeert safticht den
hoeftzweer ende mit honych ghemengt
gheneset verrotte wonden ende zuuertse
ende die bast mitten bladeren zuueren oec
ende genesen Jtem sijn olie doot pyeren in[-]
der kinder buke als si die laeuwe drincken
ende doet menstrua voirt comen ende zuuertse
ende is zeer goet teghen doefheit vanden
oren ende zuuert ende droecht dat etter vanden
oren ist datmen den olie daer laeuwe
in druupt als DYASCORIDES seit Jtem sijn bloe[-]
men in olien ghecoect verwecken die in
litargyen legghen of die vallen vanden
euel ende mit honich ghewreuen ist goet
op bete van honden ende si ghenesen vlceren
Jtem die gomme die daer wt loept
ghedaen in enen dranck beneemt bloet
spuwen ende aldus openbaert datter lut[-]
tel of niet is inden bitter mandel boem ten
is goet inder medicinen als DYASCORIDES seyt
Dat .iiij. capittel vanden boem abyes 1
A 2 Byes is een naem des boems al[-]
soe ghenoemt van eundo dat is
van gaen daer om dat hy voer allen bo[-]
men verre gaet ende hem seluen hoge
1. In margine in handschrift: vieren hout
2. Representant: a

wt strect wes natuer is als YSIDORUS seyt int
seuentiende boeke dat hi niet delachtich
en is mitter aertscher vuchticheit ende
daer om is hi abel ende licht van desen [308ra]
houte maectmen veel dinghen als huse
ende starke tymmeringhe ende masten inden
scepen Jtem ARISTOTILES seit dat abies is een
boem die zeer hoeghe wasset ende schiet
ende is alte zeer open inder substancien ende
hi is van subtijlre vuciticheit 1 ende daer om
sijn natuerlike hetten die gestarct is van[-]
der hetten der sonnen heft lichteliken
die vuchticheit op ende seintse opwert ende
also wert die bome hoech ende lange ende
zeer recht ende heeft luttel of niet croms
ende dat is om die craft der hetten ende om
die ghelikicheit der humoren die onderdanich
is der werckinghe vander hetten
ende daer om wert hi retht 2 op ghehe[-]
uen inder luchten sonder enighe crom[-]
heit ende al is dat zake dat dese boem
ghewonnen wordt ende wasset wt lich[-]
ter ende subtijlre humoren nochtans werpt
die natuer die oueruloedicheit der humoren
en wech als tusschen thout ende
den bast ende werdt aldaer in ghemen[-]
get vander butenster hetten ende wort
verkeert in die natuer eenre wel rukender
harssen ende daer om alsmen van desen
houte int vier leyt so wertet te hants
ontsteken
Dat .vi. 3 capittel van een cruyt ghenoemt aloe
1. Lees: vuchticheit
2. Lees: recht
3. Lees: .v.

A 1
Loe is een welrukende boem PLA[-]
TEARIUS seit dat aloes is een hout
heet ende droge ende dat in die grote vloet
gevonden wordt van BABILONIEN mitten
welken vergadert die vloet vanden
PARADISE waer af dat veel luden wanen
dat dit hout wast onder den bomen van[-]
den PARADISE ende dat hi mit eniger instor[-]
tinghe van wijnde of van anderen zaken
inden vloet vanden PARADISE valt ende
coemt so wt ghedreuen inden ryuire van
INDIEN ende als tfolc van dien lande die [308rb]
daer omtrent wonen haer netten in dat
water werpen so brenghen si die houten
op mit horen netten ende die luden ver[-]
copent voert ende het is zeer medicinael
ende aloe is drierhande als CONSTANTINUS
seit int boeke der graden dat eerste is seer
wittich ende dat cnopich is dat is harde
wel rukende ende is van bitteren sma[-]
ke ende van zwartachtighen verwen ge[-]
neycht ter rootheit ende en wederstaet
die wriuinghe vanden tanden niet altemael
Men seit oec datmen mitter hant
wrijft ende thants so dunct enen mensch
dat hem die lucht ter herssen gaet ende
vervultse ende dat ander gheslecht is
min wittich mer niet also wel rukende
noch also bitter dat derde gheslecht is
wittachtich ende zeer licht noch en is
van enighen smake ende is van luttel rokes
ten is hem vanden anderen specien
bi ghebrocht Jtem dat hout werdt
gheualst mit eenrehande houte dat hem
1. Represenant: a

ghelijc is inder zwarten ende inder cno[-]
picheyt ende mit een luttel specien die
wel rukende is ende lignum aloes wordt
van sommighen siluestris gheheiten dit
hout wort mit lode ghewreuen op dat[-]
tet sijn verwe verwandelen sal ende men
doetter oerzweet toe op dattet een bit[-]
terheit crigen sal ende rodelachtich en[-]
de het werdt in eenre kokinge ghedaen
mitten alre besten aloe ende mit muscus
op dattet enen goeden roeke cryghen
sal ende aldus valschen sijt dat hi quaet
te kennen is vanden besten ende nochtans
machment kennen want dese die
daer ghevals[c]ht is te mael hardt ende en
wijct onder den tanden niet ende als hi ge[-]
kant 1 wort so en voeltmen daer gheen
bitterheit binnen lignum aloes starct die [308va]
maghe ende maect verduwinge ende is goet
tegen crancheit des harten ende der her[-]
sen ende teghen bezwiminghe ende teghen
die hartuanc Jtem sijn wijn daer lignum
aloes in ghesoden is die is goet gedronc[-]
ken teghen alle passien des harten die
van crancheiden comen mer want die wine
daer bitter af wert so doetmen daer
toe wat roeswaters ende wat zukers voer
die lecker lude die cleinlic van harten sijn
ende men mach desen wijn langhe houden
ende sijn roke voer die naze gehouden ver[-]
warmt die coude herssen zeer ende starctse
ende op dat ic sijn virtuten mit corten woer[-]
den besluten mach so ist goet in allen cranc[-]
heiden des lichaems ist datment te punt
1. Lees: gekaut

oerbaren can
Dat .vi. capittel van een cruyt genoemt aloe
A 1
Loe is een zap van enen crude welc
cruyt aloen heit dit cruyt wordt
in INDIEN in PARSIEN ende in veel steden ge[-]
vonden wes zap wtghedruct wert ende
opten viere gecoect ende daer na wert[-]
tet in die sonne gheset ende gedroecht als
PLATEARIUS seyt ende van desen sijn oec drie
gheslachten als citrinum epaticum ende cabal[-]
linum als PLATEARIUS seit ende dese drie schelen
inder goetheit want aloe caballinum is
goet epaticum is beter. mer aloe citrinum
ist best ende wert onderkent vander gheel[-]
re verwen ende vander roder ende sonderlinge
alst ghebroken wert so schijnt sijn puluer
als puluer van saffraen ende sijn substanci
is claer ende sonderlinge als hi in cleynen
stucken ghebroken wordt ende dat van hem
ghebroken wordt is min stinckende ende
min bitter ende aloe epaticum ghelijct der
leueren inder verwen al brunachtich ende
ende 2 heeft eeurehande 3 gaterkijns oft mon[-]
de van aderen waren ende en heeft die sub[-] [308vb]
stanci niet claer ende is oec bitterre dan aloe
citrinum ende aloe caballinum is zwart ende
doncker ende heeft een heffighe substan[-]
cie ende enen alte bitteren smake ende enen leliken
quaden roke ende dat caballinum mach
ghevalscht werden also dat ten luden
dunct dattet aloe epaticum is of citrinum
ende dat gesciet mit puluer van soffraen
1. Representant: a
2. Dittografie
3. Lees: eenrehande

ende mit edic ist dat hi daer thienweruen
in ghesteken wert ende altoes weder ge[-]
droecht wert want dan wert sijn verwe
vernuwet ende oec sijn roke dat hi epaticum
of citrinum schijnt te wesen ende nochtans
wordt hi onderkent want als hy gebro[-]
ken werdt ende mitten vingeren gewreuen
wert so stinct hi te hants alte vuyl ende al[-]
te bitter dat in aloe epatico of citrino niet
en gesciet want alle aloe hoe dat si min
bitter is van sijnre naturen ende min stinc[-]
kende hoe dat hi meer te prijsen is Jtem
aloe al ist dat hi van naturen bitter is noch[-]
tans is hi wonderliken oirbaerlic ende ghe[-]
sont want hi zuuert ende purgiert fleumen
colera ende melancolie ende conforteert ze[-]
nighe steden ende ydelt die maghe van sly[-]
mighen ende tayen humoren ende verlichtet
hoeft van zericheiden want die fumen dat
sijn die roken die 1 der maghen bezwaren
thoeft ende het maket ghesicht claer ende
opent die leuer ende die milt ende doet den
vrouwen hoer menstrua comen dat sijn
haer stonden ende een lichaem dat qualiken
gheuerwet is dat verwet hi weder ende
bescermet tlichaem van die watersucht
ende sijn puluer gheneestet int beghin ge[-]
gheuen Jtem sijn puluer genomen mit
honich doot die pieren inden buke ende ver[-]
biet dat vallen vanden hare ende helpt den[-]
ghenen die tvoet euel hebben ende beneemt
cromsel ende gheneest die vlceren vanden [309ra]
oghen ende vanden vede ende zuuert die on[-]
reynicheyt vanden monde ende vanden tant[-]
1. Lees: van

vleysch ende gheneest versche wonden ende
consolideertse ende zuuertse ende droechtse
ende is den monde bitter mer der magen
zuete. ende die vercoude ende die ver[-]
crancte maghe conforteert ende maect
een appetijt ende een verduwinghe Al[-]
le dese dinghen zijn ghenomen van DYAS[-]
CORIDES van PLATEARIUS ende van AUICENNA
Dat vij. capittel vant ryet
A Rundo ist middel tusschen den boem
ende tcruut ende is harder ende
starcker dan tcruut is ende is broesscher
ende brekelicker dan een boem ende is
buyten slecht ende bynnen ydel ende holkuopich
1 eude 2 licht ende inden brocken
op gheuoet ende wijct den winde ende
quetst die hant lichtelijck ende dit heyten
wij in DUUTSCHE een ryet. Jtem vanden
ryede seyt YSIDORUS libro xvi. dat die rieden
wassen in staenden weteren in YNDIEN wt
welcker wortelen si een soet wtgedruc[-]
te sap drincken etcetera
Dat viij. capittel van amonium.
A Monium als YSIDORUS seyt libro xvij
is daer om alsoe gheheyten want
dat amonium ruuct als kaneel die cynamomum
heyt ende wast in SYRIA AREN[-]
NIA wes vrucht saet gheeft oft druuen
waren hebbende een witte bloem ghe[-]
lijck der fyolen ende bladeren ghelijc der
bryonien ende ouermits sinen ghoeden ro[-]
ke maect hi den slaep zoet. amonium is
1. Lees: hol knopich
2. Lees: ende

een welrukende cruut als DYASCORIDES
seyt ende is roedelachtich van verwen
hebbende bladeren die te samen verga[-]
dert zijn ende veel saets ende heeft een
witte bloem nae der manieren van eender
fyolen ende daer is dryerehande specie [309rb]
van amonium. ende daer is een amonium
datmen amonium arenticatum heit ende heeft
den namen nae tlant van ARENNIEN in PARSIEN
ende dat is dat edelste vanden dryen van roe[-]
delachtiger verwen mer het is van alte
finen roke ende van groter doechden ende
machten. ende daer is een ander dat in vuch[-]
ten steden wast ende in waterighen ende
is saft in sinen taste gheuende enen sma[-]
ke. ende daer is een dorde dat ponticum ru[-]
fum heyt ende en is niet lang Mer men
sal kyesen dat versch ende wit is ende half
vol sades wtgesprayt op purpuren roeden
ende het is wel ruuckende ende wichtich
ende als dit ghekauwet is bitet dye
tonghe mit eenrehande scarpicheyt.
Jtem amonium heeft macht te verwarmen
ende oeck te droeghen ende is goet te[-]
ghen steken van scorpionen ende is inden ogen
ghoet ende safticht die wedom der darmen
ende verdrijft die wynden ende doet
menstrua comen. ende in wyne ghesoden
ende die ghedroncken is goet den ghenen
die in frenesien legghen. Dit amonium
pleechmen in allen edelen electuarien ende
mediciuen 1 te doen. ende al ist sake dat[-]
men in sine stede somtijts een ander cruut
besicht dat hem gelijc is inder verwen mer
1. Lees: medicinen

altemael onghelijc inder craften ende inden ro[-]
ke als AUICENNA seyt. ende dit ander cruut
heyten si amades
Dat ix. capittel van anetum. 1
A Netum is een cruut wes saet is
oeck anetum ghenoemt mit enen
gheliken naem. ende wes saet eerst be[-]
coemt ter medicinen ende daer naest dye
wortel. mer ten dorden mael dat cruut
ende tsaet machmen drye iaer houden
in groeter machten als DYASCORIDES seyt.
J i
nochtans ist beter datment alle iaer ver- [309va]
nuwet Wes wortel ghoet is alsoe lan[-]
ghe als hi groen is mer als si ghedro[-]
ghet is en doecht si nyet als dye selue
seyt. Het is heet ende droeghe ende is
openende ende scheydende die dichte ende
vaste humoren ende is die winden verdry[-]
uende ende in snidende ende beneemt die
steecten inden buuc. Jtem het heeft macht
steen te breken ende dat menstruum te doen
comen ende opent die weghen vander
vrinen ende beneemt die nockinge dat
van veruoltheden coemt ende het doet slapen
ende mit olyen ghecoect ende ghe[-]
leyt op een apostemen doetten sceyden.
Jtem zijn bloem mit wijn ghecoeckt
haelt af die zweringhe vanden hoefde
ist datmen thoeft daer ouer stoeft. Jtem
zijn asschen droecht ende verdruct dat dru[-]
pen vander wijflicheit ist datmense daer
in stroyet Jtem dille ghecoect mit olien
slapt die stiuicheyt der zeenen ende is
1. In margine in handschrift: dille

ghoet tot veel anderen suucten als die
selue seyt.
Dat x. capittel van anijs:
A Nisum heeft die selue virtuten dye
de dylle heeft mer die anijs heuet
een zuete smake ende zijn saet is oeck
mynre ende is ronder ende werdt van veel
luden dulcedinium gheheyten als ge[-]
seyt wordt in PLATEARIO ende hij heeft macht
te scheyden ende te verteren ende dye
wiuden 1 ee 2 verdriuen ende die verduwin[-]
ghe te starcken ende opent die waterbel[-]
len ende die hartheyt vander leueren ende
vander mylten ende den steen te dwin[-]
ghen ende menstrua voert te bringhen
ende alle die weghen die byunen 3 zijn te ope[-]
nen ende die te verbeteren ende daer om al ist
een cleyn zadeken nochtans ist zeer nut
ende ghesont. etcetera. [309vb]
Dat xi. capittel van loeck
A Llium dat is loeck ende is gheseyt
van olendo dat is van stincken
daer om dattet stinct als YSIDORUS seyt libro
xvi. wes roke alsoe starck is dat zijn ro[-]
ke alle die ander verdrijft ende verwindt
ende daer die luden die bij stinckenden weghen
wanderen die bewaren hem mit lo[-]
ke ende etens een groet deel Jtem DYASCORIDES
seyt dattet loec veel virtuten heeft ende al[-]
soe wel ghoede als quade proprieteiten
want het wort ghemaect van menigerhan[-]
de virtuten als die selue seyt ende het be-
1. Lees: winden
2. Lees: te
3. Lees: bynnen

droeft den buuck ende die maghe ende
het verdroechr 1 die maghe ende maect
dorst. ende leytment op een blote huut soe
wert die huut ghewont ende gheulcereert
ende ist dattet een colericus te veel eet so ont[-]
steket die mensche ende maecten vierich ende
verdroechten ende maect in hem lazarie ende
verwect razerie ende frenesie ende quetst
dat ghesichte. ende daer om en doechtet
den colericus niet ten waer eens ter
maent ende in couden natten tiden want
het wynt rasch dye roede colera ende
meerret die verbrande. mer het is den
fleumaticus goet ende den ghenen die cout
zijn van complexien. ende het is van tween ghe[-]
slachten als tamme ende wilde ende die medici
heyten dat wilde scordioen wes bloem
vergadert sal werden ende inder medicinen
ghemegt 2 werden. ende het en werct nyet
mit ghewelt als dat tamme loec doet.
Men pleecht ghemeenlicken vanden loeke
die hoefden te eten daer die craft vanden
loke in is. ende heeft principaliken macht
te sceyden te verteren ende veuijn 3 te verdry[-]
uen ende alle venijntheyt. want sonder sake
en is dat loec dryakel der kerlen nyet
gheheyten vanden auctoren als DYASCORIDES [310ra]
seyt ende sonderlinghe ist ghoet teghens
beten ende teghen die venijntheyt eens
verwoeden honts ist dattet mit soute ende
mit noten ghenomen wordt van binnen
ende wat rochen daer toe ghedaen want de[-]
se vier salmen te samen wryuen ende men
1. Lees: verdroecht
2. Lees: ghemengt
3. Lees: venijn

sals den siecken dicwijl te eten gheuen ter
groetheyt van eenre groter noten mit
wijn ende men sal vander seluer confecti[-]
en opt zeer buyten plaesteren want het
gheneest die wonde ende trect dat venijn
wt ende verteert ende verlost den menscen
vander suecten ende verhoet ende bescrmet 1
enen mensche alsoe sekerlic oft dryakel
waer Jtem loeck heeft virtuut te ope[-]
nen te scheyden ende in te sniden die groue
humoren ende die te verteren. ende daer
om ist ghoet den luden die mitten steen
becommert zyn ende het is ghoet teghen
die coude pisse. ende doet menstrua comen
ende zuuert die moeder ende doot dye
pyeren inden buucke ist datmen daer
een sause of maket mit peper ende mit[-]
ten sape van menten ende eetse Jtem loec
saft die zericheyt vanden nyeren ende
oeck vanden leynden ist dattet mit olien
ghecoect wordet ende ontween gewre[-]
uen ende gheplaestert op die leynden
ende het is ghoet op een zeer datmen
morphea heyt ist dat die stede ghehicht
wordt ende daer nae mitten loke gewre[-]
uen ende daer op gheleit ende gewreuen
mit olye van bayen ist ghoet op beten van
serpenten als DYASCORIDES seyt. Jtem
het is ghoet den ghenen die twater la[-]
den want het verteert die vuchticheyt
die tusschen velle ende vleysch leyt ende
doet die drintinghe ghaen sitten ende
het zuuert grote vervuulde wonden ende
sluutse ist datmen loeck tot asschen bran- [310rb]
1. Lees: bescermet

det ende worpter die asschen in of legt[-]
se daer op. Jtem loeck ghecoket mit
fonteynen water beneemt alle heffinghe
ende zericheyt enigher stede ende
men sal wachten datmens altoes nyet
stedelijck in spiseu 1 en neme want het sou[-]
de die oghen hinderlick wesen. Vnde
versus Allia vyna VENUS puluis ventus
faba fumus Jsta nocent oculis sed vigi[-]
lare magis Ende beduut aldus veel dat
loec wijn bruden puluer wint bonen ende
roeck Alle dese scaden den ogen mer ve[-]
le te waken scaden den oghen meest.
Jtem ARISTOTILES seyt int boeck vanden
planten dattet loeck ghelikenis heeft
mitter lylien inden hoefden ende inden kelen
ende inden rocskens die daer omme gaen
ende een kerle in die aerde gheplant ma[-]
ket enen steel ende saet bouen ende heeft veel
rocskens ende bladeren die scarp op ghaen
ende die steel is bynnen hollachtich ende
open tloke als die lelie maect zijn zaet
des steels eerst in enen tederen balschken
ende het wordt verkeert in toerngens 2
mer tloke en schiet zijn telgheren nyet
nae der manieren vander lelien. Ende
ghelikerwijs dattet loeck zijn bladeren
vernuwet alsoe vernuwet zijn wortelen
ende eens seyntet zijn saet wt als inden
anderen iaer nae dyen dattet ghesayet
wordt. Jtem tloeck heuet veel rocken
ende oeck mede veel telgheren op dat
si spijse sullen zijn des rockx ende oeck
1. Lees: spisen
2. Lees: coerngens

mede een voetsel sullen wesen den anderen
wortelen ende den anderen blade[-]
ren ende sinen steel. waer bi soe wanneer
die ander blader wassen ende die steel soe
veruaren zijn rocken inder aerden ende
aldus worttet gheuonden inden eyuun
J ij
ende in dyen scheelt dat looc vanden eywn [310va]
want een yghelic vleysich deel vanden lo[-]
ke ist dattet gheplant wordt so waster een
plant wt als die lelien als van haren rock
een kele ghepoet is soe coemter oec een
plant wt. ende dat gheschiet want in ha[-]
ren rocken is een virtuut des saets alst
is inden vleyschighen dele vanden lo[-]
ke ende aldus en ist nyet inden eyuun
want wt elcken deel van hem gheplant en
wast gheen plant want die zadelike virtuut
en is in elcken deel vanden eyuun
niet mer si is int hele hoeft. ende in desen
scheelt oec tloec vander lelien. want zijn
vleyschighe delen als die gheplandt
werden so schieten si grasen ende haer bla[-]
deren wt midzen doer tvleysch mer de
rocken vander lelien senden haer bladeren
ter siden wt ende midzen niet. hi[-]
er toe heuet ARISTOTILES gheseyt in dat
boeck vanden planten ende nae der nuwer
ouersettinghe etcetera
Dat xij. capittel vander alzen
A Bsinthium dat is alzen ende is een
zeer bitter cruut ende is heet ende
droeghe stiptic ende bitter als DYASCORIDES
seyt. ende hier af zijn twee gheslachten dat
een is damper ende bitter ende dat ander
is wittachtich ende myn bitter ende is

van mynder craften: dat eerste wort int
eynde vander leynten ghegadert of ge[-]
sneden ende inden scheem ghedroecht
ende men macht een iaer houden in goeder
craften ende men seyt dattet contra[-]
rie virtuten ouer hem heeft als PLATEARIUS
seyt. als laxerende ende stoppende. ende
die stoppinghe heuet in van zijnre grof[-]
heyt ende dampicheyt zijnre substancien.
ende die laxeringhe heuet in van zijnre
hetten ende van zijnre bitterheyt want wan[-]
neer dattet in ghenomen wert ist dat sa[-] [310vb]
ke dats die materi dic ghepact vindet
inden lyue om die grofheyt zijnder sub[-]
stancien maket die materi noch dichter
ende alsoe ist een sake des stoppens mer
is die materi abel ende wel verduwet
soe sceydet die materi ende ontbintse ouer[-]
mits zijnre hetten ende om zijnder bitterheyt
wille ende drijftse wt. Jtem een
sijroep van alssen ghemaect is der leueren
ghoet ende starct die maghe ende
wandelt den appetijt ende wederstaet
den dronckenscip ende gheneest die gheel[-]
sucht ende verwandelt die verloren verwe.
Jtem zijn sap ghemenghet mit puluer
van costus ontopent die milte ende schey[-]
det die winden der maghen ende dyer
darmen Jtem zijn sap in die oren ghedropen
die zeer vuul ende vuchtich zijn
droecht dye vuchticheyt. ende tsap mit[-]
ter gallen van enen styer ghewreuen dat
starct dat horen ende beneemt die tutin[-]
ghe vanden oren ende zuuertse ende zijn
sap gheneest den hoeftzweer die vanden
wazem der maghen coemt. ende

mit comijn ende mit honich ghestoten
ende gheleyt op een stede die gheslagen
of gheuallen gheweest heeft beneemt
hem die zwarticheit ist datmen daer of
een plaester maeckt ende legtse daer
op. ende zijn sap doot dye pyeren int
oer ende zijn sap ghedroncken claert die
oghen ende indeu 1 oghen ghedroepen
dicwijl gheneest die roetheyt ende den
drope. Jtem tcruut van alssen gheleyt
onder ghoede clederen ende onder boecken
houtse onghescent vanden wormen
ende vanden musen als MACER seyt Jtem
alssen ghesoden in byer ofte in wijn
ende ghedroncken beneemt dye opbla[-]
singhe ende den wint des buucx ende sonder [311ra]
dese virtuten heuet sommige poprieteyten
die myn louelick ziju 2 want ouermits sinen
bitteren smake maket enen quaden
smake. ende ouermits sinen quaden ro[-]
ke soe quetset dat ruucken ende maect melc
ende suete wijn ende alle dinck daert mede
ghemengt wert wordt bitter. ende daer
om die byen die dicwijl op die alsen val[-]
len maken bitter honich als YSIDORUS seyt
Jtem vander alssen seyt PLYNIUS libro xvij.
datmen die alssen niet gheuen en sal den
ghenen die coertsen hebben ende die alssen
dwingt scipluden vander zee. ende een sal[-]
ue ghemaect vanden zape van alssen mit
rosen olye 3 maect der menschen haer al
zwart. etcetera
Dat xiij. capittel van merck
1. Lees: inden
2. Lees: zijn
3. In margine in handschrift: sw[ar]t h[aer]

A Pium dat is merck of eppe ende is
een ghemeyn cruut dat allen luden
kundich is YSIDORUS seyt dat die heren
die wijlen eer victori hadden den plachmen
dit cruut op thoeft te setten voer
een cierheyt. Jtem HERCULES sette dit
cruut eerst op zijn hoeft wes wortelen
vechten machtelike teghen die stricken
des venijns als YSIDORUS seyt Vanden
welcken veel specien zijn als die selue
seyt als apium petrosum ende is daer om
alsoe gheheten wantet der eppen ghe[-]
lijc is inden bladeren ende wast in stenigen
gheberchten ende die DUUTSCHE heytent
peterceli van ALEXANDRYEN ende die LA-
TIJNSCHE petrocilinum petrapium als YSI-
DORUS seyt. Het zijn noch ander manie[-]
ren van mercken of van eppen als DY-
ASCORIDES seyt. als apium ranarum api[-]
um risus ende apium emoroydarum ende
apyum ranarum dat is die inden water
wast daer die vorschen zijn. twelck ghe[-]
coect mit wyne ende mit olien ende opten buuc[-] [311rb]
ke ende op die nieren warm gheplaestert
gheneest hem die weeten ende die zeriche[-]
den Mer apium risus gheneest die melancolie.
wt wes oueruloedicheit ten laet[-]
sten droefheyt coemt want men seyt van de[-]
sen apium diemen apium risus heyt dat
is in DUUTSCE merc of eppe des lachens.
waert datmen dese veel ate of nuttede
een mensche soude hem doot lachen. ende
si is ghoet teghen den steen ende teghen die
coude pisse ende om menstrua te doen comen
ist dat si in water of in wijn gecoect wer[-]
de ende die nederste daer ouer ghestoeft

ende ghebaet werden. Jtem apium emoroy[-]
darum te puluer ghemaect ende tot asschen
ende op die aenbeyen ghestroyt beneemt
hem dat bloeden ende droechtse. ende ghemeyn
merck opent die bestoptheit der le[-]
ueren ende der mylten ende breect den steen
ende ontbynt die gheelsucht ende is ghoet
den ghenen die twater laden ende die in fre[-]
nesie legghen ist datmen thoeft des siec[-]
ken dicwijl smeert mitten zape ende mit olie
van rosen ende mit edic te samen ghemenghet
Sijn wortel ende saet is ghoet tegen
tveuijn 1 ende tegen venijnde beten als DYASCORIDES
seyt. Mer die mercke is quaet den ghe[-]
nen die vallen vanden groten euel. want
het ontbyndt ende roert die materi tot[-]
ten oppersten ende het scaet den kinde[-]
ren. ende daer om sullen hem die vrouwen
die kynder draghen of soghen hueden
voer die merck te eten als DYASCORIDES ende
PLATEARIUS segghen. etcetera
Dat xiiij. capittel vanden hoelwortel
A Ristologia is een cruut dat zeer
medicinael is al is dat sake dattet
bitter is. vanden welcken twee spe[-]
cien zijn. als dye langhe ende die ronde
J iij
ende beyde is si heet ende droeghe ende [311va]
die wortel dyent meer ter medicinen
dan dat cruut of die bladeren ende men
salt inden herfst gaderen ende men macht
twee iaer houden ende heeft macht te
ontbinden ende wt te drijuen dat venijn
ende te verteren ende maect ghoeden
1. Lees: tvenijn

adem ende vermorwet die harde mylt ende
opent die bestoptheyt vander milten ende
beneemt die zericheit des buuxs ende der
siden. ende zijn puluer geheleyt mitten sape
van menten op die voeten die ghezwollen
zijn is ghoet voer dat voet euel ende zijn
puluer verteert saftelicken doot vleysch
in fistelen ende in wonden ende drijft
dode dracht vten vrouwen ist datmen
die wortel siedt in wyne ende die vrouwe
dyen 1 wijn drinct DYASCORIDES Jtem PLYNIUS
seyt vanden hoelwortel ende YSIDORUS oec
libro xvij. dat astrologia dat is hoelwortel
den wyuen ghoet is die van kynder ghene[-]
sen zijn want ist datmense drinct mit peper
ende mit wijn soe suuertse die vuul[-]
nisse die daer ghebleuen is ende oec die
moeder reynichtse ende doet menstrua comen
ende suuert mede etcetera
Dat xv. capittel van agnus castus
A Gnus castus is eenrehande cruut
dat heet ende droghe is wes virtuut
is als PLYNIUS seyt te behouden kuuscheyt
inden menschen want die ROMEYNSCHE wy[-]
uen plagen die stammen ende die telge[-]
gheren 2 mit hem te draghen als si ter wt[-]
uaert ghinghen tot haren vrienden als si
ghestoruen waren Die bloem van desen
crude heyt agnus castus ende dat is dat
edelste want die bloem houdt die luden
reyn ende zuuer slecht mit sien ende mit ruken
als lammekens als DYASCORIDES ende PLATEARIUS seg[-]
ghen want die bloem opent die sweetgaten
1. In margine in handschrift: c[o]men ende
2. Dittografie - lees: telg(h)eren

ende laet die gheesten wtwazemen ende ver- [311vb]
teert die vuchticheyt des saets ende ma[-]
ket reynicheyt. Jtem die selue auctor
seyt dat zijn cokinghe is ghoet teghen
die coude watersucht diemen lencofleu[-]
mancia heyt ist dattet ghecoect wordt in
wyne mit vennecoel saet ende mit een luttel
ezula Jtem agnus castus gesoden ende daer ouer
ghestoeft ende ghebaet droecht die ouer[-]
uloedighe vuchticheyt vander moeder ende
maect die wijflicheyt enge ende doet men[-]
strua voert comen ende gheneest lytargye
ist dat si ghecoect wort mit mercke
ende mit selue in ghesouten water datmen
mit dyen water thoeft after hardeliken
wassche. want lytargya is een siecte die
after int hoeft leyt daer die memori is
Dat xxvi. 1 capittel van arthemesia 2
A Rthemesya is moeder der cruden
ende YSIDORUS seyt libro xvij. dattet heet
ende droeghe is wyens wortelen ende
bladeren dyenen ter medicinen. ende si
zijn ghoet teghens onvruchbaerheyt
dye van vuchten saken coemt ende in
heten ende in droeghen saken en doecht
niet als DYASCORIDES seyt ende het doet
menstrua voert comen ende suuert dye
moeder ende conforteertse ende safticht den
hoeftzweer als si ghecoect is mit wine
of mit water ende dat hoeft ouer ghestoeft.
ende dit cruut verdrijft dye secun[-]
dinen ende die doode drachten wt den
lyue ende breect die stenen der nyeren
1. Lees: xvi.
2. In margine in handschrift: biuoet

ende der blasen. Jtem PLYNIUS seyt dat
dit cruut duuellye verdrijft ende ghemuetet
quader medicinen ende ghewreuen
mit smeer ende omme den voeten
gheplaestert safticht die zericheden van[-]
den voeten die hem van wandelen ende
van ghaen gehecomen is wes specien
veel zijnder welcker craften ende virtu- [312ra]
ten DYANA eerst vandt ende ghafse den
menschen als PLYNIUS ende DYASCORI-
DES segghen. ende die ander virtuten van
desen vertelt AUICENNA etcetera ende arthe[-]
mesia dat is biuoet.
Dat xvij. capittel van hauer
A Vena is een cruut ende heyt hauer
in DUUTSCHE. wyens saet den men[-]
schen ende den peerden toe behoert als
YSIDORUS seyt. ende after dyen tiden dat[-]
tet ghesayt is soe ist haest ghewassen.
PLATHEARIUS seyt dattet goet is op hef[-]
finghe der leden ende suuert die onreyniche[-]
den vanden aensichte ende die beesten
eten dat stroe ende tsaet ende men ma[-]
ket vanden sade gort ende oeck broet in
sommighen landen etcetera als PLATEARIUS seyt:
Dat xviij. capittel van balsem
B 1 Alsamum als YSIDORUS seyt libro xvij.
is een boem of een stamme ende
en wast nymmermeer hogher dan twee
cubitus hoech ende is den ruten blade[-]
ren ghelijc mer si zijn witter die altoes
drupen wes boem balsem heit ende thout
xilobalsamum ende die vrucht of dat saet
1. Representant: b

carpobalsamum ende tsap heyt opobalsa[-]
mnm 1 daer om dat die bast des houts mit
yseren naghelen gheslaghen wordt ende
daer wt vloyet die edele opobalsamum.
Dese droppen valschen die luden ende
doen daer olie van cypers toe of oec ho[-]
nich. Mar die mit honich gheualschet
is die wort aldus bekent. ist datmen een
drop in melck laet drupen ende datter
druupt ghecoaguleert wordt ende dat
mit olie ghemengt is ende daer een drope
in water of gedropen so sceydet hem licht[-]
lic want die olie loept bouen opt water.
ende ist dat hi niet gheualst en is ende hij in
vorsch water geleyt wort soe soude hij [312rb]
ter stont den gront begheren. ende enen reynen
doec die hi raect en besmit hii 2 niet noch
hi en maectem niet vuul. Ende die balsemen
die puer op hem seluen zijn hebben alsoe
groten craft waert dat die zonne heet
waer soe en soudemens in die hant nyet
moghen liden. Hier toe heeft YSIDORUS ghe[-]
seyt ende PLYNIUS die seyt aldus libro xij.
Capitulo xviij. dat balsem ghaet bouen allen rue[-]
ken. Men plachs niet te vinden dan in
tween landen ende die meeste placke daer
hij wast die was van xx. merghen landes
Mer nae doe die ROMEYNEN bestonden
te regneren doe bestont hi in veel steden
te wassen. Jtem men moet wachten dat
mens niet dyeper en slae mitten yser dan
die bast dicke en is. want als dat houdt
bynnen gheraect is so veruaert die boem
1. Lees: opobalsamum
2. Lees: hij

mit allen. ende alle die boem is medici[-]
nael ende dat sap is dat best daer naest
dat saet ende daer naest die bast. ende dye
mynste duecht is int hout. Van desen is
dat alrebeste datter wel ruuct vten sade
dat meeste ende dat zwaerste ende dat
den smake bijt ende heet inden monde is
ende inder verwen roet. Hier toe heuet
PLYNIUS gheseyt libro xij. capitulo xviij. ende DYAS[-]
CORIDES seyt datter eenrehande specie
van balsem is die bij BABYLONIEN wasset
daer vij. fonteynen zijn ende ist datmense
anderswaert voert ende plantse soe en
bloyt hij noch en maect vrucht des zo[-]
mers ende zijn telgheren werden safte[-]
liken in ghesneden mit enen benen messe
of mit enen anderen dat ymmers nyet
te scarp en is op dattet hout immer bin[-]
nen niet ghequetst en wert want so sou[-]
de hij te nyet ghaen ende onder den bast
daermen in snijt daer houdtmen glasen
J iiij
ampullen daermen den balsem in ver[-] [312va]
gadert ende waert sake datmen een droppel
liet drupen vpten rake des monts aen
dat ghehemelt soe soude dien mensche
duncken dat hem zijn hersen ontsteken wa[-]
re. ende hi heeft craft te ontbinden ende te ver[-]
teren ende die dode lichaem te bewaren van
stanck ende geheel te houden. ende also veel
als hi ontbindt ende scheyt soe veel verteert
hi als gheseyt wort in PLATEARIO ende doet
menstrua voert comen ende doet dode
dracht wt comen ende verdrijft den steen wt
den nyeren ende breecten inder blasen ende
ontbint dat lanceuel ende gheneest alle ou[-]

de siecten ist dat die balsem te punte ge[-]
nomen werdt. ende hi is ghoet den coertsen
diemen cotidiaen heet ende quartaen. ende
is ghoet teghen venijnde beten. Dese
ende menighe edele virtuten heeft die balzem
ende veel ander twelck te lanck te ver[-]
tellen waer. etcetera
Dat xix. capittel van bdellium.
B Dellium is een ghomme ende PLI-
NIUS seyt libro xij. Capitulo x. dat bdellium
een vernoemt boem is ende zwart ende hij is
ghelijc den oliuen inden bladeren ende inder
starcten. wes ghomme men sonderlinge
besicht inder medicinen. want zijn ghom[-]
me is doerschijnlic ende bitter inden smake
ende is rukende. Mer hi is wel rukende
als hi in wine ghedaen wordt Jtem die
glose roert ouer GENESI ij. daer gheseyt
wordt bdellium wordt gheuonden ende oni[-]
chinus die steen ende wast als PLINIUS seyt
int oeste in ARABIEN in YNDIEN ende in CAL-
DEEN. Jtem YSIDORUS seyt libro xvij. dat bdel[-]
lium is een boem van YNDIEN ende van ARA[-]
BIEN Ende die in ARABIEN wasset dat is dye
beste ende is claer ende wel rukende ende
wittachtich ende saft ende vet ende wassachtich
ende hi wordt haestelic ghemor[-] [312vb]
wet ende is beter ende van ghoeden roeke ende
hi en is den houte noch der aerden nyet
ghemenget. ende die van YNDIEN is onreyn
ende zwart ende wordt gheuelst mit ghomme
die den smaeck alsoe bitter maect ende
van wat lande dat hi comet hi heuet een
zeer lymighe substancie ende dwinghen[-]
de ende aentreckende ende daer om als DYAS-
CORIDES ende PLATEARIUS segghen het wederuecht

enen buuceuel datmen dissentyria heyt.
die van scarper materien ghecomen is
ende is ghoet teghen lopinghe ende is zeer
laxerende. ende is ghoet tegen apostemen
bynnen ende buyten. ende hi breect den steen
ende dwinghet den hoest. ende hi is oeck
ghoet op beten van wilden dyeren die crupen.
ende safticht die zericheyt vanden dar[-]
men als PLATEARIUS seyt ende het is bouen maten
goet in plaesteren die men besicht op die
ghescoert zijn beneden bij den ghemacht
ende hier bij ouerdraecht een gomme die[-]
men vernijs heet ende is een gomme van
enen boem ende byndt oeck zeer op ghescoerde
ende het maect een dinck claer ende
behoudet langhe ende daer om oerbarent
die malers Mer het is van eender andere
nature dan bdellium want het is cout ende
droege inden dorden grade. mer bdel[-]
lium is heet ende vucht als PLATEARI-
US seyt etcetera
Dat xx. capittel vanden busboem.
B Vxus is een GRIEX naem als YSIDORUS
seyt libro xvij. mer die LATIJNSCHE heb[-]
bent wat te broken want die GRIEKEN
heytent pixos ende is een boem die altoes
groen is ende hij heet in DUUTSCHE busboem
ende is zeer ghoet effen te maken ende wit
datmen daer in scriuen mach watmen wil.
als caracteren letteren ende ander figuren.
ende men machse lichtelijcken we[-] [313ra]
der af wisschen. ende het is een boem
die zeer dichte ende vast bynnen van hou[-]
te is. wes vuedelicke vuchticheyt zeer
slimich is ende tay als ALUINEDUS seyt.
int boeck vander groyelicheyt. ende daer

of is hi grof ende zwaer. alsmen hem in
twater worpt soe sinct hi dat is om zijn[-]
der dichticheit willen want hij en heuet
gheen open ghaten daer die lucht in gaen
mach ende hij heeft die bladeren langhe
groen als winter ende zomer ende als
een blat valt soe wast daer vlusch een an[-]
der ende die zijn cleyn ende dicke ende
hi heeft luttel vruchten of gheen. Jtem
die scauelinghe vanden busboem want
hi coude ende droghe is in putwater stop[-]
pet die lopinghe als DYASCORIDES seyt. eude 1
ist datmen thaer dicwijl wast in dat water
daer busboem in ghesoden is verwet
scoen ende zijn smake is bitter als PLY[-]
NIUS seyt. libro. xvij. ende zijn roke is zwaer
ende smaect qualiken die groenicheyt is
den ogen ghoet ende het is altijt groen
ende sonderlinghe inden zomer mer des
winters bleken si een luttel mer si en val[-]
len niet ghaerne omme haerder tayhe[-]
den wille als ALUORDIUS seyt. wes sake
is want het heeft een slimighe taye humoer
in hem ende het wast in heten ende
in stenighen steden ende daer omme ist
vast men machter of maken tafelkens
scaecspil ende alderhande figuren die lan[-]
ghe dueren moghen. ende is oeck ghoet
doesen of te maken daermen specien in
houden mach. ende hier mede ist ghenoech
gheseyt etcetera
Dat xxi. capittel van balanscia.
B Alanscia is een vallende bloem
vanden appel van garnaten want
1. Lees: ende

als die boem vruchten voert brenghen [313rb]
sal soe werden die blomen in eenderhande
hueuelinghe gheuesticht ende vallen
onderwijlen vanden boem die welcke
die medici houden ter medicinen ende
machse enen winter houden in groeter
duechden als DYASCORIDES seyt. die balans[-]
ci is cout ende droghe ende heeft macht
te bynden ende te droghen die vn 1 chtichheyt
ende daer om ist ghoet teghens
die lopinghe vanden menstruo ende te[-]
ghens dat roede buuceuel. ende heuet
macht te dwynghen die tornighe 2 dye
van colera coemt ist dat si in edick ghe[-]
coect wert ende daer een spongi in ghesteken
ende gheleyt opten crop vander ma[-]
ghen Jtem die puluer vanden balanscie
sluut wonden ende gheueest 3 verrot
tantvleysch dat veruult is ende verbetertet
ende doet die wortelen vanden tan[-]
den vaste staen ende gheneest wonden
vanden lippen. Alle dese punten doet
oeck psidia dat is die bast van desen seluen
boem ende men salse nemen als die
vruchten rijp zijn etcetera
Dat xxij. capittel. vander bete
B Leta dats bete ende is een ghemeyn
hofcruut als DYASCORIDES seyt
ende zijn species is tweerhande als dye 4
witte ende die zwarte. ende tzap van beyden
in die nazen ghedropen zuuert dat hoeft
1. Lees: vuchtichheyt
2. Lees: coringhe
3. Lees: gheneest
4. In margine in handschrift: luzen ne[...] schoen [...]

ende zafticht die zeericheyt vanden oren
ende verdrijft luzen eude 1 neten vanden
hoefde ende doet die placken vanden aen[-]
sichte ende doettet thaer weder comen
ende houtet vast staende. ende die bladeren
lesschen dat wilde vyer. Ende dye
bete voet oeck quade humoren ist datmense
te veel besicht als DYASCORIDES seyt.
ARISTOTILES seyt datmen op die wortel
vander beten eynten mach alsmen doet [313va]
op koele of op ander struucken. welcke
wortel mitter eynten ghestarct wordt ende
soe wort si verkeert in enen boem alst bouen
openbaert vander naturen der planten.
Dat xxiij. capittel vanden ceder boem
C Edrus is een boem den welcken
die GRIEKEN cedros heyten. YSIDORUS
seit libro xvij. dat cedrus een hout is dat zeer
ront is wel rukende ende dat langhe dueren
mach ende en wert nymmermeer vanden
wormen ghegheten. Dit hout pleghen
die coninghen te oerberen in haren pallaysen
ende oeck pleechment in die tempe[-]
len te bezighen wanttet langhe duert.
ende die ghomme van desen boem hyetmen
cedrya dat zeer ghoet is om ghoe[-]
de boecken langhe te beschermen van cor[-]
rupcien als si mit deser ghommen besmeert
zijn. Ende hi wast in AFFRICA ende SY-
RIA ende sonderlinghe iuden 2 berch van LY-
BAEN. Ende cedrus is een boem die al[-]
te hoghe wasset ende is vrouwe ende conin[-]
ghinne alre bomen als RABANUS seyt ouer
1. Lees: ende
2. Lees: inden

den souter. ende hi is schoen inden aensich[-]
te ende altoes groen ende ruect wel. wyes
roke die serpenten veriaecht ende alle venijn[-]
theden als die selue seyt. ende zijn vrucht
is altemael soet ende zijn appelen zijn ghe[-]
heel ende langwerpelt ende van ghoeden ro[-]
ke ende wel smakende ende hi heeft dryer[-]
hande smake. want int middel biden corlen
zijn die appel gheel ende int ouerste edicachtich
ende bi den bast zijn si zuet ende inden
vleysch ten morghe waert bynnen zijn
si tusschen zuet ende zuer ende is van meniger[-]
hande virtuten ende is zeer medicinael.
want zijn traen of ghomme die ghom[-]
mosich is heeft een craft die is tusschen
scharp ende hete. waer bi dat si brant ende
droecht als DYASCORIDES seyt ende wischt [313vb]
af die donckerheit der oghen ende doot die
wormen vanden oren ende is ghoet teghens
den tantzweer ende mitten zape van ysope
ist ghoet teghen die beten van serpenten
ende beneemt tutinghe vanden oren. ende
gheneest wonden vander longhen ende bescermt
morwe vleysch van verrottinghe
ende so doet oeck doode lichamen die in
cedarhout gheleyt werden ende die mitten
ghomme vanden cedar besmeerdt
werden. ende tsaet is ghoet teghen den hoest
ende doet menstrua comen ende sluut die secundinen
buten ende zuuert die moeder ende
morwet die vercrampte ende vercrompen ze[-]
nen. ende beroert den waterganc ende zuuert
die steenkens inder blasen ende inder nye[-]
ren. Dese ende menighe ander proprietey[-]
ten seyt DYASCORIDES vanden cedarboem
van zijnre vruchten ende van sinen sade.

Jtem PLYNIUS seyt van eenre specien des
cedarboems aldus. het is een boem dye
meyster in medicinen heyt die int eerst
vanden landen van mede ghebrocht is
die welck vanden GRIEKEN cedrunella ge[-]
heyten is of agredya. daer om dat zijn
appel oeck den roeke vanden cederboem
heeft ende die smake als YSIDORUS seyt
libro xvij. Die appel des seluen boems is
den venynen contrari als PLYNIUS. seyt.
ende die selue seyt dat hi al vol appelen
staet. ende in sommighen deelen zijn si
rijp ende in sommighen suet. ende som[-]
mige staen inder bloessem twelck inden
anderen bomen selden gheualt. Ende
vele luden heyten desen boem ASSYRIAM
als hi selue seyt:
Dat xxiiij. capittel vanden cypressen boem
C 1 Ypressus wordt in GRIEX cyparis[-]
tus gheheyten als YSIDORUS seyt
libro xvij. ende wast scarp opwaert. Dit hout [314ra]
heeft bynae die virtuut vanden cederboem
ende is abel karck thoernen af te maken.
want het is onuerrottelic ende is vast van
roke ende daer om pleghen die oude wel
groet vier te maken van haren telgheren
als daer ergent stancke of vulnissen in[-]
den landen waren. hier toe heuet YSIDORUS
gheseyt. Jtem cypressus is een boem
die heet is inden eersten grade ende droe[-]
ghe inden anderen Wiens appelen hou[-]
te ende bladeren ter medicinen ghoet
zijn als PLATEARIUS seyt. ende si zijn ghoet teghen
den loep des buucs dat van cranc[-]
1. Representant: c

heden des outheyts comet ist datmen
van sinen puluer in drancke neemt. ende
is ghoet teghen dat lanceuel ende teghen
zericheyt der lenden ist dattet int putwater
ghecoect werdt ende daer nae zijn
wynen mit water ghemengt werdt.
Jtem die verssche bladeren van cypressen
ghenesen versche wonden ende zuueren[-]
se ende benemen hem dat stincken ende stem[-]
pen die lopinghe vanden bloeden. Jtem
dat saet ghestoten ende ghemengt mit
droghen vighen ontbyndt die hardichheyt
vanden reume ende is ghoet op venijnde
apostemen ende teghen venijnden
beten. Dese proprietheyten vertelt DYAS[-]
CORIDES. CONSTANTINUS seyt libro xvij. capitulo xxiiij
cypressus is een boem mit veel telghe[-]
ren ydel van vruchten hebbende bacas
voer die vruchten. ende hij heeft bitter
bladeren mit gheweldighen roeke ende
hij is ghenuechlic onder sinen schyem
Wes specie tweerhande is. als man ende
wijf. Ende dese is onvruchtbaer mer hij is
schoen int aensichte des 1 telgheren zijn
deen in dander ghedwarlt ende geuluch[-]
ten. mer des mans telgheren zijn meer
ghesprayt ende als die ghesneden wer- [314rb]
den soe wassen si weder etcetera
Dat xxiiij. 2 capittel vanden cypressen boem.
C Ypressus daermen of seyt CANTICO.
iij. Cypri cum nardo thus 3 etcetera als
PLYNIUS seyt libro xij. capitulo xxvi. het is een boem
1. Lees: wes
2. Lees: xxv.
3. Lees: nardus (Canticum canticorum 4: 13)

in EGIPTEN ende hij is ghelijc den oliue
boem inden bladeren mer si zijn groen
ende dicker mit eenre zwarter blomen ende
mit witten zade ende werdt hij mit olyen
ghecoect soe werter een salue wt ghedruct
die zeer goet is ende lecker ende wel
rueckende ende hyet cyprus Jtem die
selue seyt libro xvij. ende die glose als PLINI[-]
US seyt dat die beste boem van desen ge[-]
slacht wast in EGIPTEN op NYLUS den ryuier
int lant van CANOPEYA ende die ander in
ASCHALONE ende die derde in CIPERS die al[-]
te wel rukende is. Ende het is een boem
die desen boem ghelijct diemen aspalatos
heyt ende die een bloem is ghelijc
mitten anderen bloem wt welcker worte[-]
len ende blomen wert edel salue Jtem die
selue seyt dat in allen stammen recht wt
ouer al blinct een hemelsche boghe ende
daer is een sueticheyt des rokes alsoe
langhe als die hemelsche boghe daer
schijnt. ende ist dat hij schijnt opten seluen
boem soe werdt zijn roke wonderlic[-]
ke ende ontallike meerre ende scoenre ende is
ghelijck den witten doorn ende heuet
een roede vuerighe verwe ende in sommi[-]
ghen deelen ruuct hij wel als castorium
ende werdt van veel luden sceptrum ELY-
SEY ghehieten als die selue seyt. Noch
seyt DYASCORIDES dat cyprus een medicinael
boem is ende is zeer houdende
wes blat alst ghekant 1 wordt dwinghet
die heffinghe vanden monde ende ghesoden
in water verdrijft hi die wormen
1. Lees: ghekaut

vanden hoefde ende maect dat haer le[-] [314va]
lic als daer dat hoeft mede ghedwoghen
wordt Jtem zijn bloem mit edick
ghecoect ontbyndt den hooftzweer als
die selue seyt:
Dat xxvi. capittel vanden caneel
C ynamomum dats kaneel ende wast in
YNDIEN ende in ETHYOPIEN twee cubitus
hoech ende hoe dat hi dunre ende subtijlre is
hoe hi lieuer is ende hoe dat hi grouer is
hoe hy onwaerder is ende nae der waerhyet 1
te spreken soe wast hi bij den trogoditen
in ETHYOPIEN ende hij wast mit eenre wortelen
thyen of xij. vingheren breet onder
haghedoernen die alte sonderlinghe dick
staen ende men moets voer die zonne of
nae der zonnen niet gaderen. ende als hij
ghegadert is soe deylt die paep vanden
lande die deelen ende gheeft gode dat al[-]
dereerste deel ende dat ander coept dye
coepman ende is heet inden dorden grade
als DYASCORIDES ende PLATEARIUS segghen. van[-]
den welcken zijn twee gheslachten als dat
groue ende tsubtijl. ende dat groue is dat
quaetste. ende dat subtijlste is dat beste ende
men sal kyesen dat subtijl is ende dat enen
scarpen smake heeft mitter sueticheyt
ghemengt mit ghoeder luchten ende
dat roedelachtich inder verwen is. ende
dat wittachtich is dat is quader ende he[-]
uet virtuut te consolideren. Caneel heuet
menigerhande virtuut als DYASCORIDES
seyt Want hi beneemt den hoest als hij
van grouer vuchticheyt coemt ende mit
1. Lees: waerheyt

edic gemenghet geneest hi int aensicht
eenrehande zuuct diemen inpetigo hiet
ende in collirien ghemengt droecht hij die
vuchticheyt vandeu 1 oghen ende safticht
die zericheyt vander leynden ende ghene[-]
set watersucht ende beten van crupenden
dyeren ende conforteert den appetijt ende [314vb]
doet menstrua voert comen ende opent
die bestoptheyt ende verduwet die spise
ende scheydt die fleumen eude 2 verteert[-]
se. ende mit wyne ghedroncken drijft die secundinen
wt dat zijn die vellekens daer
die kynder in gheleghen hebben of des
ghelijcs ende afwischt die donckerheyt der
oghen ende is ghoet ten hertvanc ende
teghen zwijminghe
Dat xxvij. capittel van cassya.
C Assya is een wel rukende specie
ende wast in ARABIA als YSIDORUS seyt
libro xvij. ende is een roede van enen groenen 3
bast ende is den caneel ghelijck inder vir[-]
tuten mer is legher inder moghentheyt
want men moets die helfte meer in dye
ghewicht doen dan des caneels ter me[-]
dicinen. Jtem die glose seyt ouer EXODI
xxx. dat cassya wast in waterighen steden
ende wast groet ende heeft ghoede roke.
PLYNIUS seyt libro xij. capitulo i. dat hi een stamme
is ende wast inden velde by den caneel
ende zijn meeste breetheyt is van dryen cu[-]
bitus ende is grouer inden tacken dan die
caneel ende is van tweerhande verwen.
1. Lees: vanden
2. Lees: ende
3. Lees?: groeuen

eerst wert hij wit ende nae roet. ende ten
laetsten zwart ende dat deel ist beste ende
nae den zwarten is dat roede best ende
dat wit is dat quaetste want dat wordet
eerst vanden wormen gheten. Cassia is
edel een luttel soet ende heeft een luttel
scharps smaecs ende is van ghoeder
luchten ende men prijst dien best die van pur[-]
puren verwe is ende dyemen niet lich[-]
telijcken breken en mach Mer die hem
laet vouden is die best ende daer is een an[-]
der specie van cassya die den balsem ge[-]
lijc is inden roke Mer si is bitter ende
daer om is die eerste een luttel zuete ende
van heten smake ende van ghoeden roke [315ra]
ende die medici prijsen dese Hier toe heuet
PLYNIUS gheseyt mer PLATEARIUS ende
DYASCORIDES segghen dat cassya is twe[-]
rehande als cassiafistula ende cassia lignea.
ende dese cassia lignea oerberen dye
meesters zelden. ende is een stamme ende
heeft een vaste substancie. ende alsmen[-]
se breken wil so en voutse niet ende is rode[-]
lachtich ghelijc den caneel Ende dit is een
specie van cassia lignea ende is scarp inden
smake ende suetachtich. ende daer is noch
een specie van cassya lignea die bitterachtich
is hebbende ondersceyden verwe
ende dese pleghen die medici te oerbaren
ende en wordt niet lichtelic te broken mer
si wordt wel gheuonden 1 ende heeft enen
scarpen smake gemengt mitter soetich[-]
heyt ende mit ghoeden roecke. ende alsmense
breect soe heeft si wittachtighe verwe
1. Lees: gheuouden

ynnen ende ondersceyden mit roetheden
ondermenghet ende dese wordt onder[-]
wile gheualst mitten bast van capperis.
mer het wordt bekent vanden bitterachtighen
smake ende heeft virtuut te scey[-]
den ouermits der subtijlheyt zijnre sub[-]
stancien ende heeft virtuut ende macht te
verteren wt sinen qualiteyten ende heuet
macht te conforteren ende gheneest
die reume die van couden saken comen ende
helpt die valle van sinte cornelis ende
starct die herssen ende zuuert die nyeren
ende die blase ende rijpt apostemen ende
gheneestse ende ontstopt die leuer ende dye
mylte ende verdrijft den stanck des mondes
een wijlken. ende doet menstrua comen ende
starct die moeder ende helpt teghen zwij[-]
minghe ende crancheyt des herten ist dat[-]
men een zijroep maect van sinen puluer
ende van rosen ende van been des herten
hert. hier toe hebbent DYASCORIDES ende PLA[-] [315rb]
TEARIUS gheseyt. etcetera
Dat xxviij. capittel van cassyafistula.
C Assiafistula is een vrucht van enen
boem die lanck saet draecht Mer
allencken nae dat die tijt lancg is daer
na wert hi te langher ende te grouer ende
wert buyten dick ouermits aentreckinge
der zonnen. ende tmorch is bynnen zwart
vucht ende soet die ghemengt is mitten
witten coernen ende mit sommighen cel[-]
lekens ist bynnen onderscoten ter manieren
van honichroten. ende men sal kyesen
die grof ende wittich is ende dat is een tey[-]
ken datter veel morchs in is ende heuet
macht te saften ende morwe te maken

ende te suueren ende den stanck des bloe[-]
des wonderlike zeer te saftighen ende
die colera ende dat bloet te suueren ende
te ontbinden die apostemen der kelen.
ende is den darmen ghoet ende helpt tot[-]
ten ghebreken der borsten ende leydt wt
die versche menstrua die van vetten hu[-]
moren coemt. ende gedronken gheneset die
heffinghe der darmen bouen ende beneden
Hier toe heuet DYASCORIDES gheseyt al
ist datmen openbaer int gemeyn cassya
set ende seyt mit eender dubbelder ss al[-]
dus nochtans en salment alsoe niet scrij[-]
uen noch segghen mer men salt aldus
scriuen casiafistula alsoe als die auctores
segghen
Dat xxix. capittel van calamus
C Alamus aromaticns 1 vanden welc[-]
ken gheseyt wordt EXODI xxx. ende
is alsoe geheiten nae der gelikenis eens
riets of eens hols dincgs als penne of
stroe als YSIDORUS seyt libro xvij. ende wast in YNDI[-]
EN ende is mit veel knocken ende is soet
inden roke. ende ist dat hi te broken werdt
soe werdt hi in veel deylen ghedeylt: [315va]
ende is inden smake als casiafistula mit een[-]
rehande zerpiger wederbitinghe als YSI[-]
DORUS seyt. ende PAPYAS seyt dat hi is van
eenre heter virtuten. ende die glose seyt
ouer EXODI xxx. ende seyt dat calamus aro[-]
matica is een speci die wast biden berch
van LYBAEN ende soe waer dat hi wast PLY-
NIUS PLATHEARIUS ende DYASCORIDES segghen
dattet een heet ende een droghe specie is
1. Lees; aromaticus

inden anderen grade. ende het is een wor[-]
tel van eender spruten die eenre pipen of
enen halm die hol is ghelijc is ende is van
groten roke ende heeft een hollicheit als
een ryet daer een hout in gheuonden
werdt datmen wt trecken sal. want ten is
nyets waert mer het worter onderwilen
in ghelaten op dattet te meer weghen sal
Jtem die selue auctores segghen noch[-]
tan dat calamus tweerhande is als een
dat in PERSIEN wast ende is wittachtich van
verwen. twelck alst gebroken wert niet
haesteliken en puluert ende heeft een
wonderlike craft te confortereu. 1 want
hi starct die maghe ende helpt totter verdu[-]
winghe. ende sonderlinghe ist dat hi mit
alssen ghetempert wordt ende mit rosen
water ghenomen soe is hi zeer goet te[-]
ghen cranckicheyt des herten als PLYNI[-]
US seyt. Het is een ander dat in YNDYEN
wast ende ruuckt wel ende die rodelachtich
is dat is die best ende die vol knopen is ende
dicke Ende dese is zeer medicinael by[-]
nae als cassiafistula of als caneel der wel[-]
ker virtuten soecket bouen want het doet
menstrua comen. etcetera
Dat xxx. capittel noch van calamus.
C Alamus vsualis als YSIDORUS seyt
dat is ryet dat bynnen hol is of een
stroe ende is een stoppel die tusschen den
wortel is ende den zade. ende men oock [315vb]
mit enen anderen naem noemt ende hiet
culmus als YSIDORUS seyt ende is bynnen
hol ende buyten slecht ende ront mit knocken
1. Lees; conforteren

ghestarct ende mit veel rocken ommegecleet
daer die are mede gheuoet wert
ende als die halm verghaet soe veruaert dye
are ende mit cleynen winden gaet hi ghens
ende weder ende hi wordt lichtelic ghebroken
ende ghecromt ende naeuwe weder
op ghericht etcetera
Dat xxxi. capittel van eender scrijfpennen.
C Alamus scripturalis dat is een
penne daermen mede scrijft als een
ryet of een veder. ende die oude plaghen
al mit ryeden te scriuen ende die IODEN scriuen
daer noch huden des daghes mede. PLYNI[-]
US seyt libro xvi. capitulo xxxiiij. ende is nut tot ve[-]
le dinghen. Jtem hi seyt dattet wast in
waterighen steden ende si zijn noetorftich
in strijden ende in vreden. Want dat volc dat
iut 1 noerden woent decken haer huysen
abelicken daer mede. ende si pleghent in
haren huysen te hanghen alst groen is
voer chyerheit ende voer een ghenuecht
ende tvolc van OESTEN pleghen mitten rie[-]
de te strijden ende te vechten ende makender
glauien of ende hebben een leuendighe
wortel want al snijdtmen dat ryet bouen
die aerde of het wast weder. Jtem men
vintse die al vol morchs zijn die zeer be[-]
quaem zijn pipen af te maken ende die
vol morchs zijn ende knopich ende dick die
zijn best mede te vechten ende dat cleyne
riet is best mede te scriuen. Ende men sal
dese pennen niet zeer splitten ende men salse
in die rechter side een luttel langher ma[-]
ken dan in die lufter side Jtem het zijn an[-]
1. Lees: int

der ryeden ofte calami die vol morchs
zijn ende als die cleyne stucken gesneden
zijn soe werden si ghestoten ende op enen cranc[-] [316ra]
ken viere gecoect thendt dattet dicke
wordt ende eerst schinet of het al schume
waer. mer alst een wijle ghestaen heuet
soe wortet dicker ende beter ende dat onnut
drijft bouen ende wort ouermits anderen
dinghen gheualscht mer dat wordt on[-]
derkent want dat ghoede craect inden
mont ende is zeer suet ende also en is dat qua[-]
de nyet. mer het ghaet inden mont en
wech als PLATHEARIUS seyt.
Dat xxxij. capittel van caparis.
C Aparis is een spruut in ORIENTEN
als PLYNIUS seyt libro xiij. capitulo xxiiij. ende
YSIDORUS seyt wes bast bloemen ende bladeren
ghoet zijn ter medicinen ende sonder[-]
linghe die basten die inder wortelen zijn
als YSIDORUS seyt libro xvij Caparis heeft
den naem vanden GRIEKEN ghenomen.
Jtem DYASCORIDES seyt dat caparus is
een dicke sprute opter aerden ghesprayt
die vol smericheden is. wes virtuut ter
hardicheyt vander milten ghoet is bouen
allen medicinen. ende wast in dorren ende
in droghen lande ende in harden. ende sonderlinghe
in ouden mueren. ende alsment
eet soe morwet den buuc ende doet vrine
comen ende menstrua ende safticht den tant[-]
zweer. ende zijn sap in die oren ghedropen
doot die wormen ende heeft veel groete
wortelen der welker basten nut zijn tot[-]
ten voergheseyden saken als platearius seyt
Caparis als zommighe luden segghen
is een cruut datmen ghaderen sal int be[-]

ghinsel vander leynten ende men salt
droghen ende dan machment ghoet houden
seuen iaer. Ende hoe veel dattet gheroert
wordt ten puluert nyet ende het is
wat bitterachtich inden smake ende roede[-]
lachtich inder verwen. zijn blomen zijn
heet alsoe langhe als si besloten zijn want [316rb]
als si open zijn ende ghebreit soe en dogen
si niet ende men sultse mit soute ende so hout
mense. si maken enen appetijt ende si
verduwen die humoer die inden mont
der maghen is. ende si zijn spijse ende medi[-]
cijn ende si helpen teghen die doefheyt.
ende haer puluer is ghoet als hij in olye
ghecoect wort ende die handen daer me[-]
de besmeert die ghefistuleert zijn. ende
in die oren ghegoten helpt der siectheit
Hier toe PLATHEARIUS etcetera
Dat xxxiij. capittel van cardomomum.
C Ardamomum als DYASCORIDES
seyt is een saet van enen boem. dat
saet wintmen des leyntens ende maket
eenrehande knoecskens als een wijnbes[-]
se daer tsaet in wast ende is tweerhan[-]
de als tmeeste datmen tam heet ende
tminste datmen twilde heet. dat eerste
is tbeste want het ruuct beste ende dat wat
roedelachtich ende wat scarp van smaken
ghemengt mitter zoeticheyt. ende heeft
macht te conforteren ende daer om ist goet
teghen den hartuanck ende teghens quade
verduwinghe der maghen ende is
ghoet teghen coringhe ende starct dye
herssen als DYASCORIDES ende PLATEARIUS segghen
Dat xxxiiij. capittel van calamentum.

C Alamentum is een cruut ghelijc
der menten vanden welcken dye
heilighen onderwile een ghewach ma[-]
ken inder glozen ende is tweerhande als
DYASCORIDES ende plathearius segghen. als
berch calament ende dat is slechs dat best
een ander is dat tam is ende en is nyet
soe droeghe als dat eerste is ende heuet
macht te consolideren ende te verteren
wanttet heet ende droghe is inden dorden
grade als die selue seyt ende is goet
teghen den hoest ende teghen siectheyt der [316va]
borsten dat van couder saken coemt als
dyacalamentum dat een electuari is welc
ghemaect is vanden blomen ende vanden
pulueren dyes cruuts ende vanden anderen
dinghen ende het gheneest die zeericheyt
vanden darmen ende is ghoet teghen den
couden reume ende gheneest beten der cru[-]
pender dyeren ende trect dat venijn van byn[-]
nen wtwaert Sijn sap in die oren gedro[-]
pen gheneest die wonden ende oeck mede
dodet die wormen vanden oren. ende temmet
die oncuuscheyt ende vertraecht die ma[-]
laetscip ende verdroecht oueruloedighe
vuchticheyt als die selue seyt ende heuet
veel ander virtuten als die biuoet:
Dat xxxv. capittel van carex.
C Arex als YSIDORUS seyt is een scarp
cruut ende hardt wes steel of garde
dryekant is ende snijt den menschen handt
dyet hardeliken handelt ende heeft bladeren
aen beyden siden ghehouwen ende
scarp inder manieren van enen zwaerde
Nochtans en quetst die scarpicheyt van

carex nyemant ten si dattet eerst gheraket
wordt. ende wast in broeckighen morwen
lande ende schijnt of het harde hart
ende scarp waer in zijnder substancien ende
wordt onder den gheslachte van cyrpus
ghenoemt als PLYNIUS seyt. Die wortel
van cyrpus die dryekant is die is van
ghoeden roke ende van ghoeder virtuten
als calamus aromaticus doet of is. mer
dat en suldi int ghemeyn niet verstaen
mer zeer int speciael als hi seyt libro xij. capitulo
etcetera Van carex coemt carectum ende is dye
stede daer die carices wassen als van salix
dat is een willighe daer coemt af sa[-]
lectum dats een stede daer willighen
wassen als YSIDORUS seyt etcetera
Dat xxxvi. capittel van carduus. 1
C Arduus seyt YSIDORUS is een GRIEX
naem of nae den GRIEXEN ist een ge[-]
slachte van crude of van doernighen vruch[-]
ten. wes natuer bitende is ende wreet
ende daer om gheneest zijn sap tvallen
vanden haer. Jtem DYASCORIDES seyt
dat zijn wortel in water ghesoden gheuet
den dranckers een lust te drincken.
ende is den moeder vander vrouwen zeer
oerbaerlick ende daer om en ist gheen won[-]
der dat si vanden vrouwen begeert wort
want si helpen hem dat si knechtkens dra[-]
ghen als die selue seyt Jtem carduus is
een vuul cruut ende heeft scarpe stelen ende
int hoechste heuet doernighe ende scarpe
hoefdekens daer tsaet van carduus in
is twelck buten zwart is mer wit binnen
1. In margine in handschrift: vol[u]cs cae[r]de
[316vb]

inden morghe. ende is een heet scheydende
saet ende is ghoet teghen den steen inden
nyeren ende inder blasen ende twast in on[-]
ghebouden steden ende werdt vanden ezels
ghegheten ende van beesten ghetreden
als gheseyt wordt iij. REGUM. b. si leden
die spronghen der beesten ende si traden den
carduum etcetera Jtem van carduus seyt PLY[-]
NIUS libro xx. capitulo xvi. datter een eenrehande
carduus is dat sonder yet tusschen te
vallen bloyt alle den zomer ende als dye
een bloessem valt soe coemt die ander we[-]
der wes angelen als die blader wassen
soe laten si of te steken. ende het zijn ander car[-]
dui die doernich zijn ende vianden den
choern als die selue seyt ende die ouer[-]
uloyen inden sade ende daer om machmen[-]
se qualicken verhaten daer si eens wassen
ten waer datter een waer diese naerstelic
wtpluckede. ende die dat doen sal dye
sal dicwijl steecten ende prekelinghe li[-]
den ende doghen etcetera.
Dat xxxvij. capittel van caricus 1
C Aricus is een droeghe vighe. YSI[-]
DORUS seyt dat dye vygheboem
dryeweruen of vierweruen vrucht maect
ende als die een rijp is soe beghint die
ander te wassen. ende als die oude luden
dese dicwijl eten benemen hem dat
rimpelen vanden aensicht ende in ande[-]
ren leden. DYASCORIDES seyt dat si goet in
spijse zijn ende inder medicinen want si
voeden veel ende vetten Mer si maken
1. In margine in handschrift: vighen - in de bovenmarge: goet
[317ra]

veel groefs bloees 1 ende starcken dye
crancken ende inder medicinen suueren
si die borst ende benemen den hoest ende
claren die stemme ende saftigen die hers[-]
sen der kinnebacken ende si suueren die
nyeren die blase ende die moeder. ende ghe[-]
coect in wijn mit alssen gheneest die wa[-]
tersucht: ende ghewreuen mit morstertsaet
ghenesen die ioecten vanden oren ende rey[-]
nighense. ende vighen gheuolt mit mostertsaet
ende in wijn gesoden daer esop ende
anijs ende soet hout toe zijn ghedroncken
gheneset alle ghebreken der longhen
ende der borsten. die vighen salmen 2 des
auonts eten ende enen warmen toghe van[-]
den wijn toe drincken ende ghaen te bed[-]
de ende die borst buyten teghen dat vuer
smeren. Mer die te veel vighen eet op
hem seluen die crijcht heffinghe ende op[-]
blasinghe van lichaem ende si maken lusen
als DYASCORIDES seyt. Die ander pro[-]
prieyten 3 soect beneden vander vighen
als de ficu. etcetera
Dat xxxviij. capittel vanden camijn.
C Yminum dat is camijn ende is een saet
dat een ghoede lucht heeft ende
is bleeck inder verwen als DYASCORIDES
MACER ende PARSIUS seggen ende is heet ende
droeghe inden anderen grade ende heeft
virtuut te scheyden ende maect verduwin[-] [317rb]
ghe ende safticht die windicheyt ende
veriaghet die zericheyt der maghen dat
1. Lees: bloets
2. Lees: salmen
3. Lees: proprieteyten

van winde comet ende stempt dat buuceuel
ist dat hij ghebraden wordt ende in
edick gheleyt ende dan ghenutticht.
Sijn puluer in die nase gheblasen doet
nyesen ende beneemt bloedinghe ter noe[-]
sen ende doet die zericheyt ende die heffinghe
der kynnebacken ghaen sitten ende
gheneestse. ende mit bakelaer dwincgt
hij den couden reume. ende waer dat oghe
blaeuwe ende mit bloede ghemenghet
van slaen van vallen of van stoeten so sal[-]
men comijn cleyn pulueren ende menghen
mit wasse ende menghense wel te samen
ende makent dat plat ende dunne als
een vieruoudighen plaester ende makent
warm ende legghent opt zeer ende
alst cout is soe salment weder warmen
ende legghent daer op ende dit salmen
doen aen enen ghanghe thent dat bluet
ghesceyden is. dit segghen DYASCORIDES
ende PLATHEARIUS dat selue seyt PLHNIUS 1 vol
nae libro xx. capitulo xvi. dat comijn die een is
tamme ende dander wilt: ende hij seyt dat
hij tot veel dinghen goet is ende sonderlinghe
ter maghen. wes opblasin[-]
ghe hij gheneest ende oec der darmen
ende haer steecten.
Dat xxxix. capittel van coriander.
C Oriander vanden welcken men
seyt NUMERI xi. als YSIDORUS seyt 2
libro xxij. ende is een ruuckende cruut
wes saet mit zueten wijn ghegeuen maect
die manne bereder ter oncuuscheit noch[-]
1. Lees: PLYNIUS
2. In margine in handschrift: nota

tans ist te hueden datmens nyet te vele
en gheue want sonder twijffel het
soude enen verwoedt maken. mer alst
bereyt is ende na den eten ghegeten vij.
k i
of acht coern maectet veel goets. [317va]
Dat xl. capittel van carabus 1
C Arabus mit sinen sade ist een venijn
cruut want het doot die luden die
des dicwijl naem als YSIDORUS ende PA[-]
PILION segghen. Ende hij seyt noch dat
coriander in spijsen ghenomen is verhet[-]
tende ende dwinghende ende doet sla[-]
pen. ende nae den auctoers is die corian[-]
der van dubbelder virtuten of craften.
want MACER seyt in sinen boecke aldus.
Die craft van ceriander 2 is cout ende is
van felre machten GALIENUS seyt. Colian[-]
der ghewreuen ende mit edick ghedroncken
doot die wormen vanden buucke. corian[-]
der ruuct wel also langhe als hi geheel
is mer wordt hi mitten handen ghewreuen
soe stincket hij. dat saet des seluen is wit
ende cleyn etcetera
Dat xli. capittel van coloquintida
C Oloquintida daermen of seyt. iiij.
REGUM iiij. is een gheslacht vanden
bitteren crude als die wilde cucurbita is
want het worpt zijn telgheren bider aer[-]
den als die cucurbit ende heeft ronde vruch[-]
ten Dit cruut vlecht hem inden thunen
als die wijnghaert mit cleynre ronder
1. In margine in handschrift: Coliander
2. Lees: coriander

vruchten als YSIDORIUS seyt. libro xvij. Jtem
DYASCORIDES seyt dat coloquintida diemen
cucurbita alexandrina heyt werdt onder[-]
wijlen alleen gheuonden wassen ende dan is
si dodende ende venijnt als die squilla
is diemen cepa marina hiet Mer als si
gheuonden wordt ouer veel hoops soe
en is si so quaet niet. si heeft morch bast
ende saet dat morch is nut in medicinen ende
daer na is tseat 1 tnutste. mar die bast en
is nyet goet ende dat morch is te prijsen
dat wit is alsmen den appel scuddet so
gheuet hij gheluut ende heuet macht te
scheyden ende te verteren te ontbinden ende [317vb]
te doerschieten. ende purgeert fleuma
ende melancolia waer of datmen seyt
dat coloquintida goet is teghens die
rudighe cotidiaen ende quartaen ist dat[-]
tet den siecken te punt ghegheuen wort
ende is oeck mede goet totten tantzwe[-]
re ende veriaghet die langhe pyeren ende
oec die wormen inden buucke ende zijn
puluer doot die wormen vanden oren.
ende opent die hardicheyt der mylten
ende oeck der leueren ist dat zijn sap myt
vennecoel ghegheuen wordt ende zijn
cokinghe opent die aderen vander aenbeyen
stoeftmen daer ouer ende doet men[-]
strua comen Dese proprieteiten ende veel
andere heeft coloquintida als DYASCORIDES ende
PLATHEARIUS segghen.
Dat xlij. capittel van soffraen.
C Rocus is een cruut dat wij soffraen
heyten. ende is alsoe myt
1. Lees: tsaet

zijnder bloemen gheheyten als YSIDO-
RUS seyt libro xvij. mer inder bloemen
is die craft ende heyt crocum ende die
is best die versch is ende wael ruecket
lanck ende luttel wit ende gheheel ende
die niet cleyn ghebroken en is ende goet
van luchten. ende als hij ghebroeken
wordt dat dan die handen besmet wor[-]
den ende is saftelick scarp ende si pleghen
daer toe te doen schuum van siluer
op dat hij te meer weghen sal. mer
alsmen dese puluert soe sietmen dan die
valscheyt. Jtem DYASCORIDES seyt dat
hij tweerhande is als crocus ortensis
dat is hof soffraen daer hij in wast. ende
daer is een ander species dyemen hiet
crocus orientalis ende dat is soffraen
van ORIENTEN. ende dit is die alderedel[-]
ste ende draecht een purpur bloem ende heeft
een hoeft als een vyole in wes middel [318ra]
drye of vier blomen staen: Men sal dye
bloemen kyesen die roet zijn ende dye
wittachtich zijn salmen wech worpen.
ende men machse wel x. iaren houden
in groter virtuten ende craften. Jtem soffraen
is heet ende droghe inden eersten
grade ende is oeck mede ghetempert in
sinen qualiteyten. ende daer omme is hij
conforterende want hij is sonderlinghe
goet teghen cranckicheyt der maghen
ende teghens aenmachticheyt. ende hij
neemt die roetheit vanden oghen wech
dat van bloede comet oft van enigher
smetten ist dat hij ghewreuen wordet mit
rosen ende mit enen doder van enen eye ende
dan opt oghe gheleyt. Hier toe heuet

DYASCORIDES gheseyt ende PLATHEARIUS seyt
dat soffraen heeft een proprietheyt dat
hi in sinen bladeren alle die winter groenicheyt
hout ende hoe groet dat die coude
is hij en laetse niet after Mer dyes
somers verliest hij zijn bladeren mit allen
ende si dorren ende nae half herfst wassen
si weder ende dan comen zyn blomen wt
in enen crancken steelken ende crupen voert
als ARISTOTILES seyt inden boecke der groy[-]
lijcken dinghen. Jtem die soffraen he[-]
uet grote ghelijckenissen mit ascolonia
of mit squilla inden wortelen nochtan
scheelt hi van beyden want cepa of squil[-]
la dat een dinck is of die wortel van soffraen
is van dichten vleysch ende hij en
maect gheen saet als die ascolonia doet.
Jtem PLYNIUS libro vicesimo capitulo xx. seyt
dat soffraeu 1 niet ghesolueert en wordt
mit hoenich noch oeck mede mit gheen[-]
rehande zueten dinghen mer hij wort
lichtelijcken ghesolueert in wijn ofte in
water ende hij is temael zeer nut inder
medicinen want hij verderft alle ontstekin[-] [318rb]
ghe ende zericheyt der oghen. sonderlinghe
ist dat hij mit wijne ghemenghet
wordt. ende is der borsten der maghen
ende der leueren altezeer goet: ende dye
soffraen nuchteren drinct mit wijne of
mit byer die en mach niet droncken drinc[-]
ken noch hi en mach niet te vol eten waer
bij dat hij altezeer nut is den luden die
hem te vergrijpen pleghen in spijse of
in drancke. ende slechs cronen of soppelen
1. Lees: soffraen

ghemaect van soffraen ende opt hoeft
gheset wederstaet der dronckenscap. ende
si en laten den mensche niet droncken wer[-]
den ende doet wel slapen ende beroeret hoeft
ende verwecket die myn. ende mit zijnre blo[-]
men bestreken ist goet op dat heylighe
vuer. ende van soffraen maectmen vngentum
cytrinum ende oxirocroceum ende ghe[-]
neest broken benen ende is goet teghens
steecten van scorpionen ende steecten van
spinnen.
Dat xliij. capittel vanden eyuun.
C Epa of cepe dats eyuun ende is
een cruut wes craft all[e] leyt inden
hoefde dat is inder wortelen ende
oeck mede leydt si inden sade. Jtem
ARISTOTILES seyt int boeck vander planten
die eynun 1 ende ascolonia maken twewer[-]
uen bladeren ende die eyuun heeft enen
steel daer hij zijn saet in maect ende heeft
een wortel mit veel rocken ommebecleet
ende onder die wortel heeft hij ander ha[-]
ren oft haer ware. vanden welcken die
grote wortel gheuoedet wordt. ende dye
vuchticheyt wordet voert ghesent tot
alle den ghehelen crude. ende int eerste iaer
soe en vordert die eyuun nyet inder wortelen
mer in dat ander iaer nae dyen dat
hij ghesayet wordet. noch hij en sadet
k ij
niet voer dat ander iaer noch en maect [318va]
zijn saet inden balghen nyet ende so en
doet dat loeck ende sommighe ander.
mer int ouerste vanden stele die specien
1. Lees: eyuun

vanden eyuun zijn tweerhande als tamme
ende wilde diemen van ARISTOTILES
cepa canina heet ende dese canina heuet
witte bloemen ten hemelwaert ende
groen ter aerden waert. ende dese is
goet teghens apostemen. ende die tam[-]
me eyuun heuet enen hollen steel ende
sonder knopen. ende ghelijckerwijs dat
hij zijn bladeren vernuwet alsoe vernu[-]
wet hij zijn wortelen als ARISTOTILES seit
inden voerscreuen boecke. Jtem DYASCO[-]
RIDES seyt dat die tamme cepe nut is ter
medicinen ende oeck ter spijsen ende is
slijmich ende van couder natueren. en[-]
de sonderlinghe die wat lancgworpelt
is meer dan die ronde ende meer die ro[-]
de dan die witte ende die droege meer
dan die vorsche ende meer die rauwe dan
die ghecoecte ghegeten beneemt walghinghe
ende vermindert den stancke
des mondes ende morwet den buucke
ende doet die spijse wel smaken. ende zijn
sap mit honich ghemenget wischt die
donckerheyt vanden oghen af. ende zijn
sap is goet den ghenen die in litargyen
legghen. ende tsap mit vrouwen melck
ghemenghet ende in die oren ghedropen
beneemt hem die zericheyt. ende te
maten ghegheten soe nisnijt 1 hi die din[-]
dende ende die heffende humoren ende
opent die monde vanden aderen ende
doet orine ende menstrua comen ende
leijdtse wt ende lescht die beten van enen
verwoeden honde ende ander venijn-
1. Lees: insnijt

de beten ende claert die huut ende opent
die zweetghaten ende daer omme doet
hij zweten ende leydet wt. ende rauwe [318vb]
ghegheten en gheeft hij den lichaem
gheen voetsel ende hi is den colericus quaet
ende den fleumaticus goet ende maket
dorst ende opblasinghe ende quetst dat
hoeft ouermits zijnre scarpicheit ende
doet den mensche vuerlijke drome dro[-]
men of sien. ende sonderlinghe wordt hij
ghegheten van luden die van groter suuc[-]
ten op ghestaen zijn. Ende hij doet die
luden screyen of huylen mit sinen roke
alleen ende hij quetset dat ghesicht als
DYASCORLDES 1 seyt. etcetera
Dat xliiij. capittel van cepe caninum.
C Epe caninum dat is squilla ende
wordt gheuonden bij der zee ende
PLATHEARIUS noemtse cepa marina. ende
onderwijlen wort hi alleen gheuonden ende
dan is hij venijn ten si dat hem die venijntheyt
ghenomen wort. ende zijn quaet[-]
heyt wordt hem benomen ist dat hij een
wijle leyt in wijn ende in olie ende dan wordt
inder medicinen ghedaen. Jtem men sal
hem op sniden ende doen hem dat alre
binnenste wt ende dat vterste salmen mede
wech doen ende dan dat middelste ne[-]
men ende dat becoemt zeer wel in medicinen
Jtem PLYNIUS seyt libro xix. capitulo
xvij. Jtem die GRIECKE segghen datter
veel gheslachten van cepa zijn ende allegader
maect si traninghe alsmen haer
ruucket. ende hoe dat hij ronder is hoe
1. Lees: DYASCORIDES

dat hij beter is. ende dye roede is dye
suerste ende is meer suerder dan die wit[-]
te ende die raeuwe meer dan die gheco[-]
kede ende hij wordet ghesayt ende oec
gheplant mer als hij ghesayt wort soe
en maect hi gheen saet voer dat ander
iaer ende wanneer hi zaedt soe verghaet
dat hoeft want die voertbrenghinghe
des saets is verderffenis des hoefs. [319ra]
Jtem tsaet vanden eywn wil ghesayet
werden in ghespaedder aerden ende
daer alle oncruut ende ander vuul wor[-]
telen wtghewyedet zijn. ende als zijn
saet bestaet zwart te worden soe pluct[-]
ment ende eer dat hij al dorre wordt so
pleechment int stroe te bestemmen. ende
waer yemant die daer ghenuecht in had[-]
de dat die hoefde vanden eywn out wor[-]
den soe soudemense netten mit laeuwen
souten water ende alsoe moghen si lan[-]
ghe dueren ende zijn oeck beter teten
mer si zijn best inden sacken te sayen of
te planten ende veel nutter het zijn ve[-]
le luden die den eywn ophanghen inden
roecke ende inden scoersteen by den vyer
alsment tloeck doet ende dat doen si daer
omme dat si niet wtspruten en sullen.
Jtem die wilde eywn als die selue seyt
libro xx. capitulo vij. en zijn nyet etelic mer si zijn
zeer medicinael ende si zijn inden ruken
alleen goet teghen donckerheyt der ogen
mer ghesmeert ist meer prophitelic ende
si ghenesen die wonden vanden monde.
ende mit wijn ende mit honich ghemengt
gheneest beten van honden ende van ser[-]
penten ende is goet ter doefheyt. ende

mit ghansen smeer ende mit honich ghe[-]
menghet helpet totter zericheyt der len[-]
den ende suuert ende gheneest wonden. hier
toe seyt PLYNIUS etcetera
Dat xlv. capittel van cucumer.
C Vcumer cucumerus dat is een
cruut vanden welcken YSIDORUS seyt
libro xvij. dat si cucumeren ghenoemt zijn
daer omme dat si onderwijle bitter zijn
die nochtans soet wassen ist datmen haer
saet ouerghiet mit ghehonichden melc[-]
ke Jtem DYASCORIDES seyt dat die cucu[-]
meren coudt inder naturen gheuonden [319rb]
worden si laxeren den buuck ende si hel[-]
pen der maghen. zijn bladeren ghene[-]
sen wondeu 1 ist datmen die bladeren wry[-]
uet ende stoet ende legtse op wonden die
honden ghebeten hebben Jtem zijn saet
ontween ghewreuen ende mit wijn ghe[-]
droncken helpt der crancker blasen. Jtem
PLYNIUS seyt libro vicesimo capitulo ij. et iij. dat
cucumer tweerhande is als dat in den
houen wasset ende dat wilde. wes wor[-]
tel meeest 2 grof ende wit is wt wes sap
een electuari werdt dat noet is in veel
medicinen etcetera
Dat xlvi. capittel van cucurbita.
C Vcurbita als YSIDORUS seyt is een
GRYEXS naem wyens opghanck
of beghin den LATIJNSCHEN onseker is.
ende zijn gheslachten zijn veel als YSI[-]
DORUS ruert libro xij. ende dat selue seyt
1. Lees: wonden
2. Lees: meest

oeck PLYNIUS. Jtem zommighe cucur[-]
bit is tam ende zommighe is wilt. ende
die tamme ouersprayt haer bladeren ende
haer telgheren als die wijngaert ende
knoept hem mit zommighen bande[-]
kens also als die wijnghaert omvlech[-]
tende. ende heuet witte bloemen die hi
coept op dat hi machtelick teghen der
nacht sonder ondersettinghe bloeyen
mach mer zijn vrucht vordert weynich
of luttel mer si ghaet al af ende si vrr[-]
rot. 1 Jtem PLATHEARIUS seyt dat die cu[-]
curbita van couder ende van vuchtiger
complexien is ende in qualiteyten ghe[-]
tempert. Ende men vint oeck die cucur[-]
bit in heten lantschappen. wyens zade
alsmense in der aerden worpet soe wast
daer cruut of, wt welcken crude wytte
blomen comen ende ten laetsten vruch[-]
ten die vol saets zijn ende morchs wes
K iij
scorsse eerst morwe is mer als si coemt [319va]
totter ripicheyt soe wordt dye vrucht
buyten hardt als een hout. Jtem dye
vruchten als si nyeuwe zijn soe zijn si
ghoet te ethen ende die saden zijn goet
ter medicinen ende zijn saet is scheyden[-]
de om die subtijlheyt zijnre substancien
ende daer om zijn si ghoet teghen die ver[-]
stoptheyt der leueren der nyeren ende
der blasen. ende die cucurbit ghesoden of
ghebraden is een medicijn den ghenen
die den scarpen corts hebben want hi die
materi der zuucten zuuert ouermits pis[-]
1. Lees: verrot

sen ende laxeert een luttel ende verdruct die
hetten ende verwandeltse ende starctse
Jtem die zade worden ghewonnen nae
der rijpicheyt ende si werden ghewasschen
ende ter zonnen ghedroecht op[-]
dat si ouermits hare vuchticheyt nyet
ghecorrumpeert en werden ende men
machse in een droeghe stede drye iaren
houden. hier toe heeft PLATEARIUS gheseyt
Jtem PLYNIUS seyt dattet sap vander cu[-]
curbit ghoet is teghen theylighe vier
ende teghen heffinghe der oghen ende
safticht die zeericheyt vanden oren ist
datmen tsap daer laeuwe in drupet ende
zijn saet ghewreuen te puluer ende ghe[-]
stroyt in hollen wonden vultse mit vleysch
ende die bast tot asschen ghebarnt is goet
opt verbarnde. Jtem PLYNIUS seyt libro
xx. capitulo iiij Jtem daer is een wilde die vin[-]
gher dick is wassende in stenighen steden
wes sap ghoet is totter maghen ende
darmen. ende zijn morch mit alssen is goet
op den tantzweer wat souts daer thoe
ghedaen ende zijn sap mit edick ghewarmmet
doet die wagghelende tanden
vaste ende stijf staen inden monde.
ende zijn vleysch sonder dat saet is zeer
ghoet ende nutte op den lijckdoernen. [319vb]
Jtem zijn bladeren ghecoecket dye
zijn oeck mede zeer ghoet op wonden.
Jtem dat saet ghedroncken mit wijn
verwinnet dat venijn. Men sals nyet
eten Mer want si eerst opblasinghe ma[-]
ket als si groen is soe salmense coken
ende etense alsoe Ende die wilde cucur[-]
bit is als YSIDORUS seyt libro decimosep[-]

timo alsoe veel als coloquintida. ende
is een zeer bitter cruut ende streckt ziju 1
telghereu 2 bijder aerden ende het heeft
grote bladeren ende is van zwaren ro[-]
ke als die cucurbit ende maeckt ronde
vruchten als die ghemeyn cucumeren
doen. als YSIDORUS daer seyt soect bouen
vander naturen van coloquintida Cucurbita
dat is een kuwoerde cucumeres die zijn
bynae als kuwoerden.
Dat xlvij. capittel van celidonia.
C Elidonia is een cruut dat soffra[-]
nighe blomen heeft ende dye is
alsoe ghenoemt om dyes wille dattet
inden tyden als dye zwaluwen eerst
comen soe beghintse te bloyen ende ve[-]
le luden heytent zwaluwen cruut ofte
dye ghauen des hemels als YSIDORUS
seyt want celidon in GRYEX is zwalue in
DUYTSCHE. ende waert dat den zwaluwen
inden nest haer oghen wtghesteken wor[-]
den soe soudense die oude weder siende
maken mit desen crude. dat selue vertelt
PLYNIUS oeck mede in sinen boecken
dattet sap van desen cruyde dye zwalu[-]
wen weder omme siende maket. Ende
dit cruut heuet noch vele natuerlijcker
consten ende virtuten in hem Want het
heuet macht te ontbynden ende oeck
mede te trecken ende te verteren als
DYASCORIDES seyt. ende het safticht dye
zericheyt der tauden 3 ende zuuert dat hoeft [320ra]
1. Lees: zijn
2. Lees: telgheren
3. Lees: tanden

ende doet menstrua comen ende purgeert
die moeder ende gheneest die fistel en[-]
de kancker vanden monde als PLYNIUS
DYASCORIDES ende PLATHEARIUS seggen
Dat xlviij. capittel van centaurea
C 1 Entaurea is al te bitteren cruut en[-]
de is droeghe inden dorden grade
ende daer om ist felcerte gheheyten dat
is galle der aerden als YSIDORUS seyt.
want zijn duecht is eerst gheuonden van
CHYRO CENTARUS als die selue seyt libro de[-]
cimoseptimo ende is tweerhande als die
groete ende die cleyne. dye meeste heeft
meerre telgheren ende bloemen ende
heeft die meeste macht ende meerder
dan die cleyne centaurea doet als ghe[-]
seyt wordt in PLATHEARIO ende CONSTANTINUS
seyt dat die wortel vander meester is
heet ende droeghe inden anderen gra[-]
de ende heeft eenderhande bitterheyt
mit zueticheden ghemenghet ende daer
om sluytet vast. Jtem die blomen ende
die bladeren zijn nutter in medicinen dan
in anderen dinghen. ende centauria bene[-]
met die zericheyt vanden buucke ende
claert dat ghesichte ende ontstoppet dye
nyeren ende die mylt ende gheneest dye
popelsie die cleyne is of gycht. ende mit
hoenich ghenomen doodet die pyeren
ende zijn wortel consolideert wonden
als PLYNIUS ende DYASCORIDES segghen
Dat xlix. capittel vanden lauwerboem
1. In margine in handschrift: nota

D 1 Aphuus in 2 GRIEX is laurus in LA-
TIJN als YSIDORUS seyt libro xvij. ende
laurus wordt gheseyt van desen woer[-]
de laus laudis dats lof want mitten bla[-]
deren ende mitten telgheren vanden
lauwerboem plachmen die hoefden te
croenen der gheender die victorie had[-]
den mit groten loue ende prijs. Ende [320rb]
daer omme bij den ouden tijden plach
laurus lauda te hyeten mer daer nae so
wordt die d. of ghehaelt ende die r. toe
ghedaen ende is laurus ghehyeten. ge[-]
lijckerwijs alsmen plach te segghen me[-]
didies daermen nu seyt meridies dat is
middach als YSIDORUS seyt. Dye grye[-]
ken heyten desen boem dapheyn daer
omme dat hij altoes groen is want hij
is altoes groen winters ende zomers
ende daer omme werden die verwinres
daer mede ghecroent als YSIDORUS seyt.
ende PLYNIUS seyt dat dese lauwerboem
behoert properlicken keyseren ende co[-]
ninghen toe ende den ghenen die zege
ende victorie ghehadt hebben ende hij
verchyert die huysen ende van hem zijn
twee gheslachten als delphica ende cy[-]
pria. ende mitten lauwerboem delphica
worden die delpheres eerst ghecro[-]
net die zeghe hadden. ende mitten lau[-]
wer cypria croenden die ROMEYNEN dye
hare als si victori hadden. mer nv zijn
daer veel species van lauwer bomen mer
si scelen inder gronicheyt ende in dyer
1. Representant: d
2. In margine in handschrift: [..a]kelar boem nota/

groetheyt vanden bladeren ende van[-]
den bessen. ende is een boem van menigerhande
ghedaenten Ende hij telter
xiij. species des selues boems. onder
die welcke hij eenderhande specie set
die den groten IUPITER ende APPOLLO DEL[-]
PHICUS ghewyet was. ende daer omme
daer die aerde vanden lauwerboem in
enen huyse is daer blijft dat huus van[-]
den blixem onghescent ende APPOLLO en
plach gheen antwoerde te geuen als daer
gheen lauwer tegenwoerdich en was
ende wantmen te ghelouen plach dat
hij nut was in godlijcker eren soe pla-
K iiij
ghen si dyen oeck te besighen totten lo- [320va]
ue ende prijs der werelt ende men moets
niet besmetten mit enighen ydelen dinghen
ende men plachen opten outaer te
legghen ende te steken. Jtem die key[-]
ser TYBERIUS plach den lauwer op zijn
hoeft te setten alst onweder was van don[-]
der ende van blixem ghelijck dat si dyen
draghen teghen die vreesen der blixem.
Jtem PLYNIUS vertelt een wonderlic dinc
dat doe AUGUSTUS sat in enen hof bij DRU-
SILLAM AUGUSTAM doe werp hi een henne
neder vanden hoghen die alte sonderlin[-]
ghe wit was ongequetst in des keysers
schoet ende die henne hyelt enen telch van
enen lauwerboem in haren beck die ghe[-]
laden was mit veel bessen. ende die waersa[-]
ghers hyeten datmen die henne sober
houden soude ende datmen die bessen saey[-]
en soude ende verwarense mit groter naer[-]
sticheyt wt den welcken een heerlijck ze[-]

ghelijck busch quam. welcken lauwer
die keyser na in zijn hant hyelt ende hy
droech een croen op zijn hoeft. Ende ten
laetsten die ander keysers inder seluer
manieren. ende wt den seluen bossche moest
men dye victorie dye eerst ghehouden
was starcken. hier toe seyt PLYNIUS. Jtem
DYASCORIDES doetter noch wat toe van[-]
den lauwerboem ende seyt dattet een boem
is van schoender formen ende van ghoeder
luchten ende van wonderlicker craften.
want zijn blader groen ghenomen die zeer
wel ruuckende zijn ist dat si ghestoten
werden soe saften si ende ghenesen steec[-]
ten van byen ende van wespen ende alle
drintinghe. ende ist datmense bi den boecken
leyt ende bij den clederen soe en werden si
vanden wormen niet ghegeten. Ende die
vruchten vanden lauwerboem heyten wij
baccas lauri dats bakelaer. ende die coer[-] [320vb]
nen zijn buten zwart of rodelachtich ende
bynnen wit ende smerich ende ront inder figuren
ende inder complexien heet ende
droeghe inden anderen grade. ende si heb[-]
ben een subtijl substancie ende hebben
macht te zuueren ende te conforteren ende
daer om werden si oerbaerlic inder medicinen
ghedaen. wt den welcken men
dyerbaer olye maect die goet is tot ve[-]
le couder passien ende oeck mede tot an[-]
deren passien etcetera
Dat l. capittel van dyptannus.
D Jptannus is een medicinael cruut
wes wortel meest inder medicinen
ghebesicht wordt ende zijn substancie sal
dicht wesen ende niet doergaet. ende als si

ghebroken wordt dat si niet ghepuluert
en werdet ende heeft macht te ontbinden
ende dat venijn nae hem te trecken ende
dat te verteren. waer bi dattet ghoet is
teghens venijnde beten. ende op die won[-]
den gheleyt ende ghedragen als DYAS[-]
CORIDES ende PLATHEARIUS segghen: ende
alsmen een luttel dincgs toe doet soe
seytmen dat die wortel veel virtuten he[-]
uet ende sonderlinghe die virtuut vander
dryakelen ende si doet menstrua voert co[-]
men ende leydtse wt ende sluutse buyten.
ende doetse wt comen die secundinen ende
dode kynder of ander vuulnisse die inder
moeder leyt. ende mitten zape van wijnru[-]
te ghenomen coemt te hulpe den ghenen
die vallen vanden groten euel ende
den gichtighen luden als die selue DYAS[-]
CORIDES seyt: Jtem PLYNIUS seyt van de[-]
sen crude libro xvij. capitulo vij. dat die hynden of
die herten dit cruut eerst vonden ende wijs[-]
dent want si eten dat cruut om dat si te
rascker baren moghen ende te lichtelijcker
ende ist dat si mit scut gheschoteu 1 zijn soe [321 recto]
suecken si dyptan ende etent ende wriuen die
wonde aen dat cruut ende die pijl ghaet
wt ende die wonde gheneest. Dit selue seyt
BASILIUS in EXAMERON ende oeck AMBROSIUS
ende die expositoer ouer CANTICORUM seyt
oeck daer hi spreect vanden hynden der
herten Ende PLYNIUS seyt dat dit cruut in
veel steden wast ende dat in vetten landen
wast dat is tquaetste ende dat in dorren har[-]
den steden wast dat is tbeste ende dattes
1. Lees: gheschoten

een mensche een cleyn luttelken proefde
soe ontsteket hem die mont mer nyet
zeer als die selue YSIDORUS seyt libro xvij.
daer hij aldus seyt. Diptannus is een
berch der aerden daer diptannus tcruut
den uaem 1 af heeft Waer of dat VIRGILI[-]
US seyt Als die hinde ghewont is so ma[-]
ket si spronghe ende soect dyptan. Ende het
is van alsoe groter virtuten dattet een yser
dat inden lyue ghebleuen is wt drijft ist
datment etet ende plaestertet op die won[-]
de mit apostolicon daer puluer vanden
magneten mede in is Dit cruut heiten
zommige meesters polleye vander zee
etcetera als YSIDORUS seyt.
Dat li. capittel van draguntea. 2
D Raguntea is een cruut alsoe ghe[-]
noemt daer om dat zijn steel inder
manieren van enen serpent mit stippen
ouer ghesprayt is ende die slanghen haten
dat cruut als YSIDORUS seyt libro xvij. ende
dit cruut wordt van vele luden serpenti[-]
na of colubrina ghenoemt. want het he[-]
uet een purpur bloem die ghedeylt is
ende open als eens serpents mont. wt wel[-]
ken middel coemt oft een serpents ton[-]
ghe waer scarp zwart ende ront. ende in
tmiddel vander blomen coemt wt oft een
hoeft waer mit enen grouen ronden sade
dat eerst groen is daer nae roet alst be[-] [321 rb]
staet te rijpen. Dit cruut als DYASCORIDES
seyt is van groter craften ende virtuten
want zijn wortel ghedroecht ende ghepul[-]
1. Lees: naem
2. In margine in handschrift: serpentinemo

uizeert ende mit rosenwater ghemenghet
zuuert dat aensichte ende maectet claer.
ende mit WALSCHER zepen ghemengt verwet
dat aensicht ende zuuert droecht ende
gheneest fistelen ende maect den mont vander
fistulen alsoe wijt datmen dye been
die daer in verrot legghen wt trecken
mach. ende mit edick ende mit leuenden
calck ghemenghet gheneset den kancker
ende zijn bladeren in wijn ghesoden rypet
apostemen. ende tsap van desen crude ge[-]
neest doefheyt die van couden ghecomen
is ende tsap maectet ghesichte claer ende
doet menstrua voert comen. ende die bloyen[-]
de aenbeyen heeft die verteertet ende
droechtse. ende zijn sap van bynnen ghenomen
doet die vrucht verworpen ende zijn roke
veriaghet serpenten. noch tlichaem en can
vanden serpenten niet ghequetst worden
ist dattet mitten zape besmeert is. dit seg[-]
ghen DYASCORIDES ende PLATEARIUS
Dat lij. capittel van dragantum.
D Ragautum 1 als PLYNIUS ende AUI[-]
CENNA segghen dattet een ghomme
is van enen boem. wes vuchticheyt
hart wordt van hetten of van couden. ende
zijn specie is dryerhande. want het is
wit puer ende claer. ende dit is tbeste ende het
is oeck rodelachtich ende gheel twelc
niet alsoe ghoet en is als twitte daert
aen der aerden ghemengt is Ende datter
wit is dat is ghoet ter couder medicinen
ende men macht xl. iaer houden ende heeft
virtuut te vercoelen te vuchtighen ende
1. Lees: DRagantum

te zuueren ende dit doet van zijnre coutheit
weghen ende van zijnre vuchticheyt.
ende heuet virtuut te lymen ende te bynden [321va]
ouermits zijnder ghommosicheyt want[-]
tet ghommich is ende is ghoet teghen
ghebreken der borsten inden electuarien
ende in syropen want het vuchticht dye
droeghe borst ende brenghet die verloren
humoer weder ende beneemt den hoest
die splitinghe vander lippen ende dye
vlceringhe vanden monde die gheneset
ende zuuert dat aensicht ende maectet
wit ende helpt den ghenen die artike
hebben ende helpet teghen dissentiriam
dat is eenrehande buuckeuel dat van
scarper medicinen coemt ende zomwijlen
van anderen saken als gheseyt wordet
in PLATHEARIO etcetera
Dat liij. capittel van ebenus.
E Benus is een hout in ETHYOPIEN
ende heeft ene zwarte verwe ende
is saft inden tasten ende effen hart ende
zwaer. Want om zijnder groter dichticheyts
willen soe ist also zwaer. ende
leydtment int water soe sinctet ende be[-]
gheert den gront als gheseyt wort int
boeck DER GROYELIJCKER DINGHEN. het is
stiptick inden smake ende bytende want
ist datment inden vyere leydt so barnet
rasch ende gheeft enen zueten roke wt
ende ghoede lucht. ende op enen wetsteen
ghewreuen gheuet enen roeden verwe
ende heeft virtuut te zuueren ende oec mede
te starcken. ende daer omme ist goet in col[-]
lirien dat is in medicinen der oghen als
PLYNIUS ende DYASCORIDES segghen. Jtem

van desen houte seyt oeck mede YSIDORUS
libro xvij. dattet in YNDIEN wast ende in
ETHIOPIEN: ende het wordet also hardt als
een steen Wes hout zwart is ende die bast
saft als vanden lauwerboem. ende dat in
YNDIEN wast dat is speckelich ende menigherhande
van stippen ende van plecken mer [321vb]
dat isset tbest dat nergent spuckelich en
is ende dat zwart is ende saft als een hoorn
ende men pleghet biden wyeghen te setten
daer die ionghe kynderen in die wyeghe
legghen op dat si te myn veruaert sullen we[-]
sen van anderen zwarten dinghen als VERGILIUS
ende YSIDORUS segghen. Jtem PLYNIUS prijst
dit hout. die een scrijft ebenus ende die an[-]
der ebanus ende seyt dattet een precioes
boem is ende is den goude ende den elpenbeen
te ghelijcken. ende daer omme plaghen die
van ETHYOPIEN dit hout ende ghout ende el[-]
penbeen den keysers te scencken voer sinen
tribuut: waer of datmen leest dat dye co[-]
ninghinne SABA SALOMON aldus sulcke hou[-]
ten ghaf. iij. REGUM. x. etcerera
Dat liiij. capittel van edera. 1
E Dera is gheseit van herendo dat is
van cleuen als YSIDORUS seydt.
daer omme dattet den bomen aen cleuet.
Of het wordt gheseyt van edo dat
is van eten want ist dattet die gheiten eten
soe ghecrighen si daer of veel melcks
daer edy dat zijn die ionghe gheytekens
of gheuoedet worden. Sijn wor[-]
tel die doerboert alte harden dinghen
ende is van couder naturen ende com-
1. In margine in handschrift: wedewinde

plexien. Ende so waer dattet wast daer
bewijstet dattet langhe tijden cout is.
ende het houdet zijn groenicheyt langhe
tijt ende en verliest oeck zyn blade[-]
ren nyet ende is van bitteren dempigen
smake Jtem PLYNIUS seyt libro xvi. capitulo xxiij
dat van edera dat is vander wedewint
twee specien zijn als wyt ende zwart.
manneken ende wijfken. tmanneken is meerder
ende inden blader harder ende vetter ende de wit[-]
te edera heeft witte vruchten die zwar[-]
te zwarte vruchten. men plach die poeten
te croenen mitter wedewinde in enen [322 ra]
teyken dat si leuende van sinnen zijn ende subtijl.
want si altoes groyt ende groen is. ende
die ghene die ghinghen inden gheweyde
des vryen vaders dat is des wijns die[-]
men BACHUS heet croenden si mitten we[-]
derwinde waer bij dat dese boem was
ghesacreert den gode vanden wijn ende
oeck MARTI dat is MARSSEN. ende die grote
coninc ALEXANDER croende zijn ridders
mit edera doe hi victori behielt van YN-
DIEN als die selue PLYNIUS seyt. ende is
een boem die zeer hoghe clymt also lan[-]
ghe als hi een muer of een boem vynt
daer hi aen op crupen mach. ende heeft tel[-]
gheren ende bladeren ende bessen mer si
zijn bitter. ende het is wonder waer om
dattet vanden ouden gheeert was want
het heeft ondersneden bladeren ende hoeckich
ende zwaer van roecke ende effen on[-]
der wes schyem die wormen schuylen.
Jtem PLYNIUS seyt ende DYASCORIDES
mede al ist sake dat dese edera bitter is
nochtans is si nut ter medicinen ende is

ghoet teghen dissintiriam. Jtem tsap
inder nazen ghedropen zuuert hoeft ende
safticht den hoeftzweer Jtem tsap mit
olye ghemenghet ende warm in die oren
ghedropen is ghoet teghens doefheyt
Jtem edera is ghemaect van contrarien
saken ende daer om werct si in contrarien
dinghen waer om dat si heeft virtuut
te rijpen te trecken te zuueren ende te safti[-]
ghen. ende daer om worden haer bladeren
dicwijl ghedaen totter kokinghe ende
haer ghomme is scheydende ende ontbyndende.
ende een bock die daer mede
gheuoet is als mitten bladeren van edera
ende ghedoot ende dat bluet warm ghe[-]
droncken een ghoede pynt tusschen twee
onser vrouwen daghen 1 breect sonder twi[-] [322rb]
uel den steen inder blasen. dit heb ic we[-]
ten prouen ende oeck inden leynden Jtem
het is eenrehande speci van edera op wes
bladeren douwe valt ende werdt dicke ende
slimich ende wordt verwandelt in lap[-]
danum. wes virtuut groet beproeft is
vanden meysters want een fumigaci dat
is een rokinghe ghemaect van lapdano
doet menstrua voert comen ende dryuet
secundinen wt ende dode drachten ende
dwinghet den reume dat is den snuuf
vanden hoefde ende starct die sinnen ende
helpt die ghene die hoestende zijn ende
stempt dat buuceuel ende is nut in vele
medicinen etcetera
Dat lv. capittel van elytropium. 2
1. Hierboven in margine: nota
2. In margine in handschrift: sponsa solis of solsequium .j. steen [...] ende gelij[...]

E Lytropium is een cruut also ghe[-]
hieten daer om dattet vloyet 1 als
die zomerlike solsticium is ende werdt
vanden LATIJNSCHEN solsequium ghehey[-]
ten als YSIDORUS seyt libro xvij. want als die
zonne op ghaet soe luucc 2 dit cruut zijn
bladeren op: ende als die zonne ondergaet
soe sluyten die bladeren weder toe ende
men heytet oeck verrutaria dats wratten
cruut daer om dattet wratten verdry[-]
uet ende af doet ist datment drynct of
plaestert als YSIDORUS seyt. Jtem PLA-
THEARIUS heytet sponsa solis ende is een
cruut dat heet ende vucht is inden anderen
grade. wes sap ghoet ghedroncken is
teghen tvenijn ende teghen beten van hon[-]
den die venijnt zijn ist datmen dat cruut
wrijft ende legghet op die wonde ende
is ghoet teghen verhettinge der leue[-]
ren ende teghen verstoptheyt der leue[-]
ren. etcetera.
Dat lvi. capittel van eleborus
E Leborus YSISDORUS seyt dat dye
ROMEYNEN eleborum heyten veratrum [322va]
daer om dattet den ghenen diet neemt
ouer mate verwoet maket of dodet. ende
hier af zijn twee gheslachten als wit ende
zwart. ende hiet daer omme wyt eleboer
want hij witte wortelen heeft ende purgeert
fleumatige humoren. ende hiet daer
omme zwart eleboer die ander om des
wille dat hij zwarte wortelen heeft ende
1. Lees: bloyet
2. Lees: luuct

hi purgeert zwarte humoren dat zijn me[-]
lancoliose humoren: Jtem DYASCORIDES
ende die ander auctoren segghen dattet een
machtich ende een gheweldich cruut is in[-]
der virtuten ende men salt mit groter behendicheyt
nemen inder medicinen want
het quetst zeer. want inden eersten so do[-]
det alsment onredelijcken neemt of ghe[-]
uet ende nochtans ist tot veel zuucten nut ist
dattet wijselicken ghegeuen werdt als
DYASCORIDES seyt. want het ontbyndet die
quarteyn ende doot pyeren inden oren ende
anderswaert. ende ist datmen zijn puluer
mit brode menghet of mit deeghe oft
mit ghort ende dattet die rotten of musen
eten soe sullen si steruen. ende het coemt te
hulpe die vallende zijn vanden groeten
euel ende die in litargien geuallen zijn als
DYASCORIDES ende PLATHEARUS 1 segghen
ende tbest van desen tween is eleborus
albus dat is die witte ende is heet ende
droeghe van complexien inden dorden
grade ende wast in berchachtighen steden
ende in vuchtighen steden ende heuet
blader als die bredeweghe mer si zijn
langher ende scarper int eynde ende die steel
is eens cubitus lang of meer wes wor[-]
tel zeer laxeert opwaert ende nederwaert
ende wij en sullens nymmermeer oerbaren
die materi en si eerst verduut ende
bereit ende dan salment oec mit groter sub[-]
tijlheyt gheuen. ende daer om seyt YPO- [322vb]
CRAS Wiltstu dat eleborus wercken sal
soe roer dat lichaem voer ende dat die
1. Lees; PLATHEARIUS

ghene dyet neemt daer op niet en slape
als hijt ghenomen heeft in thyen vren
niet daer nae. want het heeft virtuten
ende cracht dat vucht te resolueren in win[-]
dicheden waer of dat volcht smoringe
der gheesten ende die doot als DYASCORI-
DES ende PLATHEARIUS segghen ende die zwarte
is veel anxsteliker etcetera
Dat lvij. capittel van esula.
E Sula is eenderhande boemken die
welcke hete ende droeghe gheseyt
wort vanden meesters als DYASCORIDES seyt
Wes wortel ghoet is inder medicinen
ende hier of zijn veel species ende die virtuut
van dyen is nu inden melck nv inden za[-]
pe ende nu inden wortelen. Esula is een
cruut ende heeft slechte blader ende ghe[-]
uet een melckige humoer wt ende pur[-]
geert fleumatighe humoren ende zuuert
die watersucht in menigerhande passi[-]
en die van fleumen comen. etcetera
Dat lviij. capittel van erucha
E Ruca dat is wit morstertsaet ofte
dat cruut daer of ende is tweerhan[-]
de als tamme ende wilde ende is heet ende
vucht ende is scheydende ende openende
ende starct die nyeren ende gheneest die popelzye
ende vergichticheyt ende doet wel
vrine maken ende zuuert die blase ende die
nyeren ende is nut in spijse ende inder me[-]
dicinen. ende die byen minnen zijn blomen
Dat lix. capittel van enula. 1
E Nula is een cruut dat wij alandt
1. In margine in handschrift: nota

heyten Wes manier is tweerhan[-]
de als enula ortulana ende enula campana
ende dese is dye beste ende heeft dye
meeste virtuut ende sonderlinghe inden
wortelen ende men sal die wortel ghade[-] [323ra]
ren int beghin des zomers ende men salse
in die zonne droghen op dat si vander
vuchticheyt nyet ghecorrumpeert en
worde. ende heeft macht te zuueren ende
te saftighen ende die zenen te starcken ende
die slimighe vuchticheyt te verteren. ende
si is wonderlijcke goet teghens den hoest
ende teghens die vercoutheyt der ghees[-]
teliker lede want daer staet ghescreuen in
MACER Enula campana reddit precordia
sana. dat is dat dese wortel van enula
campana is der borsten ghoet ende
den gheestelijcken leden want dese wor[-]
telen aen cleynen sciuen ghesneden ende
aen enen starcken draet ghedreghen dat si
van malcanderen blyuen ende in die zon[-]
ne ghedroecht ende dan sommighe sciuen
onderwijlen als een ghebrec heeft inder
borsten in wijn of in byer gheleyt saftighet
die borst harde wel etcetera ende dyen
dranck smaecket veel te bet mer die kan[-]
ne altoes vast toe te stoppen etcetera
Dat lx. capittel van ephitinium.
E Phitinium is een bloem van chymus
dat is een cruut wes virtuten
altemael inden blomen is want die blome
alleen ende dat cruut en besichtmen ni[-]
et inder medicinen als DYASCORIDES PLINI[-]
US ende PLATHEARIUS segghen ende heuet
macht te purgeren ende te reynighen fleu-

matighe ende melaucoliose 1 humoren
of passien waer dat si goet ende bequaem
is teghens die qnartaen. 2 CONSTANTINUS
seyt dat si goet is teghens die coude pis[-]
se ende teghens zwaricheyt vander orinen
te maken ende oeck tegen verstoptheyt der
leueren ende der milten etcetera
Dat lxi. capittel van ebulus
E Bulus is een vrucht of een cruut
dat wij edick of azijn heyten ende is den [323rb]
vlyeder ghelijck inder stammen ende oec
mede inden bladeren. wes wortelen bas[-]
ten telgheren ende bloemen nut zijn al
totter medicinen. Jtem DYASCORIDES ende
PLYNIUS segghen dat si macht hebben
te ontbinden ende te verteren die gro[-]
ue slimighe fleumen. want dat sap van
ebulus is nut ende goet teghens dat voet
euel ende teghens den crampe vander ze[-]
nen vanden handen ende vanden voeten:
ende is oeck mede goet tegens die watersucht
die van fleumen coemt die cout ende
wit is. Jtem tcruut is goet gheleyt ende
daer ouer ghestoeft soe waer een zwellinghe
is tusschen vel ende vleysch aen
des menschen lichaem. Jtem ebulus
is bouen maten goet op gheuallen of geslaghen
steden des lichaems ist datmen
adick of ebulus siet in water ende datmen
die stede daer ouer stouet ende bade dicwijl
ende legter dat cruut op vanden seluen
adick cleyn ghestoten mit camillen
olye want het safticht die zericheyden
1. Lees: melancoliose
2. Lees: quartaen

ende die heffinghe ende gheeft den ze[-]
nen ende iuncturen der benen craften
ende starcheyt. ende ebulus en is nyet
alste 1 ghenuechlijck inden ruucken of in[-]
den smaken mer inder virtuten ende in[-]
der daet soe ist fijn vanden ouden meesters
gheprijst als PLYNIUS ende PLATEARIUS
segghen etcetera
Dat lxij. capittel vanden vigheboem.
F 2
Jcus is een boem ende is also ghe[-]
heyten van fecunditas dats vrucht[-]
baerheyt ende is drachtigher dan andere
bomen want hij draghet dryeweruen
of vierweruen vruchten des iaers. ende al[-]
soe rasch als die een vrucht rijp is so was[-]
ter een ander weder ende die vigheboem
in EGIPTEN is die vruchtbaerste. wyens [323va]
hout in dat water gheleyt sinct vlusch
ende alst inden gront gheleghen heeft so co[-]
met weder op dat teghens der naturen
is. want het was te voer lichter dant na
is alst nat ende slijckich gheworden is in[-]
den gronde. Jtem die vighen ghegeten
van ouden luden verdrijft hem die rym[-]
pelen wt den aensichte ende anderswaer
Jtem ist datmen styeren of verren byndet
onder enen vigheboem hij sal te hant
zedich ende ghoedertiren werden. hier
toe heuet YSIDORUS gheseyt libro. xvij.
capitulo viij. Jtem ARISTOTILES seyt inden boec[-]
ke der groyelijcker dinghen dat die hu[-]
moer of die vuchticheyt eens basts van
enen boem die is als bloet inden dyeren
1. Lees?: alte
2. Representant: f

in zommighen melckich als inden vighe[-]
boem ende inden moerboem mer dat
melck vanden vigheboem heeft craft
des lubs om casen te maken als die blo[-]
me van cardus daermen kasen mede strem[-]
met Jtem zijn humoer is zeer smerich
ende daer omme is hi zeer vruchtbaer ende
datter smerich is dat wordt vrucht ende
dat subtijl ende waterich is dat worden bla[-]
der of dat wordt verkeert in bladeren
die daer af breet ende dicke zijn ende dye
eynden ront ende scharp. vander welcker
melck of sap die cullen mede gesmeert
maect een hettinghe der minnen als tot[-]
ter oncuuscheyt Jtem ARISTOTILES seyt dat
die vigheboem onderwijlen bestaet te ver[-]
vuylen ende dat gheualt onderwilen van gebreck
der humoren ende in beyden punten be[-]
hoeft die boem der medicinen want dye
acker luden comen hem te hulpe als hem
vuchticheden ontbreken mit bequameliken
messe ende mit zueten water. ende wanneer
dat die boem te veel humoren heeft soe
doerslaen si den boem tot veel steden ende [323vb]
laten die oueruloedighe vuchticheden
wt lopen als daer bouen vander medicinen
der bomen ghetoent is. Jtem die vighe[-]
boem in EGIPTEN is een vruchtbaer boem
ende hij is den moerboem ghelijck in zijn[-]
der groetheyt ende inder bladeren ende
int aensien ende draghet vierweruen des
iaers vruchten mer die eerste en wordet
niet rijp dan der welcker vruchten dye
vigheboem van CYPREN ghelijck is dye
vierweruen draghet ende maect vierhan[-]
de vruchten. Jtem die vigheboem is te[-]
der ende en mach niet veel coude lyden

ende sonderlinghe als hij bestaet te draghen.
Jtem PLYNIUS seyt libro xij. capitulo vi
dat die vigheboem in YNDYEN heeft cley[-]
ne vighen of appelen mit breden bladeren
ende telgheren bestroyet welcke tel[-]
gheren of tacken ter aerden ghecrommet
werden mit haren last ende werden in
die aerde ghesteken ende alsoe maken
si een nuwe gheslacht inden ommeganc
bij haren vader ende bij der stammen en[-]
de dese vigheboemen maken alsoe groe[-]
ten schyem datter die harderen slechs
onder schuylen voer die hetten der zon[-]
nen ende oeck voer den wint ende dese
boem maect cleyne appelkens of vige[-]
kens ter groetheyt van eenre bonen mer
si worden alsoe onder den bladeren ghe[-]
coect ouermits die hetten der zonnen
dat si al te ghenoechlick om eten zijn.
Jtem noch soe seyt PLYNIUS libro xv. capitulo xix.
datter eenrehande vigheboem is die fi[-]
cus siluestris heyt ende zommighe ander
heyten caprificus ende en wort nemmer[-]
meer rijpe mer dat hij van hem seluen
niet en had ghaf hi den anderen want
die bouluden pleghen die monden vanden
wortelen te openen of die basten des vi- [324ra]
gheboems ende te steken daer griffelen in
van caprificus daer nuwe humoer wt
wast ouermits der luchten die genuech[-]
lijck ende bequaem is ende ontfanget daer
nuwe virtuut van dyer griffelen. Jtem die
zuden wynt is die vighen nutter dan die
noerden wint is ende daer omme en wassen
nyet veel vighen noertwaert Die virtu[-]
ten vanden vighen soect bouen inden tractaet
van carica in die letter C. daert vol[-]

comelic gheseyt wordt. etcetera
Dat lxiij. capittel van fraxinus. 1
F 2 Raxinus is een boem als YSIDORUS
seyt ende is wassende in scarpen ste[-]
den ende in gheberchten daermen piecken ende
glauien of maket ende men heyten in DUUT[-]
SCHE een esschenboem. Jtem PLYNIUS seyt
vanden esschenboem libro xvi. capitulo xiij. onder
alle bomen soe heeft die natuer die essce
nut ghemaket hi is hoech ront ende wel
wassende ende haestelijck: zijn bladeren die
zijn goet teghen tvenijn alsmen tsap wt
porst ende gheuet te drincken. Ende die serpen[-]
ten zijn soe zeer veruaert van desen boem
dat si voer die son of nae der sonnen onder
den esscheu 3 boem niet en dorren comen
ende waert sake dat enich serpent gheset
worde tusschen enen coel viers ende esschen
bladen die daer omtrent laghen also dat[-]
ter niet opens en waer dan vier ende veel
esschen bladeren om dat vier so soude
die serpent lyeuer doer dat vier lopen dan
ouer die esschen bladeren. Ende nochtans
zijn in GRIEKEN die esschen blader den quicken
een venijn. mer alle den beesten die e[-]
derkaeuwen en schaden si nyet. ende in YTALI[-]
EN en scaden si den quicken niet. Die essche
bloyet eer dan hij telgheren criget
Het zijn twee gheslachten als die GRIEC[-]
KEN segghen Sommighe is lanc ende [324rb]
nyet knopich ende die ander is corter
inden bladeren ende harder ghelijc den
1. In margine in handschrift: esschenboem
2. In margine in handschrift: ?
3. Lees: esschen

lauwerboem Jtem sommighe ander dey[-]
len den esschenboem nae der ghelegent[-]
heyt als die een wasset inden velde ende
die ander int gheberchte. ende die inden
velde wassen die hebben grote gecruuf[-]
de bladeren mer die inden bergen wassen
hebben dicker bladeren ende die zijn beter
dan die inden velde wassen. hier toe he[-]
uet PLYNIUS gheseyt Jtem PLATHEARIUS seyt
dat fraxinus is een boem die heet ende
droeghe is inden anderen grade. wyes
basten ende bladeren mit causo 1 ende mitten
padden hoeden die daer op wassen ghoet
zijn ter medicinen want si stempen tbuuck[-] 2
euel ende si verbieden dat choern als die maghe
te cranck is van onthoude. mer men
salse koken mit reghenwater ende mit
edic ende op die maghe legghen.
Dat lxiiij. capittel vanden boeckeboem
F Agus is een boem diemen boekeboem
heyt wes materi in veel din[-]
ghen nut is ende nodorftich als YSIDORUS seyt
libro xvij. ende PLYNIUS libro xvi Fagus is een boem
die eykelen draecht alsoe ghenoemt want
die luden plaghen wijleneer vander vruch[-]
ten der boekebomen te leuen ende namen
haer spijse daer af want fage in GRIEX is
eten in DUUTSCHE als YSIDORUS seyt libro
xvij. PLYNIUS libro xvi. capitulo vij. seyt aldns 3 dat
die eykel vanden boeckeboem buyten
wert besloten mit eender dryerhoecter
lichter huut ghelijck der keerlen Mer
1. Lees: aniso
2. In margine in handschrift: buceuel
3. Lees: aldus

mit eenre morwenre bast. wes morch
den musen bequaem is ende maect dye
rotten sat ende vet ende het is oeck den tra[-]
ghen duuen bequaem ende voedetse.
zijn bast is oeck zeer nut den maelrers
sonderlinghe die noertwaert wassen. [324va]
want si makender vaten of die tot menighen
dinghen dyenen als YSIDORUS seyt capitulo x
Jtem die selue seidt int selue boeck dat
die vruchten van desen boem zeer soet
zijn ende voedelic ende die dieren die daer
af gheuoet zijn die zijn goet te koken
ende zijn der maghen nut ende si zijn goet ende
licht te verduwen ende het is een boem
die niet dicht en is inder substancien mer
open ende ghatich ende daer om en duert
hi niet langhe als die selue seyt nochtan
is zijn substanci zeer bequaem tot bor[-]
deren ende tot anderen dinghen te tymmeren
wes substancie puer is ende van ghenen
wormen ghegheten ende is al te fijn glaser
af te maken want van zijnder asschen ende
van anderen dinghen diemen daer thoe
doet ende ouermits starcken viere so wor[-]
den die glasen constelijc ghemaect. ende
men vindet luttel houts dat alsoe ghoet
is menigerhande dinghen af te maken.
want het is saft ende ghatich dat is open ende
ondicht als PLYNIUS seyt. ende is een luttel
gommich tot veel steden ende daer om
barnet lichtelic ende wert oeck lichteliken
ghegeten vanden wormen ende vervulet
lichtelijcken ende laet oeck eenrehande blo[-]
men wt ende die byen pleghen daer van ho[-]
nich te ghaderen inden holen bomen.
dat is wilt honich als PLYNIUS seyt.
Dat lxv. capittel vander bonen

F Aba 1 dat is een boen. YSIDORUS seyt
libro xvij. dat .b. faba gheseyt nae
der GRIEXER ethymologien dat is speldin[-]
ghe also veel als faga want fage in GRIEX[-]
EN is eten in DUUTSCHE. ende is een ghe[-]
slachte van legumen legumina dat zijn
als erweten boenen wicken ende al deser
ghelijcke. die welcke ouder wilen eer
plaghen te nutten ende te eten ende so [324vb]
noch 2 onderwijlen doen. ende hier of zijn
twee species. vanden welcken die een heet
faba egipcia dat is boene van EGIPTEN
ende die ander is een ghemeyn boen. ende
dese worden onderwijle fresa gheheyten
daer omme datse die luden al kner[-]
sende breken ende malen inden monde.
als die selue seyt. Jtem DYASCORIDES
seyt dat faba een cruut is dat inden ho[-]
uen wast ende dat oeck inden ackeren
ghesayet is wyes steel al hoeckych op[-]
gaet grof ende hol ende knopich ende maect
sine bladeren tot enen yghelijcken knope
breet ende slecht ende oeck een luttel scarpachtich
ende brengt een witte bloem ende
int ouerste purperen of zwart ende wael
ruuckende ende wordt vanden byen ve[-]
le versocht. Ende al langhes den steel
wassen vele vingherlijns of si van enen
hantschoen waren mer veel smaelder.
inden welcken bynnen dye boenen onder[-]
scheyden legghen ende die vingherlin[-]
ghen zijn buyten eerst groen ende bynnen
wit ende morwe ende alleyncken werden si
1. In margine in handschrift: nota
2. Letter n ondersteboven gezet.

hardt vander hetten dyer zonnen. ende
ten laetsten soe werden si mede zwart
ende dat is dan een teyken der rijpicheyt.
Jtem DYASCORIDES ende PLATHEARIUS seg[-]
ghen dat die boen is cout ende droeghe ten
waer dat si groen waer want dan is si vuch[-]
tich inden eersten grade ende die groen ghe[-]
gheten voedet weynich of luttel ende
maect groue humoren ende maect opbla[-]
sinhhe 1 in dat ouerste deel vanden buke.
ende si is inder magen quaet ende winnet
groef melancolioes bluet ende grouen
roeke die wt der maghen op clymmet
totter herssen die de herssen quetst ende
brencgt menigherhande veruaerli[-]
ke dromen Mer ouermits siedinge of [325ra]
bradinghe werdt hem die opgheblasinghe
windicheyt benomen mer niet al[-]
te male. Ende die ghene die altoes bonen
eten die hebben dicwijl zericheyt der darmen
ende si bestoppen die milte ende den buuc[-]
ke. ende mitten bast ghegheten zijn si hardt
te verduwen mer zeer opblasende. ende
nochtans ist tmorch vanden bonen zuueren[-]
de ende dat water daer si in ghesoden zijn
zuuert dat aensicht ende ghedroncken zuuert
die longhen ende gheneset apostemen
vanden mannen. ende mit rosen ghemenghet
wisschet af die zericheyt ende
die zwarticheyt ende oeck mede die leep[-]
heyt der oghen. Jtem bonen ghekaut
ende opten slapen vanden hoefden gheleydt
dwinghet die humoren dat si totten ogen
niet lopen en moghen. Jtem een boen
1. Lees: opblasinghe

ghecloeft ende die bynnenste side op enen
ader gheleyt diemen stempen wil stem[-]
pet dat bluet. Jtem tmorch vanden bo[-]
nen gheplaestert op borsten die van melc
lopen stempet ende en laet niet wt lopen
Jtem bonen gecoect mit scapen smeer
ende op die voeten gheplaestert al warm
helpt podagricus artheticus dats den
ghenen die noet inden voeten hebben. ende
die bonen wederslaen die vergaderinge
ende heffinghe vanden apostemen ist
dat si in wijn edick ghesoden werden ende
datmense int beghinsel daer op leyt.
Jtem vander proprieteyten ende naturen
der boenen seyt PLYNIUS libro xviij. capitulo vij
Jtem onder die legumina als van boe[-]
nen van erweteu 1 ende van deser ghelijc[-]
ke die van alle legumina heyten so zijn
die bonen die beste want veel luden menghen
tmeel vanden bonen mit anderen
meel als mit rogghen meel ende mit anderen
meel ende alsoe wordt dat broet te [325rb]
zwaerder nochtans ist verboden in zom[-]
mighen landen want het plompt den
sin alte zeer ende maect veel dromen. en[-]
de zommighe ander luden segghen dat
die sielen der doder luden inden bonen
zijn. om welcke sake VERRO verboet FLA-
NO den bisschop dat hij gheen bonen eten
en soude Ende die boen wast ende waent
mitter manen buyten allen anderen vruch[-]
ten. men salse in gheynen zeewater sieden
of in enighen anderen souten water
men pleechse te sayen te poten ende te
1. Lees: erweten

mayen als die sterre PLYADES ondergaet
dat is als die hontsdaghen wtghaen in[-]
den beghinne vanden herfst: ende daer
nae somwijlen. Ende so wanneer dat si
bloyen begheren si veel waters ende als
si al wtghebloyet zijn soe bemynnen si
dye droechte. Jtem die boen wast in
veel steden op haer seluen ende sonder[-]
linghe in MAURITANNIA ende inden eylan[-]
den der NOERTSCHER ZEE. mer si is daer so
hardt datmense nauwe koken en mach
Jtem si wast oeck mede in EGIPTEN mer
doernich ende daer omme soe scuwen[-]
se die cocodrillen ende duchten voer ha[-]
re oghen ende zijn daer x. cubitus lancg
ende heeft een hoeft bouen als mancop
ende is van verwen als die rose daer die bo[-]
nen in ghesloten werden ende haer halm ofte
steel is gheknoect ende heeft breede bladeren
ende die vrucht is een luttel bitter
ende die wortel is goet teten rauwe ende
ghesoden ende zijn alsoe groet als wortelen
van riede. Hier toe heuet PLYNIUS geseyt
libro xviij. capitulo xij. mer int xvij. capittel seyt hij dat
selue. etcetera
Dat lxvi. capittel van coerne.
F Rumentum is gheseit van fruendo
L i
dat is van bruucken of van voeden als [325va]
fruges als YSIDORUS seyt Want frumen
dat is dat ouerste deel vander kelen daer
men den smake der spijsen eerst 1 voelt.
Jtem dat eyghen ende dat proper dat[-]
tet frument heeft dat is dat hi aren he-
1. Lees?: seerst

uet int ouerste vanden stroe wassende daer
die corlen inden ballichskens legghen
ende dit is in allen gheslachten van choern.
Jtem YSIDORUS seyt datter veel geslach[-]
ten van coern zijn als weyte of tarwe rog
gherst amer spelt mylie ende deser ghelij[-]
ken Vanden welcken men van zommighen
nae segghen sal in haren steden. Mer dit is
generael bij den coorn datmen mercken
sal die ghedaente der aerden daer elck
coorn wasset want zommighe coornen die
wassen best in laghen landen zommige in
hoghen landen ende dat een wast inden enen lan[-]
de ende in anderen lande en wilt niet was[-]
sen want gherst wast wel in steden daer die
weyte niet en wast als PLYNIUS seyt. ende
aldus ist te verstaen vanden anderen. Jtem
zommighe coornen wassen haestelijcken
ende die zommighe traechlijcke. Want
dat die winter saden wassen rasscher dan
die zomer saden ende zommighe wassen
dyeper ende zomwighe 1 ondieper. Jtem
men mercke die bequaem tijt alsmen say[-]
en sal ende oeck mede alsmen mayen sal.
want PLYNIUS seyt dattet best is mitter
nyeuwer manen dan in enigen anderen tiden
want dan wordt dat coorn van allen gebreck
ghehouden. ende men sal oeck die claerhe[-]
de der luchten aen sien als YSIDORUS seyt.
want dan salmen sayen waer of VIRGILIUS
seyt Blote seye 2 blote maye PLINIUS seyt
in dat seuentiende capittel dat den coern
een ghebreck ende oeck een hinder toe comet
ist dat die tijt al te windich is ende
1. Lees: zommighe
2. Lees?: saye

dat tot dryen reysen als wanneer dat- [325vb]
tet bloyet ende alst beghint zijn bloyen te
laten ende beghint te rijpen. want van quaden
winde soe ghaet die aer te niet ende wort
ydel van haren vruchten. Jtem die reghen[-]
achtighe tijt hindert hem oeck mede
al te zeer wanneer dat des reghens al te
veel is want dan wertet mit allen wt ghe[-]
daen vander coutheyt der humoren: of
het wordt verkeert in onernloedighen 1
oncrude ende bladeren. Jtem als een snelli[-]
ke hette daer op coemt die onder dyer
wolcken besloten gheleghen heeft hyn[-]
dert hem oeck zeer want wanneer dye
vuchticheyt ouermits craft der zonnen
begrepen wordt totten bynnensten der wor[-]
telen soe wassen eenderhande wormkens
bi der wortelen van warmer ende oec me[-]
de van slimigher humoren. vander welcker
vretinghe die substancie des coerns
ghelastert wordt. Jtem inden grauen 2 bij[-]
den balchskens wassen wormkens dye
corrumperende ende verderuende zijn
die greynen des coerns wanneer dat
die aren in reghenachtighen tiden verderft
werden nae die onmate grote hetten
als die tijt al te zeer droeghe is. Jtem
in al te droeghen tijt wertet coern ver[-]
derft anter dat coern wordt verarmt of
verdorret vander vuchticheyt ende alsoe
veruaert om ghebrecs wille des voet[-]
sels of daer wassen vlieghen in die groen
zijn diemen cantarides heyt die de craft
vanden coorn mit allen eten. ende onder[-]
1. Lees: oueruloedighen
2. Lees: granen

wijlen soe worden daer oeck mede locuste
dat zijn sprengherkens ende bouten dye
mit haren tanden al verderuen ende
vreten. Jtem men moet naernstelicken
dat oncruut ontwieden alst staet ende
wast want als PLYNIUS daer seyt datmen
dicwijl een venijn cruut vindet on[-] [326ra]
der fijn coorn wassende als bolrick ofte
lediken ende deser ghelijcke twelck gheualt
vanden ghebreke der aenghehaelder
humoren of vanden ghebreke der virtuten
of der hetten die alle dinghen niet ghe[-]
noech en verwandelt. Jtem daer wort
gheseyt dat die wedersins des coorns
gheualt dyemen die rode heyt hier inden
lande van ghecorrumpeerden douwe die
den balchskens aencleuende zijn inden granen
want die are wordt verderft ende wort
oeck verwandelt in een roestighe verwe
diemen die rode heyt. Jtem triticum dat
is weyt of tarwe dese weyt of dit coorn
hout die principaetscip bonen 1 allen ande[-]
ren gheslachten des coorns want daer en
is gheen coorn opter warelt dat der men[-]
schelijcker materien vriendelijcker is.
noch daer en wordt oeck gheen ghesonder
gheuonden Mer daer of soecket nederwaert
in die letter t. soeckt oeck me[-]
de die messe ende segete dat en staet hier
niet etcetera
Dat lxvij. capittel van ghebroken coern
F Ar dat is ghebroken coern ende is
een gheslachte van coorn also ghe[-]
noemt daer omme datmen tcoorn in enen
1. Lees: bouen

mortier te breken plach eer datmen vander
quaern of oeck vander molen te segghen
wist. Ende YSIDORUS seit dattet een garstich
cruut is dat noch groen is inden welcken
die granen noch tot gheender ripicheyt
ghecomen en zijn etcetera
Dat lxviij. capittel vanden mele.
F Arina dat is meel ende is een mate[-]
rie des broedes ende heeft sinen name
van far want coorn tusschen tween stey[-]
nen ghebroken werdet farina dat is me[-]
le oft wordt gheseyt van fruendo dat is
van voeden want als dat meel te brode ge[-] [326rb]
maect is soe vullet den buuc Of het hiet
meel wanneer dat coorn fijnlijcken in die
mole te broken is ende als die zemelen van[-]
den morch des coorns ghescheyden is.
want als die bloem des morchs gesceyden
wordt vanden zemelen of vanden bast so
heitment symila of similago dats zemel
in onsen DUUTSCHE. ander luden heytent pol[-]
ter of poller daer of coemt polenta oft
pulmentum dat is brij van puls gheseyt.
als YSIDORUS seyt libro xv. capitulo vij. nochtan
segghen zommighe dat polenta is een
brij ghemaect vanden schoensten blomen
die wt ghesift zijn des coorns. Ende
die zommighe seggheu 1 dattet vleysch[-]
meel 2 is dat aenden wanden vander mo[-]
len vliecht ende dat heyten si amolum
wantet ouermits sine lichticheyt wt den
chaer vliecht als die zemelen want hij
exponeert simila id est sine mola dat is
1. Lees: segghen
2. Lees?: vlyeschmeel - of?: vlyechmeel

sonder zwaerte of last Ende nochtans
heeft polenta ander beteykenissen als
gheseyt wordt inder glosen ouer IOSUE.
waer af si eten polentam des seluen iaers
als granen die ghecoect zijn ende dye
ghewreuen waren in die hant ende van[-]
den doppen ghesceyden ghelijck datmen[-]
se in enen stoter stoet. ende daer na hey[-]
ten zijt polenta voer pylenta wanttet
mit pyla dat is mitten stoter ontween
ghestoten is. Mer mit wat namen dat
zijdt noemen soe is farina properlijcken
meel te segghen in DUUTSCHE ende is nut
in spijsen ende oeck mede inder mediciuen 1
ende men maecter oec broet af ouermits
toemenghinge des waters ende ouer[-]
mits cokinghe des viers. onderwijlen
ist 2 tbroet ghegherstelt ende onderwijlen
niet. ende onderwijlen wertet inder
L ij
asschen ghebacken sonder deessem onder[-] [326va]
wile wertet inden ouen ghebacken. Jn
deser manieren ende in veel ander manieren
machmen broet maken van meel als
YSIDORUS seyt libro decimo nono dat al
thert des menschen starcket ende tlijf voet.
ende gheeft den arbeyders cracht ende
macht Mer voer allen soe is versch wey[-]
ten broet dat zuuer is der menschelijcker
natueren tbequamelicste Tmeel werdet
mitter molen ghewreuen ende ghemalen ende
wert mit enen zeue vanden zemelen ghescey[-]
de 3 ende dat meel werdet mit warmen wa-
1. Lees: medicinen
2. Lees: ist broet
3. Lees?: ghesceyden

ter ouer ghesprenckelt ende wordt gedees[-]
semt ende het werdt te smakelijcker ende
het werdt ghekneden zomwijl mit voeten
zomwijl mit handen. ende werdt nae ghe[-]
brocht in eenre formen van broede. ende ten
laetsten wertet ghecoect ende ghebacken ende
nae den groten arbeyt werter die mensche
af gheuoedet ende ghesadet. Jtem dat
meel is oec goet ter medicinen wanneert
mit anderen bequamelijcken dinghen ghe[-]
menghet wordt want meel mit hoenich
ghemengt gheneest die puusten vanden
aensichte ende zuuert mede als DYASCORI-
DES seyt die mannen 1 die verhart zijn van[-]
der wronghelinghen des melcks salmen
hier mede ghenesen. Men sal nemen
weyten meel of roggen meel mit smeer
ende siedense in wijne ende maken daer een
plaester af ses of seuen woruen ende leggen[-]
se al warm op die mamme als die selue
seyt. Ende die plaester rijpt mede vergaderinghe
der humoren ende apostemen: ende
safticht die zenen die vercrompen zijn ende
die stijf zijn die binae gespasmeert zijn
dats daer die cramp in is
Dat lxix. capittel van deessem
F Ermentum dat is deessem ende is
gheseyt van feruor dat is hetten daer om [326vb]
dattet dat deech op doet ghaen ende wassen
als YSIDORUS seyt libro xx. capitulo i. Jtem fer[-]
mentum is ghemaect van menigerhande
virtuten hebbende ghelijcke substancie ende
virtuut ende daer omme heeftet macht dat
broet of dat deech op te doen ghaen ende
1. Lees: mammen

ouermits zijnre zuericheyt verwandelt
den smake des broedes. Jtem DYASCO-
RIDES seyt dattet die humoren lichteliken
wt des menschen lyue trecket ende alst ghe[-]
menghet wordt mit soute soe rijpet apos[-]
temen ende doetse doer ghaen. Want dye
deessem opent die zweetgater ouermits
der subtijlheyt zijnder substancien ende ontbynt
die humoren Fermentum in LATIJN dat
is zima in GRIEX ende deessem in DUUTSCH.
want wanneer dat meel slechs mit water
ouergoten is ende te samen ghekneden soe
heitet azima dats sonder zima id est son[-]
der deessem Jtem deessem is opblasen[-]
de corrumperende doerborende ende schey[-]
dende die delen des broods daert mede
ghemengt wort als gheseyt wort ouer
die epistel PRIMA CHORINTHEORUM quinto
etcetera
Dat lxx. capittel van duuenkeruel.
F Vmusterre dats duuenkeruel ende
is eenderhande cruut alsoe ghenoemt
ende het is heet inden eersten
grade. want het loepet wt der aerden
als een roeck mit groeten hopen ende
hanghet naeuwe mitter wortelen in dat
ouerste vander aerden also als gheseit
wordt in PLATHEARIO Ende hoe dat die
duuenkeruel groender is hoe dat hi be[-]
ter is. ende ghedroecht en is hij nyets
waert ende is een cruut van zwaerder
luchten ende van quaden smake. mer
het is van groter virtuten want hi purgeert
melancolie fleuma ende colera. ende [327ra]
hij is goet teghens die rudicheyt ende teghens
twater dat van couder saken coemt

ende hij helpt den ghenen die dat voeteuel
hebben. ende hi is oeck goet teghens verstoptheyt
der leueren ende der mylten noch[-]
tans heeft dit cruyt een laster want het is
opblasende ende maect wint ende daer om
salmen hem dat benemen mit dylle ende
mit vennecoel op dattet gheen vretinghe
en make als PLATHEARIUS seyt.
Dat lxxi. capittel van vennecoel
F Eniculus is een ghemeyn cruut
ende is van ghoeder duechden ende van
groter craften het is in onsen DUUTSCHE ven[-]
necoel ghenoemt ende is heet ende droghe
inden anderden grade ende heuet oeck me[-]
de macht te scheyden ende te openen ende in te
sniden van subtijlre saken. Ende van sinen qualiteyten
als gheseyt werdt in PLATHEARIO
wes sade wortel ende cruut dyenen inder
medicinen zijn sap scarpt dat ghesicht
ende men seyt dat die serpenten ouermits den
roke des crudes haren ouderdom afdoen
alle iaer ende vernuwen daer mede.
ende die GRIECKEN heytent maratrum YSIDO-
RUS libro xvij. int leste capittel heet hijt
ratus. Jtem YSIDORUS nemet wt zekeren
boecken van PLINIUS dat die serpenten iaer[-]
lixs haer oghen verclaren mitten zape van
vennecoel. ende oeck ist den mensche harde
goet inden oghen want men maecter een
collirium of dat is een medicijn totten
oghen. ende dat cruut is tweerhande als
dat inden houen wast ende oeck mede dat
int wilde wast. wyens saet mit wijn ge[-]
droncken is goet teghens beten van serpenten
ende oeck teghen steecten van scorpionen. zijn
sap laeuwe int oer gheghoten doot dye

wormen ende starct die maghe ende beneemt
walghinghe der maghen ende [327rb]
breect den steen ende verwecket die orijn
ende maect veel melcks inden borsten Sijn
wortel zuuert die nyeren ende mit wijn ghe[-]
coect gheneest si die watersucht ende ghe[-]
neest beten van honden Alle dese dinghen
doet die hofvenneken saet mer die wil[-]
de wercket noch starckelijcker als dye
selue seyt etcetera
Dat lxxij. capittel van feruula. 1
F Eruula is een cruut wyens zap
galbanum heyt als YSIDORUS seyt in
dat seuentiende boeck vanden welcken
ghewach wordt in ECCLESIASTICO xxiiij. daer
gheseyt wordt dat storax ende galbanum
etcetera. daer die glose seit galbanum als PLI[-]
NINS seyt SYRIA gheeft galbanum in enen
berch daer ferula ouer vloyet daer hij
of loept inder manieren van herssen. Jtem
PLYNIUS seyt libro xx. capitulo xxiiij: Tsaet van ferula
is ghelijck den dille wes bladeren
ende telgheren ghecoect mit olien ende ghe[-]
gheten mit honich zijn der maghen bequaem.
mer eetmender te veel soe ma[-]
ken si hoeftzweer wyens wortel gedronc[-]
ken ter ghewichten eens pennincs in tween
glasen of toghen wijns is goet teghens
die beten van serpenten. ende zijn sap
gheslonden ter groetheyt van eender
bonen laxeert den buuc ende zijn groen
morch neemt die onreynicheden vanden
aensichte. ende zijn saet in wijn gheleyt
ende ghedroncken stempt bloet ende hel[-]
1. In margine in handschrift: galbanum

pet den ghenen die vallen vanden groten
euel. ende zijn zap maect claer ogen als PLI[-]
NIUS seyt.
Dat lxxiij. capittel vanden hoye
F Enum dat is hoye ende is daer om
fenum gheheyten om dat die vlam 1
van hem gheuoet wert als YSIDORUS
L iij
seyt libro xvij. want alle morwe cruut dat [327va]
af ghesneden is of ghemayet ende dat ghe[-]
droecht is dat mach fenum heiten. ende
sonderlinghe dat bequaem is beesten
mede te voeden want dat hoye behoert
den quicke toe. Jtem vanden hoye seyt
die glose ouer YSAYA xl. thoye in sinen
werden heuet gronicheyt ende in sinen wassen
heuet scoenheyt daer nae heuet een
bloem ten letsten alst ghedroecht is ouer[-]
mits hetten der zonnen wertet weder in pul[-]
uer ghebrocht ghelijckerwijs dat dye
mensche by veruolghinghe der ouder[-]
dom verliest hij zijn scoenheyt ende valt in
puluer ende oeck mede inden doot Jtem
thoye alsoe langhe alst groen is ende
bloyet soe cleettet die berghen ende oec die
weyde campen ende verciertse ende is den
oghen der menschen zeer ghenoechlijc ende
om die dunnicheyt zijnder substancien soe
werdet haest verteert zijn vnchticheyt 2
ouermits die hete zonne. Ende al ist dattet
cruut eerst staet offet lachede nae wertet
mit allen van zijnder blijschappen bero[-]
uet want thoye dat te handes groen staet
1. Lees?: vlamme
2. Lees: vuchticheyt

ende schoen dat is morghen verdorret
ende aldus ist vanden mensche Jtem after
dyen mael dat die tijt coemt dattet hoy
langhe ghenoech is ende die tijt bequaem
is soe snijtment ende mayent ende dan sprayment
inder zonnen al dunne ende latent inder
zonnen droghen. ende op dattet onder an der
aerden niet verrotten en sal soe weyntment
mit ryuen ende mit ghauelen dicwijl omme
ende weder omme. ende ten laetsten vergha[-]
dertment aen hopen ende voerent op waghe[-]
nen of in scepen ter schueren waert ende daer
wertet ghehonden 1 tot meniger nutscap
Jtem thoye dat in cleynen gheberchten
wast ende die middelbaer droghe zijn dat
hoy ruuct wel ende het smaect den beesten [327vb]
oeck mede bet inden mont dan dat inden
leghen broecken wast als PLYNIUS seyt want
in die leghe berchskens is die voedelike
vuchticheyt meest verduut ende inden bro[-]
ken minste etcetera
Dat lxxiiij. capittel van snoyelisse
F Lagella dat zijn die ouerste snoye[-]
linghe vanden bomen ende vanden wijn[-]
ghaerden daer omme dat si dicwijle dye
blasinghe der winden liden moeten als YSI[-]
DORUS seyt libro xvij. Jtem die knoppen wt
den welcken die telgheren comen of dye
blade werden oghen gheheyten daer gar[-]
dekens ende rancken af spruten ende wassen
want die subtile waterighe humoer heb[-]
bende een luttel smericheden die wordt
vander wortelen ghetoghen totten telghe[-]
ren ouermits craft der hetten ende schyet
1. Lees: ghehouden

alsoe voert totten butensten ende loepet tot
allen steden des boems ende loepet daer
wt oft oghen waren ende werter verwandelt
in eender substancien der bladeren als ge[-]
seyt wordt int comment ouer tboeck der
groyelijcker dinghen des meysters ARIS[-]
TOTILES. ende na der ghedaenten der humo[-]
ren die daer bouen ghaende is ende na dyer
starcten of crancten der hetten die dye humoer
verduwende is soe werden die bladeren
menichsins verwandelt inder ghedaenten
ende inder figuren. alst openbaert bouen
inden seluen boecke- daermen seyt van[-]
der menigerhandicheyt dyer bomen.
als nae menigherhandicheyt der figu[-]
ren ende bladeren soecket bouen int selue
boeck. Jtem die blader verscyeren
dye boemen ende dye telchskens dye
bloemen ende die vruchten dat si gheen
quetsinghe liden en sullen van den quaden
fellen wynden ende reghen want si
zijn al onder den bladeren bedect coemt [328ra]
hem haghel toe of donderslaghen of
ander stoddinghe die bladere zijn den
vruchten ende den bloemen een bescuddinghe
ende oeck mede een schermschilt.
Ende also langhe als die vruchten niet rijp
en zijn soe staen si vast want die steelkens
daer si aen staen zijn vol vuchticheden. ende
daer om staen si vast. mer des zomers
ende nae den zomer een wijlken tijts zijn
die bladeren noch groen Mer in den
herfst bestaen si te vallen want haer vuch[-]
ticheyt ontghaet hem ende soe beghinnen
si vast of te vallen ende als si inder aerden
vallen soe verrotten si ende veruulen. Jtem
die bladeren zijn dicwijl goet ter medici[-]

nen ende si zijn veel beesten goet teten ende son[-]
derlinghe die blader vander wedewein[-]
de zijn goet den hueken ende den bucken als
YSIDORUS seyt vander proprieteyten van[-]
den bladeren soecket bouen int selue boeck
libro xvi. a b c etcetera
Dat lxxv. capittel vanden bloemen
F Lores dat zijn bloemen. Ysidorus
seyt libro xviij. dat flores gheseyt
werden quasi fluores daer omme dat dye
bloemen haest of vallen ende ontbonden werden
Jn desen blomen is nochtans menigher[-]
hande gracie als graci des smaecs des
roecks der verwen der safticheyt ende der
virtuten. want ouermits den roke soe ver[-]
bliden si den gheest ende ouermits den sma[-]
ke soe veranderen si den smake ende ouer[-]
mits der verwen locken si tghesichte tot
hem ende ouermits der safticheyt safti[-]
ghen si dat tasten ende si hebben menigerhan[-]
de virtuten ende craften ende ghenesen dye
siecten: Jtem DYASCORIDES seyt dat dye
bloemen mit haerder schoenheyt vercie[-]
ren si die bomen die cruden die houen ende die
bosschen. ende si gheuen den byeen 1 honich van[-] [328rb]
den hemelschen douwe die si ontfanghen ende
daer om zijn die byen alsoe ghaern op[-]
ten blomen ende wanneer dat die blomen open[-]
baren soe beteykenen si wandelinghe dyes
tides ende winnen een ghedaente van vruch[-]
ten want die blomen gaen altoes voer die
vruchten ende daer volcht die vrucht nae.
ende si nemen haer begin vander smeriger
humoren des morchs vanden boem ende als
1. Lees: byen

si of vallen soe en scaden si den tacken noch
den bomen nyet wanneer dat si natuerlijc[-]
ken af vallen. Jten 1 inden opghanck der zon[-]
nen ghaen die blomen op ende inden onderghanc
der zonnen luucken si dicwijl weder toe. ende
daer isser veel die verdorren ende vallen eer
haer tijt om des wille dat si gheen vuch[-]
ticheyt en hebben of dat die zonne alsoe
heet schijnt datse verdorren. onderwijlen
keren hem die blomen totten aensicht der
zonnen na dat die zonne op ende toe gaet alst
openbaert inden matelieuen ende inder gout
blomen ende in elytropia mitten blaeuwen
bloemen of men heytse sycoria of solsequium
of sponsa solis of verrucaria etcetera
Ende wanneer dat die blomen te vroech wt
lopen soe werdt die vrucht dicwijl verlo[-]
ren. Jtem die blomen vanden fyolen
dye aldermeest of alderdicwijlst eerstwt
comen ende oeck mede die titeloeze.
Mer die blomen vanden lelien ende van[-]
den rosen hebben dat voerdeel voer den
anderen blomen croenen ende sopelen af
te maken daermen noch hier nae af seg[-]
ghen sal. ende daer is een speciael blo[-]
me dye wasset inden velde bij haer sel[-]
uen dyemen nyet planten noch poten en
derf noch messen noch spaden. ende wast
in veel steden ende is een bloemkijn
eude 2 staet op enen cleynen steelken
L iiij
ende is al rodelachtich of si al bloedich [328va]
waer dat is mit eenre bloedigher verwen
wes bloemen meer noch myn dan
1. Lees: Jtem
2. Lees: ende

mit vijf bladeren ghemeenlijcken onderscei[-]
den werden. wes virtuut is ghelijck den
centaurea mer ten is alsoe bitter nyet.
nochtans heuet mynder blader. Centaurea
is een al te bitteren cruut waer omme
dattet galle der aerden heyt. wyens
specie tweerhande is als die meerre ende
die mynre. ende dese heeft inder wortelen
een soeticheyt mit eenderhande bitterheyt.
wes sap mit honich ghemenghet
claert dat ghesichte ende doet opblasinge
ghaen sitten ende gheneest venijnde beten ende
helpt totten apostemen dyemen antrax
hiet ende is een venijnt aposteme ende co[-]
met den menschen dicwijl inder sterften aen
ende dit cruut verbiet dat die venijnde ma[-]
teri totten edelen leden niet comen en mach
ende beneemt hem die grote zericheden
etcetera PLINIUS
Dat lxxvi. capittel vander vruchten
F Ructus dat zijn vruchten of het is
vrucht. Fructus properlicken dat
zijn int ghemeyn vruchten van bomen van
coorn van cruden ende deser ghelijck daer
wij ende die beesten af gheuoedet werden.
Jtem het is te mercken dat dat edelste
deel des boems ende dat smerichste also
wel inden morghe als inden wortelen aen[-]
ghehaelt pleecht te werden vander hetten
ende als zijn bequaem tijt coemt so wort
dat verteert in bloezemen ende in vruchten.
ende die werden vanden bladeren bedect ende be[-]
schermt ende soe coectse die zonne daer on[-]
der mitter hemelscher hetten ende brengettotter
volcomenheyt. ende als si rijp zijn so
scudmense ende breectse ende brenghetse totten

oeebaer 1 Mer die raeuwe vruchten ma[-]
ken veel zuucten inden kynderen ende oec me[-] [328vb]
de inden crancken luden Als die pyersucht
ende dat buuckeuel ende deser ghelijck etcetera
Ende dat selue doen si oec mede inden vrouwen
die kynderkens draghen die de raeuwe
ende onuerduwede vruchten zeer beghe[-]
ren als PLYNIUS seyt. Mer die rijpe ende
bequame vruchten die zijn goet ende ghesont
alsoe wel inder medicinen als in spi[-]
sen. mer een yghelick vrucht wil zijn ma[-]
nier hebben inden besighen. ende nae dat die
vrucht ghegeten is of ghenut daer wyl
die sonderlinghe ende bequaem dranc na
volghen als int boeck vanden dieren 2 claer[-]
lijcke staet Jtem die vruchten zijn ghe[-]
meenlijck eerst raeuwe hardt onuerdulijck
zuer ende damper. mer als die hette
van buyten coemt ende starctse van bynnen ende
verdrijuet die aerdicheyt soe werden si
goet ende ghesont. ende alsoe langhe als si
raeuwe zijn soe blyuen si groen mer nae
alleyncken als si vast rijp werden soe wor[-]
den si bet gheuerwet ende een yghelijck nae
zijnder natueren ende verliesen den bitteren
smake ende ghecrighen enen zueten ende worden
mede morwe als YSIDORUS seyt in
dyetis. Jtem die vruchten die inden ghe[-]
berchten wassen die zijn puerre smakelic[-]
ker ende ghesonder dan die inden dalen wassen.
ende dat is daer omme want si daer ve[-]
le zueter voetsel hebben ende ghetemperder
als ARISTOTILES seyt. Jtem het zijn zommighe
vruchten eerst zuet ende smakelijck
1. Lees?: oerbaer
2. Lees: dieten

mer nae worden si damper ende bitter als
die mirabolanen als ARISTOTILES seyt. ende
al ist datmen alsulke vruchten niet en eet
nochtans zijn si medicinaelijck dat is dat
men haer oerberen mach totter medicinen.
Jtem die zuete vruchten als YSIDORUS
seyt inden vier qualiteyten zijn si ghetem[-]
perste vuchtichste heetste ende voer al den [329ra]
anderen voedelixste. Jtem die coude
vruchten ende die damper die harde ende
die subtijlre die stoppende die dwingende
ende die nochtans die maghe starckende
zijn ende den appetijt verweckende zijn. ende
sonderlinghe ist dat si ghegheten werden
van nuchteren luden Mer die nae den eten
verteert zijn al starckende die maghe
drucken si die ghenomen spijse nederwaert
ende si zijn sake der behoudinghe of der
ghesontheyt. Mer ist dat die vruchten
zuerachtich zijn nae den edick ende gema[-]
ket van een luttel watericheden ende aerdicheden
lesschen die scarpichett 1 van cole[-]
ra ende saftighen den dorst ende conforteren die
maghe ende ontbinden die grote humoren
die niet cout en zijn ende sceydense ende
doense af ende meren die zoete humoren die
hem craft gheuen alle tlichaem te doer[-]
schieten. Jtem die ontsmakelijcke vruch[-]
ten inden welcken die waterighe vuchtich[-]
heyt bouen ghaet zijn myn te prijsen dan
die ander want si en helpen der maghen
nyet mer si maken walghinghe ende verdryet
inder maghen. Jtem ist dat dye
vruchten wel rijp zijn soe sullen si van goe[-]
1. Lees: scarpicheit

den smaeck wesen ende van ghenoechliken
roke also verre als si niet verrot en zijn
of wormstekelich ende die vruchten werden
langhe ghehouden in een reyne droghe
stede. ende sonderlinghe ist dat si in drogen
hoye of stroe bewonden werden als PLINIUS
seyt. want bij der aerden ende in een vuchtige
stede werden si schier verderft Jtem die
rijpe vruchten vallen haestelijcke vanden
boem dan die onrijpe ende des nachtes
eer dan des daghes want si mitten nachte[-]
lijcken douwe ouersprengt werden soe
werden si zwaerder ende daer om zijn si
te reder te vallen. Ende hier mede is des [329rb]
ghenoech gheseyt vanden vruchten want
vele dinghen zijn bouen gheseyt vanden
vruchten inden seluen tractaet vanden bomen
int ghemeyn soecket daer. etcetera
Dat lxxvij. capittel vanden drachten.
G Ermen als YSIDORUS seyt is een
dracht want al draghende wordt in[-]
der dracht die voedelijcke humoer gewonnen
ende die reden des saets bloyet oeck
daer in ende die naturlike hetten die werc[-]
ket ende al ist dat si van cleynder groetheit
is inder substancien nochtans is si van gro[-]
ter virtuten ende machten inden wercken: want
die cracht der wortelen wordt ghetogen
in eenre substancie der drachten. ende daer
omme die cruden alsoe langhe als si in[-]
der drachten zijn ende in hem vuchticheyt
groyet ende loept wt der wortelen soe
zijn si zeer nut totter medicinen ende dat
selue dat alre eerst wt der wortelen loept
dat hyet germen. ende alleyncken als dye
hette vast starcket die inden morghe na[-]

tuerlijcken besloten is dat trect die wortel
vastelijck nae haer ende dat haer ouer
loept seyndt si vastelijck wtwaert end[e]
dat is oeck germen. ende ouermits cracht
der zonnen soe wordt dat bynuenste 1 dat
dye wortel ontberen mach opwaert ghe[-]
seyndet ende wordt buten ghedroecht
ende wert verwandelt in die natuer der drach[-]
ten dye germen heyt Ende want die aentreckinghe
der wortelen ghestedich is
dach ende nacht soe seyndt si die ouertallighe
humoren alleynken opwaert ende
alsoe werdt die stamme altoes meerre
ende meerre ter tijt toe dat die boem ofte
dat cruut coemt tot zijnre volcomenheyt
ende dit doet als die commentator seyt dye
hemelsche warmte die dat morch der
wortelen doerscyetende is ouermits den [329va]
subtijlsten ende puursten delen des boems
ende haelt die vuchticheyt na haer ende
bewronghetse ende byntse in een ende si en la[-]
tet niet af si en verkeertse in een substan[-]
cie der drachten. Jtem die dracht of ger[-]
men is een beghinsel des steels of dyer
stammen der blomen ende der vruchten. ende
is wt latende veel telgeren die deen aen
dander gheheft zijn die die natuer dye
een aen die ander verghadert op dat
die dracht te bet te samen blyuen sal ende
behouden werden. ende alsoe langhe als die
substancie teder ende cranck is so is si haes[-]
telijck verderft vander couder luchten ten
waer dat si van buyten mitten bladeren be[-]
scudt waer. Jtem die opghanck der drach[-]
1. bynnenste

ten is een cierheyt ende een beginsel der
aerden. want alle groenicheyt der aerden
spruyten ende comen eerst vanden loten die
eerst wt spruyten Ende germen properlijck
in DUUTSCHE te verstaen also hijt hier ne[-]
met dat is een loetken of een loefken dat
wt laet ist van bomen of van cruden. Ende als
dese eerst wt lopen dat is een teyken vanden
nyeuwen iaer ende dat die leynten aen coemt
ende als die loueren af vallen dat is een teyken
des toecomenden windes. ende dese
loten of spruten werden dicwil ghegheten
vanden stommen beesten ende vanden locus[-]
ten datmen sprinchaenkens heyt ende van[-]
den rupsen etcetera ende dan en isser gheen hope
toe dat daer enige vrucht aen wassen
sal etcetera
Dat lxxviij. capittel van tgras.
G Ramen is een velt cruut ende heyt
gras in DUUTSCHE Jtem YSIDORUS
seyt dat alle cruut ouermits warmten
wasset vander humoren der aerden want
als die hemelsche hetten dat ouerste van[-]
der aerden doerschietende is soe verga[-] [329vb]
dert si die subtijlste deylen der aerden
te samen ende verwandeltse in een ghe[-]
daente van eenre wortelen die inder aer[-]
den steect ende sluut dye hetten bynnen
haer ouermits wes craft si die humoer
der aerden dye daer al omme leyt tot ha[-]
ren voetsel treckt ende dat haer ghelijck
is verkeert si ende verwandeltet in haerder
nature. ende dat haer oueruloedich is
dat seyndet si ter winninghe vanden gra[-]
se. Jtem nae den lande ende nae den gron[-]
de daert gras wast daer nae heuet zijn

virtuten Want als PLYNIUS ende YSAAC
segghen ende oeck nae den verscreuen 1
auctores soe is dat gras dat in berchachtighen
steden wast corter ende staet
dunre dan dat inden valleyen of inden pley[-]
nen staet mer nochtans is dat den scapen
bequamer ende oeck ghesonder want dat
berch gras is soeter ende te maten droghe
ende alsoe en ist ander niet want CONSTAN[-]
TINUS seyt ende YSAAC oeck dattet broeckgras
haestelijcker voedet mer het maket
waterich bloet ende scheyt lichtelijck
vanden leden ende maect een opblasinghe
ende een rommelinghe inden darmen mer in[-]
den anderen berch grase ist contrarie Jtem
het is een reghel als YSAAC seyt so wes
wortel vanden cruden voedt des saet en is
niet voedende ende also verkeert so wes
saet voedt des wortel en voedt nyet.
Jtem PALLADIUS seyt dat een coorn een
gras maect dat ghenoechlic aen te sien
is ende den dyeren bequaem is in der
voedinghe ende is oeck den siecken luden
bequaem inder daet want gelijckerwijs
dat menigherhande virtuut schuult in[-]
den wortelen alsoe schuult si oec mede
inden grazen. Jtem dat gras int zuden
wil reghen hebben ende warmten. ende [330ra]
als die noerden wint daer stijf op wayet
soe verghaet ende verdorret van buten als
BEDA seyt. Jtem DYASCORIDES seyt dat
gramen een speciael dat is een sonder[-]
linghe cruut is dat gharden ende knopen
heeft ghesprayt op die aerde ende die
1. Lees: voerscreuen

lader wat breetachtich ende scarp. wes
wortel knopich is ende soet Ende dit cruut
eten die ossen ghaern ende die ander dye[-]
ren. wes virtuut stiptike is ende sluut won[-]
den ende dwinghet den buucke ende safticht
die weute der mylten ende die honden eten
dit cruut als si hem purgeren willen als
PLINIUS seyt. ende dat doen si alsoe behende[-]
lijcken dattet die mensche naeuwe gewe[-]
ten en can of ghemercken etcetera
Dat lxxix. capittel van galbanus
G Albanus is een cruut wyes zap
dat galbanum heyt ende is een cruut
ghelijck dat ferula is inden telgheren. ende
VARRO seyt dat galbanum tsap van ferula
vmmer is als YSIDORUS seyt libro xvij
Tcruut dat wort ghesneden inden zomer
ende daer lopen droppen wt als tranen ende
dese ghadertmen ende droghetse Jtem dat
is die fijnste galbanum die te mael znuer
1 ende reyn is van alre aerdicheyt ende
van alre vulnissen ende dat veel droppelen
heeft ende is ghelijck den wyeroeck inder
verwen die claer is ende nyet al te dorre
noch te droeghe als PLINIUS ende DYASCO[-]
RIDES segghen. inden zomer wert hi bij
der stammen ghedroecht. in hem is een vie[-]
righe craft ende is heet inden dorden grade
ende vucht inden eersten als die selue
seyt Hij wort gheualst mitten puluer van[-]
den colofonien dat is GRIEXS peck ende mit
ghebrokene bonen daer die bast of is.
die welcke twee mitten alrebesten galbano
ghemenghet werden Jtem men [330rb]
1. Lees: zuuer

mach puere galbanum al te langhe hou[-]
den ende heeft macht te breken te ontbyn[-]
den te zaftigen te slappen dats te mor[-]
wen. Een fumigaci daer van ghemaect
verwect die in litargien legghen. ende
ghemengt mit edick gheneest hij dye
weute ende die verstoptheyt der mylten.
ende hi doet een doot kint vter vrouwen
comen ende zuuert die moeder ende gepul[-]
uert ende mit honich ghenomen doot hij
die pyeren ende doet menstruum comen
zijn fumigaci ende veriaghet serpenten
ende deser ghelijck Ende is oeck goet tegen
den tantzweer als DYASCORIDES PLATEARIUS
ende PLYNIUS segghen. Ende hi seyt daer
voert dat wanneermen galbanum inder
medicinen doen wil datmen hem dan zu[-]
ueren sal van alre onreynicheit eer datmen
hem daer in doet. Men sal hem eerst in
een teste doen ende smelten hem ende ghye[-]
ten hem soe in water. ende datter puer is
dat sal dryuen ende datter onnutte is dat
sal sincken Ende nochtans seyt DYASCORIDES
contrari want hi seyt datmen galbanum
in syedende water doen sal ende datter
af sincket salmen ghaderen ende datter
dryuet als bast ende des ghelijcxs dat
salmen wech worpen.
Dat lxxx. capittel vander droppen of tranen
G Vtta is een drop of een traen des
boems of eens cruuts ter manie[-]
ren oft galbanum waer die mit enen anderen
naem aromacum genoemt is. men pleech die
telchskens van desen boem of van desen cru[-]
de in te sniden des zomers ende dat daer
af druupt dat heyt gutta of armoniacum

ende als YSIDORUS ende PLINIUS segghen
ende die puuerste ende die claerste is die
beste. ende die edelste die wit ende vet
is als wyeroeck ende hi ghebroken werdt [330va]
dat hij dan blinckende is ende bynnen ghom[-]
mich ende heeft enen roke nae beuer zijn
ende enen zuerachtighen bitteren smake
ende hij is heet inden vierden grade ende
droeghe inden anderen. Ende hij heuet
virtuut te ontbinden ende te morwen als
gheseyt wordt in PLATHEARIO. wes een
scrupel mit oximel ghedroncken gheneset
die ghebreck inder milten hebben.
ende gheneest die onreunicheyt 1 der ogen
ende mitten zape van alssen dodet die pyeren
ende mit peck ghemenghet helpet teghen
dat voeteuel ende teghens dat euel dat
inden huepen leyt ende doet orine maken.
ende menstrua comen. ende zuuert ende doet
alle heffinghe ende opblasinghe ghaen
sitten als die glose seyt op die stat mirra
ende gutta.
Dat lxxxi. capittel van gerofelnaghelen.
G Ariophili dat zijn groffels nage[-]
len DYASCORIDES seyt datter zommighe
volcomen zijn ende van scarpen sma[-]
ke van zwartachtigher verwen ende si zijn
heet ende droeghe in haren wercken mer
vucht bynnen inder daet. Het zijn zommighe
vruchten van bomen in YNDIEN die[-]
men des zomers vergadert als si rijpe
zijn ende men machse vijf iaren in ghoeder
machten houden in een stede die niet al
te droeghe en is noch oeck mede nyet
1. Lees: onreynicheyt

al te vucht want is die stede al te vucht
soe verrotten si ende is die stede alte droge
soe dorren si Jtem men salse kyesen dye
int ouerste wat effen ende slecht zijn ende
die enen scarpen smake hebben ende enen
zueten roke ende die een lutten 1 vuchtiche[-]
den wt gheuen. Jtem si werden gheual[-]
schet mit puluer van naghelkens die ge[-]
menghet is mit edick ende mit wel ru[-]
kende wijn daer si vuchticheyt af grij- [330vb]
pen ende si werden naeuwe ghekendt van[-]
den goeden dan dat si int vterste scarper
zijn dan die ander mer die gheualscht
zijn en machmen bouen xx. daghen nyet
houden. Jtem die goede naghelkens
hebben virtuut te conforteren om haer
goets roecks wille ende te ontbynden ende
te verteren van sinen qnaliteyten 2 want si
starcken die herssen ende dye zyenlijcke
cracht ende si zijn oeck mede goet tegens
cranckicheyt des herten want si conforteren
die gheestelijcke craft ende si zijn goet
teghens die onuerduwelicheyt der maghen
ende teghens wenten 3 die van cou[-]
den coemt want si helpen die natuerlike
craft als DYASCORIDES seyt.
Dat lxxxij. capittel van genesta
G Enesta is een stamme wassende in
woesten ende wilden steden die onghebouwet
zijn ende oeck in stenigen wes
smake al te bitter is ende is een teyken
daer hij wast datter niet veel coorns en
1. Lees: luttel
2. Lees: qualiteyten
3. Lees: weuten

wast ende heeft veel graceliker telgheren
dye hardt zijn ende knopich. ende is
groen des winters ende des zomers. ende
heeft ghele dicke bloemen van zwaren
roecke van bitteren smake nochtan zijn
si van groter virtuten als DYASCORIDES
seyt. want die siedinghe daer zijn bladeren
ende zijn bloemen in ghesoden zijn
dwincgt die heffinghe der milten ende is
goet den tantzweer ende byndt menstrua
ende beneemt dissentiriam ende zijn
zap doot luzen ende neten ende heeft zwart
saet ende bitter ende is oec goet totten voer[-]
screuen dinghen
Dat lxxxiij. capittel vanden sade.
G Ranum is een coornken ende is
dat mynste deel alsoe wel vanden
zade als vanden boem substancialijcken on- [331ra]
dersceyden ende ghedeylt in elcken thoern 1
is een bast omme ende morch bynnen daer
een plant of cruut wt coemt ende wasset.
die hem die natuer after ghelaten heuet.
ouermits die welke zijn species of
zijn ghedaente ghemenichuoudighet
mach werden dattet inder warelt behouden
mach werden. Ende ghelijckerwijs
dat die granen of die corlen schelen
inder specien also schelen si oeck mede
inder figuren ende inder legentheyt ende in[-]
den maecsel Waer of dat ARISTOTILES seyt
in dat eerste boeck vanden planten vanden
coernen ende vanden zaden wassen zom-
1. Lees: choern

mighe in planten of 1 in bomen 2 of doppen
alst saet van dille van vennecoel ende de[-]
ser ghelijcke. ende zommighe ander wassen
in dopkens of in balchskens als dye
boen of die ander legumina. als erweten
wicken etcetera. ende zommighe andere
in een harde substancie als die sade van
peren van appelen. ende zommighe hebben
een korl bynnen der schulpen ende een hart[-]
heyt buyten der schulpen als die note ende
die oliuen. Ende die korlen die gheordineert
zijn inden bolsteren ende inden balch[-]
skens werden menichsins verwandelt in[-]
der gheleghentheyt. want zommighe
hebben haer korlen ghemenichfoudicht
inden bolster alst gheualt der celidonien
dats der scelwortel. ende is eenderhande
cruut dat goet totten oghen is. ende zommi[-]
ghe maken granen of coernen in een be[-]
sloten balchsken als die erweten of boenen
etctera. 3 ende zommighe in balchskens
die niet besloten en zijn als weyte ende
spelte ende deser ghelijck. ende zommighe
en maken haer granen niet in enich van[-]
den balchskens als die gherste choern.
Mer si maken haer stroe also meer als [331rb]
veruolghende mit haren choernen. ende
zommighe granen zijn gheduppelt bij
ordinancien sonder wandt of weech inden
dop of bolster als die granen vander
schelwortel ende zommighe zijn daer
gheduppelt mit eenre wanct alst open[-]
baert inden granen vander kerssen die[-]
1. Lees: zonder
2. Lees: bonen
3. Lees: etcetera

men naesturcium heyt. ende zommige
maken haer granen dryeuoudich by or[-]
dinancien ghesettet in menigherhande
huysekens dyes seluen balchskens
alsoe als dat wel openbaert inden gaghel
in wyes vrucht zijn drye cellekens
ende in een yghelijcke celle drye granen
of vyer sonder enighe wanct verghadert
ende tusschen een yghelijcke gra[-]
ne ende grane is een houten wanct als
in cassiafistula is. onderwijlen isser oec
mede een vleyschighe wanct alst wel
openbaert inden cucumeren ende inden
cucurbiten. Ende onderwijlen tusschen
den granen zijn wanden van menigerhande
gheslachten ende oeck mede van
diueerser substancien alst gheuelt inden
appelen van garnaten inden welcken
zijn zommighe vleyschachtighe wanden
tusschen die granen ende granen.
Ende alsoe zijn oeck mede zommighe
webbekens tusschen den coern ende den
coernen die dunne zijn ende nyet vleysch[-]
achtich. Mer ghelijckerwijs dat dye
granen ende die granen onder malcan[-]
deren schelen inder substancien alsoe
schelen si inder figuren want sommige
hebben een ronde forme ende zommi[-]
ge een scarpachtige form ende zommige een
lancwerpelde form ende zommige driecant ende
zommige of si gesneden waren alst scijnt inden
cizeren | Jtem die granen die lancwerpelt zijn
in die een side schinen of si ghesneden wa[-] [331va]
ren alst openbaert inden weytscoorn ende
in dyer ghelijcken. Jtem si zijn ghewa[-]
rent ende oeck bescudt mit ba[s]ten ende myt
webben die coernen of corlen om dat si

haer bynnenste morch ende natuerlijcken
hetten behouden sullen Hier toe heeft ARIS[-]
TOTILES gheseit etcetera
Dat lxxxiiij. capittel van gich.
G Ych is een gheslachte van legumen
ende is den comijn ghelijc inder
groetheyt mer het is van zwarter ver[-]
wen ende men pleecht inden brode te werpen
of te sprenckelen op dattet te zueter sal
werden als die glose seyt ouer YSAYA xxviij
Jtem PLATHEARIUS ARISTOTILES ende DYAS-
CORIDES segghen dat gych een cruut is
heet ende droghe inden anderen grade
ende wast onder tcoern hebbende cleyn sa[-]
deken ende zwart oft dryekantich waer ende
is bitterachtich ende scheydende. ende he[-]
uet macht te ontbynden ende te verteren dye
verstoppinghe der leuer ende der mylten.
ende heeft virtuut te openen ende die winden
te scheyden ende het doet die aenbeyen dye
opgheheuen zijn ghaen sitten ende stemptse
mede ist dat si lopen ende mit honich ghe[-]
nomen dodet die pyeren Dit cruut seggen
si dattet nigella is ende alst in edick ghesoden
is ende die edick inden oren ghedaen
doot die wormen ende schoert apostemen ist
dattet in wijn ghesoden werdt mit zeme[-]
len ende mit duuen quaet. ende sonderlinghe
tsaet vanden crude ende van dyen te samen een
plaester ghemaect ende daer op gheleyt
al warm Jtem men seyt dattet goet is
teghen lazarie ist datment mengt mit rafanus
ende mit wat souts. ende doet menstrua
comen ende purgeert dode dracht
ist datter twijf ouer gefumigeert wert
dat is dattet twijf sal ghaen sitten op enen [331vb]

stoel mit enen gate ende werpen vanden zade
in colen ende laten haer den roeck van onderen
op slaen mit eenre pipen ter wijffelicheyt
in Jtem wijn ghedroncken daer dit saet
enen nacht in gheleghen heeft verdriuet
die coude pisse ende dat lanckeuel. Ende
men sals nyet sieden op dattet nyet te
weldich en werde. want CONSTATINUS
die seyt nigella te veel ghenomen doot
den mensche.
Dat lxxxv. capittel van ylex
I 1
Lex ilicis is een ghedaente van eyken
als een boem die eykelen drae[-]
ghet want als YSIDORUS seyt libro xvij. dye
menschen vonden die vruchten van desen
boem eerst eer datmen vanden coorn te
segghen wist soe plegen die oude in voer[-]
tiden daer of te leuen. ende die eersaemste
van alle den eyken bomen dye eykelen
draghen dat is ylex wyens vrucht als
PLYNIUS seyt sadet ende voedet menighen
lantschappen. Jtem ylex is een boem
die grof ende oeck mede zeer dicht is ende
hardt mit groten wortelen ende mit al te dic[-]
ke basten ende hij heeft veel telgheren
ende ghenuechlijcke bladeren ende hi
heeft veel vruchten op bij tijden vanden
iaer ende draghet somtijts die helfte
meer op een tijt dan op een ander tijt:
Jtem thout mach alte menich iaer dueren
ia het is alsoe meer onvervuelijck
dat is dattet qualicken verrotten mach
of veruulen want zijn blocken int water
ghesencgt sullen bynae verkeren in enen
1. Representant: i

steen niet dattet een steen werden soude
mer ymmers alsoe hardt oft een steen
waer Ende daer om pleechmen karcken
ende der coninghen huysen van alsulcken
houte te maken ende men placher beelden
van afgoden af te maken alsoe als PLYNIUS [332ra]
seyt etcetera
Dat lxxxvi. capittel van iumperus. 1
I Vmperus dat is geneuer boem.
ende het is een cleyn boemken ende wa[-]
re dat sake datmen leuende colen rekende in[-]
der asschen van desen geneuer si souden le[-]
uendich bliuen een gheheel iaer wt ende wt
ende si en souden niet wt ghaen ende daer om
heeftet sinen naem vanden vier. iumperus
want pyr in GRIEX is vier in LATIJN. Men
vintse groet ende men vintse cleyn als YSI[-]
DORUS seyt libro xvij. ende si zijn beyde scarp
ende stekelich ende si hebben veel scarpe bla[-]
deren ende cleyn ende si zijn beyde vruchtber
Mer die minste draecht meest vruchten
ende si zijn cleyn ende ront eerst groen ende na
zwert of rodelachtich ende is altijt groen[-]
achtich die boem mitten bladeren. ende hij
is heet ende droeghe inden derden
graet als DYASCORIDES seyt. wes vruch[-]
ten zijn goet ter medicinen die in die len[-]
ten ghegadert werden ende men machse
twee iaer houden ende si hebben machte te
ontbinden te verteren ende te conforteren.
Jtem die bessen ghesoden in reghenwater
ende in dat water ghebaet is goet tegen
tbuuceuel dat van scarper medicinen
coemt Jtem vanden iuniper maectmen
1. Lees: iuniperus

olie die al te sonderlinghe goet is tegen
die quarteyn ist datmense alle daghe inder
spijsen of in drancke een dragme neemt
dat is een vierendeel loots zwaer. ende hij
is oeck goet teghen dat lanceuel ist dat[-]
men die zeer stede daer mede bestrijcket
ende besmeert ende hi is oec goet den val[-]
lenden menschen van sinte CORNELIS ende
hi breect den steen ist datment ten scafte
in spuwet mit eenre pipen diemen sirin[-]
ghe hiet Jtem wijn daer iuniper in ghe[-]
soden is mit vighen zuuert die borst ende [332rb]
beneemt dat hoesten hier toe heeft PLA-
THEARIUS gheseyt ende DYASCORIDES ende
wast in stenighen steden ende in onghebonden
daert woest is ende die serpenten scuwen sinen
schiem als PLINIUS seyt ende daer om meynt
men dat die bessen goet teghen tvenijn
zijn etcetera
Dat lxxxvij. capittel van ysopus
Y Sopus is een cort cruut ende cleyn
wassende in steenroetsen ende heft
hem seluen mit sinen wortelen vast inden stey[-]
nen ende oec wasset inden houen als CASSIODORUS
seyt ouer den souter Asperges me domine etcetera
DYASCORIDES seyt dat dit cruut heet ende droge
is inden dorden grade. die virtuut van de[-]
sen crude is inden blomen ende inden blade[-]
ren meer dan inden steel of inden wortelen
des zomers draghet blomen ende men sal[-]
se verghaderen buten der zonnen in een
zuuer stede ende daert niet en roect ende he[-]
uet macht te ontbinden te verteren ende te
trecken ende die longhen te zuueren ende alle
ghebreken vander borsten die van couden
comen die maectet zuuer ist dattet in wij[-]

ne ghecoect wordt mit vighen ende datmen
den wijn drincken gheeft ende bene[-]
met die zericheyt der maghen ende der
darmen. Jtem int water ghesoden en[-]
de daer in of ouer ghestoeft zuuert die
moeder van onnatuerlijcken humoren
Jtem ysoep heet ghemaket in enen pot
ende dan daer ouer ghestouet dwynghet
den couden snuuf of den reume ende
doet den huuch ghaen sitten ende beneemt
die zericheyt inden lyue die van wynde
comet Jtem DYASCORIDES seyt dat die puluer
vanden ysope gheneest die watersucht
ende zuuert die donckerheyt vanden
lichaem ende maect den aensichten fijn
verwe ende doodt pyeren also als die sel[-] [332va]
ue seyt etcetera
Dat lxxxviij. capittel van iacinctus. 1
I Acinctus is een cruut hebbende een
purpur bloem ende heeft sinen naem
ghetoghen van enen edelen kynde dat inden
spronghen onder den purpuren bloemen
doot gheuonden is ende den crude was
die naem ghegheuen vanden valle dyes
doots kyndes ende is oeck ghelijck den
blomen vander vyolen ende haer wortelen
als YSIDORUS seyt libro xvij. ende men
oeck enen steen heeft die alsulcken naem
heeft ende alsulcken verwe die ghetelt is
onder den preciosen ende costelijcken stenen
Jacinctus is een naem van enen mensch
ende van enen steen ende van eenre bloemen ende
zijn proper verwe die is lnchtich 2 of
1. In margine in handschrift: [...]en aldus hetende [...]
2. Lees: luchtich

hemelsch etcetera
Dat lxxxix. capittel van billen cruut.
I Nsqmamus 1 dats billen cruut ende
men heitet in GRIEX insquiamus ende
in LATIJN canicularis daer om dat in sinen
stelen aen beyden siden wassen eenrehande
hoefdekens die ghemaect zijn inder figuren
van creeften alsmen sien mach inden
appelen van arangen of van garnaten als YSI[-]
DORUS seyt libro xvij. Dit cruut is onghe[-]
sont ghegheten ende daer omme heytent
zommighe luden insana want wortet ghe[-]
gheten soe maectet razerie of het doet
altezeer slapen ende die ghemeynt heytent
vilicidium daer omme dattet thart ver[-]
wandelt als YSIDORUS seyt. Jtem want
dit cruut venijnt is soe heeftet zwardt
roet ende wit saet als PLYNIUS ende DYASCORI[-]
DES segghen. ende het is quaet ende dodende
dat zwart. ende dat rode is myn quaet ende
dat witte noch myn ende dit is tbeste inder
medicinen ende heeft macht te dwinghen
te binden te doden ende te doen slapen. Jtem dat [332vb]
zwart saet heeft dat heeft zwarte bladeren
scarp ende hardt ende een purpur bloem
ende harde balskens 2 die dick zijn. ende dat ro[-]
delachtich saet is dat heeft ander bloe[-]
men ende morwer balchskens ende dat wit saet
heeft dat heeft witte bloemen ende vette
bladeren ende morwe vol saeps ende is cout
inden dorden graet ende droghe inden ande[-]
ren ende daer om wederslatet heffinge ende
zwellinghe ende stopt den buuck ende stempt
1. Lees: insquiamus
2. Lees?: balchskens

loet ende gheneest den tantzweer die van
hetten coemt ende dwinghet den reume die
van hetten coemt hier toe heuet DYASCORIDES
gheseyt ende PLYNIUS Jtem vanden billen sade
seyt ARISTOTILES int BOEC VANDEN GROYLICKEN
DINGHEN datmen bij IHERUSALEM dat saet
van byllen eet waer bij men mercken mach
dat zijn quaetheyt benomen wort ouermits
die ghoetheyt des landes daert
wast. Jtem die meester vander historien
seyt ouer EXODI dat inder cronen dyes
paeuwes stont een bloem recht op dye
desen crude ghelijck was daer ghulden
blomen op stonden die ghelijck den brede
weghe waren vanden enen slape des hoef[-]
des totten anderen etcetera waer bij dat dese
crude daer in waren ghepriuilegiert dat
haer ghelijkenis waerdich was te staen
in des paeus crone. Dit seyt die meester
inder historien etcetera
Dat xc. capittel vanden kastanen boem
K 1 Astanea is een groet boem ende
drachtich ende hi is vanden GRIEC[-]
KEN alsoe ghenoemt als YSIDORUS seyt libro xvij.
daer omme dat zijn vrucht dubbelt is in[-]
der manieren van cullen die ghehouden
zijn bynnen den bolster die welcke als si
wt gheworpen werden soe worden si
ghelubt ende daer om werden die bomen
van castrando dat is van lubben karstaengen [333ra]
inden GRIEXEN vocabel ghenoemt. Van
desen boem pleech een geheel bosch te
werden als YSIDORUS seyt. Dese boem is
1. Representant: k

zeer nut want zijn hont 1 is nut totter tim[-]
meringhen ende oeck mede om te barnen
ende spijse by te bereyden. ende zijn vrucht is
goet te eten ende die bast ende zijn bladeren
die zijn goet totter medicinen. ende al ist dat
zijn vrucht onder enen harden ende scarpen
bolster gheuonden wordt nochtans is dye
vrucht soet ende goet alsmense siedet ofte
braet Ende si zijn heet int middel vanden
eerster grade ende droeghe in den anderen
ende omme der hetten wille is die vrucht
zuet ende omme der droechten wille soe is
si damper. Mer die veel karstaengen eet
die crijcht een opblasinghe van lyue. ende
die groue roke die daer bynnen besloten
is die stijcht op totten hoefden waert die
maect daer den hoeftzweer. mer om hare
quaetheyt te benemen soe salmense sie[-]
den of braden ende dan voeden si wel ende maken
goede humoren ende temperen die droeche[-]
den des lichaems ende der borsten ende sonder[-]
linghe ist dat si mit zuker ghegheten
werden. ende si zijn den colerico ende oec me[-]
de den fleumatico goet mit pueren honighe.
ende si zijn oock goet nae der medici[-]
nen want si nemen coringhe ende walghinghe
ende si starcken den darm die bouen leit
dyemen ieiunum heyt. Jtem karstaen[-]
gen ghewreuen mit wat souts ende mit
honich ghetempert is goet teghens be[-]
ten van verwoeden honden of van verwoeden
menschen. Jtem karstaengen ghewreuen
mit garsten meel ende mit edick ghemenget
doen ghezwollen mannen ghaen sitten alsmen[-]
1. Lees: hout

se daer op plaestert Jtem ARISTOTILES seyt
dat die bladen ende die basten van desen bome
ghebarnt ende ghepuluert ende mit wi[-] [333rb]
ne ghetempert ende opt hoeft gheleydt
van enen ionghelinck doet dat haer vermeerren
ende verbiet hem dat vallen als
YSAAC seyt in DIETIS.
Dat xci. capittel vanden lauwerboem.
L Aurus is een boem der victorien
ende hij is veel prisens ende lonens 1
waert om zijnre groter virtuten ende duech[-]
den wille Ende omme detmense 2 pleech te
cronen mit lauwer die den strijt wonnen wilen[-]
eer ende de GRIEKEN hieten desen boem dam[-]
phen wes virtuten wij bouen gheset heb[-]
ben inden seluen boecke in die letter .d.
soect daer ghij sultet vinden
Dat xcij. capittel van lentiscus 3
L Entescus is een oetmoedich boem
ende medicinael die vanden GRIECKEN
ende vanden EBREEUSCHE circus genoemt is
als die glose ouer DANIEL seit xxiij wes
sap vanden bladeren gheneest ende slout 4 ghe
gheclouen 5 lippen of ander gheulcereerde
dingen als daer gheseyt wordt. ende heyt
daer omme lentescus om dat zijn steel
morwe is ende traech. die vrucht van de[-]
sen boem gheeft olye wt ende die scorsse
gheeft harsse diemen mastix heyt ende het
1. Lees: louens
2. Lees: datmense
3. In margine in handschrift: mastijc
4. Lees: sluut
5. Dittografie

is die beste diemen vydnt 1 in INTHEUS dat
eylant als YSIDORUS ende PLYNIUS segghen
libro xvi. Jtem die blader van desen boem
als DYASCORIDES ende PLATHEARIUS ende PLINI[-]
US segghen zijn heet ende droeghe als al[-]
le die boem is ende hebben virtuut te byn[-]
den te consolideren ende te conforteren. ende daer
omme zijn si goet teghen alle coringhe
ende teghens alle lopinghe alsoe wel van[-]
den bloede als vanden anderen humoren
Jtem zijn gomme dyemen mastix hiet
heeft die selue virtuten die de boem he[-]
uet ende alsmense kaeuwet dese gom-
M i
me soe hout si dat tantvleysch reyn van[-] [333va]
den stinckenden ende vervuulden humoren ende
doetse vast staen ende maketse wyt ende
starcket haer wortelen ende doet den quaden
adem af. Dese mastic wert aldus vergadert
Jnt eynde vander leynten worden die scors[-]
sen van desen boem in ghesneden ende als
si vander aerden ghezuuert zijn so sprayt[-]
men daer zuuer clederen onder op dat
dye vuchticheyt niet opter aerden drupen
en sal. Ende men sal kyesen die wit ende
claer is ende die mitter aerden ghemenghet
is ende doncker die salmen scuwen ende
worpense wech. Sy puert dat herssen
ende si conforteert die maghe ende helpt tot[-]
ter verduwinghe ende veriaghet den
wint. ende ghewarmet of ghesmouten op
enen heyten teghel ende gheleydt op ghebroken
benen ende ander leden consolideert
si wonderlijcke zeer. Jtem PLYNIUS die
1. Lees: vyndt

seyt oeck als DYASCORIDES dat lentiscus
of cynus dattet een dinck is. een doernich
boem is mitter wortelen ende is hoghe
ende in veel deylen ghedelt ende
heuet vrucht als die gaghel mer myn[-]
re ende bynnen root als si rijp is ende scharpe
wolle bynnen. wyens sap dat lopen
vander moeder der vrouwen gheneset
etcetera
Dat xciij. capittel vander lelien.
M Jlium 1 als YSIDORUS seyt is een cruut
ende heeft een melckachtighe blome
wes witticheyt al ist dat si inden bla[-]
deren is zijn ghedaenre 2 blincket bynnen
nae den goude. Jtem DYASCORIDES ende
PLATHEARIUS segghen dat die lely heet
ende vucht is ende zommighe wilt ende zom[-]
mighe tamme ende die een heeft pur[-]
pur bloemen ende die ander witte blomen
ende dat is die beste. Jtem die virtuut van[-]
der lelien is rijpende ende daer omme is [333vb]
si goet ghestoten op apostemen ende is
oeck goet op dye hardicheyt der milten
ist dat sake datmen tsap mitter olien men[-]
ghet als mit hennep olye of lijnzaet oli
ende smeerter die milte al omme dicwijl
mede Jtem die puluer vander lelien ghe[-]
menghet mit water in een scotel ende daer
dat aensicht mede ghewasschen maect
dat aensicht claer. Jtem die blader van[-]
der lelien gecoect of ghesoden zijn goet
op verbarnden steden want si zijn zaftende
1. Lees: LJlium
2. Lees?: ghedaente

ende dat selue doet zijn wortel ist dat si
mit olyen ghecoeckt wordt ende daer op
gheleyt. Jtem zijn virtuut is openende
ende scheydende ende doet si 1 wt comen dat
menstrualighe bloet ende doet heffinghe
ghaen sitten ende daer omme is si goet tegen
opblasinghe der apostemen die wyndtachtich
zijn ist datmen die wortel ontween
wrijft ende menghetse mit olien ende legget
daer dicwijle warm op. hyer toe heuet
DYASCORIDES gheseyt. Jtem vander lelien
als PLINIUS seyt soe edelen die wortelen
vander lelyen haer bloem alte zeer in meni[-]
gher manieren Want ghedroncken mit
wijn ghenesen wonden van serpenten.
Ende die wortelen zijn oeck mede ghoet
teghens die quaetheyt vanden paddenstoelen
ende teghens tvenyn. ende in olyen ghe[-]
coeckt ende op die lycdoernen vanden voeten
gheleyt achte daghen langhe alle daghen
versch mitter ouder manen verdrijftse
te gronde ende doet oeck weder
haer wassen. Jtem in wijn ghecoect en[-]
de hoenich daer toe ghedaen is goet op
aderen die doersteken zijn oft zweren
ende die blader in wijn ghesoden gheneset
wonden. Jtem dat saet vander
lelyen ghewreuen is ghoet op theylighe
vier ende die blomen ende die bladeren [334ra]
comen te hulpe quade vlceren dat zijn zwe[-]
ren Hier toe heeft PLINIUS gheseyt. libro
xxx. capitulo xix: Jtem in dat selue boeck capitulo v.
daer seyt hij dat die lelie die edelste blo[-]
me heuet naest der rosen ende men maec-
1. Lees: si doet

ter edel salue af ende olye mede ghelijck
datmen rosen olie maect. Jtem die steel
vander wortelen opwaert is bij dryen cubitus
lancg ende daer staen die blomen int
ouerste inder manieren van clockskens ende
die blader staen alle den steel omme ende
omme ende zijn zaet is dat clepelken dat bin[-]
nen den clocskens staet ende is van groter
machten ende virtuten mit goeder luchten
wel rukende. Jtem die lelie heeft veel
kelen aen der wortelen als dat loeck
doet als ARISTOTILES seyt inden BOECK DER
GROYELICKER DINGHEN. Ende in elcke kele is
die macht dat si wassen mach ghelijcke
oft saet waer Van desen punte staet bouen
vanden loke datmen allium heyt in dat
selue boeck inder letteren vander a. Jtem
ARISTOTILES seyt ist datmen den steel vander
lelien in die aerde crommet ende decten
eer dat zijn saet gheopent wordt ende dat[-]
men zijn wortel niet op en graeft soe sul[-]
dy te hants in corten daghen vinden dat van
enen yghelijcken knope des steels een cley[-]
ne hoefdeken wt ghaen sal oft van sinen ke[-]
le waer vander wortelen twelck een groet
wonder is. Jtem die blomen vander lelien
zijn eerst groen ende nae werden si wit ende
die steel ghesneden vander wortelen ende
int slijck ghesteken hout den steel langhe
groen ende die blomen oeck in haren craften
Jtem die bloem vander lelien alsoe langhe
als si gheheel is ende oeck mede
nyet gheraket soe ruuct si zeer wel ende
zuetelijcken. ende alsmense mitten
handen ontween wryuet of breect so stinc[-] [334rb]

ket si ende heeft die bloem alleen mitten za 1
voer die vrucht Ende alle virtuut ende doghet
die de lelie inden steel heuet ende
oeck mede inder wortelen die thoent hij
bouen altemael inden hoefde alsoe als
inder blomen ende inden zade. ende hoe
dat zijn bloemen hogher opgherecht
worden inden stele hoe dattet hoeft dan
leegher bocket. Ende zijn bloem is bu[-]
ten effen ende slecht ende soet inden tasten
ende oeck mede ront inder formen en[-]
de ghenoechlijcken int aenghesichte. ende
van bynnen is si mit schoenen ghulden granen
of coornkens inder hollicheyt bespren[-]
kelt. ende wordt meer gheuorwet dan
soffraen. Ende dese verwinninghe worden
mit seuen steelkens onderhouden ende wer[-]
det van ses witte bladeren dye de een
vluchs bijander staen ghemaket: ende
werdt bynnen versciert mit seuen schonen
ghulden coornen tdaer ijsaet 2 mit wonder[-]
lijcker schoenheyt in gheset is. daer die
blomen al omme staen ghesprayet ende
beschermen dat saet vander couder luch[-]
ten. etcetera
Dat xciiiij. capittel vander latuwen
L Actuca als YSIDORUS seydt heuet
den naem vander substancien der
melckigher humoren. of want die lac[-]
tuken dye soecken wyuen mit melc ver[-]
vollet ende oeck mede meerret die oncuuscheyt
in den mannen ende het is tweer[-]
hande als tamme ende wilde. Jtem die
1. Lees: zade
2. Lees: daer tsaet

wilde is ghelijck der tammer dan si heuet
langher telgheren of loueren. ende
subtijlre ende zerper ende si zijn myn
groen omme dat si luttel vuchticheden
heuet. ende daer om heeft si veel bitterheden
by dat die ander dyemen da-
M ij
ghelics eet want si is heter ende droegher [334va]
ende daer omme segghen veel meesters
dat si menstrua doet comen ende verdryuet
die raeuwe humoren als DYASCO[-]
RIDES seyt. Jtem die tamme latuwe is
cout ende vucht mer ghetemperlijcken
alsoe dat si ter gheender siden yet ouer[-]
ghaet ter groter coutheden of ter groter
vuchticheden ende daer omme soe is si
goet totter medicinen ende heeft een subtijl
substancie ende sonderlinghe als si noch
versch is ende daer omme werdt si schier
verduwet ende doot die hettende die bijtinghe
die vanden roeden colera comet
ghaen sitten ende die opsiedinghe vanden
bloede vercoel si ende doet oeck mede re[-]
delijcken slapen. ende si gheneest den hoeft[-]
zweer die vanden roke der colera comet.
ende maect inden vrouwen veel melcx ende
wynt inder mannen sperma ende maket
meerre ende dat gheualt omme die goet[-]
heyt des bloedes die si maect Mer als
die latuwe out werdt ende hardt soe wor[-]
det haer vuchticheyt ghemyndert endesi
werdt bitter. Mer diese dicwijl neemt
alle daghen soe maect si alte sonderlinghen
quaden bloet ende tghesichte wertter
zeer of ghecrancket Ende dat saet vander
latuwen bewronghelt des mans saet ist dat
hijt dicwijl in spise of in drancke nemet.

Hier toe heuet YSAAC gheseyt inden die[-]
ten Jtem PLYNIUS seyt libro xx. capitulo octa[-]
uo vander latuwen datter eenderhande la[-]
tuwe is dyemen caprina heyt. ende is dat
sake datmen die in die zee worpet so sou[-]
den alle die visschen die daer omtrent waren
steruen. wes melck mit wijn mit edic ende
mit water ghemencgt gheneest watersucht.
ende mit wes koel ende bladeren ghestoten
ende mit soute ouerghestroyt ghene[-]
setmen wonden daer die zeenen ontween ghe[-] [334vb]
sneden of ghehouden zijn. Jtem daer is
noch een ander species vander latuwen
dye int velt wast wes bladeren ghewreuen
mit pappe of mit bry gheneset vlceren
ist datmense daer mede bestrijcket ende
die GRYEKEN heyten dese specie ysopen.
Jtem die derde species wast inden bosschen
die si steracon heyten. wes bladeren
ghewreuen mit brye goet zijn op wonden
ende si stempet bloet ende gheneest vervuul[-]
de wonden ende mitter wortelen ende mitten bla[-]
deren ghenesen si theylilighe 1 vier. Jtem
het is noch een ander species van latuwen
die ronde corte bladeren heuet dyemen
heratea heyt. wyens zap die hauicken al
grauende wt trecken ende daer strijcken si ha[-]
re oghen mede als si oudt werden ende ma[-]
ken haer ogen claer daer mede Wes zap
gheneest alle zericheden der ogen alsmen
daer vrouwen sock toe menghet ende is
goet teghens beten van serpenten ende van scor[-]
pionen ist datment zap mit wijn drincket
ende datmen die bladeren daer op leyt ont[-]
1. Lees: theylighe

twen ghewreuen ende verslaet alle heffin[-]
ghe. Jtem dat saet vander latuwen al[-]
soe wel vander tammer als vander wil[-]
der en ghehenghet niet dat een man
zijn natuere verlieset in sinen slape van
enigher quader becoringhen ist datmen[-]
se neemt in spijse of in drancke. mer die
haer veel naem ende stadelijck die soude
blint werden etcetera
Dat xcv. capittel van lappa
L Appa dat is hoefladich ende is
een cruut hebbende brede blade[-]
ren ende dicke bider aerden ende heeft inden
ouersten telgheren scharpe clessen als
doernighe hoefdekens ende wederhaect
ende als daar yemant mit sinen clederen
aen raect soe blijft hy daer aen cle- [335ra]
uende waer of dat YSIDORUS seyt libro de[-]
cimoseptimo capitulo decimoseptimo. Dit
cruut is daer omme lappa gheheyten
om dattet enen groten coel heuet totter
aerden toe hanghende ende wordet vanden
GRIEKEN phylantopos gheheyten daer
omme dattet aen der luden clederen han[-]
ghet om zynre scarpicheyts willen. ende
wast byden mueren ende byden weghen
Ende daer is tweerhande species af. als
dye scarpe ende die ronde tot ghelijcke[-]
nissen vandes heyncst voeten. waer om[-]
me dattet veel luden heyten vngula ca[-]
ballina. Ende die blader van beyden zijn van
quaden roke ende van quaden smake als
DYASCORIDES seyt Mer PLYNIUS seyt libro
xv. capitulo xij. datter veel species van lappa
zijn. ende si zijn oeck alle medicinael.
Want men gheneester slaghen van scor-

pionen mede. ende die scorpioens dye
en moghen enen mensche niet misdoen
ist dat een mitten zape ghesmeert is.
Jtem dye wortel in water ghesoden ende
dat water inden mont ghehouden is goet
teghens den tantzweer ende doet dye tanden
vast staen. Jtem tsaet is der maghen
al te sonderlinghe goet ende is oeck goet
den ghenen die bloet spuwen. ende is oec
goet teghens dissentiriam. ende die wortel
mit wijn ghenomen stopt dat bunckeuel 1
mer die bladeren mit soute ghemenghet
laxeren Ende tsaet is goet teghens den steen
ghedroncken mit wijn. ende alle tcruut
ghestoten mit smeer verdrijft den hue[-]
uel opter borst Hier toe heuet PLYNIUS
gheseyt. mer PLATHEARIUS seyt dat lap[-]
pa of lapcium is een cruut dat heet ende
droeghe is ende heeft macht te ontbyn[-]
den te openen ende te dunnen ende daer omme
ist goet teghens rudicheyt tegen cronselen 2
ende serpigo ende teghen inpetigo ende teghen
vullens die tusschen vel ende vleysch leyt.
want het doetse sceyden ende verteert dye
humoren ende ontbyndt ende sceydet die hardicheyt
ende die heffinghe der apostemen
ende is goet teghen die coude watersucht
ende teghen verstoptheyt der mylten ende
zijn sap ghemenghet mitten zape van ruten
ende in die naze lauwe ghedropen zuuert
die herssen van fleumatigher oueruloe[-]
dicheyt ist datmens daer een luttel in dru[-]
pet in enen warmen bade of inder warmen
luchten etcetera
1. Lees: buuckeuel
2. Lees: crouselen
[335rb]

Dat xcvi. capittel van lappates.
L Appates is een spise die ghema[-]
ket is van zommighen verschen tam[-]
men cruden dye den lappacien ghelijc zijn
als die glose seit ouer IUDITH capitulo xv. waer
of die SCALCKE ALEXANDER seyt Lappates
is spyse ende warmoes maect dye selue
spise ende men heytet in DUUTSCH compost
Ander meesters segghen dat lappates
een gheslachte van coel is ende heeft brede
bladeren als die hoofledich: 1 mer die bla[-]
der van lappates dats cabuuscoelen dye
zijn morwe ende vet ende wittachtich ende
slecht. ende dat een blat opt ander ghewon[-]
den wonderlike done 2 ende heeft enen corten
stronck ende dicke buyten vol knoepen.
mer binnen morwe ende vleyschachtich. dit
cruut is goet te eten ende ter medicinen me[-]
de ende men maecter goede spijse of alsoe
langhe als si ghehouden mach werden ist
dat sake dat si ghecoect wort mit edick
mit mostaert ende mit honich. ende dese
spise heitmen compost wes virtuut is dat
si dronckenscap wederstaet als PLYNIUS
seyt libro xx. capitulo x want ist datmen compost
nuchteren eet soe beneemt hi dronc[-]
M iij
kenscap. Jtem die scole van CRASISTRATIS [335va]
roept dat gheen dinck der maghen ende
der zeenen nutter is dan dit cruut. Ende
daer omme heytment gheuen den luden
die veriecht zijn ende dien die leden beuen
ende den ghenen die bluet spuwen. Tsap is
1. Lees?: hoofbledich
2. Lees?: in wonderlike do[e]ne

goet teghens tvenijn ende teghens beten van
serpenten Ende sonderlinghe tsaet is
goet teghens beten van honden etcetera als YSI[-]
DORUS seyt libro xvij. etcetera
Dat xcvij. capittel van legumina
L Egumina zijn gheseyt van eligen[-]
do dat is van kyesen want die oude
plaghen die beste legumina dat zijn erweten
bonen ende deser ghelijcke te kye[-]
sen daer si haer spijse of maecten ende le[-]
ueden daer of. Jtem die legumina scelen
inder groetheyt inder verwen inder
figuren ende mede inder smaken. Ende
onder die legumina soe zijn dye boenen
die meeste ende die lupinen. ende die middel[-]
baer dat zijn cyceren erwitten ende fazoli ende
pitzoli. die mynste dat zijn die wicken.
Jtem si schelen oec mede inder verwen
want zommighe zijn si wit zommighe
zwart zommighe ruet. ende zommighe
ghemencgt Jtem si schelen inder figu[-]
ren want zommighe zijn ront zommighe
lancworpelt zommighe dryehoect ende
zommighe slecht Ende si schelen oeck
inden smake want zommige smaken zuet[-]
achtich zommighe bitter zommige an[-]
ders als PLYNIUS seyt. Jtem wanneer
dat die legumina beghinnen te rypen so
salmense mayen want si rypen al leggende
Jtem PLYNIUS seyt dattet legumen substan[-]
cialiken grof is cout ende droeghe ende hart
te verduwen want si zijn zeer dicht ende vaste
ghepact inder substancien ende men moetse langhe
sieden ende men machse in putwater
niet wel koken mer haer gherecht water [335vb]
behoert fonteyn water te wesen ofte ry[-]

uier water. Jtem men pleecht een gro[-]
ue ende een rude spyse te maken vanden legumen
Tsap is goet den luden die starck van
complexien zijn want si zijn hart te verduwen
alle legumina Mer als si verduwet zijn
soe voeden si wel ende conforteren. ende natuer[-]
lijck zijn si opblasende ende maken veel win[-]
des mer alsmen hem die bast of doet so
wort hem dat benomen of datmen comijn
of dylle of deser ghelijck die wint verdri[-]
uen mede siet. etcetera
Dat xcviij. capittel van rijs.
L Ens lentis dats rijs dyemen inden
vasten eet ende is oec een gheslach[-]
te van legumen als YSIDORUS seyt libro xvij
ende is vucht ende morwe sonderlinge alst
noch inden crude is. vanden welken lenticu[-]
la coemt dat is een rijsken ende men salt scry[-]
uen mit eender t. om te onderkennen van
den worm dyemen lens lendis heyt dat
een neet is opten hoefde welck woert
mit eender d. is bescreuen in genitiuo etcetera
Waer of eens een vaers ghemaect wert
daermen dat ondersfheyt 1 by weten soude
tusschen lens lentis ende lens lendis. ende
hij seyt aldus Lens lendis capiti lens len[-]
tis conuenit ori. Datmen aldus verstaen
sal. dat lens alst lendis in genitiuo
heuet dan soe ist een nete. ende alst
lens lentis in genitiuo heuet soe ist rijs
dyemen eet ende daer wij in deser materien
van spreken. Ende dit cruut is
coudt ende droeghe ende is ghemaect
van couder naturen want het heuet
1. Lees: onderscheyt

een ander virtuut inden baste dant inden
morghe heuet. want inden baste
heeftet eenderhande scarpicheyt ouer[-]
mits wes reden dattet laxeert ende
maect een berueringhe inden buucke. [336ra]
Mer tmorch is stoppende ende starckt die
maghe ende wercket ter stoppinghe ende
maket grof ende melancolioes bloet.
ende veruolt die herssen mit grouen roeke
vanden welcken veruaerlijcke dromen co[-]
met ende ouermits wyndicheit bezwaert
die maghe ende maect opblasinghe ende
bestoppet alle die toepaden ende ghangen
vanden lichaem ende verdroecht die sub[-]
stancie der zenen ende der vluzen vander
herssen ende maectse ongetempert als
dye selue seyt ende is den oghen quaet
ende dicwijl ghegheten maect alte quaden
siecten inden lyue ist dat si mitten bast ge[-]
gheten werdt ende dattet lichaem van
droegher complexien is. mer die hete
ende vucht zijn dyen helpet zomwijls
ende is goet den ghenen dye dat water
laden als die bast af is Men s[a]l kie[-]
sen dye rijs die groefste is ende versch[-]
ste ende die lichtelijcken ghecoect werdt
ende dat alsoe wel te eten als ter medicinen
die quaetheden vanden rijs wer[-]
det benomen alsmen den bast of doet ende
datmen dat morch in soet water koke
ende nae mit peper mit olyen ende mit
comijn ende deser ghelijck ghemengt
ende verghadert hier toe heuet YSAAC
gheseyt inden DYETEN. Jtem PLYNIUS
seyt oeck libro xviij. Capitulo xiij. dye rijs bemint
meer die dunne ende subtijl aerde
dan die vette aerde ende die lucht meer

dan die droechste ende alle legumina be[-]
mynnen twater eer dat si bloyen mer na[-]
dat si bloeyen bemynneu 1 si die droechheyt
etcetera
Dat xix. 2 capittel van vlas.
L Jnum dat is vlas ende also wel
heytet saet lynum alst cruut daer
omme dattet waterich morwe is als [336rb]
YSIDORUS seyt libro decimonono. Jtem
PLYNIUS seyt libro xij. capitulo li. dattet vlas
ghesayet wordt in effenen slechten lande
in die leynten ende wordt gheplucket
inden zomer ende wordt opghericht in
enen steel ende brenghet blaeuwe bloemen
den welcken nae comen cleyne bollekens
voer tsaet ende voer die vrucht ende
als die bollekens beghinnen te bleken soe
werden die ghehele stelen op ghepluct
ende dye bollen werden alle af gherepelt
daer nae worden die bollen op clederen in
die zonne ghesprayt ende ghedroghet ende
die stelen worden aen bossen ghebonden
ende int water gheleit te weyken ende
nae worden si wt ghetoghen ende ghedroeghet
ende daer nae werden si te broken
ende ghezuuert van hare oueruloedich[-]
heyt. ende alsoe ouermits kokinge ter
zonnen ende wriuinghe worttet vlas mit
groten arbeyde ende men machet vlas
niet berouen van zijnre groender aerdich[-]
heyt ende men machs niet volcomelicken
wyt maken ten si dattet dicwijl ghekunst
ende ghecoect wert ende ter zonnen ghedro[-]
1. Lees: bemynnen
2. Lees: xcix.

ghet ende weder nat ghemaect. ende al ist dat[-]
ter veel geslachten zijn van vlas nochtan
is dat best dat in EGIPTEN wast. want daer
maecmen dit wit zyden bolkraen of. ende tis
alsoe wit als een snee als PLINIUS seyt libro xix
capitulo ij. ende dit is myn starck mer het is cos[-]
telijcker dan tlynnen laken want men
maecter cazuffelen of ende oeck ander
papen clederen. Jtem tluas 1 is tot alte
veel dinghen noot want men maecter
hemden ende broecken of ende kede[
len ende hoeftdoecken ende zeylen inden
scepen ende netten ende ghaern mede te
naeyen coerden mede te bynden peesen
M iiij
mede te schyeten banden mede te byn[-] [336va]
den snoeren mede te meten tafellakenen
ouer te eten slapelaken op te rusten gor[-]
dynen om die bedden te hanghen ende sacken
ende sacskens alle dinghen in te hemelen.
Waer bij dat gheen cruut alsoe noedelijck
en is totten oerbaer des menschen
als tvlas. wyens saet is heet ende wat
vucht ende oeck droeghe ghetempert ende
oeck smerich want men maecter oly af
die nutter totten anderen dinghen is dan
totten eten. want als YSAAC seyt tlijnzaet
voedt luttel ende het is quaet te verduwen
ende het is der maghen quaet ende
zeer opblasende Ende ghebraden mit honich
ist best ende is goet ghegheten teghen
den hoest ende mit honich ende mit peper
ghenomen verwecket dye mynne ende die
oncuuscheyt ende rijpt apostemen ende zaf-
1. Lees: tulas

ticht ende opent die zweergaten ende
maectse dunne ende rijpe Want het ont[-]
byndt die apostemen vander moeder der
wyuen ist dat si dicwijl stoeft ende baet
int water daer in ghesoden is als YSAAC
sey 1 in DYETIS etcetera
Dat C. capittel van malus.
M Alus is een boem die appelen
draecht die groer 2 zijn Mer na
den houte te sien soe sien 3 si cleyn ende
vast van houte ruuch ende knoepich ende dic
van bladeren ende schoen mit menigerhandicheyt
van bloemen ende van ghe[-]
noechlijcker soeticheyt van vruchten.
Ende is goet aen te sien ende is van goe[-]
den smake ende is nut ende oerbaerlic
in medicine. ende die appel of die vrucht
heyt malum ende malus dats die boem
ende is alsoe geheiten om dat zijn vrucht
ront is want dat zijn waerlijck appelen
dye recht ront zijn als YSIDORUS seyt libro
xvij. want malum in GRIEX is ront in DUYT- [336vb]
SCHE Jtem malus scheelt vanden ande[-]
ren bomen vanden bossche want die tamme
malus is van tweerhande naturen want si
hebben enen langhen block vander aerden
ende die griffel coemt hem van verre dye
mit dyen blocke vergadert wordt welc[-]
ke twee als si aldus versaemt werden
te ghader in een maken te samen enen
boem ende als die griffel of die plant
inden block of struke vast vergadert
1. Lees: seyt
2. Lees: groet
3. Lees?: sijn

is soe verwandelt die griffel die natuer
des blocs altemael in zijn ghedaent als
ALFRIGUS seyt op dat die eerste eynde des
eersten BOECS DER GROYELIKER DINGHEN
soecket bouen inden seluen tractaet by den
beghiune 1 vander inplantinghe of eyntin[-]
ghe der bomen. ende is dat sake dat ma[-]
lus niet ghesnoyt en wert van sinen ouer[-]
uloedighen tacken soe wert hy belast
ende hy wert onvruchtbaer als die sel[-]
ue seyt want die vuchticheyt die aenge[-]
haelt is vander wortelen en mach gheen
vrucht voert brenghen want si ghaet int
voetsel vanden telghereu 2 die onvrucht[-]
baer zijn Hier af suecket bouen daer hy
af seyt hoe dat die bomen vruchten ma[-]
ken ende van desen boem zijn menigher[-]
hande gheslachten. want zommighe dra[-]
ghen damper vrucht ende hardt zommighe
zuerachtich zommighe zuete ende
ghenuechlijck ende nae dyen dat dye
bomen schelen daer nae schelen die vruch[-]
ten als voer gheseyt is etcetera
Dat C. capittel i. vanden garnaten boem
M Alus granata is een boem draghende
appelen van garnaten Jtem
YSIDORUS seyt libro xviij. dat die bast van de[-]
sen appel heyt psidia ende die bloem balaustia.
ende zommighe vanden bloemen
zijn wit ende zommighe is purpur zom- [337ra]
mighe rosachtich Dese appalen 3 zijn ge[-]
noemt mala punica want si eerst vanden
1. Lees: beghinne
2. Lees: telgheren
3. Lees: appelen

lande PUNICA ghebrocht zijn. als YSIDO[-]
RUS seyt is een zeer hardt boem ende kno[-]
pich ende telghich mer hi sprayt hem meer
inden breyden dan in die hoechte ende
daer omme en mach hy gheen coude
lyden want indenn 1 hysel veruaren si lichte[-]
lijcken dye blomen Jtem ARISTOTILES seyt
dat dese boem wordt verwandelt van zijn[-]
der quaetheyt suecket bouen vanden seluen
vander telinghe of bouwinghe der bo[-]
men Jtem PLYNIUS seyt datter veel species
zijn van desen boem Mer van tween
ist ghenoech te spreken op dese tijt. want
als DYASCORIDES ende YSAAC segghen in DIE[-]
TIS datter twee gheslachten zijn van appelen
van garnaten Want zommighe
zijn zuet heet ende vucht ende die ander
zijn zuer ende die zijn coudt ende droghe
ende dese machmen lancgste houden ende
die zuetste zijn nutste totter medicinen
want alle die boem is medicinael ende dye
vrucht coemt luttel in spysen Waer of
dat YSIDORUS seyt libro xvij. dat die medici
segghen datmen onse lichaem nyet
spysen en sal noch voeden mitten appelen
van garnaten mer men sal die appelen in
medicinen besighen. Die vrucht heuet
macht te bynden ende te starcken ende te con[-]
solideren dat is te sluyten ende die lopende
humoren te droeghen ende die lopinge des
bloets te ondervatten ende die coringhe te
dwingen die van colera coemt als YSAAC
DYASCORIDES ende PLYNIUS volcomelic seg[-]
ghen ist datmense te punte gheeft Mer
1. Overtollige nasaalstreep boven de letter e.

die zuete zijn meest opblasende ende ma[-]
ken meer wints dan die ander. ende die zuere
zijn beter den ghenen die coertsen dan dye
zuete. wt wes zap men maect een dranc [337rb]
dyemen exizacra heyt die de hetten des
coertsen doet ghaen sitten. want dese dranc
verduwet den coerts ende maect enen appetijt
ende starct die natuer wonderlijcken
zeer die verloren was ouermits dyen
coerts ende is goet teghen verhettinge der
leueren ende teghen cranckicheit des herten
of teghen den hartuanc Ende ist dat sake dat
men zijn blomen zijn vruchten ende zijn basten
puluizeert ende gheeftse te drincken mit
bier of mit wijn doden die pyeren inden
buucke ende si zuueren die tanden ende dat tant[-]
vleysch ende doense vast staen ende zijn goet
tot veel auderen 1 passien als DYASCORIDES
ende YSAAC seggen Die appelen dyemen heyt
mala punica dat zijn die beste. want ist dat
sake dat si van buyten inden bast soffranich
zijn ende ongheuerwet stiptike ende ontsmake[-]
lick ende dorre nochtan zijn si bynnen roet
vucht ende morwe ghenoechlic ende sma[-]
kelick ende mit wonderlijcker consten der
naturen verciert ouermits huusken daer de
greynkens in legggen etc[etera]
Dat C.ij. capittel vanden moerboem
M Orus is een boem wes vruchte
morum heyt als YSIDORUS seyt libro
xviij. Ende die GRYEKEN heyten de[-]
sen boem morus ende dye LATIJNSCHEN
heyten hem rubus daer omme dat zijn
vruchten ende zijn tacskens root zijn of roe[-]
1. Lees: anderen

den Jtem dese boem is tweerhande als
tamme ende wilde. wes vruchten dye
herden verlichten vanden hongher inden wil[-]
dernissen. ende wes blader gheworpen
op serpenten dodense. Jtem AMBROSIUS
seyt ouer MATHEUM xvij. die vrucht vanden
moerboem is inder bloezemen wyt
daer nae wertse groen daer nae wertse
root ten letsten wert si bruun of zwardt
ende hoe dat si rijper wordt hoe dat si [337va]
zwarter wordt Wes vrucht dat verwet
die handen ende de tanden des gheens
dyese eet Jtem PLINIUS seyt ende DYASCORIDES
seyt dat dye moerboem heeft zaet dat
laxeren doet. ende ist datmen dat sap wt
perst ende droeghet bij den vyere soe
werdet stoppende ende gheneest vlceren
vanden monde ende wonden ende doet hef[-]
finghe vanden kynnebacken ghaen sitten.
Jtem die bast vanden wortelen ghecoect
ende ghedroncken laxeert den buuck ende
doot die pyeren. ende die blader ontween ge[-]
stoten ende mit olyen ghemenghet gheneset
verbarntheden ende ghecoect mit re[-]
ghenwater maken thaer zwart ende si
ghenesen steecten van spynnen ende si saf[-]
tighen den tantzweer ende zuueren dat
stinckende tantvleysch. Jtem dye on[-]
rijpe moerbessen zijn cout ende stiptick en[-]
de starcken die maghe ende si zijn stop[-]
pende. ende hoe dat si riper worden hoe
dat si heter worden ende oeck mede zueter
ende vuchter. Ende ist datmender
veel eet nae den eten soe worden si in cor[-]
rupcien verkeert. ende dan soe hinderen si
den hoefde ende der maghen harde zeer.
Mer ist dat si nuchteren ghegheten wer-

den soe werden si wel verduwet mer si
voeden zeer luttel ende die bladeren van
desen boem zijn breet ende groet ende
die rupsen ende die wormen etense zeer
ghaern Want die wurmen dye de zyden
spynnen worden daer wel af gheuoedet
Ende alle dye boem is medicinael ende
sonderlinghe die basten dye bladeren
dye vruchten ende die wortelen. want
ist dat zijn wortelen ghesneden worden
soe loepter een ghomme wt die ghoet
is tot veel passien want si morwet deu 1
buuck ende beneemt die zericheyt vanden [337vb]
tanden Hier toe heeft DYASCORIDES gheseyt
ende PLATHEARIUS Jtem vanden moeren maect men
fijn water ende edel den wij moraet heyten
int ghemeyn. den welken als die elphan[-]
ten desen dranc drincken soe werde 2 si veel te
koenre als RABANUS seyt ouer dat ander
boec MACHABEORUM capitulo v: ende men maecter een
electuari of dat dyameron heyt dat goet
is tegen squinancie vander kelen ende teghens
die passie vanden kynnebacken als PLATEA[-]
RIUS seyt etcetera
Dat C.iij. capittel van mirten
M Jrtus als YSIDORUS seyt is alsoe
ghenoemt daer om dattet dicwil
an die kanten vander zee wast ende opgaet dye
medici scriuen dat dese boem den vrouwen
zeer nut is hier toe heeft YSIDORUS geseyt
Jtem PLINIUS ende DYASCORIDES seggen Mirtus is
een spruut die zeer gairn by der zeen wast
wes vrucht bloemen ende loueren goet zijn
1. Lees: den
2. Lees: werden

ter medicinen. ende die vruchten zijn beter
dan die 1 blomen ende men machse langer houden
mer best inder hetten der zonnen ende die blader
salmen houden inden schyem buten der zon[-]
nen. ende hoe dat die vruchten verscher zijn
hoe dat si beter zijn. Ende alle dat deser
stammen toe behoert dat is byndende
ende dwinghende ende conforterende Want het
is goet teghens die lopinghe vanden reume
die totten gheestelijcken leden loept ist
dattet in reghenwater ghecoect werdt
ende datmen daer ouer stouet ende bayet
die borst ende beneemt coringhe vander
maghen ist datmen dye cleyne ghardedekens
2 in edick siedet ende leytse op der
maghen ende puluer daer of ghemaket
consolideert binnen wonden Jtem PLI[-]
NIUS seyt dat dit boemken zommige wit
is zommighe zwart is ende beyde zijn si
stiptike mer die zwarte meest. want hy [338ra]
is goet ghegheuen teghens dat bloeden
ende beruert die vrijn ende is goet teghens
tvenijn ende teghens steecten van scorpionen.
Ende zijn kokinghe is goet teghens
allopiciam dat is teghens dat haer te
ontuallen want het doetse vast staen als 3
ghemenghet is mit weyten meel Twa[-]
ter daer mirtus in ghesoden is ende 4 is
oeck ghoet teghens zwellinghe der oghen
Jtem men maecter olye af dyemen ole[-]
um mirtinum heyt die saftende consoli[-]
derende ende zuuerende is. ende hi is
1. Met overtollig nasaalstreepje boven de letter i.
2. Lees: ghardekens
3. Lees: alst
4. Overtollig: ende

goet teghens alle die voerscreuen dingen.
ende hy zuuert dye oren dye etterich
zijn ist datmen den olye daer laeuwe in
drupet Hier toe heuet PLYNIUS gheseit
ouer YSAYA Capitulo xli. Jtem IHERONIMUS
seyt dat dit boemken mirtus is wel ru[-]
kende ende onuervulende ende consoli[-]
deert ende brenghet die moede leden
weder tot hem seluen ende daer omme
beteykent dit boemken troesters der hei[-]
ligher kercken als die selue seyt ouer
YSAYAS lx. capitulo etc[etera]
Dat C: iiij. capittel van mirra.
M Yrra is een boem in ARABIEN van
vijf cubitus hoech ende is ghelijck
den doern die wel rukende is wes drop[-]
pe groen is ende zeer wel rukende ende
bitter waer of dattet den naem heuet.
Myrra als YSIDORUS seyt libro xvi. wes
drope by hem seluen drupende is dye
is beter ende precioser dan dyemen doet
drupen mit snyden. Ende die van ARABIEN ple[-]
ghen haer vyer te maken vanden snoyelin[-]
ghen des boems wes roke zeer hinderlijc
is ten si datmen storax weder int vier leyt ende
datmen die lucht weder ontfaet want onder[-]
wilen crighen die luden daer zuucten af
die ongheneselijck zijn van dyen fume [338rb]
dat is roke Jtem die beste ende die edel[-]
ste mirre werdt ghegadert bij den TROGA[-]
DITEN in ARABIEN als YSIDORUS ende PLYNIUS
segghen libro xij: capitulo xvij. daer gheseyt
wordt dat myrra een boem is van vijf
cubitus hoech wassende inden bvsschen
van ARABYEN wes blader zijn ghescapen
als olyuen blader mer si zijn meer gecru[-]

uet ende doernich ende stekelich ende he[-]
uet telgheren als die geneuer dyemen
iuniperus hiet Jtem men pleecht zijn
telgheren tweeweruen in te sniden. mer
eerstweruen eer datmense snijt soe zweten
si bij hem seluen ende datter dan wt drupet
dat heyt stacten ende dit is die beste van
allen gheslachten der myrren ende ve[-]
le luden heyten die myrre myrra electa
dat is vercoren myrre. Jtem daer zijn
seuen gheslachten van myrren als die
selue seyt aldaer capitulo decimo octauo als
die in TROGODITEN wasset. ende dat is dye
beste dye ander daer naest Die beste is
gelbanitica die derde deantrides dye
vyerde collaticla dye vijfste pucena dat
is salbada ende dat is die dunste. dye
seste heyt dinracim of odoraria. ende
dese is witter dan alle die ander Ende de[-]
se wordt gheualsht 1 mit ghommen ende
mit cley van lentiscus dats een boem daer
galbanum wt loept Die seuende wast in
YNDIEN ende dat is die quaetste ende mit
dier werden die ander species geualscht
hier toe heuet PLYNIUS gheseyt Jtem
DYASCORIDES seit dat mirre is een drope
van enen boem die daer verhaert wordt an[-]
den boem ouermits der hetten der zonnen
ende men salse kyesen die gheel is ende
roet bynnen ende een luttel luchtende. ende
zommighe van deser is cleyn ende zommighe
grof dyemen TROGODITA heyt nae [338va]
den eylande daer si in wast. ende si is heet
ende droeghe ende heeft macht te conforteren
1. Lees: gheualscht

te ontbynden ende te verteren. ende dat
middelbaerlijck ende effen ghelijcke
van sinen qualiteyten want si bescermt dye
dode lichamen van verrottinghe ist dat si
daer mede ghebalsemt werden Ende men
mach die myrre hondert iaer houden in
goeder virtuten ende si is goet teghens
alle reumatike saken ende teghens onghe[-]
ordineerde lopinghe ende si starckt die
verduwinghe ende zuuert die taye sly[-]
mighe humoren inden gheestelijcken le[-]
den als inder longhen ende inder borsten
ende beneemt den stanck des mondes
ende gheneest alle ghebreken vanden tant[-]
vleysch ende maectse droeghe. ende consolideert
die vuyle vlceren vanden lippen ende
verteertse ende starcket die hersen ende con[-]
forteert die moeder vanden vrouwen zeer
ende verteert ende droecht alle die ouertallicheyt
vander moeder ende helpet
totter ontfanghenissen. ende doot dye
wormen inden oren ende wreckt onuer[-]
duwelijck vleysch ende verwintet ende maect
goet leuende vleysch.
Dat. C.v. capittel van myrtum
M Yrtnm 1 is een salue die vander mir[-]
ren ende van andere specien ge[-]
maect is Ouermits wes virtuut die ze[-]
nen ende die ander ghevuelijcke leden
ghestarct werden. ende die humoren die inden
iuncturen legghen verteert werden. ende
ouermits haers goets rokes werden
dye sielijcke gheesten ghestarct ende we[-]
der ghebracht. ende die luzen ende die ne[-]
1. Lees: Myrtum

ten werden ghedoot ouermits hare bit[-]
terheyt ende en laetse niet groyen. ende dye
stinckende zweten werden daer mede ghe[-]
dwonghen. etcetera. [338vb]
Dat C.vi: capittel vanden appelen van ARAENGEN.
M Andragora is also ghenoemt daer
om dat hi rnuct 1 als appelen dye
men heyt mala maciana dat zijn appelen
van ARAENGEN ende die LATIJNSCHE heytent ma[-]
lum terre dat is een appel der aerden.
Ende die poeten heytens antropoynos daer
om dat zijn wortel ghescaept is bynae
als die form des menschen Wes wortele
in wijn gheleyt ende die wijn ghegeuen te
drincken luden die men een lit of sniden wyl
beneemt hem tvoelen alsoe vast werden
si slapende Ende hier of zijn twee specien
ende die een is een wijf ende inden bladeren ge[-]
lijck der latuwen ende draecht appelen. ende
die ander is een man wes bladeren zijn
ghelijck der beten als YSIDORUS seyt libro
xvij. Jtem DYASCORIDES seyt dat mandra[-]
gora een cruut is dat zeer doet slapen.
wes blader op die aerde gesprayt zijn
ende heeft twee of drye wortelen aen een han[-]
ghende ende zijn buten zwart ende bynnen wyt
mit eenre grouer huut. ende tmanneken he[-]
uet witte bladeren ende dunne ende heeft die
wortelen als die ander ende die appelen was[-]
sen opten bladeren als die gal wast opten
eyken bladeren ende si zijn ind 2 verwen soffra[-]
nich ende soet inden roke nochtan mit eenrehande
zwaricheit ende inden smake zijn si on[-]
1. Lees: ruuct
2. Lees: inder

smakelic ende daer om en dogen si niet teten
mer si zijn goet inder medicinen. want ha[-]
re scorssen in wijn ghesoden doet vast sla[-]
pen alsmen den wijn drinct. ende dwingt alle
zericheyt want si voelen dan nauwe zerich[-]
heit nochtan moetmen wel toe sien datmen
den wizelijc neme want neemtmens te ve[-]
le soe doodt hij den mensche als die selue
seyt. want als in PLATHEARIO geseyt wert
soe heeft mandragora macht te vercou[-]
den ende want te doden ende slape te maken. [339ra]
ende daer omme dat zap daer of ghemen[-]
ghet mit vrouwen socke ende daer mede
die slapende besiden den hoefde ghesme[-]
ret doet wel slapen ende oeck mede in heten
siecten want dat cruut is substancialijcken
coudt Men seyt dattet sap lesschct dat
heylighe vyer ende dwinghet dat buuck[-]
euel ende die colera. hier toe heuet PLATE[-]
ARIUS gheseyt. Mer daer wordet voer
gheseyt dat nae der naturen die ghelijc[-]
kenis des mans of des wijfs inder wor[-]
telen in gheenderwijs gheuonden en
wordt. mer die mannen vanden lande dye
snydense alsoe ende stekense weder inder
aerden ende latense wassen Men seyt dat
si den wech wisen om te ontfanghen nochtan
seyt AUGUSTINUS ouer GENESI. ij. capitulo xxx.
dat hij inder scriften mandragora in dyen
tiden niet ghescreuen en vanc. want hij soch[-]
ter doe nae om RACHAELS wille diese be[-]
gheerde te hebben nochtans seggen zommighe
auctoers dat dit cruut dese virtuten
heeft als CONSTANTINUS DYASCORIDES
PLYNIUS ende PLATHEARIUS seggen dat
mandragora te punt genomen schict dye
moeder ter ontfanghenis daert die groe[-]

te hetten ende droechte benomen hadde ende
die vrouwen die heet ende vucht zijn van
naturen die maectet mit kynde want dit
cruut is coudt ende droeghe als gheseyt
wordt in PLATHEARIO Mer het hyndert
den vrouwen die cout van complexien zijn
ende droeghe ende nae dyen dat si oec ghe[-]
stelt zijn van iaren ende van anderen dinghen.
noch heeft mandragora veel meer virtu[-]
ten want het wederslaet dryntinghe dyes
lichames bouen ende beneden ende stempet al[-]
le lopinghe des lichaems bouen ende
beneden ende ghemuet venijnde beten
Ende alle dese voerscreuen punten seyt [339rb]
PLYNIUS oeck mede in sinen boecken.
Mer die grauers die dye mandraghora
pleghen te grauen pleghen den contraxien 1
wyndt te wachten ende scryuen mit enen
zwaerde eerstweruen drye circulen omme
dat cruut ende dan beyden si te grauen thent
die zonne onder ghat: 2 ende dan meynen si dat
die wortel haer gherechte virtuut behoudet
ende haer zap wordt verghadert
ende inder zonnen ghedroecht ende zijn appe[-]
len werden inden schyem ghedroecht als
si rijp zijn ende die roke daer af is zwaer
ende maect slapinghe. etcetera
Dat C.vij. capittel van milium
M Jlium is een cruut hebbende enen
langhen sieel 3 ende knoepich als een
ryet wes saet zeer cleyn is ende coudt ende
droeghe als gheseyt wordt in DIETIS ende
1. Lees?: contrarien
2. Lees: ghaet
3. Lees: steel

dat bewijst zijn luchticheyt ende zijn ho[-]
licheyt ende dattet luttel vetticheden he[-]
uet ende luttel voetsels. ende nochtans con[-]
forteertet die maghe om zijnder droech[-]
heden wille ende stoppet den buucke Ende
DYASCORIDES seyt dattet ghebraden steec[-]
ten vanden buucke beneemt ende maket
oec quaet bloet ende droecht die mage
ende vercoutse.
Dat C.viij. capittel van mente
M Enta is een luchtich cruut wael[-]
rukende ende is heet ende 1 droge ende star[-]
ket die maghe Ende daer zijn twee speci[-]
es of als tamme ende wilde die iuden 2 ghe[-]
berchten wast dat is die beste ende heuet
die meeste macht ende verwarmt meer dan
die eerste ende hyet in GRYEX colocosya ende
dye LATIJNSCHE heytense nepte of calament
als YSIDORUS seyt libro xij. int laeste
capittel sonder een ende het is zeer medi[-]
cinael. Jtem het zijn ander specien
van menten de inden broecken wassen ende [339va]
inden weyden mer die en zijn van alsoe
groter craften niet ende si ruyken oeck
qualijcker ende smaken mede nae dye
hofmente die welcke wel wasset ende
menichuoudicht haer seluen. Ende ist dat[-]
men enich van sinen stelen of tecken in die
aerde duwet hi sal in eenre wortelen ver[-]
keert werden ende sal dan nuwe cruut bren[-]
ghen Ende dese hofmente is van groter
virtuten is si groen of verdroecht. want si
heuet macht te ontbynden ende te verteren
1. Met overtollige nasaalstreep boven de letter e
2. Lees: inden

van haren qualiteyten. ende in edick ghesoden
soe verdrijft die edick den stanck des
mondes ende purgeert dat tantvleysch dat
verrot is ende vevuult. 1 ende beneemt corin[-]
ghe dat van cranckicheden der maghen co[-]
met. ende si is goet teghens cranckicheyt der
gheesten ende zuuert die moeder van oueruloedighen
humoren ende starctse mede.
ende wijn daer mente in ghesoden is benemet
die zericheyt vanden darmen ende van
den nyeren. ende ghecoect in olye ende in wijn
ende gheleyt op vrouwen borsten die hardt
zijn van melck gheneest si ende scheydet.
Tsap is goet teghens tvenijn ende gedronc[-]
ken dodet die pyeren ende inden oren laeuwe
ghedropen dodet die wormen. ende in olye
ende in wijn ghesoden sceydet coude apos[-]
temen ende safticht den hoeft Hier toe soe
hebbent DYASCORIDES ende PLYNIUS gheseit
ende soe doet YSAAC oeck libro ij. in DYETIS
ende seyt alle dat selue ende een zarpe tonge
daer mede ghewreuen maectse saft ende
dickwijl ghenut in spijsen verwect dye
mynne etcetera
Dat c. 2 capittel van malus.
M Alua dat is een morwe cruut
ende is gheseyt van molliendo dat
is van morwende want het morwet den bu[-]
ke als YSIDORUS seyt. libro xvij. ende als die [339vb]
selue seyt te ghader PLINIUS waert dat
yemant bestreken waer mitten sape van desen
crude daer olye toe ghemenget ware
die en soude van byen nyet ghebeten
1. Lees: vervuult
2. Lees: cix.

worden noch oeck mede vanden spinnen
noch van scorpionen als PLYNIUS seyt Ende
van hem zijn twee specien als die minre
dyemen pappel heyt ende dien meerre dye[-]
men huenius heyt. ende beyde die cruden
zijn vucht tusschen couden ende hetten ghe[-]
tempert als gheseyt wordt in DIETIS ende
dat openbaert ouermits haerder virtuten
ende werckinghe want dit cruut verduwet
apostemen ende rijptse ende sonderlinge dye
wortel ende tsaet wes decoctie dats daer
si in ghesoden is. die wortel is goet tegen
lopinghe van bloede ende si heuet wat
wyndicheden in. ende gheeftmense mit
wyne te drincken soe scheydet si groue
humoren ende breect den steen ende morwet
die hardicheden der mylten. ende dat
sap daer huenis in ghesoden werdt dat
doet slapen ist dattet aensicht ende oec
mede dye vterste leden des lichames
mede ghedwonghen 1 worden. Ende tsap
daer dat saet in ghesoden wert is ghoet
den ghenen die in theringhe zijn ende tegen
den hoest. Ende dat saet in olien ghecoect
ontbyndt alle hardicheyt ende morwetse
ende maectse rijp ende zuuertse als PLATHEARIUS
seyt etcetera
Dat C.i. 2 capittel vanden noetboem.
N Vx is een noetboem of een note
ende is daer omme also ghe[-]
heyten want die schyem ende dye droppe[-]
len van sinen bladeren hynderen alle
andere bomen die daer onder staen. en[-]
1. Lees: ghedwoughen
2. Lees: C.x.

de veel LATIJNSCHE heytenen vigilenden
ofte iugilanden dat is te seggen IUPITERS
lof. Dese boem was wijleneer IUPITER [340ra]
gheconsacreert wes craft alsoe groet is
vander vruchten ist sake dat die vrucht
vanden boem gheleyt wordt onder pad[-]
den hoeden ende onder spijse. soe wat venijnt[-]
heden daer in is dat sal die vrucht wt
ghyeten grijpen ende lesschen als YSIDORUS
seyt libro xvij. Wes vrucht heuet enen
harden bitteren bast mer een zuete korle.
want die bast is harder dan enich anderen
bast der vruchten als die selue seyt. Jtem
die noetboem is hoech ende draecht veel
vruchten ende heeft telgheren ende knopen ge[-]
sprayt ende breede bladeren dyemen tellen
mach ende scarp wtghaende van zwaren ro[-]
ke ende smake. wes schyem schadelick is
den ghenen die daer onder slaept. ende maket
menigherhande zuucten inden mensch
Wes wor[t]el bast vrucht ende blader goet
totter medicinen zijn want als DYASCORIDES
seyt. Tsap vander wortelen ende vandan 1 bast
des meerren noetboems wtghetoghen
ende drincken ghegheuen ter groetheden
van enen exagium dat een ghewichte is
van alsoe veel zwaers alsmen hier opten
kant setten sal is goet teghens die zwaricheyt
orijn te maken Ende ghedroncken
mit edic verderuet den coertsen die mit
couden ende mit heesicken comen ende het gor[-]
det ende maket dat haer reyn ende zuuer ende
verbiedet dat vallen vanden haere ende is
van menigerhande virtuten ende wercken
1. Lees: vanden

Sijn vrucht is oeck mede goet te eten
ende totter medicinen. Ende want menigerhande
noetboem gheuonden wordt
nochtans so spreken wij meest vanden WAL[-]
SCHEN noten ende oeck mede vanden hazelnoten
als totter spijsen ende totter
medicinen. Jtem die ghemeyn noten
dye wij daghelicxs eten dyemen WAL-
SCHE noten hieten die wordet verwan- [340rb]
delt inder substancien ende oeck inder vir[-]
tuten ende oeck inder figuren. Want alsoe
als YSAAC seyt in DYETIS anter si wert ge[-]
mercket recht als si groen is oft als si
versch is of rijp inder disposicien. als
wanneer dat si groen is heeft si buyten
enen bast ende inder verwen groen mer in[-]
den smake damper ende bitter ende si smettet
der luden handen diese handelen ende byn[-]
nen heuet hi een schale die harder is dan
die buytenste ende daer bynnen heeft si een
smerighe korle die wel smakende is en[-]
de oeck mede zeer zuet Ende dese kor[-]
le die bynnen is die is mit enen rocskens
ouer ghetoghen al omme op dat dye
dunne substancie der korlen van dyer
coutheden dyer schalen nyet ghequet[-]
set en sal werden. ende dat vluus dat is
morwer dan die scale ende die korle of
dat morch vander korlen wordt harder
gheuonden dan dat vluus. Ende hoe
dat die note rijper wordet hoe dat dye
bast meer ghesceyden wordt van dyer
substancien der schalen. ende hoe dattet
morch vander korlen grouer werdt
hoe datmen dan dye schale qualijcker
vander korlen breken ofte of ghecrigen
mach ende oeck mede dye bolster van[-]

den bast ten si dat sake datmense inden
warmen water worpet ofte legghet so
dat die bast daer buyten af weycke. of
mit enigher anderen consten of abelheden.
Jtem dye groen note dye is
mynste heet ende droeghe natnerlijck 1
ende veel myn dan die oude. ende si sca[-]
det der maghen myn: ende eist datmense
nuchteren mit wijnruten eet so is si
allen den venijn vyandt. Jtem dye ripe
noten zommige isser versch ende zom[-]
mighe oudt ende zommighe zijn daer mid[-] [340va]
delbaer ende die versche zijn vuchtichste
ende die middelbaer zijn droechste. Mer
die oude als die vuchticheytden verteert
zijn ouermits die hetten die de
vuchticheyt verduwet zijn natuerlijke
meer smerich ende daer omme die der veel
eet die vergadert lichtelijcken coleriken
humoren die heet ende droeghe zijn ende
sonderlinghe als si ghenomen werden
van luden die van heter ende droegher complexien
zijn want in alsulcken luden maken
si verbarninghe ende hoeftzweer. ende die[-]
se te maten eet die van ghetemperder complexien
is den voeden si. Jtem int ghe[-]
meyn zijn si den luden goet teghen dat ve[-]
nijn Jtem die noten ghestoten mit soute
ende mit rute ende mit loeck ende honich daer
toe ghedaen is goet gheleyt op beten van
verwoeden honden Jtem noten ghestoten
mit honich ontbynden wonderlijcke zeer
apostemen die van fleumen comen ende van
melancolien Jtem noten ghewreuen en-
1. Lees: natuerlijck

de gheplaestert opten nauel verdryuen
die apostemen die bynnen inden lyue wer[-]
den als YSAAC seyt in DYETIS. Jtem dye
figure vander noten is menigerhande want
die een is ront die ander is lancgworppelt
ende zommighe anders als dye hazelnote
ende aldus vastelijcken van me[-]
nigerhanden figuren nae dyen dat si
wassen. etcetera
Dat C. capittel xi. 1 vanden haselnoet boem.
N Vx auellana dat is een hazelnote
ende is een wilde note bi dat die WAL[-]
SCHE note is want si wast sonder potinghe
ende si wast gaern inden bosschen als YSIDORUS
seyt. ende want si int openbaer wast daer om
wert si af ghepluct ende dese zijn couder
dan die ander ende grouer inder substancien ende
myn smerich ende daer omme zijn si hart [340vb]
te verduwen ende ghaen traechlic wt den
lichaem mer als si verdenwet werden
soe voeden si wel. Mer men sal hem den
bast die om tmorch is af doen. want hij is
zeer opblasende ende dan zijn si zeer hulpe[-]
lic tot veel dinghen wes huut mit hoenich
ghemencgt is goet teghen tvallen
vanden hare als YSAAC ende CONSTANTINUS segghen
Jtem het zijn noch ander gheslachten
van noten die goet zijn ter medicinen. als
notenmuscaten ende nux indica ende nux vo[-]
mica ende deser ghelijck Ende die mulcaet 2
is een vrucht in YNDIEN die op enen boem
wast ende bynnen eenre harder scalen mit
eenre huut bedect of mit enen ballighe
1. Lees?: C.xi. capittel
2. Lees: muscaet

als die hazelnote wes bast macis hiet
ende is zeer medicinael want macis confor[-]
teert die maghe zeer ende puert den siec[-]
kelijcken gheest ende die bast is al roede[-]
lachtich hebbende enen scarpen smake ende
die is wat bitter ende die zwart is doncker
ende die gheen scarpen smake en heuet den
salmen wech werpen. Jtem die muscaet
hoe dat si zwaerder is ende zueter lucht
heuet ende scarpelijcker smaect hoe dat si
beter is. Men salse kyesen die zwaer is
ende bynnen dicht ende als si ghebroe[-]
ken werdt dat si niet en puluere ende dye
roet bynnen is mit enen starcken zueten
roke. si heuet macht die maghe ende dat
hoeft te starcken ende oeck mede te verwarmen
dat van couden coemt: ende voer
dyer nasen gehouden starct si die hersen
ende die gheestelike leden als PLYNIUS PLATHEARIUS
ende DYASCORIDES segghen
Dat C. xij. capittel van nardus
N Ardus is een cleyn cruut ende
doernich heet ende wel rukende.
Jtem dye wylde spikenardi heyt[-]
men nardostates als YSIDORUS seyt libro [341ra]
xvij. ende zijn specie is dryerhande als YN[-]
DICA SYRICA ende CELTICA nochtans en wasset
in SYRIEN nyet mer in een berchachtich
lant dat SYRIEN mitter eender siden raect
ende mitter ander siden YNDIEN. Ende dat
is die beste die licht ende doncker is ende die
cleyn is ende wel rukende. ende alsment kaeu[-]
wet dattet dan die tonge droeghe maect
Nardus celtica is ghenoemt nae den
lande daer si wast ende is spicanardo ghelijck
mer si is witter. Jtem DYASCORID[E]S
ende PLATHEARIUS segghen dat si virtuut he-

uet te starcken ende is goet teghens zwiminghe
ende teghens cranckicheyt des herten.
ende der magen Ende voer de nazen gehou[-]
den starct die maghe ende dwingt den cou[-]
den reume ende quaden lucht vanden monde.
ende is goet teghens doefheyt ende teghens
apostemen van oren. ende zuuert dat vervuul[-]
de tantvleysch ende ontbynt die bestoptheit
der mylten ende der leueren ende doet men[-]
strua voert comen ende zuuert die moeder
ende helpt ter ontfanghenis ende breect den
steen inden nyeren ende inder blasen ende
is goet teghens die gicht der tonghen ende
starct die zeenen ende verteert die humoren
der tonghen die de sprake beneemt Men
seyt oeck dattet goet is teghens tgroet
euel ist datment den siecken te punte gheuet.
ende is goet tot veel ander passien. ende
men maecter af een olye dyemen olium
nardinum heyt dye goet is tot allen voer[-]
screuen dinghen
Dat C.xiij. capittel vanden oliuen boem.
O Lea is een boem als YSIDORUS seyt
wes vrucht olyue heyt ende dat
zap olye als YSIDORUS seyt libro xvij. ende
nochtans werdt die boem dicwijl olyua
gheheyten. Het is een edel boem ende
een boem des vreden als die selue seyt. [341rb]
want als die HYSTORIE VAN ROMEN seyt soe
en plachmen gheen legaten wt te seynden
om enighen vrede te behouden sonder tel[-]
gheren van olyuen bomen. Want als REMIGI[-]
US seyt soe is dese boem bouen anderen
bomen alsmen vrede of gheloue doen sal
Want NOE doe hij die duue wt den scepe
lyet vlieghen doe bracht si een rijs van

desen boem ende van ghenen anderen. Jtem
PLINIUS seyt libro xv. dat die ghene die vic[-]
torie plaghen te hebben by ATHENEN dye
plachmen te cronen mit alsulcken rijsen. ende
die GRIECKEN lyeten hem cronen mit oleas[-]
ter dat is mitten eglentier als dye selue
seyt. Jtem olea is een zeer schoen groen
boem hebbende wittachtighe morwe
rancken ende houdt zijn groenicheyt also
wel des winters als des zomers ende
heeft oeck cleyne bloemen ende veel. zuet
ruuckende ende harden bast ende een bitter
wortel ende vette vrucht smakelick ende
zuet want als YSIDORUS seyt dat van der
bitterheit der wortelen coemt die vrucht
in voeder des lichts ende in ghesontheyt der
wonden ende in een voetsel des gheens dye
daer hongerich zijn ende hi wert inden lam[-]
pen ghedaen om dat vier te voeden ende men
gheneester siecke leden mede. Jtem men
doet den oly in spise op dat si beter wesen
sal als die selue seyt. Jtem dese oliueboem
is zeer vruchtbaer ende medicinael wes
blader basten ende vruchten dyenen inder medi[-]
cinen wes hout zeer dicht ende vast is ende
also meer als onuerrottelic Ende al ist dat
hi hart is inder binnenster substancien nochtan
heeft hi veel smericheden binnen inden mor[-]
ge Jtem vanden olien ende vanden oliue bomen
seyt PLINIUS libro xv. datter veel gheslchten
zijn des boems vanden olyuen boem
N i
die vruchten draecht in landen daert zeer [341va]
heet is of in landen daert al te coudt is
daer en wassen si niet Mer in landen die
ghetempert zijn ende die meer gheneyghet
zijn ter hetten dan ter coutheden

Ende daer omme ghebiedet CATHO als
die selue PLINIUS seyt Men sal die oliuen
saeyen in warmer aerden die niet te vet
en is noch niet te magher die teghens
den radien der zonnen leyt want dye he[-]
mel is hem zeer goet Ende die olyuen bemynnen
den douwe des hemels ende dye
claricheyt der luchten. ende ist dat sake
dattet veel donckers weders is ende nat
als si bestaen te rijpen soe werdt die olie
verderft ten si datter een claerheyt nae
coemt die de vuchticheit weder dunne
maket Jtem PLINIUS seyt C.iij. 1 datmen
den oliue boem niet en derf sniden noch
bynden alsmen den wijngaert doet mer
die zon ende die douwe volbrenghen zijn
wercken. Ende hy verblijt hem des leyn[-]
tens tijts ende dan beghint si te bloyen ende
nochtans werden zijn vruchten bij den win[-]
ter eerst vergadert Ende als tcoern al in
is soe pleechmen die aerde vanden oliuen
boem te openen byder wortelen ende die
spruutkens die daer bider wortelen wt
lopen pleechmen af te sniden ouer al. ende
die oude YTALIAENS plaghen die ouervloedicheyt
vander wortelen podagra te
heyten. want als die af zijn ghesneden so
draecht die boem veel te bat. Ende dese
boem en wil niet zeer gheslaghen wesen
alsmen die vrucht ghaderen sal want zom[-]
mighe luden quetsen in dyen tiden mit
slaen ende mit scudden waer of dat hij
des anderen iaers veel te myn draecht
als PLINIUS seyt. Jtem het zijn veel spe[-]
1. Lees: capitulo iij.

cien des boems die welcke onderkendt
byder menigherhandicheyt der vruchten [341vb]
Jtem YSIDORUS seyt dat olyua beteykent
die vrucht des olyuen boems wes onderscheyt
menigerhande gheuonden
wordt als YSIDORUS seyt Jtem van den
olyuen zijn zommighe tamme ende zom[-]
mighe wilde. die tamme makense onder[-]
wijlen rijp ende onderwilen onrijp. ende onder[-]
wilen zijn si onder dese middelbaer Jtem
die eerste onder dese zijn aerdich damper
ende groen die ander zijn roedelachtich.
of als DYASCORIDES seyt so zijn si ge[-]
scapen als iacincten ende die laetste schinen
zwart te wesen ende hoe dat si buten zwar[-]
ter zijn hoe dat si bynnen ryper zijn ende
smerigher ende bequamelicste wt te pors[-]
sen. ende ghelikerwijs dat ARISTOTILES seyt
Die vruchten vanden oliueboem en werden
nymmermeer volcomelijcken rijp al ble[-]
uen si opten boem menich iaer Mer is dat
sake datmense ter volcomender ripichheyt
hebben sal soe moetmen ghaen toe
als die bessen al ghelesen zijn ende vergade[-]
rense al ouer enen hoep ende also al duwen[-]
de die een den anderen ende na dyen dat die het[-]
ten starck wort van bynnen comen si totter
volcomender rijpicheyt. Jtem die bessen
vanden olyuen boem als si rodelachtich
worden ende noch niet wel rijp en zijn com[-]
forteren die maghe harde zeer ende dwin[-]
ghense. ende si maken goeden appetijt
ist datmense mit edick ende mit soute wa[-]
ter bereydet uochtans 1 zijn si hardt ende
1. Lees: nochtans

quaet te verduwen ende voeden myn dan
die ander doen Mer si maken die mage
morwe Ende si zijn zeer hardt te verduwen
want ouermits haerder smericheyts
wille soe dryuen si bouen inder maghen
ende en comen niet totten gronde vander
maghen. ende daer omme werden si haest
in een corrumpeerde humoer verkeert [342ra]
ende zijn quader teten dan die ander noch[-]
tans zijn si nut inder medicinen want ist dat
si ghewreuen werden ende op een stede ghe[-]
leyt die verbarnt is of versoden soe byten
si die bladerkens ontween ende openense ende
doen den roken wt vlieghen die daer onder
die huut besloten is hier toe heeft YSAAC
gheset in DIETIS. Jtem PLINIUS seyt dat
alsoe langhe als die bessen vanden oliue
boem blyuen soe en moghen si niet verderuen.
ende hoe dat si daer langher dueren
hoe dat si beter werden want si altoes
ghecrighen nyeuwe craften ende vallen
te noder. Jtem die selue seyt dat die
olyue besse is mit eenre korlen mit vley[-]
sche mit olyen ende mit heffen welcke
heffen bitter is mer nut ter medicinen
Mer die korlen mitten ballichskens als
die olie wt ghedropen is zijn goet voer
mede te voeden Ende men seyt oeck datmen
verken daer mede vet maect etcetera
O Leum dat is tsap vanden olyuen
als YSIDORUS seyt Ende hoe dat
dese verscher is hoe dat si edelre is ende
lichtelijcker van sinen ballichskens druypet
als PLINIUS seyt libro xvij. C.ij. 1 daer
1. Lees: capitulo ij.

gheseyt wordt dat dye olye verderuet
wordt ouermits zijnre outheyt. Jtem
ist sake datmen die bessen eerst wel ontween
stoet ende ouerghietense mit water
siedende soe zijn si veel beter te per[-]
sen want ouermits den heten water soe
scheydet die olye alte veel te bet vander
heffen ende vanden korlen ende dye olye
vlyet int ouerste ront omme opten water
ende wert daer of ghesceyden ten laetsten
Ende als die selue seyt hoe dat dye olye
rasscher wt loept als hy gheperst wort
hoe dat hi beter is. Jtem PAPIAS seyt [342rb]
dat yemant olie van oliuen inden mont naem
ende sloten vast toe hi soude alle dinck te bat
onder water sien die opte 1 gront viel ende
wanderen daer sonder grote pijn. Jtem men
pleecht mit deser olyen spyse te reyden
ende inden lampen te barnen ende hi safticht
moede leden ende starctse. ende hi morwet ze[-]
nen die verhardt zijn ende vercrompen Jtem
die olye morwet ende rijpt harde aposte[-]
men ende sonderlinghe lijnzaet olie Jtem
men vint menigerhande olyen ende men
perster wt menigerhande dinghen zommighe
is slecht ende simpel als olye van
oliuen ende noot olye mancop oly oly
van amandelen olye van peperwort dyemen
rafanus heyt lijnzaet olye hennep
olye ende deser ghelijcke: zommige is
coudt ende zommighe heet zommighe
stoppende zommighe dwinghende ende
zummighe laxerende. Want alsmen daer
hete dinghen toe doet soe worden si he-
1. Lees: opten

te ende van couden dinghen cout. van stoppen[-]
de dinghen wordt hy stoppende ende alsoe
van anderen. ende daer om nae dyen dat dye
siecten zijn daer na salmen die olie nemen
Als aldus in couden saken salmen nemen
olye van bayen dat is oleum laurinum
ende oleum nardinum ende olye van pol[-]
leye mer in heten saken salmen nemen oli
van rosen olye van vyolen ende deser
ghelijck Jtem men mocht die olie wel
alsoe heet van naturen maken dat hi den
coerts in bringhen soude waert sake dat[-]
men dye polzen daer mede besmeerde
of dye slape vanden hoefde ende thol van[-]
den voeten ende dye palmen vanden han[-]
den. Waer dat sake datmen leeuwen
vleysch inden olyen zoden. ende men
mochte den olye oeck alsoe cout maken
N ij
dat hi tlit verdouen soude worttet daer [342va]
mede ghesmeert alst openbaert inden
olie van mandragora die welcke wordt
alsmen daer appelen van mandragora in
coeckt of langhe leyt. Mer onder alle
dese ghecomponeerde olien soe zijn dat
die beste die ghetempert zijn ende die
beste olye slecht ter medicinen ende oec te
eten. Dat is die boem olye daer naest
noot olye ende amandel oly daer naest man[-]
cop olye die welcke die coutste is vanden
voerseyden want hi is meest cout ende droe[-]
ghe ende zonderlinghe die vanden zwarten
zade ghemaect wordt. ende heeft macht
te doen slapen ende hi is goet tegen aposte[-]
men int beghin ende teghen verhettinghe
vander leuer als PLATHEARIUS seyt. Dye
ander is zijn mynste nut inder spijsen om

des roecx wille ende oeck omme den qua[-]
den smake. nochtans zijn goet inder me[-]
dicinen als YSAAC seyt in DYETIS Ende alle
olyen hebben wat scarpicheden ende wat
luchtigher luchticheden ende daer omme
drijft hi al bouen ende en wil onder gheen
natticheyt wesen. ende hi is doerghaende
ende vloyende ende daer wordt hi in glasen
vaten ghehouden ende hi besmet die cleder
die hi raect ende altoes blijft die lucht
vanden olye int cleet Jtem als die olie
mit zijnre heffen ghemenghet is so en
is hi niet bequamelic teten ende hi ma[-]
ket oeck walghinghe ende coringhe. Jtem
dye olyen doden die byen ende die ander
dyeren die der byen ghelijck zijn is
dat sake dat si daer mede beghoten ende
bestort worden als ARISTOTILES seyt. Mer
doetmense weder in edick soe worden
si weder leuende Jtem die olye hout een
yser dat puer is ende wel ghepollijst son[-]
der roesten: Mer is die olye waterich [342vb]
of mitter heffen ghemenghet soe corrumpeert
hi dat yser ende verroestet als PLI[-]
NIUS seyt libro xv.
Dat C.xv. 1 capittel vander wilder oliuenboem
O Leaster is een wilde oliuenboem
ende is alsoe gheheyten daer omme
dat hi den oliuenboem ghelijck is inden
bladeren. mer die bladeren zijn breeder ende
is een ongheoeffent boem onvruchtbaer ende
bitter ende ist datmen daer een telch vanden
oliuenboem in endt so wordt zijn nature
verkeert als YSIDORUS seyt libro xvij. Wes
1. Er is geen: capittel C.xiv.

traen is tweerhande. zommige is als een gom[-]
me die niet en bijt ende die ander is biten[-]
de ende is ghelijc der drope van armeniacum
als YSIDORUS seyt Ende al ist dat oleaster een
wilt boem is nochtan zijn zijn basten zijn
gomme ende zijn spruten of telgheren goet
ter medicinen want zijn blader stiptick zijn
ende bitter. Alsmen daer honich toe doet
soe ghenesen si die vlceren vanden hoefde
ende vanden monde als DYASCORIDES seit. tsap
vanden bast ende vanden telgheren is stiptick
ende constrictijf dat is dwinghende Waer
by dat si bloet stempet ende ander humo[-]
ren als die selue seyt. Die ghomme is
goet tot veel dinghen ende sonderlinghe
die daer bytende is want si zuuert wonden
ende gheneestse ende starct die tanden dat si
vast staen. Jtem si verdruct ende gheneest
erispulam dat is theylige vier dat been
ende vleysch vreet. welc vier van colera co[-]
met. ende is oec goet tegen tvallen vanden ha[-]
re ende verwet thaer ende vertraecht die graeu[-]
heyt als die selue seyt.
Dat C.xvi. capittel vant warmoes
O Lus dat is warmoes YSIDORUS
seyt datmen die luden eerst voeden
sal mit warmoes eer datmense mit
vleysch of mit anderen dinghen voeden [343ra]
sal. Men plach die luden mit appelen ende
mit warmoes te voeden voer die diluuie
dats voer dat grote water doe NOE
inder archen was ghelikerwijs dat dye
beesten nu gras eten als YSIDORUS seyt
libro xiij. Ende alle grasighe dinghen
die inder aerden wassen diemen coken
mach ende eten die heyten olera dat zijn

warmoezen. Nochtans int ghemeyn so
heytmen colen warmoes ende is een cout
cruut ende droeghe ende winnet bedroeft
bluet ende melancoliose dat een quade
lucht gheuet als ysaac seyt in DYETIS.
Ende daer zijn zommighe coelen dyemen
zomer coelen heyt ende zommighe heyt
men winter coelen der welcker substan[-]
cien ghemaect zijn van contrarien dinghen.
want zijn substancie is grof ende hardt te ver[-]
duwen ende tsap is seyghende of colatijf ende
daer na droghende ende den buuck vuch[-]
tende ende laxerende. Mer die substancie
sonder tsap is stoppende ende zijn gebreck
word hem ghenomen alsmen den coel sie[-]
det in water ende datmen dat eerste water
wt ghyete ende siedent nae in een ander
water ende wat vets daer mede in ghedaen
als gheseyt wordt in DYETIS. Ende
het is een cruut dat zomwilen verplant
wil wesen want alsmen den koele op een
stat sayt ende datter planten af comen so sal[-]
men die planten voert versetten in een
ander lant ende dan wassen si wel inder
groetheyt ende oeck inder virtuten. En[-]
de des zomers als die bladeren teeder
zijn soe etense die rupsen ende ander wor[-]
men. ende des winters werden si vanden hi[-]
sel ende vorst ghedwonghen ende dan werden
si beter te koken ende te eten. want als dye
hetten weder bynnen gheropen is soe wordt
die substancie vanden bladeren te bet verduut [343rb]
ende alsoe werden si te bet smakende ende mor[-]
wer Jtem PLINIUS prijst den koel mit ve[-]
le louen int twintichste boec ende int thyen[-]
de capittel als ter medicinen ende seyt dat[-]
ter dryerhande species zijn vanden koel de

een is cruust ende is goet ter maghen ende
morwet den buuck een luttel. die ander heuet
brede bladeren ende dicke. ende dese doghen
myn inder medicinen. ende die dorde he[-]
uet teder bladeren ende slecht ende is bitterre
dan die ander Mer dese is nutste
ter medicinen want dese bladeren ghestoten
ende ghewreuen ende des dages twewer[-]
uen gheleyt op wonden van hontsbeten ghe[-]
nesense ia zijn si oudt of versche die be[-]
ten vanden honden want si ghenesense won[-]
derlijkcke wel. Jtem koel die luttel ghe[-]
soden is laxeert. ende die veel ghesoden
wordt stopt ende wederstaet der dronckenscap
ende starct die zenen ende gheeft den
voetsteren melck inden borsten. Tsap is
goet teghens tvenijn ende hy seyt aldaer
dat hij goet is teghens beten van verwoeden
honden. Jtem die serpenten scuwen
dat koelsaet dat ghecoect is. Ende noch
vertelt hy veel ander virtuten vanden koe[-]
le die welcke ic after late om verdriets
wil ende hi seyt dat bractica dat een wilt koel
is die bi hem seluen wast starcker virtuten he[-]
uet etcetera Dat C.xvij capittel van gherst
O rdeum dats gherst ende wert haeste[-]
lic dorre ende men vint zommige gher[-]
ste die ses ordinen heeft inder aaren ende dese
voedt die beesten best ende bet dan die weyt
ende is den luden of menschen beter dan quaden
weyte of snoden rogghe als YSIDORUS seyt ende
daer om is een ander gheslacht van gherste
wes aare heeft twe ordinen. dat derde ge[-]
slacht wert geheiten termense daer om dat[-]
N iij
ment in die aerde worpt des leyntens [343va]

tijts soe wast si haestelijcken Jtem PLI-
NIUS seyt vander ghersten libro xviij. capitulo
vij. dat die gherst onder alle coern eerst
ghesayt wordt Ende in veel landen maect[-]
men daer edel broet af ende die GRIECKEN
maken bry vanden ghersten meel Jtem
PLINIUS seyt ende oeck YSAAC in DYETIS dat[-]
tet ghersten coern coudt ende droeghe
is ende is zuuerende ende droeghende ende
heuet een luttel windicheden als die
boen doet. nochtans die boen myn dan
die gherst. Jtem PLINIUS seyt datter ve[-]
le luden zijn die de gherst meer oerbaren
ter medicinen dan ter spysen nochtan
maectmen daer spise of die de borst zu[-]
uerende is ende tlichaem voedende.
ende die de gheestelike leden alte wel
vercoelt ende weder te punte brenghet
Jtem die gherst zuuer ghemaect van
haren bast ende in zuueren water ghecoect
wordt goet medicinael dranc den
welcken men ptizeyn heyt die den dorst
wel verslaet ende behout den menschen
ghesont. ende veriaghet die hette die van[-]
den coerts coemt mer vanden ptizeyn
soecket nederwaert in die letter t.
Dat C.xviij. capittel vanden palmboem.
P Alma is een boem der victorien
alsoe ghenoemt als YSIDORUS seit
libro xvij. dat palma is een cierheit des
gheens die verwinnende is. ende heuet
zijn telgeren of zijn bladeren ter manieren
eenre hant der menschen Het is een edel scoen
boem die altoes groen is winters ende
zomers ende hi mach menich iaer dueren
inder virtuten ende oeck inder groenich[-]

heyt Ende daer omme is hi vanden GRIEKEN
fenix gheheyten want hi langhe dueren
mach als fenix die voghel doet. Ende
want hij een vruchtbaer boem is so dra[-] [343vb]
ghet hij ghenoechelijcke vruchten ende
zuete. ende nochtans en wordt die vrucht
in allen steden daer hi wast nyet rijpe.
mer in SYRIEN ende in EGIPTEN is zijn vrucht
dattele gheheyten vander ghelikenis
der vinghoren 1 der welcker namen verwandelt
werden Want zommighe heyten
palmule die den myrabolanen ghelijc
zijn inder sceppenisse vander formen.
nochtans schelen si altemael inden smake
want die vruchten van desen boem zijn
te mael zuete ende ghenoechliken. ende
die mirabolanen zijn van quaden smaec ende
bitter Ende zommighe ander heyten
thebayci dyemen mebolani oeck heyt
ende zommighe heiten mirales die de
GRIECKEN cariachos heyten Hier toe heuet
YSIDORUS gheseyt. Jtem die glose
seyt ouer den souter dat die palmboem
is van groten drachten ende van groter hoech[-]
ten nochtans is die cederboem veel meer[-]
re Wes wortel zerp is ende ront die verre
ende diep inder aerden steect. ende die stamme is
dicht ende wel ghepact ende onueruulende.
ende die bast vander stammen is hardt ende ruuch
ende wat stekelich ende sonderlinghe byder aer[-]
den ende daer om isser quaet op te clymmen
totten vruchten. ende zijn bladeren zijn
scarp op ghaende als een zwaert Ende al ist
dat dese palmboem beneden scarp ende
1. Lees: vingheren

zerp is byder stammen nochtan is hi scoen
ende ghenoechlicken bouen inden telgheren
ende inden bladeren. Ende hi draghet zijn
vruchten al bouen int ouerste vanden
boem ende niet int middel vanden bladeren
als PLYNIUS seyt libro xiij. Ende want
die vruchten den radien vander zonnen
uluschs bi staen daer omme zijn si veel
te smerigher te zueter ende te smakelijcker
hij wast in veel landen mer inden [344ra]
heetsten best daer hi die zonne steeds he[-]
uet daer draecht hi best vrucht. Jtem
PLYNIUS seyt libro xviij. capitulo v. datter twee spe[-]
cien zijn als manneken ende wijfken. dat
manneken bloyt eerst ende dat wijfken na:
Mer twijfken draghet gheen vrucht ten
si datse den manneken alsoe nae bi staet
dat si die lucht mitten winde te mynsten
ontfanghen mach. Jtem dat selue seyt
oeck ARISTOTILES int boeck der groyelijc[-]
ker dinghen. ende als si ghesaeyt sullen
werden soe moeten tmanneken ende dat
wijfken te samen ghesayt worden. ende
wt elcken sade coemt een palme ende si
ontvlechten malcanderen inder aerden ende
bouen ghelijck enen net ghebreyt is
Ende twijfken en mach sonder tmanneken
niet wel wassen noch vruchten dra[-]
ghen. want snijtmen tmanneken vanden
wijfken soe sal twijfken twe iaren lancg
ondrachtich wesen dan dat si scarpe blo[-]
semen ende bladeren crighet. ende twijfken
ontfaet haer cracht inden wortelen van[-]
den manneken ghelijckerwijs of si te sa[-]
men hilicten als man ende wijf ende si en
willen in ghenen vetten landen dat nat is
ende messich gheplandt zijn Mer in enen

sandighen ende in enen souteghen lan[-]
de. ende en is daer gheen soutich lant so
moetmen daer sout werpen niet aen den
wortel mer bij een luttel daer van op dat
die droecheyt des souts verteren mach
die vuchticheyt der aerden Jtem PLINI[-]
US seyt datter een specie van palmen was[-]
set int zuden vander werelt ende daer en is
mer een ende daer en werter niet meer wt
dyer palmen. ende wanneer dat si van outheden
mit allen veruaert ende verghaet soe waster
weder een ander wt der seluer palmen ende
daer omme heiten si desen boem fenix [344rb]
dat een voghel is in ARABIEN want dese
boem steruet ende wt hem wast weder enen
nyeuwen boem als fenix hem vernyeuwet
Ende als PLINIUS seyt aldaer. in ARABI[-]
EN zijn menigerhande specien van palmen
onder welcke zijn zommighe dyemen
cariace heyten van wes sap men goeden
wijn maket Hier toe heuet PLINIUS geseyt
libro xviij. capitulo xv: Jtem palma is een sonderlin[-]
ghe boem die gracelijck is inden stelen
ende ruuch beneden by dat die blader zijn
Jtem die vruchten vanden palmboem
werden verwandelt nae dyen dat si staen
heet of cout ende nae den landen daer si
wassen ende nae dyen dat hem die zonne
toe comet. Jtem YSAAC seyt in DYETIS
dat die dattilen vanden palmboem zijn he[-]
te ende vucht inden anderen graet ende
si hebben onderscheyden werckinghe.
nae dyen lande daer si in wassen. want
zommighe wassen in enen lande dat cout[-]
achtich is ende zommighe in heten ende
zommighe in ghetemperden. ende daer
dye zonne altoes heet is daer is dye

vrucht alre zuetste van smake ende zijn
wat smerich Mer eetmen deser te veel
soe brenghen si quade siecten in als op[-]
blasinghe ende heffinghe des lichaems
ende des mondes vander maghen en[-]
de maken hoeftzweer ende stoppen dye
toe ghanghen vander milten ende vander
leueren. wt welcken openbaert dattet
quaet is altoes zuete dinghen te nutten
ende die vruchten die wassen in couden landen
en connen tot gheender ripicheden
ghecomen. ende daer omme en voeden si ny[-]
et veel. ende al ist dat si die maghe een
luttel starcken nochtans zijn si quaet te
verduwen ende blyuen langhe inder maghen
ende daer omme maken si dan torsi[-] [344va]
oen ende steecten ende heffinghe. ende dye
vruchten die in middelbaren landen wassen
daert niet te heet en is ofte niets te
cout al ist dat si daer rijp werden nochtan
is in hem een oueruloedighe waterige
vuchticheyt. waer of datmense nyet te
langhe houden en mach ende veruollen den
lichaem mit veel raeuwe humoren daer
die langhe coertse of comet als YSAAC
seyt in DYETIS Jtem die vrucht vander pal[-]
men is ghemaect van morwer substancien
ende van vleyschachtigher mit eenre
harder korlen oft een steen waer. in wes
middel vanden steen tsaet ghehouden
wordt Ende in SYRIEN ende in EGIPTEN wor[-]
den dattelen gheuonden die sonder kor[-]
len zijn ende die heytmen spadones. ende
hoe dat die palboem 1 ouder is hoe dat
1. Lees: palmboem

zijn vrucht beter is. want hi en maect
gheen vrucht voer dat hi hondert iaer
out is ende dan heeft hi eerst zijn volcoemen
craften. ende zijn vruchten dye zijn
oeck oerbaerlijcke inder medicinen als
DYASCORIDES seyt Want si hebben virtuten
te zaftighen die hardicheyt vanden arte[-]
rien ende die stemme te claren. ende sonder[-]
linghe die wel rijp zijn want die groene
zijn stiptike als PLINIUS seyt Datter zom[-]
mighe ridders van ALEXANDERS ridderen
ghewrocht 1 waren van veel groenen dattelen.
want als si altemael groen zijn so
en doghen si niet teten mer si dyenen alleen
totter medicinen. Jtem si zijn oeck
ghoet teghens tbuuceuel datmen dissen[-]
tiria heyt ende tot anderen lopinge alsmense
te punte neemt.
Dat C.xix. capittel van palmes
P Almes palmitis is een telch van[-]
den wijnghaert Waer of dat YSI-
DORUS seyt libro xvij. dat palmes is een mor[-] [344vb]
we materie vanden wijnghaert die welc[-]
ke ouermits ionghen armen die w[t]ge[-]
laten vruchten thoe brenghet Wes blat
pampinus heyt Ende hij seyt noch dat hi
alle zijn virtuten vander wortelen neemt
Ende hoe dat die voedelijcke humoer in[-]
der wortelen is alsulck is si oeck mede
inden rancken. ende ist sake dat ghij inden
maert eynt in dryen rancken die wt een[-]
der stammen comen dryerhande verwen
als inden enen ranck een roede verwe
ende inden dorden een soffranighe ver-
1. Lees: gheworcht

we soe sal een yghelijck zijn sonderlinghe
verwen vanden bessem 1 brenghen.
mer wantmen des hier inden landen ni[-]
et en pleecht al ist datmen onderwilen wel
een ranck vanden wijnghaert in enen bo[-]
me eynt daer omme pleechmen een wan[-]
delinghe der vruchten te maken in deser
manieren als inden maert wanneer dat
die vuchticheyt beghint neder te gaen
vander wortelen soe werdt die bast vanden
wijnghaert behendelijcken gheopent by[-]
der wortelen. ende als dat gheopent is so
doetmen die verwe daer in inden ommeghanck
tusschen den houte ende den
bast ende dan moetmen naeuwe verwaren
dat die vuchticheyt die vander wortelen
opclymmende is niet wt en ghanghe
daer die snede is ghemaket. ende aldus
soe mach een yghelijck plant verwandelt
werden mit consten inden smake ende
inder verwen. ende alsoe worden die bomen
mit consten laxerende die natuerlijck stop[-]
pende waren ende alsoe verkeert als dye
selue seyt. Jtem die rancken vanden wijn[-]
ghaert werpen lootkens wt daer si hem[-]
seluen mede vestighen ende bynden aen bo[-]
men ende staken dat die wint den wijn[-] [345ra]
ghaert niet neder wayen en mach ten
waer dat die wyndt alte groet waer.
Jtem men moetse alle iaer sniden ende zu[-]
ueren van haerder oueruloedicheyt. want
alsoe crighen si te meer vruchten ende mo[-]
ghen hem te qualiker breyden Jtem PLI[-]
NIUS seyt libro xx. capitulo xxv: dat dye wijn-
1. Lees?: bessen

ghaert ranck hebbende knopen die ver[-]
re van malcanderen staen is een teyken der
onvruchtbaerheyt ende als si dicke by een
staen dat is een teyken der drachticheyt
Soeckt beneden vander naturen des wijn[-]
ghaerts etcetera
Dat C.xxx. 1 capittel vanden iungen 2 wijngaert
P Ropago propaginis is een ionck
wijnghaert die eerst vter aerden
coemt als hy wt laet die daer inder aer[-]
den ghesteken was als YSIDORUS seyt. Wt
welcken veel ander rancken spruten. ende
alsmen dese nyeuwe rancken weder inde
aerde crommet soe comen daer weder nuwe
spruyten wt. Ende dit machmen altoes
doen alle iaer vermerende ende vernuwen[-]
de ende makens grote hopen. ende ten laetsten
bestaen si te draghen ende ghecrighen vruch[-]
ten nae dyen dat si die zonne hebben daer
nae wassen si ende lopen op ende werpen ander
loten ende spruyten wt ende die wortelen
bestaen te grouen. ende aldus voeden si
voert als die moeder haer kynder. Ende
dat eerst een ranck was dat werdt weder
al potende ten letsten een wortel ende
maect nuwe rancken weder ende mit consten
als GREGORIUS seyt.
Dat C.xxxi. 3 capittel van platanus.
P Latanus is een boem mit hoech[-]
heyden van bladeren also ghenoemt
daer omme dat hi wijt ende breet is ende
1. Lees: C.xx.
2. Lees?: iongen
3. Lees: C.xxi.

hoghe want platos in GRIECX dat is effen of
slecht in DUUTSCH als YSIDORUS seyt libro xvij. [345rb]
Van wes schoenheyt die scriftuer seyt Jc
ben verheuen als die boem platanus in[-]
der epistolen van onser vrouwen ECCLESIASTICO
xiiij 1 ende heuet morwe bladeren ende cranc.
ende ghelijcken wel den wijnghaert bladeren
DYASCORIDES seyt dat platanus is een
boem die coudt ende droeghe is Wes bla[-]
deren goet zijn in heten ende in vuchten saken
Want als gheseyt wordt si dwinghen den
reume ende die hete drintinghe vanden ogen
ende tsap daer zijn bast ende bladeren in gesoden
werden gheneest den tantzweer. ende
die bladeren zijn goet op verbarntheyt
alsmen daer ander satticheyt by brencgt
of toe doet Jtem die wijn daer si in ghe[-]
soden werden is goet tgehens tvenijn Jtem
PLYNIUS prijst desen boem zeer libro xij
capitulo iij. etcetera
Dat C.xxxij 2 capittel vanden popelboem.
P Opulus is een popelboem Wes ge[-]
slacht tweerhande is als YSIDORUS seyt
libro xvij want die een is wit ende dander zwert
ende die witte popelboem heeft blader die
an die een side wit zijn ende aen die ander side
groen ende dese is van tween verwen Want hij
heeft also meer die mercken vanden dage
ende vander nacht Want hi verwandelt zijn
verwen want inden opghanck vander zonnen
heuet hy ander verwe dan inden onderghanck
als dye selue seyt. Ende van de[-]
sen boem loept hersse ende wast in YTALIEN
1. Lees: xxiiij
2. C.xxij

y eender riuieren dyemen ERIDIANUS
heyt. ende oeck mede wast hij in SIRIEN
DYASCORIDES seyt dat dese hars medici[-]
nael is want si stempt bloet ende dwincgt
zwetinghe ende ander deerlijcke lopin[-]
ghe ende men pleecht van sinen knop[-]
pen salue te maken die cout is ende stop[-]
pende ende dye grote hetten die doet
si ghaen sitten ende oeck zwellinghe en[-] [345va]
de doet slapen ende dese salue wordet
vanden meysters populeon gheheyten
ende si is in veel saken nut Jtem YSIDO[-]
RUS seyt oeck dat die populeer ende pla[-]
tanus ende die wilghe van morwer materien
zijn ende bequaem in te sniden.
Dat C.xxiij. capittel vanden pijnboem.
P Jnus is een pijnboem ende hy
zweet pec ende daer omme heyt
hij een pecboem als YSIDORUS seyt libro
xvij. Jtem dye pijnboem inden eylande
van GERMANIEN gheeft eenrehande
tranen wt of dropen die daer an verharden
van couden of van hetten ende die hyet
men electrum als YSIDORUS seyt. Jtem
men seyt watmen houdt onder den pijn[-]
boem dat wordt te beter ghelikerwijs
dat alle dinck verderft onder den vighe[-]
boem Jtem het is een zeer recht boem
saeft ende open ende nochtan is hy zeer starck
want hi vol konsten 1 is. Ende hier of maectmen
masten inden scepen ende si zijn goet
mede te tymmeren mer lichtelijcken wor[-]
si ontsteken wanneer datmense byden vyer
brenghet. ende dat is daer omme want si in
1. Lees: knosten

hebben veel vetticheden Dese boem heuet
enen harden bast buyten ende enen ruwen.
mer bynnen heeft hi een vette humoer
ende taye Welcke humoer vander zonnen van
bynnen wtwaert ghetoghen wordt ende
werdt des zomers in herssen verkeert.
die welcke van haer seluen eerst wittach[-]
tich is ende ouermits cokinghe werdt si
ten laetsten zwart als peck. en 1 dan heyt
si peck als si zwart gheworden is. Jtem
dye boem heuet ghoeden lucht ende
maect den roke wael rukende ende alsoe
doet dat peck oeck mede. mer alsmen
dat peck langhe coecket soe verghaet
hem die goede lucht. Ende dese boem [345vb]
heuet veel bladeren mer cleyne ende
schrp 2 ende is groen des winters ende des
zomers Ende al ist dat hy in berchachtighen
lande wast nochtans is hi zeer vet
van bynnen ende wast meer inder lencg[-]
ten dan inder breeden. Jtem als hi ghe[-]
houwen is soe doetmen hem dye bast
of omme dyer wormen willen dye tusschen
den bast ende dat hout legghen
dye dat hout vreten souden. Jtem PLI[-]
NIUS seyt dat desen boem oeck een medicijn
is. ende ist dat hy onder dye aerde
ghedecket wordt soe mach hy sonderlinghe
langhe dueren. ende daer
omme een ghote ghemaeckt van desen
houte onder dye aerde duert menich
iaer. Mer opter aerden ende inden reghen
soe wordt hy schier verderft. on-
1. Lees: ende
2. Lees: scharp

der den daken daert droeghe is mach
hy langhe dueren. ende onder den wa[-]
ter inder aerden wordt hy hardt. Dit
seyt PLINIUS in dat xxi. boeck in thyende
capittel. etcetera
Dat C.xxiiij. capittel vander vrucht vanden pijnboem
P Jnea dat is dye vrucht vanden
pijnboem als PLYNIUS seyt. ende
is in tlaeste grof ende ront ende in dat
ouerste scharp ende is eerst groen mer
als si wel rype is soe wordt si drachtich
ende wordet van verwen als een
karstaenge Ende dese pinea is een grote
note of een appel ende heeft veel kor[-]
len bynnen dat dye vrucht is dye harde
doppen hebben daer si in legghen.
Ende nae dyen dat dese appel grof is
daer nae heuet hy die korlen daert gro[-]
ueste is ende alsoe vast opwaert mynre
nae dyen dat hy bouen myndert ende
smaelt. Jtem DYASCORIDES ende PLA-
THEARIUS segghen dat wanneermen die [346ra]
korlen oerbaren wil soe moetmen den
ghehelen appel in colen leggen die heet
zijn ende latenen zaftelijcken barnen. ende
alsoe wordt die bynnenste bast ende dye
butenste af ghedaen. ende dan zijn dese
coernen harde medicinael want si hebben
virtuut te zaftighen ende een luttel te
vuchtighen ende te openen ende te zu[-]
ueren die gheestelijcke leden. ende betert
den hoest ende helpt den ghenen
die verteert zijn ende meerret in hem
dat bloet Ende die basten zijn oeck medi[-]
cinael want si stempen dat menstrualige
bloet ende dat buuckeuel dissentiria ghe-

noemt etcetera
Dat C.xxv. capittel vanden peck.
P Jx pini dat is peck vanden pijnbo[-]
me datter wtghelopen is. Jtem
YSIDORUS seyt datter twee species zijn.
als peck daermen die scepen meden 1 peec[-]
ket 2 datter gheen water in lopen en sal
ende daer is peck datmen pix liquida hiet
ende dat is teer ende si zijn beyde heet
ende droeghe ende het wordt onderwijlen
hardt ghemaect ende onderwij[-]
len vloyende. dat harde heytmen pix
greca dat is GRIEX peck. of colofonia.
want in GRIECKEN vyntmens veel Ende si
zijn beyde medicinael. ende het heuet
macht te ontbinden ende te verteren waer
omme dattet goet is teghens ghebreken
vander milten. als teghens haer be[-]
stoptheyt. ende men doettet dicwijl in sal[-]
uen ende in plaesteren. Jtem DYASCORI-
DES seyt oeck dattet goet is teghen tve[-]
nijn ende teghens venijnde beten mit
soute ghewreuen. Jtem tpeck doettet
vier barnen ende besmet die handen dyet
raken alst warm is ende ontreynt cleder dye
wit ende zuuer zijn Wes smet ende lucht [346rb]
selden verghaet hoe veel datment cleet
wascht etcetera
Dat C.xxvi. capittel vanden peerboem
P Jrus is een peerboem die vruch[-]
ten draghet ende is alsoe ghenoemt
naden viere want die vrucht beghint bene[-]
den breet ende opwaert scarper als die vlam[-]
1. Lees: mede
2. Lees: pec[-]ket

me vanden vyere doet als YSIDORUS seyt
want pyr dat is vier ende daer coemt pyrus
af Ende pyrus dat is die boem ende pyrum
dats die vrucht ende is zwaerre dan enige
ander vrucht als die selue seyt want men
siet dat een cleyn hoep peren zwaerre
weecht dan een hoep appelen die meer[-]
re is. twelck men besien mach al weghen[-]
de of datmen een beest daer mede laedt
Jtem vanden peren seyt YSAAC in DIETIS
aldus datter twee species zijn van peren.
Die een is wilt ende die ander tamme. ende
die loueren ende die telgeren van hem bey[-]
den zijn stiptike mer si stoppen. ende dye
vruchten schelen zeer onder malcander.
want die wilde zijn meer pontick ende aer[-]
dich ende meer cout ende droeghe dan die
tamme. ende si zijn oeck harder ende ont[-]
smakelijcker want si zijn myn verduut.
ende wat pontijcke of stiptike te seggen
is dat leert hij hier nae after int boeck
Ende het en is niet ghoet te verduutschen
telcken. want het saude te veel
vallen ende ten soude niet in brenghen.
Ende dese dinghen zijn int meeste deel
in dat voerste van desen tractaet alle
gheexponeert ende verclaert int gene[-]
rael dat is int ghemeyn. ende men sal
weten dat dese wilde peren niet en doghen
te eten. mer si dyenen ter medici[-]
nen. want si stempen dat buuckeuel star[-]
kelijck ende benemen coringhen dye
van colera coemt ist dat si ghecoect wor- [346va]
den in reghenwater ende geplaestert op
der magen Ende die tamme peren die on[-]
rijp zijn die zijn pontike grof ende hard
ontsmakelijck te eten ende quaet. mer ist

datmense in zueten water siedet ende dat[-]
men daer dan honich toe doet soe zijn si
goet of anders enighe soeticheyt. mer
die tamme peren die rijpe zijn dye zijn
cout ende droghe. die welcke beter zijn na[-]
den eten dan voer ghegeten. want nae der
spijsen ghegeten soe duwen si die spise ne[-]
der ende laxeren ende voer ghegheten stoppen
si Ende ist datmen dese veel nuchter
eet ende dicwijl soe maken si wormen inden
buuck ende maken een siecte dyemen
niet ghenesen en mach. ende die zuete
peren zijn ghetemperder van complexi[-]
en ende myn coudt dan die ander ende
daer omme becomen si best den couden
ende den droeghen van complexien.
Jtem die peren hebben dat van naturen
ist dat si ghedect werden mit quaden ve[-]
nijnden padden stoelen soe halen si den peren
alle haer quaetheyt of ende alle quet[-]
singhe als YSAAC seyt. Jtem die assche
vanden wilden peren ghedroncken is
goet teghens die venijntheyt vanden pad[-]
den stoelen als die selue seyt. Ende men sal
altoes wijn drincken op die peren alsmen
ghegheten heeft Want als een meyster
seyt dat dye peren venijn zijn sonder den
wijn etcetera
Dat C.xxvij. capittel vanden pruumboem
P Rumus dat is een pruumboem
ende hier of zijn veel gheslachten.
ende die van DAMASCH is die best ende die
quam eerst vander poerten diemen DAMASCH
heyt als YSIDORUS seyt Wes vrucht dyer
maghen goet is Dese boem druupt ghom[-]
me dye taye is ende dicht die de mey[-] [346vb]

sters ende dye schriuers besighen als
YSIDORUS seyt libro xvij. Jtem die vruchten
vanden pruumboem zijn zommighe wit
zommighe soet ende zommighe roet
ende zommighe zwart. ende die zwart
zijn ende een luttel hardt ende zuet die zijn
der maghen nutste als die prumen van DA[-]
MASCH want si zijn coudt ende vucht. Ende
als dese wel rijp zijn soe vuchten si ende
vercoelen ende men gheeftse teghens die
barnende hetten als die coertse ende teghen
verstoptheyt des buucx Nochtans seyt
PAPYAS dat lentiscus ende die pruumboem
een dinck zijn. Mer die gloze seyt ouer
DANIEL dat die pruumboem ende lentiscus
een boem zijn ende die een beteykent dat
die ander beteykent Mer want vanden
lentiscus gheen pruumboem en wort
so en sal lentiscus ende die pruumboem nyet
een boem wesen.
Dat C.xxviij. capittel vander byesen
P Apyrium is eenderhande byese
ende als si gedroecht is so is si goet
in lampen ende is groen cruut ende ront ende
buyten zeer slecht ende effen ende bin[-]
nen wit ende droghe ende morwe ende drinckende
ist datter nat of vet aen raect Jtem
papirus wordt verciert al totten morghe
ende alsoe ghedroecht dat hi seyt
verciert daer meynt hij mede datmen
die huut buyten goelijcken af doen sal.
Mer men sal aen die een side al langhes
een luttel basts laten daer dat morchput
aen blyuet hangden. ende hoe datter
myn vanden bast blijft aen hoe dattet
claerder barnen sal inder lampen. ende

het pleech te wassen in laeghen landen
als in broecken ende oeck aen den kan[-]
ten vanden sloten. Ende van desen papier
maectmen papieren vaten als YSIDORUS [347ra]
seyt Want papirus mach alle dinck hey[-]
ten datmen van papirus maect Also gro[-]
ten papyrus dat is byesen vindtmen in
YNDIEN ende in anderen landen datmen daer
scepen of maket als die glose seyt ouer
YSAAC C.xviij. Ende dat tughet PLINIUS
ende dat selue tughen die historien van
ALEXANDER. Jtem vanden papier maectmen
oeck carten ende bryeuen daermen seyn[-]
de bryeuen in scrijft bijden legaten Jtem
men maecter of doesen kistkens ende an[-]
der laden daermen bryeuen ende ander cley[-]
noden in legghen mach als die gloze
daer seyt. Jtem PLYNIUS seyt dat dit pit
alte goet is die vuchticheyt wt den oren
te winnen want dat loept al int papyer
datmen pit heyt ende alsoe scheitmen twa[-]
ter vanden wyne mitten pitte. Jtem PLINI[-]
US seyt int derthyende boeck dat dese
byesen wassen in EGIPTEN inden broken
ende in anderen stillen wateren die van NY[-]
LI comen daer twater niet bouen twee cu[-]
bitus dyep en is ende haer wortelen zijn
een arm dicke ende si zijn dryekant inden
siden daer si wt wassen. ende si en wassen
bouen thyen cubitus niet hoech. ende tlantvolc
pleech die wortelen te barnen. Ende
van dyen byesen maectmen menighen
huusraet ende si makender schepen af ende
zeylen repen cleder ende bryeuen. Dit seyt
PLINIUS etcetera
Dat C.xxix. capittel van palmtus

P Almtus is een alte scherpen caer[-]
de oft distel ende doernich ende
wast int lant dat onghebouwet ende onghe[-]
hauent is als YSIDORUS seyt ende heeft een[-]
rehande scarpe hoefdekens die qvaet an
te tasten zijn want si steken vlusch een in die
hant diese aen tast. ende in dyen hoefdekens
is saet dat goet is als DYASCORIDES seyt [347rb]
tot venijnden beten ende den steen te breken
Ende dese distel is so scarp ouer al dats
die ezel niet eten en kan
Dac 1 C.xxx. capittel van mancop
P Apauer dats mancop ende is een
cruut dat slapen doet dye ghene
die quellende zijn ende is tweerhande
als dat ghemeyn ende dat wylde wt den
welcken een sap loept dat die meysters
opium heyten. Ende dat ghemeyne is
noch tweerhande of dryerhande. dat
een is wit ende dat ander zwart ende dat
wit is cout ende vucht ende dat zwarte is
cout ende droeghe Ende daer is noch een[-]
rehande twelc root is ende die specien wer[-]
den bekent byden witten bloemen ende
byden purpuren bloemen ende byden
rosighen ende wittachtighen bloemen. ende
si hebben bouen opten steel grote knoppen
daer si tsaet mede verghaderen ende
tsaet is smerich waer of datmen olie ma[-]
ket tot menigher nutschap. ende vanden
zape der bladeren maectmen opium ende
des en machmen niet veel gheuen alsmen
yemant die den coerts dat zijn febres he[-]
1. Lees: Dat

uet wil doen slapen want het stopt dye
zwetghateren 1 ende ander weghen in[-]
den lyue ende vercoutse ende dootse mede.
ende dat zwart mancop sonderlimghe
ende het wort in veel medicinen ghedaen
als PLINIUS PLATHEARIUS DYASCORIDES ende MA-
CER segghen. etcetera
Dat C.xxxi. capittel van plantago.
P Lantago is een cruut dat cout ende
droeghe is twelck vanden GRIEC[-]
KEN arno glossa ghenoemt is. dat is
lamstonghe als YSIDORUS seyt libro xvij.
ende zijn bladeren zijn slethts 2 ende wat
zenich ende si zijn gheformt als een tonghe
lancgworpelt mit rondicheyden in [347va]
wes middel een steel opghaet dat stijf
is daert saet in verghadert wert inder
manieren van eender kusen die vol nagelen
steket. Ende inder manieren so was
des paeus croen ghemaket als dye
meyster vander historien seyt in EXODO.
ende is een cruut dat alte goet inder me[-]
dicinen is want het gheneest wonden ende
beten van verwoeden honden. ende doet die
zwellinge gaen sitten ende helpt twater la[-]
den ende wederstaet den venijn ende sonderlin[-]
ghe vanden spynnen. Tsap doot pyeren ende
safticht die grote weeten des buucks.
ende het zuuert ende heelt etteringhen 3 won[-]
den ende stempt dat lopen vanden bloede ende
vanden menstruo ende wederstaet int begin
die apostemen als si eerst bestaen te heffen
1. Lees: zweetghateren
2. Lees: slecht
3. Lees: etterighen

DYASCORIDES seyt dattet goet ghekaeu[-]
wet is inden mont teghens tboetighe 1 tant[-]
vleysch die heffen ende zwellen ende heuet
noch veel ander virtuten want tsap ghe[-]
streken twee of drye reysen op tspringhen[-]
de vier dat enen mensche dunct dat hem
een lit of barnen wil dat lesschet vluschs
dit heb ic dicwijl gheproeft
Dat C.xxxij. capittel van petercelie.
P Etrocilinum is een hofcruut dat
petercelie heyt dat een ghoede
lucht heeft ende het wast dicwijl in stenighen
steden Ende daer om zijn veel specien
van petercelien mer dat beste is macedo[-]
nicum dat wij petercelie van ALEXANDRYEN
heyten ende is zuet inden smake ende mit
goeder luchten als YSIDORUS seyt. ende
is goet teten ende oeck mede ter medicinen.
ende is een cruut dat heet ende droge
is ende is openende ende scheydende
verterende ende die groue humoren sub[-]
tijleude. 2 dye maghe starckende enen
ghoeden appetijt makende. ende daer [347vb]
omme soe breect si den steen ende doet
menstrua voert comen. ende is den ghenen
goet die twater laden. ende opent
die verstoptheyt der leueren der mylten
ende anderen passien. als PLYNIUS PLA-
THEARIUS ende DYASCORIDES in haren boe[-]
ken scriuen etcetera
Dat C.xxxiij. capittel van peper
P Jper is een saet ofte een vrucht
van eender stammen dye wast int
1. Lees: tbloetighe
2. Lees: sub[-]tijlende

zuden by enen berch dyemen CANCASIS 1
heyt teghens die barnende hetten der
zonnen als YSIDORUS seyt libro decimo
septimo Wes blader ghelijck zijn den
bladeren vanden iuniper diemen gene[-]
uer heyt of ghorsboem Welcke stammen
dye serpenten hoeden mar als de[-]
se bosschen van desen cruden of vruchten
rijpe zijn soe comen dye lant luden ende
ontstekense ende veriaghen alle die
serpenten. Ende ouermits deser verbarnin[-]
gher willen so werden dese peper coer[-]
nen zwardt die te voer wyt waren. Ende
die specie van deser is dryerhande Want
daer is lancgpeper die onrijp is. ende
wit peper dye vanden vyere niet gheraect
en is. ende zwart peper die van[-]
den vyere verbrant is ende berumpelt. ende
Die zwarte peper is die best ende men
machen lancst houden ende hoe dat hi zwar[-]
ter 2 is hoe hi verscher is ende beter als dye
selue seyt nochtans wort hi gheualschet
mitter loescheyt des marsmans want si
ghaen toe ende nemen den outsten peper die si
vinden ende maken den nat ende si ghyeten
daer ouer schuum van siluer of van loe[-]
de op dat hij te versscher schynen sal
om dyes wille dat hi zwaer is. hier toe
heuet YSIDORUS gheseyt. Jtem PLYnius
seit libro xiij: capitulo viij dat peper zwart [348ra]
wert die langhe inder zonnen barnt ende
dat coemt van groter onghetempertheit
des hemels. Jtem ander luden seggen
datten die heyden inden ouenen alsoe
1. Lees: CAUCASIS
2. Lees: zwaerder

arnen op dat hi anders waer niet was[-]
sen en sal. Jtem die peper is heet ende
droeghe inden vierden grade als gheseit
wordt in PLATHEARIO ende hi heeft cracht
te ontbinden te verteren ende te trecken. wyes
puluer in die naze ghedaen maect nyesinghe
ende pruustinghe ende zuuert die
herssen van fleumatigher vuchticheyt
ende die puluer verteert onuerduwelijcke
vleysch ende verteert den doeke int oge.
ende zuuert die borst ende die gheestelijcke
leden van tayen slimighen humoren ende maket
enen appetijt. Mer die peper en is den
sangwijns noch den colerijns niet nut
dicwijl ghenomen want hy sceyt dat bloet
ende verdorret ende verbrant ende maect ten laet[-]
sten malaetscap ende veel quader passien.
als inden PLATHEARIO gheseyt wordt.
Jtem die peper scijnt van buten een vuyl
choern te wesen ende zwart berompelt.
Mer bynnen is hi wit ende scarp van smake
ende heeft goede lucht hy is cleyn inder
groetheyt inden gehesicht. mer hy is
sonderlinghe groet inder virtuten ende hij
schynt cout mer hi is inder machten son[-]
derlinghe heet wes cracht men nyet
en voelt alsoe langhe als hi gheheel is.
Mer als hy ghekant wordt of ghewreuen
soe is hi sonderlinghe heet. ende al ist
dat hi costelijck al hier by ons gheheyten
is alsoe mens hier luttel vint nochtans
tellen si desen peper in YNDIEN onnutter
dan polleye want si der polleyen niet vele
en hebben als IHERONIMUS ende YSI-
DORUS segghen.
Dat C.xxxiiij capittel van pulegium. [348rb]

P Vlegium is een cruut dat wel ru[-]
ket ende is in yndien dyerbaerder dan
dye peper ende heyt polley in DUUTSSCHE
als YSIDORIUS seyt Jtem PLATHEARIUS seyt
dat polleye is heet ende droghe inden
derden graet Wes virtuut steect inden
bladeren ende inden blomen ende is tweer[-]
hande als tamme diemen zizimbrium heyt
ende daer is een wilde die int velt wast. ende
si zijn beyde oerbaerlijck ende medicinael
want het heeft cracht te ontbynden te ver[-]
teren ende te conforteren die coude reume
te dwinghen te bynden ende mede te dro[-]
ghen den couden hoest te verdryuen. dye
moeder te zuueren die lopinghe des bu[-]
kes te dwinghen ende te sluyten. die menstrua
wt te leyden die maghe te confor[-]
teren enen appetijt te maken den wint
te verdriuen vanden darmen ende dye
te zaftighen alst van couden coemt. Ende
die polleye breect oock mede den steen
ende helpt totter ontfanghenis Alle de[-]
se dinghen seyt PLINIUS.
Dat C.[x]xxv. capittel van porrum.
P Orrum is een nomen ethroclitum.
want men seyt in singulari nume[-]
ro hoc porrum porri ende men seit in plu[-]
rali porri porrorum als inden doctrinael
staet Dic rastrum rastros porrum que facit
tibi porros. etc[etera] Ende in libro NUMERORUM
xij. capitulo wordet gheseyt Jn memoria venerunt
nobis Porri cepe [que] et allia. Dat
is te segghen Jnder memorien quamen
ons porreyden eywns ende loeck etcetera
dat seyt hy hier omme omme des willen
datmen porri segghet in plurali nu[-]

mero in masculino genere ende niet por[-]
ra al ist dattet porrum in singulari 1 heuet
ende neutri generis is. Jtem.
porrum heeft twe geslachten als capitatum [348va]
ende sectile capitatum dats soe veel geseit
als gehoeft ende sectile dats die verplant[-]
is ende heeft een cleyn knoepken. ende
die ghehoeft is die is meerre die vander
eender stede totter ander gheuoert wert
als YSIDORUS seyt libro xxij. Ende porrum sec[-]
tile is beter ter medicinen dan totten eten.
ende die ghehoefde is beter totten eten
dan totter medicinen: Jtem DYASCORID[E]S
MACROBIUS ende YPOCRAS segghen dat porrum
nut is in veel medicinen want si plagen
slechs tsap vander porreyden te ghe[-]
uen drincken teghens die coringhen des
bloets ende is goet teghens ondrachtich[-]
heyt ist dattet die maechden of die ghene
die gheen kinderen en winnen dicwijl
eten. Ende tsap mit wijn ghedroncken is
goet teghens beten van serpenten ende van
allen venijnden dyeren. ende ghewreuen
mit honich gheneset wonden alsment
daer op plaestert Ende tsap mit melck ge[-]
menghet gheneest den ouden hoest ende
gheneest die ghebreken der longhen. ende
tsap mitter gallen vander gheyten ghemenget
ende dat derdendeel daer honich
toe ghedaen ende laeuwe inden oren ghegoten
gheneest die zericheyt ende helpt te[-]
ghens die doefheit. ende mit wijn ghedronc[-]
ken verlost die zericheyt der pyeren. Ende
porrum mit soute ghemengt sluut rasch
1. Omgekeerde letter l

versche wonden ende gheneestse ende maect
rasch harde dinghen slap ende consolideert
rasch ghebroken zenen Jtem raeuwe por[-]
reyde loeck ghegheten is goet teghens
dronckenscap ende verweckt die minne ende
morwet den harden buyck. Alle dese din[-]
ghen set PLYNIUS libro xx. Capitulo vij. Sijn
lucht alleen veriaget scorpionen ende
serpenten. ende ghemenghet mit hoenich
gheneset hi beten van honden ende [348vb]
is goet teghens den tantzweer ende do[-]
det die wormen in die tanden ende maeckt
slaep ende gheneest dat grote euel ende
die waterlucht nochtans heeft hi zom[-]
mighe ghebreke want hy plompet dat
scarp vanden gesichte ende maect opblasin[-]
ghe ende bezwaert die maghe ende maket
dorst ende ontsteket bloet ende maectet he[-]
te ist dat hijt dicwijle ende vele ghege[-]
ten wordt. Hyer toe soe heuet PLINIUS
gheseyt etcetera
Dat C.xxxvi. capittel vanden eyken boem
Q Vercus dat is een boem die eyke[-]
len draecht ende werdt menich
iaer oudt ende is dicht ende vast van houte
ende van dicken harden baste ende heeft luttel
pits of gheen ende crijcht op sinen bladeren
eenrehande cleyn appelkens die zomwij[-]
le acht of neghen meer of myn die een an
dander cleuen opten bladeren. die welcke
die medici gallen heyten ende die vercken
eten die eykelen ende werden daer vet me[-]
de: ende heeft een starcke wortel ende een
crom dyep inder aerden gheuestighet
wes basten vruchten ende telgheren nut zijn
ter medicinen ende die goden plegen antwoer[-]

de te gheuen in desen bomen als YSIDORUS seyt libro
xvij Van desen boem is voer af geseit ende
daer hiet hi desen boem ylex in die letter
i. int self tractaet ende dat selue dat hi daer
seyt by nae seyt hi hier oeck ende daer om[-]
me laten wij ons hier mede ghenueghen
Ende dat die eykelen coudt ende droeghe
zijn ende daer omme zijn si goet te ver[-]
duwen ende si maken hoeftzweer ende si
zijn goet ghebraden of ghesoden teghens
tvenijn want si bestoppen die zweetgate[-]
ren dat die windicheyt ter herten niet comen
en can. ende dye eykelen verdrogen
die verrotte humoren ende dye lopin- [349ra]
ghe vanden menstruo als YSAAC seyt in
DIETIS etcetera
Dat C.xxxvij. capittel vanden zemelen
O 1 Visquilie dat zijn zemelen of after
linghen vanden coern als gheseyt
wordt AMOS capitulo viij. die vallen alsment
coern schoen maket oft meel. die welke
al ist dat si den menschen niet nut en zijn
nochtans zijn si goet den varcken ende
anderen beesten. ende werden si mitten
ghoeden meel ghemenghet soe schey[-]
dent 2 zijdt ende en baet hem niet dan dat[-]
tet alsoe veel te meer weghet Dye zemelen
zijn licht ende vlieghen daer heen
mit lichten winde etcetera
Dat C.xxxviij. capittel vanden rosenboem
R Osa als PLINIUS seyt is een cleyn
doernich boem Wes virtuut in[-]
den blome is te vorsten ende daer naest in[-]
1. Lees: Q
2. Lees: scheyden

den sade. want het is een medicinael
boem ende hi is tweerhande Want zommighe
is tamme ende zommighe is wilt.
Die tamme wordt gheplant ende gheoeffent
ghelijck den wijnghaert. ende ist dat
hij niet ghehauent en wordt van zijnder
oueruloedicheyt soe wort hi onedel ende
wilt. ende ouermits verplantinghe ende oef[-]
feninghe wort die wilde tamme Jtem
die tamme scheelt vanden wilede 1 inden
bladeren want die tamme heefter veel
meer ende heuet beter lucht ende si zijn veel
beter inder medicinen ende si spruten van enen
harden scarpen doern nochtans en volghen
si die natuer vanden doern niet Jtem de[-]
se rosenboem wast onderwylen van sayen
onderwile van planten onderwile mit eyntinge
Ende si wassen veel te bet datmense verzet
ende datmense snijt Hier toe heeft PLINIUS
gheseyt libro xx: capitulo vij. Die bloom hout die
principaetscap ende daer om pleechmen die [349rb]
luden daer mede te cronen ende settense hem
opt hoeft ende dat is om hare scoenheyt
ende om der luchten ende om haer duecht Ende
si is goet tot veel siecten als die selue seit
want si is goet groen ende dorre mede. ende
vanden groenen maectmen veel medicinen
als gheseyt wort in PLATEARIO want die rosen
cleyn ghesneden ende gecoect in gescwmt
honich maket thonich wel rukende ende
medicinael Ende dese honich conforteert
ende zuuert ende al zuuerende ontbintet ende verduut
die taye fleumatighe humoren. ende
mit couden water stoppet ende mit warmen
1. Lees: wilde

water laxeret Jtem van rosen die wel ge[-]
wreuen zijn ende mit zuket rosaet wel vergadert
wert zuker rosaet die macht he[-]
uet te conforteren ende te bynden. ende is oec
goet teghen dissentiriam ende teghen coringhe
die van colera coemt ende teghen zwiminge
ende teghen den hertuanck. Jtem rosen ghe[-]
leyt in olie van oliuen ende in die zonne ghe[-]
set ende dicwijl gheroert wort goet roes
olie die nut is in veel saken want hy goet
is teghen hetten der leueren ist dattet ghe[-]
smeert wort omtrent der leueren ende is
goet teghens den hoeftzweer die van
hetten comet ist dattet voerhoeft ende
oeck dat dunne vanden hoefde daer
mede ghesmeert werde. Ende is oeck
ghoet teghens onghetemperde hetten
dye in zuucten legghen ende doet
alsulcken luden slapen. Ende men maket
vanden groenen rosen rosenwater
ouermits cokinghe des vyers of dyer
zonnen Ende dit water is goet totten
voerscreuen dinghen ende het is oeck
ghoet inden oghen ende in saluen der
vrouwen want het maket hemluden die
huut schoen ende claer. ende vanden dro-
O i
ghen rosen maectmen veel medicinen [349va]
want haer lucht conforteert die hersen
ende in reghen water ghesoden benemen
si alle lopinghe die van hetten coemt.
ende haer puluer stempet tbluet dat vander
nazen loept. ende droecht ende ver[-]
teert die verrotte humoren inden tant
vleysch die de wortelen corrumperen ende
doet die tanden vast staen. Jtem zijn pul[-]
uer mit soffraen ghemengt mitten witten

vanden eye gheneest die zericheyt vanden
oghen ende stempt die humoren ende dat
bloet die totten aderen der oghen lopen
Ende verdriuet die heffinghe vander
wijflicheyt ende heftse weder op dye
neder ghescoten is Dese virtuten ende
veel andere heeft die rose. Dit seyt PLYNIUS
libro xx. capitulo xix. etcetera
Dat C.xxxix. capittel vanden wortelen.
R Adix dat is een wortel ende si is
als een beghinsel des cruuts en[-]
de des bloems. ende si is morwe inder
substancien ende open vlimich 1 ende crom
ende is morwe ende vet van substancien
om dat si lichtelijcken versament is
vander aenghehaelder vuchticheyt.
Ende si is open om dat si lichtelicken die
humoren seyndt tot enen voetsel der bla[-]
deren ende dier telgheren. Ende si is
vlimich om dye oueruloedighe aenha[-]
linghe des voetsels. ende dattet been
doet int lichaem eens dyers dat doet
die wortel inden lichaem eens boems
of des cruuts. Jtem die wortel wordt
verwandelt inder figuren ende inder
disposicien nae diueerser werckinghen
der herten 2 die daer werckende is inder
substancialigher materien der wortele.
die welcke onderwijlen subtijl is onder[-]
wilen grof ende onderwilen middelbaer.
Want is dat sake dat die materie [349vb]
waterich is luchtich ende subtijl ende die
hetten starck soe sal die wortel lancgwor[-]
1. Lees?: vilmich
2. Lees: hetten

pelt wesen ende recht inder figuren ende
scarp. Ende ist dat die voedelijcke vuchtic[-]
heyt grof is ende aerdich soe sal die wortel
hardt zijn ende droghe. want alsulcke
vuchticheit wort starckelic ghecoaguleert
ouermits craft der hetten. ende is die
materie middelbaer ende die hetten starck
so wortse van allen siden ghelijc aenghehaelt
vander hetten Ende om die versame[-]
ninghe der gheliker delen wort si ront
ende die wortel werdt ront inder figuren ende
is dat sake dat die hette cranck is ende die
materi viscoese dat is slimich of taye so
en machse die materie veel op heffen
noch breet maken. Jtem die wortel coemt
vander humoren der aerden 1 ouermits werckinghe
der hetten ende wordt doerschoten
vander hemelscher hetten ende mit craften
trect si dat bequaem voetsel nae haer.
ende wertter versaemt na die gelegent[-]
heyt ende nae der sceppenisse der aerden
daer nae veruolghet die wortel de
complexie Want die ghene die wassen
in zueter aerden die te maten droeghe
is ende dye mit reghen water gheuoet
werden zijn veel beter ende meer te pri[-]
sen dan dye ander. Ende dye ghene
die gheuoedt worden in morwer aerden
ende in broekigher aerden daer een
staende water is ende stinckende daer si
haer voedtsel af trerken 2 dat zijn dye
quaetste om dye corrupcie ende om die
quaetheyden des waters. alsoe wel inder
spisen als inder medicinen. als YSAAC
1. Met overtollige nasaalstreep boven de letter a.
2. Lees: trecken

seyt. Jtem dye wortel schuult onder
die aerde ende is aldaer verborghen
datmense nyet syen en mach. ende si
openbaert haer duecht ende haer craft [350ra]
inden telgheren blomen ende inder vruchten.
ende si leeft inder verborghen aerde
ende vordert ende wort verbetert. Ende
als die wortel en wech ghehaelt wort
soe verdorret dat ouerste vanden boem
ende sterft. ende dat alre versmaetste dat an[-]
den boem blijft of in dat is die wortel
nochtans is si voetster ende beghin van
alle den boem. Ende al ist dat die wortel
morwe is van substancien nochtan ghaet
si doer harde stenen al wassende ende al
meerende ouermits die subtilicheit van[-]
der ingheborender hetten Jtem ARISTOTI[-]
LES seyt dat die bomen wanneer si siec zijn
ende gheen vrucht en maken soe pleech[-]
mense te meysteren inder wortelen. want
men pleecht die wortel in te snyden ende
legghen enen steen in die snede ende alsoe
loept die groue humoer wt die ghecor[-]
rumpeert is ende dan wort die eerste hu[-]
moer weder aenghehaelt ende die lucht
mede ende alsoe werdt dan die boem ver[-]
nuwet ende ghenesen. Jtem YSAAC ende
GALIENUS segghen dat die keerle athemensis
gheseyt heuet dat alle cruut
wes wortel van veel voetsels is des saet
en is niet voedende alst openbaert inden
pasternaken ende inden eywn der welker
saet die wortelen voedt ende si en zijn nyet
voedende. Jtem het is eenrehande
cruut dat den naem van radix heeft ende
is heet ende droeghe ende is raphanus ghe[-]
lijck ende die ouerlander heytet peperwor[-]

te ende heeft craft in te sniden ende te ontbyn[-]
den te verteren ende die zweetgaten te openen
Waer by dattet goet is teghens dye
coertsen die van couden ghecomen zijn.
ende ontbyndet die hardicheyt der mylten
ende helpt den ghenen die twater
laden ende heuet enen bitteren wederspan[-] [350rb]
nighen smake ende daer omme ist beter
inder medicinen dan inder spysen als
die rape verkeert is want si is beter ter
spysen dan ter medicinen want si is heet
ende vucht ende voedet meer dan ander
wortelen ende dan ander cruden als YSAAC
seyt in DYETIS Die rape maect een zuete
morwe vleysch ende opgheblasen om ha[-]
re wyndicheyt ende ghecoect voedet si
best. mer raeuwe of qualiken ghecoect
is si quaet te verduwen ende maect inden
aderen ende inden zweetghateren
een bestoppinghe ende si is oeck goet
ter medicinen want die voeten der gheen[-]
re die dat voeteuel hebben zijn ghoet
ghebaeyt in tsop vanden rapen die ghe[-]
soden zijn Ende men maect vanden zade
van raphanus goede olye die tot veel
dinghen goet is ende sonderlinghe in lampen
ende nochtan en wast niet gheoerloeft
alsulcken oly in lampen te barnen in sheren
huys alst openbaert EXODI xxvij. daer ge[-]
seyt wordt. mit onderscheyt wert gheboden
te offeren mer gheen olye van rapen
noch van gaghel mer den alre puersten
als vanden oliuen houte Want het en was
nyet gheoerloeft anders wat te offeren
noch anders gheen vier te ontsteken dan
dat vanden hemel neder quam
Dat C.xl. capittel van rampnus

R Ampnus is een boem zeer hardt
knopich telgich ende doernich want
zijn blader zijn zeer stekelich mit scarpen
doernen an den canten geset ende cleijn ende diese
antast mitter hant rokeloes die wort ge[-]
steken Jnt begin als dese boem eerst wast
so heeft hi zafte blader ende licht mer hoe
dat hi langer wast hoe dat de blader scarper
werden Jtem die meyster inder historien
O ij
ouer IUDITH xx. seyt dat IOSEPHUS tuget [350va]
van rampnus dat hi dese virtuut sonder[-]
linghe heuet datmen vier wt hem crighet
Want wanneer dat zijn bladeren
vallen ende verdorren soe zijn si zeer dro[-]
ghe ende van tragher smericheyt ende
daer omme in heten lande als die zonne
heet schijnt mit enen cleynen windeken
werden die blader ontsteken van wes ontstekinghe
dicwijl grote bosschen varbar[-]
nen 1 Ende dese boem heeft eenrehande
roede ballichskens inden bladeren daer
saet in is dat macht heeft te trecken. ende
het trect die secundine inden buycke ende
is een boem van groter bitterheyt alsoe
wel inden wortelen als inden bladeren
ende inden telgheren ende is nochtans nut
inder medicinen Want vanden sape zijnre
wortelen ende vanden middel des boems
ouermits cokinghe wort een medicijn
die de meysters licium heyten. ende is
goet den oghen want het maectse claer
ende het wisschet die materi des oechs af
ende is goet teghens leepicheyt vanden
1. Lees: verbar[-]nen

oghen ende teghen ander ghebreken
vanden leden der oghen ende tot ioeckighe
oren ende teghen verrotte tanvleysch
ende teghens bluet spuwinghe ende teghens
oueruloyende menstruum inder moeder
dyet fijnlijcken zuuert ende ydelt als
PLINIUS seyt ende gheneest vlceren van
lippen ende tenghen 1 clouinge der tonghen als
die selue seyt ende ic meyn dat dit een
hulsboem is etc[etera]
Dat C.xli. capittel van resina
R 2 Esina als YSIDORUS seit libro xxvi. is een
traen die wt enen boem ghelopen
is als vten balsem boem van sericus van lu[-]
pinus ende van lentescus ende van anderen
bomen die te zweten pleghen Jtem resin in
GRIEXS dat is wtvloyen in DUYTSCHE of [350vb]
zweten als die lustighe houten int oeste
als die drope vanden balsem of der feru[-]
len der welcker drope hart wert in eenre
gemmen als in electrum Die eerste resi[-]
na of hars dats terbentijn ende gaet voer
die ander ende wort gebracht van ARABIEN van
YNDIEN van SIRIEN van CIPERS ende van AFFRICA
ende van eylanden der zee Die ander is mastic
dese coemt van enen eylande datmen CHYO
heyt Die derde is ghemeyn hars van
pijnboem ende nu is si weeck ende als nu is
si hard Hier toe heuet YSIDORUS geseyt
Jtem resina dat mach een yghelijcke
ghomme heyten is si weec of hard die
morwe is vander balsem of terbentijn ende
die harde als mastic wijroeck ende myrre
1. Lees: is goet teghen
2. In margine in handschrift: [...] wieroec [...]

ende deser gelijc Jtem alle resina is eerst
morwe ende weeck of taye als si eerst wt
loeept 1 ende ouermits coude of hetten
soe verharter zommighe ende zommighe blijft
weeck Ende alle resinen of ghommen zijn nut
ter medicinen want men doetse in edelen elec[-]
tuarien ende zaluen Die virtuten ende die naturen
van hem allen soecket in haren
steden etcetera
Dat C. xlij. capittel van rubus
R Vbus dats een dichtichticheyt 2 van
doernen ende is een haechdoern
ende streuellen die scarpe tacken hebben
wanneer dat si in een stede te ghader
wassen als YSIDORUS seyt Ende men seyt
dat zijn vruchten roet zijn dyemen wil[-]
de moerbessen heyt daer dye harderkens
haren hongher mede verweren
ende heyten hier inden laude 3 braembesie
Wes vrucht eerst hardt is ende stipticke
daer nae werdt si roet ende wat zuerachtich
daer nae wordt si zwartachtich ende
soet als si rijpe is wes sap dat roet is.
ende smet als bluet ende die vrucht is buten [351ra]
mit enen alte dunnen velleken omme ghe[-]
gort of omme ghecleet mit eender ron[-]
dicheyt een luttel verheuen. Mer si is
vol mit eenrehande vleysachticheden bin[-]
nen mit coernen ende die boem is medicinael
mit zijnre vruchten. Jtem dese boem
is cout ende droeghe als PLATHEARIUS seyt
Jtem CONSTANTINUS seyt dat zijn ouerste
1. Lees: loept
2. Lees: dichticheyt
3. Lees: lande

wtlaten stiptike zijn ende dat si goet zijn te[-]
ghens hete apostemen die ghebrant zijn ende
teghens roetheyt der oghen ist dat si ghe[-]
stoeten worden ende ghemenghet mitten
witte vanden eye ende dat si op die oghen
gheleyt worden. Ende tsap van desen mit
gharsten water is goet teghens dissen[-]
tiriam Hier toe heuet PLATHEARIUS ghe[-]
seyt vander vruchten ende van zijnre nutscap
soecket bouen in die letter m. van mo[-]
rus Ende dese haechdoern wasset in enen
onghebouden lande dat ondrachtich is.
ende hy is goet houen ende wijngaerden mede
te heynden ende te vestighen om dat hy
scarpe anghelen heeft Ende in hem sculen
hazen ende coninen ende die voghelen nes[-]
telen daer in. Die haghedoern is oeck
doncker ende dicke datmen daer in scu[-]
len mach alsoe wel moerders ende quadyen
als serpenten ende ander crupende
dyeren. ende van rubus coemt rubera
ende is een venijnt vorssche die daer in
pleech te wonen. Waer omme dattet bij
desen haghedoern quaet slapen ende rusten
is om alrehande quaetheyt als die mey[-]
ster inder historien seyt ouer EXODI.
Dat C.xliij. capittel van rutha.
R Vtha is een medicinael cruut ende
is van tween specien als wilt ende
tamme ende si zijn beyde heet mer dye
wilde is die heetste als YSIDORUS seyt li[-]
bro xvij. capitulo ultimo Sij segghen dat dit [351rb]
cruut den venijnden contrarie is ende dye
wesel plach hem te wapenen mit desen
crude want wanneer dat hy striden wille
mit enighen serpent soe eet hi wijnrute

ende mit dyer lusten veriaghet hyse als
die selue seyt. Ja die weezel kendt dye
craft der ruten want als hyse ghegheten
heeft soe dar hi wel den baselisken bestryden
ende hy doodten als PLINIUS DIAS[-]
CORIDES ende CONSTANTINUS segghen: Ende
PLINIUS sonderlinghe seydter alte veel
duechden af int twintichste boeck ende
int seuen ende twintichste capittel ende
hi seyt dat die wijnrute heet ende droe[-]
ghe is ende die maghe starckende isset
datmense dicwijl drincket Jtem si doet
dode dracht wt comen ende die onreynicheyt
die inder moeder is ende si min[-]
dert die sperma inden mannen ende meer[-]
ret inden wyuen. Jtem die cokinghen
daer rute in ghesoden is beneemt dye
grote pijn des buucx ist datmense drinc[-]
ket ende men dat cruut warm opten buuc
leydt ende si zuuert ende helpet die lon[-]
ghen ende die borst vander couder vuch[-]
ter fleumen ende gecoect in olye doot si dye
wormen inden buyc ende raeuwe gegeten scar[-]
petse dat gesicht ende geneest die donckerheyt
ende haer sap in die naze gedropen stem[-]
pet dat bloeden. ende gegeten of gedroncken is
zeer goet tegen alle venijn. ende mit soute
ende mit loke ende mit noten ghestoeten is si
goet tegen alle venijnde beten ende tsap ter
nazen in gegoten zuuert thoeft wonderlike ze[-]
re van fleumen ende helpt den ghenen die siec
zijn vanden vallenden euel ende die wijn gedron[-]
ken daer si in gesoden is verlicht zeer die ver[-]
gichte leden ende brengtse ter geuoelicheyt
ende ontstopt die zweetgaten die eerst geslo[-]
O iij
ten waren ende scheydt machtelijcken die [351va]

wynden inden darmen ende helpet tot
allen weetten van bynnen Jtem teghen
die leepheyt ende roetheyt vanden oghen
salmen nemen rute comijn ende roeswater
te samen ghestoten ende ghewreuen ende
legghent daer op want het zuuert ende
gheneest wonderlijcke zeer. Jtem dye
lucht vander wijnrute veriaget alle ve[-]
nijntheyt vanden houen. ende daer omme
wordt si gheplant teghen die selue daer
si staet inden houen welcke selue die serpen[-]
ten ende die padden beminnen Jtem PLINIUS
seyt vander ruthen libro xix. capitulo ix. dat die ru[-]
the wil ghesayt zijn als die dach ende die
nacht al euen lang zijn inden herfst want
si haet den winter ende die messen ende dye
vuchticheyt ende si heuet ghenoechte in
droegher aerden daert steynich ende as[-]
schich is ende si wil mitter asscen gheuoe[-]
det worden want alsmen die rute sayet soe
salmen daer asschen onder menghen.
Jtem die oude ROMEYNEN plaghen most
van ruten te drincken teghens tvenijn ende
teghens anderen passien Jtem die rute
en wast nerghent bat van by vighebomen
of daer onder Jtem die selue seit
libro xx. dat PYTAGORAS dwaelde ende hy
meende dat die ruthe den oghen quaet
gheweest hadde. mer die maelres dye
scriuers ende die beelde grauers eten
ruthe op dat hem tghesichte goet blyuen
sal. Jtem si sullen hem voerhoeden
die zwaer mit kinde ghaen dat si gheen
ruthe en ethen want die dracht wortter
mede ghedoot Men gheuetse oeck te[-]
ghens dat enen man zijn natuer ontgaet

ende men smeert hem ziju 1 leynden mitten
zape Ende als een mitten zape besme[-]
ret is an zijn handen of benen soe en wordt
hi vanden scorpionen noch vanden byen noch [351vb]
vanden wespen gebeten. ende dat selue doettet
sap van cycura dyemen bothol of schar[-]
nien heyt
Dat C.xliiij. capittel van saltus
S Altus of vastus dat is een wilde
stede daer die bomen hoghe wassen
als YSIDORUS seyt libro xiiij. dat selue
seyt hy oec int xvij. boec Saltus is een
dickicheyt der bomen ende is daer om een
spronc gheheyten of hoech want dye bomen
daer hoghe springhen ende wassen.
Ende scheelt vanden bosschen want inden bosschen
wassen veel corter bomen die vaste
ende dicht by malcander staen mer inden weghe
staen si veel hogher wider ende meere
Ende silua dat is een bosch daer die bomen
cort ende dicht in een staen. ende silua wort geseyt
van sylen in GRIEXS dat is hout in DUUT[-]
SCHE want daer wort veel houts ghehou[-]
den ende verderft. Jtem nemus ende lucus zijn
oeck bosschen ende beteykenen een dinck ende
hoe dattet is ist silua ist nemus ist lucus
ist saltus het zijn alle bosschen die een is
een dick bosch. die ander doncker. een
bosch is een bosch etcetera Jn desen bosschen
pleghen die voghelen te singhen ende
te nestelen ende die wilde dyeren te wande[-]
ren daer si eykelen wilde appelen ende
boecke pleghen te eten. ende daer was[-]
sen in medicinael cruden ende sonderlin-
1. Lees: zijn

ghe daer die bosschen berchgich zijn.
ende des zomers zijn si groen van grase ende
van loueren ende daer is groete ghenuechte
van iaghen ende van die voge[-]
len te vanghen mit netten ende mit stricken.
Jtem die bossche is een verborgen
stede want dye roeuers ende oeck dye
moerders schuylen daer in ende wachten
die coepluden ende ander luden die daer
verby liden ende inden busschen plegen die [352ra]
luden te verdwalen want daer luttel wanderinghe
is ende daer omme pleechmen
daer knopen te knopen aen den bomen of
ander teyken te setten byden welcken men die
zeker weghen kennen sal. Jtem die byen
pleghen honich inden bosschen te maken
ende nestelen daer inden bomen Jtem de
bosschen zijn oeck den wandelaers daert
veylich is ghenoechlijcken onder te rus[-]
ten ende te vercoelen als si moede zijn.
ende oeck zijn si goet in te schuylen voer
die vyanden etc[etera]
Dat C.xlv. capittel vanden wilghen
C Alix dat is een wilghe diemen te
poten pleecht ende is een morwe
boem ende wast in leghen landen ende
in cleynighen als YSIDORUS seyt libro xvij.
daermen die wijnghaerts mede staende
hout al byndende. Dese boem en he[-]
uet gheen vrucht mer hi heeft alleen
saet of bloemen van welcken sade men
seyt soe wye dattet dronck die en souden
gheen zonen winnen ende het maeckt den
wyuen ondrachtich mede Hier toe he[-]
uet YSIDORUS gheseyt Jtem PLINIUS seyt
vander wilghen libro xvi. capittel xxxvi. datter

menigerhande gheslachten van wilghen
zijn Want zommighe laten grote tacken
wt ende wassen hoghe. ende crighen goede
stammen daermen den wijnghaert mede
op byndt ende hebben langhe basten dick
starck bynnen wit buyten groen daermen
banden of maect Ende al ist dat die wilgen
starck zijn nochtan en zijn si alsoe buech[-]
saem niet als die mynre wilge ende daer
om worden si eer te broken Het zijn ander
wilghen die mynre ende graceliker zijn dan
die ander dyemen bueghen mach ende al wor[-]
den si gheboghen si en breken niet mer men
maecter banden af den wijngaert mede te [352rb]
bynden ende die hoepen mede te belegghen
ende mitten groueren bintmen tonnen ende ander
vaten mede. Ende daer is noch een dorde
speci die tusschen desen tween is middel[-]
baer ende die alremeeste is onbuechsomste
ende van desen wilgen houte maect[-]
men stoelen bancken ende ander tymmeringe.
ende het is saft in te sniden ende het draghet
inden maert blomen ende ist datmen de
wilghen dan snoyt ende cort soe wassen si ve[-]
le te bat. Jtem ist datmen die wilge twee
voeten bouen die aerde knoet soe worden
si veel te breder van riseren ende dan mach[-]
mense altoes knoten sonder leren of sonder
opclymmen want hoe dat die telgeren naer[-]
der der aerden staen hoe dat die wilghen
meer ryseren draghen. Ende als dan
dye boem oudt wordt soe verghaet hy
haestelijcken ende hy wordet oeck byn[-]
nen al hol. ende nochtans soe schijnt hi
van buyten schoen zuuerlijck ende oec
groen te wesen. in welcker hollicheyt
dicwijl ende menichworuen venijnde

serpenten padden ende ander vuyle
venijnde dyeren schulen ende wonen.
ende daer omme en salmen daer ymmer
niet ghaerne onder slapen noch legghen
rusten. Jtem al ist dat dese selue
boem onnutte is om vruchten te bren[-]
ghen of te draghen nochtans so is hy
oeck mede nut ende oerbaerlijcken tot[-]
ter medicinen. Ende hy is coudt ende
droeghe alsoe als gheseyt wordt inden
PLATHEARIO. ende hy heuet machten te
dwinghen ende te consolideren ende
die coertsen te zaftighen ist datmen zijn
sap te drincken gheeft Ende is oeck goet
O iiij
teghens dissentyriam Sijn bast te pul- [352va]
uer ghebarnt ende dien in drancke ghe[-]
gheuen ende dat selue puluer consolideert
wonden die vol vlceren zijn. En[-]
de die puluer in dranck ghenomen van
bynnen gheneest wratten ende van buten
daer op gheplaestert mit edic ghe[-]
menghet. Jtem die wilghen ryseren
mitten bladeren zijn ghoet gheleyt by
siecken luden des zomers die van het[-]
ten leggen ende mit water dicwijl ouer[-]
ghoten want si vercoelen die luchtende
starcken die siecken ende doen slapen
als PLATHEARIUS seyt etcetera.
Dat C.xlvi. capittel van sambucus.
S Ambucus is een cleyn morwe boem
daermen fluyten ende dyes ghe[-]
lijck of maket Dese boem is buyten effen
ende ront ende bynnen hol ende vol
morwes pits wes bladeren slecht zijn
vet ende van zwaren roke ende heuet

witte blomen wel rukende ende cleyn.
ende heuet enen dubbelden bast die bu[-]
[tenste] bast is vaelachtich graeuwe ende
[bynnen g]roen Ende die bast is zeer vucht
ende is goet totter medicinen. ende hy
maeckt meer dan eens vruchten ende bloe[-]
men mer die vrucht is van zwarter ver[-]
wen ende van quader luchten ende van
quaden smake ende daer omme is si on[-]
nut te eten. Ende het is een boem wes
basten bladeren ende bloemen dyenen
ter medicinen alsmen seyt in PLATHEA-
RIO. ende purgeert fleuma ende daer om[-]
me is hi goet tegen den cotidiaen corts
die van fleuma ghecomen is Jtem tsap
van desen vlieder alleen of mit hoenich
ghenomen doot pyeren Jtem die middelste
bast ghesoden in wijn ende dyen wijn
ghedroncken doet sceyden die hardicheyt
vander milten ende vander leueren Jtem dat [352vb]
selue doen die bladeren in olie ghesoden
ende daer op van buyten gheplaestert. Jtem
zijn bladeren ende die basten ende die vruchten
in water ghecoect dat sout is doen sceyden
die zwellinghe vanden voeten ist datmen
die voeten daer ouer stoeft ende mede
bayet Jtem tsap is goet ghedroncken te[-]
ghen die watersucht die van couden coemt
Jtem die wijn die sonderlinghe starck
is daer die blader ende die vruchten in ge[-]
soden zijn is goet dicwijl ghedroncken tegen
malaetscap die van fleumen coemt want
hi zuuert die fleumatighe humoren won[-]
derlijcke zeer die ghecorrumpeert zijn.
Jtem ist datmen die middel scorsse van[-]
den vlieder opwaert scrapt ende neemt dat
sap daer of soe doettet spuwen ten monde

ende scraepment nederwaert ende nemet dat
sap soe laxeret nederwaert als PLINIUS DY-
ASCORIDES ende PLATHEARIUS seggen
Dat C.xlvij. capittel van saliunca
S Aliunca is een cleyn doernich cru[-]
deken ende is gheseyt van saliendo dat
is van springhen want het doet die luden
die baruoet ghaen ende die daer in treden
springhen ende heyt in WALSCHE chatetrape
Dit seyt VIRGILIUS Ende zijn wortel is
groet ende lancg vet ende morwe ende
vleyschachtich ais 1 die pasternake.
ende men pleghet in electuarien te doen
Ende ander luden heytent ytingus. ende
laet wt sommighe stelen die scharp zijn
ende int ouerste wassen hoefdekens doe oec
ouer al scarp zijn als sporen ende wast in enen
droeghen lande dat onvruchtbaer is ende
zandich Ende zommige luden heytent scor[-]
pio want het steect als die scorpioen dyet
raect Jtem PLINIUS seyt libro xx. capitulo vij. dat sali[-]
unca is cleyn ende cort vol bladeren ende vol
telgheren ende wel dicht oft mitten handen [353ra]
toe ghedruct waer ende is wel rukende ende
ruuct byna als spikenardy ende cleeft an[-]
der aerden mit cleynen wortelkens. ende het
wordt gheuonden in PANNONIA ende int lant
AYCI ende wast in harden stenighen steden. ende
is een cruut dat heet ende droghe is ende
subtijl inder substancien Wes wortele in
wijn ghesoden is goet ghedroncken tegen
dat coren ende starct die mage sonderlinge
zeer als PLINIUS seyr 2 libro xxi. capitulo ix.
1. Lees: als
2. Lees: seyt

Dat C.xlviij. capittel van stacten.
S Tacten is een drope van enen boem
daer die myrre wt loept ende stacten
dat is mirre Mer het is dat claerste ende
dat beste ende loept by hem selnen 1 wt den
boem Dit seyt die gloze ouer GENESI tri[-]
cefimoseptimo Ende men seyt hoc stacte
huius stactes ende men seyt oeck stacten in[-]
declinabile dat is datmens niet en declineert
als YSIDORUS seyt libro iij. daer hi spre[-]
ket vanden rueken daer seyt stacten was ont[-]
steken dat wt den bomen loept ende is een
GRIEXS naem Soect bouen vander mirren
in die letter m etcetera
Dat C.xlix. capittel van storax.
S Torax als YSIDORUS seyt libro xvij. is
een boem in ARABIEN ende is den appel ci[-]
donie ghelijc Wes telgherkens tranen
wt gheuen bi den opghanc der sterren diemen
canicula heyt als die hontsdaghen aen[-]
comen Wes drupinghe als si in die aer[-]
de valt en is niet reyn mer men houtse
mitten bast ende die ghene die mitten ghar[-]
dekens ghehouden wert die is wit ende zu[-]
uer mer eerst wort si gheelachtich vander
zonnen Ende zommige species van storax heyt
calamites die vet is ende harsich ende vuch[-]
tich ende heeft enen genuechriken honichachtigen
roke Wes drope als si te samen
ghewrongelt is heyt oec also die GRIEKEN [353rb]
heytent stirax ende die LATIJNSCHE storax als
YSIDORUS seyt Jtem DYASCORIDES ende PLATHEARIUS seggen
dat storax dryerhande is als storax cala[-]
1. Lees: seluen

mita ende is die eerst druupt vanden boem.
ende dat ander is die roede storax dye daer
naest druupt die puere is. ende die dorde
is rodelachtich morwe ende zuet inden ru[-]
ken ende damper inden smake ende groet inder
substancien ende men machse mitten handen
walken Ende die enen zueten smake heeft
machmen valschen ende aldus wordtse
ghekent die gheualscht is want als si out
is ende mense dan wrijft mitten handen soe
wordt si puluer ende valt in stucken ende is si
versch soe wordtse ghevuchticht ende
drijft altezeer ende en wort niet tay ghenoech
ende is zueter dan si van recht wesen
soude Ende die morwe en wert niet ghevalscht
Ende onder dese drye specien soe
is storax calamita die best Si starct die
herssen sonderlinghe zeer zijn roeke ende
beneemt alle lopinghe vanden reume
des hoefts ende doet die tanden vast staen
ende doet menstruum comen ende helpt den[-]
ghenen die hoesten ende die hees[ch] zijn ende
si is goet in emplaestren ende is goet tegen
scorftheyt ende puusten des hoefts ende te[-]
ghen anders veel passien Jtem YSIDORUS
seyt dat die fumigaci dat is die rokinge
van storax zuuert die gecorrumpeerde
lucht ende verdryuet die wazemen inder
sterften etcetera
Dat C.l: capittel vanden dwasen vigeboem
S Ytomorus 1 is een dwase vigeboem
als hij inden LATIJN seyt want hy
noemtse ficus fatua ende is den moer[-]
boem ghelijck inden bladeren ende inden
1. Lees: Sycomorus

anderen delen soe hout hi die ghedaente
vanden vigheboem als die meester inder
hystorien seyt libro xxvij. sicomorus ende mo[-] [353va]
rus zijn GRIEXS namen ende is daer omme
siromorus gheheyten want hy den moer[-]
boem inden bladeren ghelijck is ende
die LATIJNSCHE heytenen celsa want hy is
hogher ende langher dan dye moerboem
Jtem DYASCORIDES seyt dat sycomorus een
wilt vigheboem is ende draecht soete[-]
lachtighe vruchten mer si en comen nem[-]
mermeer ter ripicheyt als PLINIUS seyt
van caprificus libro xv. capitulo xix. ende die wilde
vigheboem en wort nemmermeer rijp
nochtans eten zommighe luden alsulke
vruchten Jtem DYASEORIDES seyt oec dat
sicomorus ghestoten mit enen steen gheeft
tranen wt als gomme ende die zijn me[-]
dicinael want si zijn medicinael ende si
zijn goet op venijnde beten worden si
ghedroncken ende verdryuen die heffin[-]
ghe vander milten ende die zericheyt
vander maghen.
Dat C.li. capittel vanden doern boem
S Pina is een doernich boem ende YSIDORUS
seyt datter die rugknoken na ghe[-]
noemt zijn Ende vander scepnis des boems
suldi vinden int generael boec daer hij
spreect vanden bomen daer hi seyt dattet
vander meyninghe der naturen niet en
is dat die bomen doernich wesen souden
mer het gheualt vander openichheyt
der stammen of der planten bider welc[-]
ker die coude humoer aengehaelt wort
die luttel ghecoect is die welcke ouermits
den zweetgaten totten buytensten

toe ghehaelt is vander hetten der zon[-]
nen ende wordt bewronghelt tot enen
doern ende om die luttelheyt der natu[-]
ren die aenghehaelt wordt ende wordt
int eynde ghescarpt ende wordt scharp
ghefigureert ende dat gheschiet onderwijlen
mit eender afneyghinghe als- [353vb]
men sien mach inden haghedoern ende in[-]
den roseboem onderwilen staen si recht
als een pijl Ende daer dese wast dat is
een onvruchtbaer lant dat onghebouwet
is ende dese doern vlechten hem
zeer naeuwe onderlinghe die een in dan[-]
der ende bescermen malcanderen ende won[-]
den die handen dyese an tasten ende si en
quetzen die een dander niet ende si staen al[-]
soe dicke ende alsoe dichte dat die hemelsche
douwe en canse niet doergaen
Ende dese doernen quetsen dicwijl die menschen
an handen ende voeten ende dat en gheneest
die welcke die ongheuoelicheyt in
brenghen. Dese ende menighe andere
virtuten heeft dit cruut ende nochtans is
die meerre virtuut in sinen sade ende het
is zeer verwarmende ende verterende ende
van enen coern wassen veel coernen of een
grote plante daer veel saden wt comen.
Ende dit saet verghaert in langen dopkens
ende die bloemen zijn zeer soffranich ende
wel rukende ende is mit alder substancien
heet ende wreet ende die bloemen
worden zeer vanden byen ghemint als
PLINIUS seyt libro xx. capitulo xi. ende hi wast zeer.
Want waer dat hi eens ghesayt wordt
daer is hi quaet te verdriuen ende daer tsaet
valt daer wort hi vluchs groen als die
selue seyt libro xix. capitulo ix.

Dat C.lij. capittel vanden sade
S Emen dat is saet ende is dat men in[-]
den acker sprayt ende worpet op
datter vrucht af comen sal als dat saet
ghesayet wordt daer een dyer af coemt
als YSIDORUS seyt Tsaet des coerns hoert
den sayer toe wanneer dattet tijt is te
sayen. Ende vele luden plaghent wylen
eer goddinnen of vrouwe der saijnghe
te heyten seminarium dat is dvat daer- [354ra]
men tsaet in doet mer seminium dat is
datter mitten zade ghewonnen is. Jtem
PLINIUS seit libro xviij c:xxiiij. hets goet saet van
enen iaer of van twee of van dryen mer
daer ouer en doechtet niet veel. Jtem
dat saet isser best dat zwaerste is ende byn[-]
nen witste nae dyen dat die aerde is ende
daer nae salment dick of dunne sayen ende
oeck rasscher of tragher Want in vuchten
steden wasset haestelixste op dattet vanden
reghen niet en verrotte ende inden droegen
lanssemste Jtem men sals myn sayen in
vetten vuchten lande dan inden magheren
ende dorren lande Want in enen vetten lande
wasset int beghin alte zeer ende int eynde
verderuet hem onderlinghe om dats al[-]
soe veel wast ende verderft die saden. ende dat
snelste ghesayt wordt dat sal dicste wesen
dan datmen late ter aerden brenget
Want dat late ghesayt word dat sal dun
wesen dattet niet gedoot en wort ouer[-]
mits zijnre groter dickicheit wille. het
is const een saet ghelijck te sayen. want
die hant sal altoes veruolghen mitten
trede want mitten rechteren voete sal die
worp volghen. noch men sal tsaet vanden

couden steden voeren noch draghen tot[-]
ten warmen noch oeck verkeert weder
omme Jtem een saet dat in enen maghe[-]
ren lande ghesayt is maect enen dunnen
stoppel ende een cleyn aere ende ydele. mer
in enen vetten lande comen veel zaden van
enen zade Jtem inden herfst als die dach
ende die nacht al euen lancg is salmen twin[-]
ter coern sayen ende in die lenten tsomer
coern. Jtem tsaet is een cleyn koernken
ende ront hebbende in hem die virtuut
zijns selfs ghedaente te menichuoudi[-]
ghen ende dat te bewaren Want wanneer
dat een saet dat inder aerden ghe- [354rb]
worpen is beghint te rotten ende te ont[-]
laten ende dattet ouermits die hetten dye
inder aerden besloten is die humoren van[-]
der aerden nae hem trect so beghinnet te
kenen ende wt te laten ende is eerst morwe. ende
bestaet te meerren. Ende als dat hudeken
vanden zade alsoe ghesneden is inder aerden
van zwellinghe soe laettet zijn stam[-]
me alleynsken wt ende vesticht zyn wor[-]
telen stijf in die aerde den welcken het
steeds voetsel gheeft ende alsoe ten laetsten
ouermits craft der hetten openet
die aerde onvoelijcken ende breectse op
ende maect een stoppel telgheren ende bloe[-]
men zaet ende vrucht ende al ist cleyn dat[-]
ter ghesayt wordt nochtans ist groet dat
vanden zade coemt Die dwaese meynen
dattet saet verloren is alst ghesayt wort
ende men machs nemmermeer bet verwaren
dan mit sayen. Jtem vanden zade
ouermits den stroe coemt een aere die
vol saeds is ende al van enen zade gheco[-]
men. ende die natuer heefter scarpicheit

inden aeren ghemaect op dat die cley[-]
ne voghelkens ende die wormen die korlen
niet vluschs verderuen en sullen als die
selue seyt. Ende nae der naturen dyes
saets daer nae is die aere ghemaeckt.
Want onderwilen is si breet als in der
ghersten onderwilen dryekant als inder
spelten onderwilen vierkant als inden
weyte ende onderwilen ront ende dun[-]
ne als PLYNIUS seyt. Jtem die aere is
int ouerste vanden stroe mit veel dopkens
ommebeuanghen daer dye greynkens
als inder moeder gheuoet worden
ende worden daer behouden ende
beschermt tent si rijp zijn. Welcke dop[-]
kens als si wt breken soe blyuen si eerst
ghesloten mitter corlen ende daer na als [354va]
die korlen bestaen te heffen ende sonderlinghe
inden weyte soe worden si gesne[-]
den die dopkens als gheseit wordt ouer
ARISTOTILES boecken vanden planten dat dye
hoefden vanden aren ghemeynlijck int
beghin werden op ghelicht ouermits der
hetten diese heft mer wanneer dat si rijp
werden soe werden die dopkens wat neder
waert ghebuucht Jtem wanneer dat die
aren noch groen zijn soe werden si haes[-]
telick verderft van onreinen ende venijnder
luchten mer als si sueten hemelschen dou[-]
we hebben ende claer zonne so werden si
haest rijp ende alst wel douwet al ist coern
rijp soe houtet die douwe nochtans in[-]
den doppen ouermits der vuchticheyt
als PLINIUS seyt libro xvij Dat selue seg[-]
ghen CONSTANTINUS ende YSAAC Men kendt
die goede are nae der groetheyt der aerden
Want in goeder vetter aerden wast

een goede are ende dyer een groet deel.
ende alsoe ist verkeert in enen magheren lande
als PLYNIUS seyt etcetera
Dat C.liij. capittel vanden stoppelen.
S Tipula dat is een stoppel. Dese
wordt verbarnt opten acker als de
bouwe ghedaen is om den acker te bat
te eeren ende te hauenen als YSIDORUS seyt
libro xvij. Jtem stipula is dat dinc datter
ghebleuen is vanden stroe mitter wortelen
in die aerde staende alst coern mit
zekelen of ghesneden is of mit zichten af
ghemayt ende dese stoppel wordt niet
yser vanden doern yet in ghebleuen dye
doern en moet eerst wt. Jtem salmen
dese doernen op roden so moetmen daer
toe yseren zekelen of messen hebben ende
als si op ghehouwen zijn soe byntmen[-]
se aen bondekens ende barntse inden ouen.
Jtem daer openbaren dicwijl bloemen [354vb]
onder den doern ende oeck vele vruchten
mer om die morwicheyt der blomen en
worden die doernen niet gemorwet mer
ymmer als die blader vallen soe bliuen de
doernen nochtan ende werden dan voert aen
harder ende om hare natuerlike droechheyt
soe barnen si veel te lichtelijcker en[-]
de si maken grote barstinge Mer daer
nae werden si vlusch verderft als die glose
seyt ouer tseuende capittel ECCLESIASTES.
ende nochtans en zijn die doernen niet al
onnut mer si zijn tot veel dinghen nut.
want men maecter thunen af daer hem die
luden ende haer goet mede bescermen ende
brengen menigerhande oerbaerlike vruch[-]
ten in die si beschermen Soect bouen van ru[-]

us in die lettenr r. etcetera
Dat C:liiij. capittel van ligna sethim
L Jgna sethym dat zijn eenderhan[-]
de houter of bomen onuerrotte[-]
lic zijn ende gheliken den witten doernen die
welcke in GRIECX achantis heyt als gheseyt
wordt ouer EXODI xxv. daer gheseit
wort SETHIM is een naem van enen ber[-]
ghe ende van enen lande ende van enen boem dye
den witten doern gelijc is inden bladeren ende
is alte lichten hout dat onueruuylende is
ende onoerbaerlic waer of dat geseyt wort
in aurora Die houten van sethim en ver[-]
ghaen niet van enighe verrottinge Jtem
DYASCORIDES ende PLINIUS segghen dat zijn
virtuut stiptike is ende byndende ende bloet
stempende ende heeft zerpe bladeren ende
doernich ende wittachtich ende heeft een
purpur bloem ende langhe gardekens
ter groetheyt van enen vingher daer
int hoechste doernighe hoefdekens staen
dye vol zijn vanden ronden zade. ende is
goet teghens tvenijn ende die serpenten
schuwen zijn lucht ende gedroncken voedet [355ra]
ende vunct also mere stinckende ende veruuyl[-]
de leden ende helptse etcetera
Dat C.lv. capittel van sentix.
S Entix senticis is een gheslachte
van enen crude of van eenre vrucht
die zarpe bladeren heeft ende vette ende ge[-]
sceyden als die eruke ende heeft tacken van
tween cubitus hoech ende wast in enen onge[-]
bouden lande als die doern doet als YSIDORUS
seyt ende heeft hoefden als carduus doet
Wes wortel lanck is ende roet vet ende me[-]
dicinael ende is goet op ghebarnde zeren

als DYASCORIDES seyt ende is goet tegen pas[-]
sien van bynnen der aderen etcetera
Dat C.lvi. ca[pittel] vanden thunen.
S Epes is een thuun dat is een ghe[-]
slachte van heydinghen die ghemaect
is van ryseren ende van doernen
ende deser ghelijc Want men steeckt eerst
staken in die aerde ende daer vlechtmen
gharden omme ende ander ruwen. ende
aldus worden die huysen dat choern ende
die houen bescermt voer die beesten ende
voer die quade menschen Ende bi den thunen
pleghen oeck quade venijnde wormen te
schuylen als vorschen adderen slanghen ende
ander dyeren. ende daer om isser quaet by
slapen Ende dese thunen veruaren schier ende
daer om moet mense dicwijl vernuwen ende
al ist dat si vremde dinghen bewaren als
si inder zonnen staen nochtans veruaren
si schier ende als si dorre zijn soe leytmen[-]
se int vier etcetera
Dat C.lvij. capittel van sudes.
S Vdes sudis is een stake die aen
beyden eynden scharp is ende wor[-]
den daer omme ghescarpt op dat si te
dyeper in die aerde ghaen sullen ende te sty
uer staen op datmen daer enen styuen
thuun an maken mach. ende men seyt hec su[-] [355rb]
des huius sudis [in feio gne]. als huguci[-]
us seyt ende ouidius etcetera
Dat C.lviij. capittel van siliqua
S Jliqua is een gheslacht van legumen
mit ballichskens die ydel zijn
ende een gheluut gheuen ende bezwaert
meer dant voedt of saedt als die glose

seyt ouer LUCAS xv. Jtem hugucius of
hugucio seyt dat filiqua is een dop van
enen ygheliken choern als van weyte oft
van rogghe ende van deser ghelike ende beteykent
alsoe veel als quisquilie daer vo[-]
re af gheseyt is in die letter q. ende men ple[-]
gher varcken mede te voeden Jtem YSIDORUS
seyt libro xvij. siliquem dat die corrupte LA[-]
TIJNSCHE siliquam noemen ende daer omme
heuet den naem vanden GRIEKEN ghe[-]
nomen want het is een boem wes vrucht
soet is ende si segghen dat xilon een hout is
ende dat liquon soet is. ende mit deser senten[-]
cien ouerdraecht plinius libro xv. capitulo xxiiij. daer
hij seyt dat die vruchten van siliqua alte
soet zijn ende zijn eens vinghers lanck
ende eens duums breet Vanden welcken men
die scorse eet als die selue seyt libro xiij. capitulo
ix. ende zommige luden seggen dattet was
ficus egipciaca mer dat is een openbaer
dwalinghe want hi en wast in EGIPTEN niet
mer in SYRIEN
Dat C.lix capittel vanden mostaert cruut
S Ynapis is een mostaert cruut ende
YSIDORUS seyt libro xvij. dattet een cruut
is ende is heet ende droeghe inden vier[-]
den grade: ende dunnet die groue taye
humoren ende zuuertse oeck mede. en[-]
de gheneest steken van scorpionen ende
van serpenten alsmen daer edick toe
doet ende verwinnet die venijntheden
vanden padden stoelen ende zafticht den
tantzweer ende schiet totter herssen ende zu[-] [355va]
uert wonderlijcke zeer ende breect den
steen ende doet menstrua comen ende
maket enen appetijt ende starct die ma[-]

ghe ende helpt die vallen vanden groten
euel ende gheneest die twater laden ende
verwecket lytargicos dat zijn die ghene
die enen aposteme after int hoeft
hebben die ymmer slapen willen. ende
helpet den luden zeer ende zuuert dat
haer ende beneemt hem dat vallen en[-]
de bernemt die tutinghe vanden oren ende
wisschet af die donckerheyt vanden oghen
ende zaftighet die scarpicheyt der oghe[-]
braeuwen ende is goet totter gichten.
want het opent die zweetghaten ende ont[-]
bynt ende verteert die humoren die de
zeenen gheslapt hebben van vele luden
verghadert tot menigerhande oerbaer
want zommighe decken daer husen me[-]
de ander luden legghent onder haren
bedden ander luden gheuent haren beesten
ende aldus vaste voert ende koken ha[-]
re spyse daer mede als PLINIUS seyt libro
xviij. capitulo xxx. soect bouen van palea in dye
letter p. Stipula is een licht dinck byn[-]
nen hol ende droghe ende is den winde on[-]
derdanich ende werdt vanden vyer lichte[-]
lijcken ontsteken
Dat C.lx. capittel vanden bloem vanden meel
S Ymila dat is die bloem vanden me[-]
le ende is dat alre puerste ende dat lec[-]
kerste datter is ende maecter schoen broot
af dat dat die edele luden eten ende heyt
properlick siligo ende is die alre cleynste
bloeme diemen maken mach. Mer wij
pleghen siligo int ghemeyn voer rogghe
te nemen ende dat en doet hi hier ni[-]
et ende men pleechter vladen ende pasteyden
mede te maken ende ander dinghen ende pap

ende men oerbaert oeck in medicinen soec[-] [355vb]
ket bouen van farina in die letter f. ende van
polenta in die letter p etcetera
Dat C.lxi. capittel vanden bessemen
S Coba is een boem ende is gheseyt
van scopo scopas scopare dats rey[-]
nighen of veghen daer omme datmen mit
scopa dat is mitten besem die huysen ende
die daken veecht ende scoen maect als YSI-
DORUS seyt libro xvij. ende veel luden heytenen
brith ende heeft lichte bladeren als die espen
boem doet die altoes beeft mitten
bladeren vanden lichten wynde ende heeft
veel ghardekens die hardt zijn ende kno[-]
pich daermen die kynder dicwijl mede
om haren aers slaet ende van dyen gharden
maectmen bezemen daermen dye huysen
mede veecht ende zuuertse vander onreynich[-]
heyt Ende dese boem maect eenrehande
zaden die ydel zijn als zemelen daermen
in zommighe landen broet of maect ende
bact ende dat zijn wilde luden die inden bos[-]
schen wonen. ende dese boem heuet veel
zuers saeps dat een luttel prekelende is
ende die luden pleghen hem in den herfst ende
in die leynte den bast in te sniden ende verga[-]
deren die humoren die daer wt lopen Welc[-]
ke humoren si drincken voer den wijn ende
die dranck dwinghet den dorst ende
beneemten ende doet dye maeghe
ende den buycke zeer heffen Mer hy
en sadet noch en voedet niet: ende dat
selue sap ghehouden in enen vate onder
die messen ende daer langhen tijt
ghecoecket van dyer hetten der zonnen
wordt ghecorrumpeert ende oeck ver-

vuylt ende werdt verkeert in eenre vet[-]
ticheyt ende wordt als salue ende veel
trecken wt desen boem ouermits den
viere oft pec waer. ende al ist sake dattet
lelic zwart ende stinckende is nochtans ist [356ra]
in veel dinghen nut ende daer omme oer[-]
baren die wilde luden die inder wildernissen
wonen dit sap ende saet ende dat zwart
dinck dat si onder die messe coken voer
haer broet voer haren wijn ende voer haer
olye. etcetera als PLINIUS roert als hi seyt van[-]
den zape der bomen libro xv.
Dat C.lxij. capittel van werck.
S Tuppa dat is werck of vulnis dat
vanden vlas of vanden hennep
valt. ende die oude meysters plaghent
stipa te heyten daer omme datmen die
reten ende spleten vanden schepen daer me[-]
de plach te stoppen Want si heyten stipatores
die dat werck plaghen te bereyden
inden valeyen als YSIDORUS seyt libro
xix. Jtem men moet veel zwinghens ende
bokens ende hekelens maken eermen dat
werck vten vlas ghecrighen kan. ende alst
daer of ghesceyden is soe ist grouer sche[-]
nigher ende corter dan dat vlas. ende daer
omme en ist niets veel waert te vercopen
ende nochtans spintmen daer grof gaern
of daermen leenmenten of maect inden
kaersen. want alst wel ghedroeghet ende
ghereynighet is soe ist haest ontsteken
ende wordt lichtelijcken barnende dat
werck ende het wordt schier in asschen
verkeert ende wordet ghelesschet. so ghe[-]
uet enen bitteren roke die den oghen hin[-]
derlijc is. Jtem werck is nut ter medi-

cinen alst wel ghezuuert is van sinen sche[-]
uen want het is goet wyeken of te maken
ende wonden mede te droeghen ende
verbarntheyt mede te zaftighen. Ende
is ghoet op ghezwollen oghen seyt PLINIUS
libro. xix. capitulo x.
Dat C.lxiij capittel van taxus
T Axus is een boem die gevenijnt
is wt wes sap men venijnde verghiffe[-] [356rb]
nisse trecket ende perset Ende het is een
starck boem die groue telgheren heeft
die buechsom zijn ende lang Vanden wel[-]
ken PARTHI dat zijn eenrehande luden dye
soe heyten boghen maken als YSIDORUS seit
libro xvij. Sijn schiem is quaet onder te slapen
want hi doot die luden ende zijn sap lax[-]
eert alte zeer. wes vleysch GRIEX vyer
houdt datmens niet lesschen en mach als
DYASCORIDES seyt etcetera:
Dat C.lxiiij. capittel vander tafelen.
T Abula dats een tafel ende is gheseyt
van teneo tenes tenere dat is
houden. ende in eenre beteykenis ist mensa
diuitum dats een tafel der rijcker luden
of men seyt tenabula daer omme dat si
die bolos dat zijn brocken ende sneden hout
ende die vaten ende soutvaten ende dwalen ende dat
broet mitter spisen die daer op gheset
worden. ende si wort op scraghen gerecht ende
is oec tabula ghenoemt in eender ander manie[-]
ren als alea dats een wortafelbort daermen
in speelt. ende dese wordt ghebonden ende
is binnen gheverwet mit menigerhande
verwen Jnder dorder manieren soe wort
tabula gheyten een effen slecht dun hout
daermen letteren in scrijft als die kynder

inder scholen hebben Noch isser een an[-]
der maniere dyemen tafel heyt als dye
men aen den ryemen draecht mit wasse
bynnen gheghoten mit veel cleyne dunne
bladeren. ende si zijn aen beyden siden
ghegroeft ende mit was gheuolt zommighe
mit roeden was zommige mit groe[-]
nen daermen in scriuet alrehande dingen
Noch isser een ander manier van tafelen
ende dat zijn langhe barderen die mit zagen
ghedeylt zijn ende mit bylen ghehouwen ende
dese pleechmen op die huyse te leghen
dyemen mit leyden dect ende dese ple[-] [356va]
ghetmen vast deen byden anderen te voe[-]
ghen dat si vast sluyten sullen. ende men be[-]
hoeuet oeck tafelen diemen aen die een
side leyt wt den weghe. ende wanneer dat[-]
men die te doen heuet datmense dan oer[-]
baren mach als nu sitten af te maken kis[-]
ten stoelen bancken trysoren ende watmen
wille etcetera
Dat C.lxv. capittel vanden balcken
T Rabs dat is een balcke dye ouer[-]
dwers in een huus leyt ende dye
mit beyden eynden an den wanden reyct
ende doet dat huys stijf staen Het is noet
dat die balck lancg si starck ende grof ende
sonderlinghe by den middel op dat
hi niet ghecromt en sal werden. want
men moet dicwijl een pylaern of enen
stijl onder een balck voeghen alsmen twy[-]
uelt dat enich balc te cranc is
Dat C.lxvi capittel van theberintus
T Heberintus als YSIDORUS seyt libro
xvij: is een boem die hars zweet
die beter is dan ander hars die wij int

ghemeyn hebben. wes hersse therbenti[-]
na hiet ende is zeer medicinael Want DYAS[-]
CORIDES seyt dat zijn bladeren vruchten ende
basten ende saden stiptick zijn ende si zijn
goet teghens venijnde beten Ende dye
terbentijn is ghoet die welcke zuuer is
ende blinckende ende wel rukende ende roet in[-]
der verwen. ende heeft virtuut te sceyden
te morwen ende te rypen. ende daer omme
is si goet teghens harde apostemen ende
teghens ander verghaderinghen alsoe
wel inden hoefde als inden leden Jtem
PLINIUS seyt libro xij. capitulo vij. datter twee speci[-]
es zijn van therebintus als tmanneken ende
die ander die sonder vrucht is alst wijfken
Ende dese is tweerhande deen heuet een
roede vrucht vander groetten dat rijs is [356vb]
ende die ander heuet een bleecke vrucht
vander groetten eenre boenen ende is een
vrucht die ghenoechlijck is inden roeke
ende vet inden tasten. ende is al hersich.
ende is een groet boem in SYRIEN ende zijn
bladeren staen dicke in malcanderen ende
hi heuet eenrehande balchskens daer
wormkens wt comen of vlieghen oft
mugghen waren Welcke wormen dye
basten duerboren daer die terbentijn co[-]
met wt lopen. Jtem PLINIUS seyt libro
xxiiij. dat die wortel ende die bladeren in
wijne ghesoden starcken die maghen
ende helpen teghens den hoeftzweer
ende therebintus zuuert wonden ende
heyltse etcetera
Dat C.lxvij capittel van thima.
T Hima dat zijn houteren die dierba[-]
re zijn als habenus daer voer af

gheseyt is Vanden welken SALOMON trappen
maecte ende ander ghemacken inden huse go[-]
des waer of die GLOSE seyt iij. regum capitulo i.
op die stat wt AFTIR die houtere thyma
etcetera Ende dese houteren en moghen niet ver[-]
rotten ende si zijn doernich ghelijc dat die
witte doern is. ende is ront ende wit ende zeer
blinckende ende gepollijst als een spieghel of
een naghel want men macher beelden in sien
ende het en mach inden vier niet verbarnt
werden noch inden water vergaen als si oeck
en mogen die houteren van SETHIM ende vele
luden meynden dattet houten van SETHIM
gheweeft hadden
Dat C.lxviij capittel van een sprute
T Yrsus dats een spruyt also wel van
bomen als van cruden. ende het is dat
ouerste deel vander planten of van eender stam[-]
men datter tot allen tacken wt loept dat
groenste ende dat morweste ende dat
schoenste ende is den hemel naeste en- [357ra]
de vertste vander aerden ende is mitten
douwe des hemels meest ouerghoten
ende effenste ende saefste inden bladeren
ende is nutste inder medicinen want
in cirsis is dye meeste crafte vanden cruden
etcetera
Dat C.lxix capittel van sparren
T Jgna dat zijn houtere dyemen
sparren heyt ende dese pleechtmen
op die mueren of wanden te setten
ende rechtense voert int ouerste vanden hu[-]
se ende daer pleechmen ouerdwers lat[-]
ten of barderen op te nagelen daermen
dat huys op decken sal ist mit riede of
mit anderen dinghen Jtem die sparren

zijn viercant ende starck ende behouwen
ende daer si opter mueren mede staen dye
eynden zijn grouer ende starckerre dan dye
ouerste staen etcetera
Dat C:lxx. capittel vander tarwen.
T Riticum dat is weyte ende is gheseyt
van trituro dat is van darschen
want men pleecht den weyte te derscen
Of hij wordt gheseyt van tritura dats
wriuinghe want zijn korle wordt inder
molen ghewreuen ende ghemalen op dat
ment eten sal als YSIDORUS seyt libro xvij.
Jtem die weyte is tweerhande als roet
buyten in beyden eynden scarp ende inder si[-]
den ghesneden ende bynnen wit zwaer ende
wichtich ende dat gheslacht ist best als
PLINIUS seyt Die ander is soffranich buyten
inder verwen ende bynnen wit ende int ouerste
al om luchtende ende saefte ende is quaet te
breken Ende van sinen proprieteyten soect bouen
van frumento in die letter f als YSAAC seit
in dietis. Jtem die weyte wordt goet of
quaet naden lande daer hi in gesayt wordt
want die in enen vetten lande ende in enen verrotteli[-]
ken ghesayt wort die is vetter ende wichti[-] [357rb]
ger dan die in enen magheren ende in enen dor[-]
ren lande wast Want is die aerde goet soe
wort die weyt goet ende alsoe verkeert. Ende
die weyt wert oeck verwandelt na der tijt.
want die wast in enen getemperden tide ende
tlant bequaem is ende die korl vanden weit aer[-]
dich is so wort die vrucht volcomen ende
ghecrighet veel meels ende luttel bas[-]
tes ende crijcht zijn voetsel Ende is de
tijt verkeert soe sal die vrucht daer nae
wesen. Jtem die weyte scheelt oec na der

outheyt nyeuheyt ende middelbaerheyt
Want als hy alte out is soe wordt
hy alte droeghe ende oeck alte hardt
te verduwen ende voedt luttel want dan
werdt zijn substancialighe vuchtichede
ghemindert ende alte zeer gedroecht.
Ende die weyt die alte nuwe is ende die
onlanghe gheleghen heeft die is alte
slimich ende alte taye te verduwen ende
maect wint ende rommelinghe inden bu[-]
ke. Mer die middelbaer weyte dye is
tusschen den alte nuwen ende den alten ouden
ende die getempert is als tusschen veel
vuchticheden ende luttel vuchticheden
die is te prysen ende goet te verduwen
want wanneer dat die vuchticheyt dye
hem van buyten aen gheuallen was dye
hem niet thoe en behoerde verteert is
soe wordt die weyte ghetempert inder
substancialigher vuchticheyt ouermits
der luchten Jtem YSAAC seyt dat die wey[-]
te heet is tusschen vucht ende droege
ghetempert. Mer tbroet datter af ghe[-]
maect is ende wordt dat is heeter om
die hetten des vyers. Jtem die weyte
heuet dese proprietheyt voer allen anderen
coern dat hy bat voedet dan alle
andere coernen ende dat is daer om want
P i
hy der complexien des menschen best [357va]
becoemt als die selue seit Jtem die wei[-]
te is zuuerende ende ghenesende ende daer
om tsap van sinen meel is zuuerende die
borst ende die longhen Jtem dat selue
doet ptiseyn die daer of ghemaeckt is
alsmen vander gersten maect ende zuuert
meer dan dyemen van ghersten maect ende hy

is goet teghen den hoeft ende tegen die lo[-]
pinghe vanden bloede Jtem weyte ghe[-]
coect ende mit olien gheleyt op enen harden
aposteem ontbinten ende scheytten Jtem
weyte ghecoect mitten sape van ruthen
scheydet die wronghelinge vanden melc
ist datmen die mammen daer mede bestri[-]
ket Jtem die ghecoecte weyte getem[-]
pert mit billen sap ende gheleyt op zenen
verbyet die quade humoren dat si nyet
neder ghanghen en moghen Jtem weyte
coernen ghekauwet zijn goet op beten
van verwoeden honden want si trecken tvenijn
wt als die selue seyt. Jtem men ma[-]
ket vanden weyte olie die goet is tot veel
dinghen ende sonderlinghe tegen ioecte ende
teghens serpigo ende inpetigo ist datment
die twee zeere hardelijcken wriuet mit
enen zerpen wollen doecke op datter
die olie te bat in sal moghen lopen Jtem
zijn zemele is meer znuerende dan dye
blome mer si gheeft luttel voetsels of
ne gheen Jtem die selue seyt dat die ver[-]
sche nyeuwe weete van cleynen voetsel
is ende wanneer hi ghegheten wordt so ma[-]
ket hi heffinghe ende rommelinghe inden
buke ende zericheyt inden siden ende hi wordt
schier verkeert in verrottinghe ende daer
omme comen daer venijnde pyeren af
Ende ghebraden voet hi meest ende maminst
windes ende stoppet zeer mer in
water ghecoeckt is hy zwaer ende heffen[-]
de ende windt taye humoren Hier toe he- [357vb]
uet YSAAC gheseyt in DIETIS
Dat C.lxxi. capittel van tysana
T Ysana als die GLOZE seyt ouer se-

cundo REGUM primo heyt ghedro[-]
ghede gharste mit enen stoter ghestoe[-]
ten ende dyen bast af ghedaen ende daer
maectmen een bequaem spyse af dyen
ghenen die quade tanden hebben ende
men maecter oeck ghoeden dranck of
den ghenen die den corts hebben ende
ander hete passien Soecket bouen van
den seluen in die letter o. Hy verwandelt
die hetten ende zaftichtste ende be[-]
neemt den dorst Ende dien dranc die daer
af ghemaect wort die heyt ptiseyn. dit
seyt YSAAC in DIETIS
Dat C.lxxij. capittel vanden distelen
T RIBULUS is distel ende is een doernich
scharp cruut dat morwer is
dan dye boem ende harder dan een
cruut ende daer omme seyt hy dattet
een stamme is ende gheen cruut ende
van desen zijn twee specien als die gro[-]
te distel die biden thunen wast als PLY-
NIUS seyt libro xxi. capitulo xvi. Tribulus is een
hardt dinck ende wast hoghe mit veel
scarpicheden ende heeft hoefdekens
mit blomen die gheneighet zijn totter
roetheyt mit blaeuwer verwen ghemen[-]
ghet ende wordt ghecromt ende nijcht
weder ter aerden waert Ende die ander spe[-]
cie van distel is mynre ende wast in bro[-]
kighen steden ende inden velden ende
dese en is soe lancg noch soe grof niet
ende heeft cleyne blader ende ront ende
werept langhe tacken wt dye morwe
zijn ende roet endde strecken op die aerde
ende zijn zeer scharp ende doernich ende
heeft een witte bloem ende maect eerst

ene groene vrucht daer nae roede ten [358ra]
laetsten zwart. ende dese vrucht beminnen
die serpenten die adderen ende die padden
ende daer om en sullense die luden niet eten
ende waer daer yemant diese eten woude
soe salmense hem gheuen die hoechst vander
aerden staen ende die niet alste rijpe en zijn
ende die vanden vliegen ende vanden wormen niet
gheraect en zijn Jtem PLINIUS seyt dat
distel viant is der ploech ende den coern.
want hi is zeer groyende ende waer dat hy
wast daer is hi quaet verdriuen ende hi quetst
die hande ende die voeten dien raken ende hi
schuert der luder cleder als si daer aen
comen ende neemt den scapen haer wolle
die daer in weyden.
Dat C.lxxiij capittel van thyme
T Hymus is een zeer wel rukende
cruut wes bloem heyt epytimisia
ende is sonderlinghe medicinael ende
dese purgeert melancolie ende fleume
ende daer om is hi goet teghen den quartaen
ende teghen ander melancoliose
siecten etcetera
Dat C.lxxiiij capittel van thymiane
T Himiana is eenrehande confectie
die bereit is van onica van stacte van
galbano ende van wyeroeck als gheseyt
wort EXODI in dat dertichste capittel ende
heeft den naem van thymus der blomen
die soe zuetelijcken ruuckt als YSIDORUS
seyt libro iij. daer hi tracteert vanden roeke
ende alsulcke confectie en plachmen onder
die luden niet te maken want die heer ge[-]
boet datmen die thymiana opten outaer
offeren soude ende daer om en sal de

uut noch die brudeghomme inder kerc[-]
ken niet bewieroect werden of beroeckt
mitten roecke des wyroecs ende daer
om ist als die ghewide wyroeck ghehaelt
is opten outaer ende dat beroect [358rb]
wordt is dan dat sake dattet wyroecx[-]
vat vanden outaer ghebracht wordt
omme die luden te suffumigeren so salmen
daer onghewide wieroec int vat doen
ende beroken die luden daer mede.
Dat C.lxxv: capittel vanden wyroeck.
T Hus is enen naem van enen boem
ende van eenre ghommen die daer
wt loept waer of YSIDORUS seyt libro xvij.
dat thus een groet boem is in ARABYEN
mit veel telgheren ende mit zaften bast ende
wt hem loept een wel rukende gomme
ende wit ende is bynnen vet Ende alsmen dese
ghomme in leuende colen werpt so wor[-]
det si schier ontfengt ende wij heyten die gom[-]
me mascillus daer om dat si van naturen
ront is ter manieren van cullen ende dat an[-]
der is slecht ende plat ende onreyn ende en is
uiet alsoe goet als mascillus of masculus
is Jtem dese wyroeck wordt ghe[-]
valscht mit water herssen of mit witter
ghommen Mer dat is goet te kennen
want alsmen die wyroeck int vyer leyt
soe barnt hy mer die hars roect. Jtem
dyr boem daer dye wyeroeck wt loept
heyt lybanus ende dye ghomme daer
of olybanum ende is alsoe gheheyten
vanden BERCH VAN ARABYEN als YSIDORUS
seyt. Jtem lybanus is een boem in ARA
BIEN als si segghen ende is den lauwer bla[-]
deren ghelijc ende draecht tweeweruen

vruchten tsiaers als in die leynten ende
inden herfst Mer dat van hem seluen
vloyet als inden beghinne des zomers
dat is die beste ende daer naest dye inden
zomer wt loept alsmen den bast of
die scorsse ghequetst heuet. ende dat quaet[-]
ste loept inden herfst wt ende dick pleech[-]
ment mit enen yser te ghaderen al om
P ij
den boem alst verhardt is vander zonnen [358va]
Jtem die beste wyroeck is wit claer ende
zuuer wel rukende ende rondt als culle[-]
kens ende langwerpelt ende daer om heit
die wyeroeck masculus. Ende die inden
herfst ende int beghin vanden winter wtlo[-]
pet mit sniden en is soe goet niet Jtem
YSIDORUS seyt dattet lant daer die wyeroeck
wasset is berchachtich daermen
niet wel toe comen en can om der groe
ter hoecheyt als die glose oeck seyt. ende
PLINIUS seyt dit oec int vijftiende boeck
Jtem dese boem wast sonder enighe plan[-]
tinghe ende bemint cleylant Jtem si segghen
datmen den wyeroec niet verga[-]
deren en sal noch datmen den boem niet
in sniden en sal noch verghadert en sal
werden dan van heylighen gheoerden luden
die niet besmet en zijn van vrouwen ende
dan heeft hi zijn rechte craft. Jtem
die selue seyt aldaer capitulo xvi. dat zijn eer[-]
ste natuerlike winninghe is recht inden
opghanc vanden honsdagen want dan so is zijn
bast dunste ende soe bruust die wyeroeck
wt eerst als schuum ende wort nae verhart
ende dat die nature selue wt sendt dat is
tbest ende edelste. ende die ander winninge
is bi den winter als die basten in ghe-

sneden zijn soe coemt dan die wyroeck
root wt. Noch dese en is den anderen
niet te ghelijcken men seyt dat die gom[-]
me van enen iongen boem die witste is
mer vanden ouden boem die best. Ende
wanneer dat dese wyroeck opten kemelen
gheladen is soe wert hi ghebrocht
in een stat diemen PORTA PATENS heyt ende
in anders gheen stat al ist dat hi ouer al
verthient wert vanden priesters al om
sonder mate Noch men moets niet ver[-]
copen noch copen god en moet eersten
zijn deel hebben Hi wort gheproeft op [358vb]
eender colen ende ist dat hi vluschs ontfengt
werdt soe is hi goet ende dat hy in[-]
den tanden niet en blijft cleuen mer dat hy
rasch ghebroken wert in puluer. Jtem
DYASCORIDES ende PLATHEARIUS segghen
dat thus een ghomme van enen boem
is in ALEXANDRYEN ende wordt gheheyten
olibanum alexandrinum dat die best ende
die puerste is Een ander wordt by DA-
MASCH gheuonden ende die heyt damasce[-]
num ende dese en is soe goet niet noch al[-]
soe puer als die eerste Jtem hi is heet
ende droeghe ende wel rukende ende is zeer
vet ende tay ende heeft macht te conforteren
te consolideren te verteren ende te bewron[-]
ghelen ende dwingt starckelic lopinge van
tranen ende die lopinghe der humoren dye
vanden hoefde neder lopen ende sonderlinghe
die lopen by den vtersten aderen vanden
aensicht ist dat zijn puluer mit witren 1 wi[-]
ne ende mitten witte vanden eye ghemengt
1. Lees: witten

werdt ende plaesteren daer af ghemaket
inden slapen vanden hoefde ende
alsoe gheneestet oeck den tantzweer.
ende ghekaeuwet verbiet hi die lopinghe
vanden hoefde totter borsten ende
totter longhen. Jtem wijn daer wyeroeck
in ghesoden is die is ghoet ghedroncken
teghens vetticheyt ende teghen
zuere ruspinghe die wt der maghen co[-]
met ende starct die moeder ende zuuerste ende
helpt totter ontfanghenis als hi ghesuf[-]
fumigeert wert. Jtem die puluer vanden
wyeroeck ghemengt mit edick is
goet geplaestert opter maechden mam[-]
men die te groet zijn ende te lelick. ende is
oec goet mit peck ghemengt teghen sto[-]
tinghe of quetsinghe ende zafticht zericheyt
vanden oren ende ghemenget
mit wijnen is hi goet teghens heffinghe [359ra]
vanden darmen ist dat hi mitten wijn ghedroncken
wert hier toe hebben gheseyt
DYASCORIDES ende PLATHEARIUS. Jtem YSIDORUS
seyt dat thus gheseyt wordt van theos in
GRIECX dat is god in LATIJ 1 want hy wordt
inden offer der goden ghebesicht Jtem
als die wyroec ontsteken wert so coemter
enen zueten roke af die goet is der herssen
tegen vuylen stanck van beesten die doot
zijn ende teghen anderen stanck diie wt dyer
luchten coemt. ende oeck tot veel ande[-]
ren saken etcetera
Dat C.lxxvi. capittel van een telchsken.
T Jmen viminis dat is een zwack
morwe ghardeken daermen mede
1. Lees: LATIJN

yndt ende zijn natuer is alsulck al waert
dattet al dorre waer ende leytment weder
int water het soude weder taye werden
ende leuende als YSIDORUS seyt libro xvij.
Ende bandekens pleechmen te oerbaren aen[-]
den wijngharden ende an cupen diemen bynt
alst bouen openbaert in die letter s. van salix
dat is vander wilghen
Dat C.lxxvij. capittel vander roeden.
T Jrga dat is een roede die op den
bomen wast ende is gheseyt van virtute
dats vander duecht daer om dat de
roede veel duechden in heeft. want dye
craft die inden wortelen is loept op inder
roeden Jtem die magi dat zijn dye go[-]
kelaers oerbaren die roede om die serpen[-]
ten te saftmoedigen ende daer om houden
sise inden hof aen den roeden gebonden. Jtem
die philozophen die coninghen ende dye
meysters pleghen die roede te oerbaren
als YSIDORUS seyt libro xvij Jtem die lantme[-]
ters ende die wandelaers die legaten die bo[-]
den ende die herderen pleghense te bru[-]
ken Jtem die roede wort van drierhande
substancien gemaect als van enen bast van [359rb]
enen houte ende vanden pit ende ouermits den
pit wort die roede geuoet ende ouermits
den houte wort si opghericht ende mitten
bast wert si ghedect ende vanden butenster
luchten beschermt Want als COMMENTATOR
seyt ouer tBOECK VANDEN PLANTEN. Die boem
heeft een bast voer zijn vel ende heeft dat
hout voer tbeen ende tpit voer die ader.
want die natuerlike hetten die sterckerliken
inden morge der roeden is trect die vruchtic[-]
heyt nae haer vander stammen ende vander worte[-]

len ouermits den telch daer die roede af
bloyt ende datter groefste ende aerdichst is
dat wordt int hout verkeert ende datter wa[-]
terichste is dat wort in menichuoudich[-]
heyt der telgheren verkeert ende datter sme[-]
richste is ende puerste dat wordt verkeert
totten bast ende dat daer voert wt den bloe[-]
semen comen moghen ende ten letsten vrucht
ende zaet Jtem alsoe wel coemt die bloem
als die vrucht vander substancien der roeden
sonder haer verderffenisse ende ghewelt.
Want die bloem wtcomende vander roeden
onghevoelichlijc is dye roede openende
ende en besmetse niet mer maectse vrucht[-]
baer ende volmaectse. Jtem die roede is
buyten dorre zerp ende knopich mer bynnen
soe is si morwe inden morghe.
Jtem dye roede sal wesen recht van
haer seluen Mer is dat sake dat si mit
enighen gheualle ghecrommet werden
in hare yoncheyt ende dat een wijl duert
soe machmense qualijcken weder rech[-]
ten daer si verhardt was inder crammen.
Ende onderwijlen soe werdt een
roede crom gheuonden ende als si int
vier gesteken wort te maten so wort de crom[-]
me weder recht gemaect Jtem men mach
die honden ende die cleyne kinderen daer
P iij
mede dwinghen mitter roeden. [359va]
Dat C.lxxviij. capittel van virgultum
U Jrgultum coemt van virga als
HUGUCIUS seyt ende het is een stede
daer veel roeden wassen ende zommighe
luden heytent een grient of een ry[-]
zweert ende YSIDORUS seyt dat virgultum

is een telch die vander craften des bomes
wtghelopen is mer virga is dat
daer voert af spruyt Jtem virgultum
is dat wt coemt sonder medemenghinge
der zade ende des winters vuylt hi. in dye
leynten is hi behaghelick want van dan wort
hi groen ende loept wt. Ende als hi gesneden
is soe loept hy weder wt ende wordt
weder leuende ende hoe dat hi meer wast
hoe dat hi den hemel naerre is. Daer
omme seyt hi dat virgultum is een ste[-]
de die groen is ende soet mit boemkens ende
crudekens omme gheset alst bouen gheseyt
is in die letter o. van ortus Men macht
nemen voer pryeel of voer enen hof dye
mit zuuerlijcken riseren omghesteken is of
voer enen grient
Dat C.lxxix. capittel vanden wijngaert.
U Jtis dats een wijnghaert ende zijn
natuer is buechsam ende buecht ben
wech ende weder ende vlecht hem seluen deen
in dander als arm in arme. ende daer zijn
cleyn dradekens aen die hem cronckelen
ende vlechten anden bomen daer si an comen
konnen alsoe valt dat die wijngaert niet
vallen en mach Ende dese ranxkens heyten
cornubi want si lopen omme een hout als
vingherlijns ende bynden den wijnghaert
Desen wijngaert pleechmen te openen bi[-]
der wortelen ende brenghen hem voetsel ende
men pleechten te versetten ende versniden op
dat hi te bat wassen sal Jtem men pleech
hem staken by te steken daer hi aen op
ghericht wert dat hy op die aerde niet [359vb]
legghen en sal. Jtem men pleecht hem
messe hy te legghen op dat hi te vuch[-]

ter blyuen sal oft vette aerde dat hy te
bat vrucht dragen sal. Jtem men pleech
hem zijn oueruloedighe bladeren af te
doen op dat die vrucht die lucht te bat
crighen mach ende te eer ripen mach ende
die natuer gheeft den wijnghaert veel
bladeren op dat die vrucht vander couden
beschut sal werden als die tijt coudt
is ende oeck dat si vander bernender hetten
bescermt sal werden. Jtem men moet
die vrucht oec sniden als si rijp is. Jtem
PLYNIUS seyt vanden wijnghaert libro xviij
capitulo xxij. dat wanneermen den wijnghaert
besnijt in bequaem tiden so neemt hi zijn
craften ende ontstaet een materi daer de blo[-]
men ende die vruchten nae wt comen ende
waert dat hem zijn oueruloedicheyt niet
af ghenomen en werde soe soude hy on[-]
vruchtbaer werden. ende hoe datmen den
wijngaert eer cort hoe dat hi meer van
zijnre materien wtstort ende dat hi later
ghesneden wort hoe dat hi beter vrucht
draecht ia alsoe dattet ymmers niet te
laet is te sniden suldi verstaen want den
ionghen crancken wijnghaert salmen
vroech sniden ende den ouden starcken laet
sniden Ende men sal ymmers den sne[-]
de vander wijnghaertden dwers sniden
tusschen tween knoppen op dat dye
droeppelen te lichtelijcker neder vallen
moghen vanden reghen Jtem die
selue seyt capitulo xxiiij. dat den wijnghaert
een gheestelijcke zuucte toe coemt als
wanneer die drachten den telgheren al[-]
te vroech af ghehaelt worden. of wanneer
dat si oeck alte leghe af ghesneden
werden ofte dat si mit enen qua-

den neuel ouer ghegoten werden als si [360ra]
vloyen of wanneer datse die wijngaerts
luden tonrecht wonden of quetsen. of
wanneer dat hem bast alleen of ghedaen
wordt Ende sonderlinghe wert hy ghequetset
van vuylen neuel als hy bloyet
Want die vrucht veruaert mede Want
vanden neuel wassen eenrehande wormen
ende rupsen ende slecken die de bladeren ende
die dracht al af ethen ende dit cooemt 1
als die tijt alte vucht is ende traech Jtem
hem gheualt een ander zuuct dyemen
arameus hiet ende die comt hem van qua[-]
den winde ende van venijnden reghen ende
daer comen op ouer al oft zwart spinweb
waer daer si mede ouerdect werden
die vruchten ende verteert. Jtem die rape
quetst den wijnghaert ende die coele ende
alle warmoes ende die haselboem want
wanneer dat dese daer by staen soe werden
si droue ende sieck ende soe zijn dese oec als
nitram alium zee water ende bonen. hier
toe heuet PLINIUS gheseyt libro xiiij. capitulo ij.
ende men seyt dat die wijnghaert ghere[-]
kent was onder die groten boem onder
tvolck datmen PRISCOS heyt Jtem in som[-]
mighen landen vindtmen den wijngaert
alsoe groet datmen van sinen stammen
zulen maeckt ende colummen alst in IUPI[-]
TERS GRAFT openbaert in die stede POPULO[-]
NIA Ende dese colummen moghen alte langhe
dueren ende in luttel houten is die na[-]
ture langher dan inden wijnghaert ende
si en wassen mit ghenen eynde ende men
1. Lees: coemt

machse om die dorpen ende om die husen
leyden. ende men machse in zommighen
landen opclymmen alsoe hoge als popel[-]
boem Jtem het is een nut boem ende me[-]
dicinael alsoe wel inden telgheren ende inden
rancken als inder vruchten ende gheeft dat
beste sap wt dat inder werlt is ende als hy [360rb]
ghesneden werdt soe loepter alte claren
traen wt welke traen goet inden oghen
is Ende van dyer wtlopinghe wort die substancialighe
vuchticheyt vander wortelen ve[-]
le te edelre ende te zueter Jtem die blade[-]
ren vanden wijnghaert die zijn bynnen slecht
groen ende morwe ende buten zijn si wat on[-]
effen gherimpelt ende aen den kanten
ondersneden die een kant hoghe ende die
ander leghe ende scharp int hoechste ende
si maken veel schiems ende is des zomers
goet voer die hetten onder te schuylen die
rusten wille ende die blader zijn zeer medicinael
want si zuueren wonden ende ghenesen
reynlic Ende in water ghesoden vercoelen si ende
zaftighen die hetten des coertsen ende dye
heffinge der magen als si daer op geplaes[-]
tert werden ende si helpen die kinder draghen
ende si doen slapen ende stercken die herssen wes
dropen dicwijl ghedroncken breect den steen
als DYASCORIDES seyt ende scarpt dat ghe[-]
sichte ende beneemt die leepicheyt dyer
oghen ende is goet op venijnde beten ende
stopt tbuuceuel ende zijn assche is ghoet
totten voerscreuen dinghen ende als si gemen[-]
get is mitten zape vanden wijnghaert mit
wyeroec ende mit olien ende plaesteren hier af
ghemaect verdrijft die heffinge vander mil[-]
ten als die selue seyt ende PLINIUS libro xxiiij
daer hi seyt dat dye bladeren vanden

wijnghaert ghenesen den hoeftzweer
Ende mit ghersten meel ghemenghet
gheneset si die hete artike ende helpen
die dat buuceuel hebben datmen dissen[-]
tiria heyt ist datmen dat sap drincket.
Ende die traen vanden groenen wijnghaert
doet thaer afghaen ende die basten
doet die wratten af gaen ende de dorre wijn[-]
gaert bladeren stempen bloet ende sluten die
P iiij
wonden Jtem die huut of velle vanden [360va]
wijngaert zuuert ende gheneest vluschs
een fi[s]tel ende zafticht die steken ende die cram[-]
pen der zeenen ende mit olien ghemenghet
gheneest si wonden van scorpionen ende van hon[-]
den Jtem die assche vanden bast alleen doet
dat haer weder om wassen als PLINIUS
seyt etcetera
Dat C.lxxx. capittel vanden zueren wijngaert
U Jtis agrestis is labrusca also ghe[-]
noemt want hi wast aen den kanten
der aerden als YSIDORUS seyt libro xxiiij. Hy is
den wijngaert die wijn draecht ghelijc in[-]
den bladeren mer niet inden vruchten Want
hi maect luttel vruchten of en gheen ende
maect hi enich die is hart ende bitter. ende
die gherechte wijngaert verkeert dyc[-]
wijl in aldus sulcken wanneer dat hi niet
ghesneden noch ghehauent en werdt ende
men mach van desen wilden enen ghoeden
maken ende al mit haueninghe Ende al ist
dat dese labrusca niet goet teten en is.
nochtan is hi goet ter medicinen want zijn
wortel ghesoden in reghenwater ende mit
wijn ghemenghet gheneest die vanden
water sieck zijn ende doet alle smetten af

ende dwinghet den hoest. Ende die puluer
vander wortelen is goet teghen cranckich[-]
heyt der maghen als DYASCORIDES ende
PLINIUS segghen libro xiiij. capitulo ij. ende si seggen
dat labrusca in GRIEXS ampeloesargya
heyt mit dicken bladeren ende heeft enen
bast als die wijngaert mit roden drunen
ende mitten zape van den drunen maken die wi[-]
uen haer huut claer ende schoen vanden aensicht
Jtem dat sap vanden druuen ghewreuen
mitten bladeren ende mit edick zijn
goet op rudicheyt vanden dyen ende vanden
leynden des menschen ende oec zijn si goet
teghens rudicheyt der paerden Hier toe
heuet PLYNIUS gheseyt etcetera: [360vb]
Dat C.lxxxi. capittel: van vitulamen.
U Jtulamen coemt van vitis ende
is die bastaert plant die onvrucht[-]
baer is die byder wortelen wast die ghe[-]
ne vrucht en brenghet Mer si belast ende
bezwaert den wijngaert want si trect dye
vruchticheyt vander wortelen die totten
wijngaert lopen soude daer die vrucht
af gheuoet soude werden. ende hier om[-]
me salmen alsulcken plant ter stont op
grauen op dat die vrucht des wijngaer[-]
des niet ghemindert en werde ende daer
omme werden dese planten bastaerde
gheheyten ende niet natuerlijcken als
daer staet sapiencie quarto ende is rabanus
Ende der ouder meyster letter al
ist dat AUGUSTINUS seyt int boeck VANDER
KERSTELIJKCKER LERINGHE dat alsulcke plan[-]
ten ouerspeellers heyten twelck waer
is nae den verstande der onnoselre Mer
die letter is waer ende goet bastaerde als

totten ghenen diet verstaen
Dat C.lxxxij. capittel vanden steden der wijngaer[-]
den etcetera
U Jnea is die stede daermen den wijn[-]
gaert plant ende zommige luden heytent
vinetum Die wijngaert wsrt naernste[-]
lijc gheoeffent ende ghezuuert ende dicwijle
vanden wijngaerts luden gheuandt Ende op
dat hi vanden beesten bescermt sal wesen so
wert hi wel betuunt ende beheynt ende men
pleechter een huusken te setten daer de men[-]
sche in schuylen mach voer den reghen dye
den wijnghaert huet datmen die druuen
niet en steelt ende des winters en huetmen[-]
se niet mer des herfts wertter naeuwe
toe ghesien ende des winters is hi bleeck ende
in die leynten ende inden zomer is hi groen
ende bloyet mer des herfts is hy vol
vruchten Jtem die roke eens bloyenden [361ra]
wijngaerts is contrari allen venijnde. ende
daer om scuwen alle adderen ende slanghen den
wijngaert als hi bloyende is want si en
moghen die zuete luchten niet verdraghen
Ende is dan oec den ghesichte ghenoechlic
ende den roke ende als hi rijp is soe is hy be[-]
quaem inden smake ende hi is saft inden tas[-]
ten ende hi mint die puere clare lucht ende mint
heet droech lant ende dat te maten vet is ende
zuet Want wanneer dat een lant alte vet is
of alte oueruloedich soe wert die wijngaert
alte weeldich inden telgeren ende inden
bladeren ende heueft luttel vruchten ende wan[-]
neer die aerde of tlant alte mager is ende
te zandich so vergaet die wijngaert schier
want hi niet voetsels ghenoech en vynt
Jtem also efter ist dat die wijngaert is

in enen lande dat alte bitter is of te soute.
so wert zijn wortel verderft om der quader hu[-]
moren wil die inder wortelen gaet ende daer
om mint hi zuet lant dat ghetempert is in
allen stucken nae zijnre naturen. ende hier om
die berghen die hoge ghelegen zijn ter zon[-]
nen dat zijn die beste steden wijngaerde te
planten want daer is die vuchticheit soet
ende die hetten starck ende hoe dat hi bat ter
ter zonne staet hoe dat die vrucht zueter
werdt. Jnden eersten is die vrucht groen
hart ende stiptic ende zuet mer na ouermits
kokinge der zonnen wert si soet ende genoech[-]
lic Jtem onder den bladeren vanden wijngaer[-]
den schulen vossen ende eten die druuen ghier[-]
lic ende verderuense ende sonderlinge daer die har[-]
den vanden wijngaert versumende zijn. ende het
waer meerre dwaesheyt dan wijssheyt
datmen honden hielde inden wijnghaerden
dan ofmen gheen en hyelden Want si
souden den wijnghaert meer verderuen
twee of drie honden dan ses vossen sou[-]
den doen ouermits haers lopens wil- [361rb]
len Mer men mach den wijnghaerden
niet beschermen voer die vlyeghen en[-]
de oeck vanden wespen ende voer dat
ander ghewormte dan alleen ouermits
des gheens hant die alle dinghen he[-]
uet in zijnre hant als YSIDORUS seyt die be[-]
houwet alle dinghen gans
Dat C.lxxxiij. capittel vander wijndruuen
U Va dat is een wijndruue dye vol
natheden is als YSIDORUS seyt libro
tricesimoseptimo. Ende dye druue
wordt van dryen dinghen ghemaket.
als van dopkens ende van glorie dats

dat witte ende vanden steenkens inden
dopkens is die glarie Welcke glarie
een witte humoer is of dat zap vander
druuen Daer is onderscheyt tusschen
vua ende racemus ende botrus nochtans
heytmense alle drye druuen. mer
aldus veel scheels soe isser onder. als
dat vua is een ghemeynen naem totten
anderen tween ende is een verghaderinghe
van veel beskens dye aen een
staen Ende racemus en is mer een coorn
endede botrns is een hoep daer veel dru[-]
uen ouer een legghen dyemen in WALSCHE
noemt moissime PAPYAS ende YSIDORUS
segghen dat racemus is een telchsken
dat mitten druuen af ghesneden is.
want racemus coemt van ramus dats
vanden telch als YSIDORUS seyt Jtem die
druuen werden onderwylen sububane
gheheyten daer omme datmense inden
dorpen vercoept ende eet ende hi prijst[-]
se sonderlinghe zeer want si van goeden
smake zijn Vanden welcken veel speci[-]
es zijn als zijn prequoque die alsoe ghe[-]
noemt zijn want si haest ghecoect werden
ende rijp voer alle die ander druuen ende dye
GRIEKEN heyten dese lagro. Jtem daer [361va]
zijn purpere want si den purpur gheliken
inder verwen daer om heyten si purpure.
Jtem daer zijn dyemen vernarie heyt
om hare groetheyt wille ende lancheyt
nae den dattelen Jtem daer zijn stepha[-]
nite ende hebben den naem nae der rontheyt
Jtem daer zijn cetanee alsoe ghe[-]
noemt daer omme dat si roeden als een
vier Jtem daer zijn druuen dyemen heyt
aminee die wit zijn ende mit gheender

oetheyt ghemenghet. Jtem daer zijn
apyane die zueten wijn maken die welc[-]
ke ist datmense niet haestelick en snydet
soe werden si vanden reghen ende vanden
winde verderft ende daer omme hey[-]
ten si apiane Jtem daer zijn dyemen by[-]
tulbite heyt nae den lande ende dese moghen
wel wint ende reghen liden ende in enen
magheren lande en veruaren si niet ende
dese wordt basilica gheheiten Jtem
daer zijn druuen dyemen argice heyt ende
ist alsoe datmense inden eersten tijt niet
en verghadert soe vallen si opter aerden
of si veruuylen op den stock Jtem
daer zijn druuen dyemen heyt elbolye
dat is menigherhande die welcke niet
purpur en zijn noch zwart want elbum
is een middel verwe tusscen wit ende zwart.
Jtem het zijn noch veel ander ondersceyden
van druuen die van malcander schelen inden
smake inder verwen inder groetheyt ende in[-]
der doget mer dese voerseyde zijn best
bekent als YSIDORUS seyt libro xiiij Jtem YSAAC
in DIETIS dat die verwe vanden druuen wert
verwandelt Want daer zijn druuen dye alte
mael wit zijn claer ende waterich ende dye
luttel vleysch hebben ende dunne subtile bas[-]
ten ende cleyn steenkens Ende daer zijn druuen
die ouer al zwart zijn van grouen vleysch
van grouen bast mit luttel nats ende mit [361vb]
groten stenen Jtem daer zijnse die gheel
zijn die meer gelikenis hebben mitten wit[-]
ten dan mitten zwarten Jtem daer zijn druuen
die root zijn die meer geneycht zijn ter
zwarticheyt dan ter witticheyt ende de wit[-]
te vueden lichtelic ende zijn goet te verduwen
ende si doergaen die aderen ende doen wel orijn

maken ende de zwarte zijn quaet te verduwen
nochtan stercken si dye maghe meer ende si
voeden meer wanneer dat si wel verduut
werden. Jtem die ghele ende rode zijn mid[-]
del tusscen wit ende zwart ende ghelikerwijs
dat YSAAC seyt hoe dat die druuen riper
zijn hoe dat si beter zijn ende beter bluet
winnen ende die drunen 1 die minste vleysch
hebben hebben die beste humoren nochtans
en voeden si niet also wel etcetera
Dat C.lxxxiiij. capittel vander onriper druuen
U Va in natura dat is een onrype
druue ende is cout droeghe ende
zuer ende slaet die zenen vanden tanden
ouermits haerder coutheyt ende
maectse egghich ende plomp Dese dru[-]
ue heuet macht te constringeren dat is
te bynden ende te dwinghen ende dye
coringhe te benemen die van colera co[-]
met ende lesschet die hetteu 2 der leueren
ende zaftichtse ende verdroecht de grote
humoren inden oghen ende inden ogebraeu[-]
wen ende beneemt die ioecten vanden ogen als
YSAAC seyt. etcetera
Dat C.lxxxv. capittel vanden rosinen.
U Va passa dat is wijndruuen dye
wy luden rosinen heyten ende men
maectse menichsins. onderwilen wert
dat gheperst Byden welcken dat dye
druue hanghet aenden wijnghaert bin[-]
nen welck dye humoer daer nae nyet
meer nederclymmen en mach noch gaen
totter druuen ende laetmense vander [362ra]
1. Lees: druuen
2. Lees: hetten

zonnen een wile hanghen droghen ende dese
helpt vua passa ende dese is best te eten. ende
onderwilen worden si ghewonden in doecken
vanden wijnghaert ende die bladere worden
te samen mit ghaern verghadert om[-]
dat de druuen niet verstroyt en sullen wer[-]
den Ende alst broot vten ouen ghetoghen
is ende dat die hetten ghetempert is soe
werden si alsoe bewonden inden ouen
ghesteken ende ghedroecht Alsoe ghelijc[-]
kerwijs werden dese gheperste druuen
of rosinen gheheyten Want si liden eenrehan[-]
de ghewelt vander hetten des ouens.
ende also maectmense oeck mitten rokegaten
Waer of die SCALKE ALEXANDER seit diemen
ALEXANDER NEQUAM heyt aldus. Dant
vuas pallas clybanus fumaria phebus.
dat is alsoe veel te segghen dat die ouen
die rokegaten ende die zonne maken dye
rosinen. Jtem YSAAC seyt in DIETIS van vua
passa Dat vua passa die volmaect is in[-]
der zueticheyt die is heter ende sonderlin[-]
ge ist dat si zwart is ende niet te zeer mor[-]
wende noch niet te zeer stoppende mer
middelbaer tempert die quade humoren
ende zaftighet bytinghe ende son[-]
derlinghe als si vet is ende vleyschach[-]
tich ende dun van bast ende dat dye steenkens
deyn zijn ende luttel. Dese vua passa is
goet tegen zericheyt der borsten ende zuuert
die longhen ende beneemt den hoest.
ende reynighet die blasen ende die nyeren ende
si en is der milten ende der leueren niet goet
ist dat si hardicheyt of grofheyt hebben
Jtem vua passa die zuerheyt of serpheyt
heeft mit eenrehande damperichheyt
die is myn heet dan die zueten en-

de myn vucht. ende sonderlinghe ist dat
si wit is ende daer omme voedt si luttel
ende slecht dye hetten ende stopt den [362rb]
buucke etcetera
Dat C.lxxxvi. capittel vanden wijn.
U Jnum dats wijn ende is alsoe veel
gheseyt als inden wijngaert ghe[-]
wassen. of is gheseyt van vena dats vander
ader daer om dat dye wijn dye aderen
haest ghevult heeft als YSIDORUS seyt
libro xx. daer hi tracteert vanden dranc teme[-]
tum dats starcken wijn daer omme dat
hi thert hout ende doet dicwijl dwaseliken
doen. Ende die wijn heyt oeck merum dat
is puer wanneer datter gheen water toe
ghemenghet is. Men heyt oeck den
wijn bachus vanden vryen vader dye
BACHUS heyt ende men seyt oeck dat hy
alsoe hiet die den wijn eerst vant Of hi
heyt BACHUS van sinen wercken. want
hy maectse verwoedt dye den wijn drinc[-]
ken. Men en mach die louen vanden
wyne niet te vollen beschriuen ia al leef[-]
de BACHUS noch seluen. Jtem dye wijn
houdt principaetschap onder allen nat[-]
ticheden Want hy conforteert dat lich[-]
aem meer ist dat hy te maten ghenomen
wordt dan alle die ander natheden
ende verblijdt die herten ende ydelt die
zuucten ende gheneestse ende wonden
mede waer of dat YSAAC seyt in DIETIS in
dat laetste vanden dyeten Dye wijn ge[-]
uet voetsel den lichaem ende gheuet
dye ghesontheyt weder dye verloren
was ende behoudt die natuerlicke het[-]
ten ende conforteert meer dan enighe

spyse of dranck ende wyndt puer bloet
dat reyn is ende maect bedroeft bloedt
zuuer ende opent dye monden vanden
aderen ende hy ghaet doer totten byn[-]
nensten vanden lyue ende zuuertse ende
verblijt die ghene die droeue zijn ende
starct alle die leden vanden lichaem ende [362va]
men en kan zijn duecht dyen te maten
neemt niet bescriuen ist dat hi ghoet is.
Jtem den wijn becoemt allen menschen
wel in allen landen zijn si ionc zijn si out
ist dat si dyen te maten nemen. Jtem
des winters in couden landen is starcken
wijn ghoet ghedroncken ist dat hij
puer is. ende inden zomer in heten lan[-]
den is hi goet luttel ghedroncken ende
ghemenghet mit sconen water. Dye
oude plaghen den wijn te heyten grote
dryakel om des wille dat hi alsoe subtijl
is ende lichtelijcken tot allen ledyn lo[-]
pet. Hi verwarmt die coude lichamen
ende vercoelt die te heet zijn hy vuchti[-]
ghet die droeghe lichamen ende hi droe[-]
ghet die vuchte: mer zijn verwarminge
is natuerlic ende zijn vuchtinghe ende zijn
vercoudinghe is accidentalijck dat is
toevallich. ghij sult dit verstaen vanden
wijn die ghewatert is. Want dye wijn
voert dat water snellijcken totten vtersten
leden als die selue seyt. Jtem inden wijn
werden dese dinghen ghemerct Als die
substanci. die liquoer dats die natheyt.
die verwe. die smake ende die roke. Want
nae der substancien des wijns wert ge[-]
meert zijn subtijlheyt. zijn aerdicheyt.
zijn grofheyt ende die middelbaerheyt.
Jtem die wijn die substancialicken dunne

is ende subtijl die is wit ende claer ende becoemt
der maghen wel want hy werdt
haestelijck verduut ende doerschiet die
aderen ende en slaet dat ghedachte of
therte niet noch en quetset niet noch en
doet den zenen noch der herssen gheen hinder.
Jtem die groue aerdighe wijn is dyen
subtilen contrari want dese bezwaert die
maghe ende ghaetse zwaerlijcken doer
Jtem die verwe vanden wijn is vierhan[-] [362vb]
de Als wit zwart gheel ende root Die
witte ende zwarte zijn myn heet dan dye
ander ende die witte meer vucht dan dye
zwarte om zijnre subtilicheyt. ende die
zwarte is meer droghe om zijnre grof[-]
heyt ende aerdicheyt willen Mer die winen
die middelbaer verwen hebben die zijn
heter dan die ander nae dyen dat si veer 1
gheverwet zijn vanden witten ende vanden
zwarten ende hoe dat si dyen naerder zijn
hoe dat si myn heet zijn etcetera
Dat C.lxxxvij. capittel vanden roeden wijn.
U Jnum rubeum dats roet wijn ende
is zeer heet die welcke den bloede
gheliket inder verwen ende is temael
starc Dese quetset thoeft ende die reden ende
maect starcke dronckenschap ende daer om
salmen alsulcken wijn mit water menghen
want ist dat hi ghemenghet werdt alst
noet is ende dat hi ghedroncken werdt nae
dyen dat hy der etaten becoemt ende den tiden
ende den landen ende der ghewoenten soe is hi
temael goet ende ghesont ende dan ontbint
hi groue humoren ende zuuert die we-
1. Lees?: meer

ghen der aderen vander verrottinghe
ende reynighet tbloet ist dat hi wat puer
is ende claer Want dan is hi inden ouden luden
ghoet ende stercket haer hetten en[-]
de scheyt die coude humoren dye inden
ouden luden verghadert zijn Jtem het
is noet dat die roede wijn hebbe een mid[-]
delbaer vuchticheyt als tusschen grof
ende subtijl ende dat hi hebbe enen roeke
tusschen enen wel rukenden roeke ende
enen zwaren ende die is ghetemper[-]
ste om tlichaem te voeden ende hy wordt
lichtelixste verkeert in bloede om der gelikenis
wille die de wijn heeft mitten
dloede 1 inder natticheden inden smaeke
ende inder verwen. Jtem die roede wijn [363ra]
die zeer zuet is helpt te saeftighen dye
ghebreken der borsten ende der loughen. 2
Want hi is zeer soluerende die taye humoren
ende zaftighende ende die onreyniche[-]
den af wisschende. Jtem men sal mercken
den roke des wijns want zijn ghoede
lucht beteykent dat zijn natticheyt sub[-]
tijl is ende ghetempert ende van alle onzuuerheyt
ghezuuert ende wel verduut
ende daer om wint hi claer bloet ende
reyn ende verblijt dat hert ende verdrijft
die groue doncker fumen dat zijn roe.
ken 3 Waer of dat YPOCRAS seyt dat wel
rukende wijn subtijlre is dan die ander
ende safter ende beter te verduwen. ende hy is
voedelijcker want die natuer heeft in hem
zijn wercken volbracht. Ende die wijn dye
1. Lees: bloede
2. Lees: longhen
3. Met een . bij wijze van -

gheen lucht en heuet beteykent groefheyt
van winde ende daer omme voedt hy
qualicken ende en maket tbloet niet claer
noch en starct niet ende maect groue humoren
ende vuylnessen ende soe wat wijn een
quade lucht heeft ende enen damperen sma[-]
ke die is onghesont den lichaem ist dat
die wijn zeer zwardt is mer wijn die in[-]
den voerscreuen qualiteyten ghetempert
is ist sake dat hy te mate ende te punte
ghedroncken wert soe helpt hi die natu[-]
re ende maect goet bloet ende hi gheeft der
spisen ende den dranc enen smake ende verwect
den appetijt ende conforteert die leuendige
ende die natuerlike craft ende hi verwandelt
die passien der sielen vanden quade int
goede ende hi keert die siele van quaetheyden
in duechden ende van ghierichey[-]
den in miltheden van houaerdien in oetmoedicheden
van bloetheden in koenich[-]
heden Ende mit corten woerden wijn te ma[-]
te ghenomen is ghesontheyt des lichames
ende der sielen. Hier thoe heuet [363rb]
YSAAC gheseyt in DIETIS ende PLINIUS libro
xiiij: c.ix. die nature des wijns enen dronc
ghedroncken is dye darmen van bynnen
te verwarmen ende buyten op dat
lichaem gegoten soe vercout hy die le[-]
den daer hi op ghestort wordt. ende den
crachten des lichaems en is gheen dinc
nutter isser mate ende den lichaem en
is gheen dinck quader noch argher ist
dat hy sonder mate ghenomen werdt
Waer omme dat ANDRONIDES die wyse
screef tot GROTE ALEXANDER dat hi mate
houden soude inden wijn te drincken.
Ende hi screef aldus. Heer coninc ghe[-]

denck dy te drincken dat bloet der aerden.
Want dye wijn sonder maten te
drincken is den menschen als scarling
ofte venijn. ende als enich van dyen
tween te veel ghenomen zijn soe maken
si veel quaets Want dye wynen te
veel ghenomen verwandelt des mans
moet in verwoetheden ende eer quaet
te doen dan ghoet ende des droncken
menschen aensichte wordt bleeck ende
zijn wanghen werden hanghende ende
zijn oghen die werden leepich ende
zijn handen beuende dye tonghe ghebonden
Ende des anderen dages ruspen
si ende dat stincket oft vander doo[-]
der luden graue waer. ende si hebben
grote steecten int hoeft ende die roeke
bouen inden mont is hem bitter ende
dan so dorst hem meer dant daer te vo[-]
ren dede. ende si slachten dyer ylen
inden water. Want hoe dat si meer
bloedes zughet hoe dat haer meer dor[-]
stet Alsoe zijn die dranckers. Dit seyt
PLINIUS ende YSAAC mit hem aldus. noch
is dat sake datmen den wijn neemt ter
dronckenschap toe dicwijl soe lescht hy [363va]
tlicht der reden ende starct die beestelijcke
craft waer of dat lichaem blijft als een
scip inder zee dat ghenen stuerman en he[-]
uet ende ghelijck enen heer dat gheynen
leytsman en heeft Ende die dronckenscap
maect oeck van een wijs man enen gheck
ende van enen ghoedertiren man een verkeert
ezel ende is een sake alre sunden.
want si vallen in dootslach in ouerspel in
dieften Ende hier om ist sake dat yemant
zijn huusghesinne verwaren wil ende be[-]

schermen van scaden van scanden ende van sunden
die moetse hoeden van veel te drinc[-]
ken ende dat si niet meer en drincken dan ha[-]
re naturen wel becoemt.
Dat C.lxxxviij. capittel vanden most
U Jnum nouum dat is nuwen wijn
die nyelic vter cupen ghecomen is
ende hy wordt most gheheiten als hi eerst
vander pers comet Jnden most zijn de[-]
len der aerden ende der droesen die mit[-]
ten waterighen ende luchtighen delen ghemengt
zijn in die welcke als daer dye
vierighe craft werckende is so maect si
ene grote opsiedinghe want die vierige
ende die luchtige deylen werden opwaert
beroert ende van sulcker wedervechtinge
wordt een starcke opsiedinge ter tijt toe
dattet puer ghesceyden wordt vanden onpueren
ouermits der hetten ende dattet een
volcomen verduwinge ghemaect word
Jtem inden most is alsoe starcken craft
waert sake dat een starck vat vol van
moste gheuollet werde ende dattet vaste
ghesloten ende ghestopt werde dat vat sou[-]
de bersten en haddet gheen ademtocht
als CONSTANTIUUS ende GHEGORIUS seggen
ouer IOB Want die onreynicheyt dyes
wijns moet tot enen ghate bouen wt
gheworpen worden totter tijt toe dat [363vb]
die wijn puer ende claer is. Jtem inden
eersten als die wijn noch most is. ende
wordt hi ghedroncken soe clymmet hy
ter herssen ende maect veel veruaerlijc[-]
ker dromen ende quade humoren. ende
maect rommelinghen ende opblasinge
inden darmen. Jtem GALIENUS seyt dat

alle wijn alsoe langhe als hi nieuwe is
ende versch soe en heuet hij ghenen
macht die spyse ouer tlichaem te leyden
ende daer omme hoe dat die wijn bat ge[-]
soncken is ende ghepuert hoe dat hi der
naturen vriendelijcker is want dan soe
werdt zijn hetten ghestarct alle daghe
alsoe wel inden roeke als inden smake
Ende hy werdt oeck inder craften ghestarcket
ten waer dat hy verderft werde
vanden vate of van quader venijnder
luchten dat dicwijl gheualt. ende dan
soe is is 1 hy dyer naturen een venijn.
Jtem die wijn die sonderlinghe out is
dye ghaet ter ghetempertheyt in dyer
hetten bouen ende daer omme verwan[-]
delt hi sinen smake ende zijn verwe. en[-]
de dese wijn quetst de herssen ouermits
zijnder scharpicheyt ende staet 2 die me[-]
morie. ende ouermits zijnre droecheyt
ende zijnder hetten ontsteect hi die sub[-]
stancialighe vuchticheyt ende lescht dye
natuerlijcke hetten ende daer om is hy te
prijsen die wijn die niets te nuwe en is
noch te oudt en is mer billiker die mid[-]
delbaer is. want dese is getempert. hier
toe seyt YSAAC in DIETIS.
Dat C.lxxxix. capittel vanden gemaecten wijn.
U Jnum conditum die wert costelic
als mit spesien die wel ruken ende
mit ghoeden cruden alst openbaert
inden wijn die mit dat seluen ghemaket
is. ende inden clareyt inden moraet ende [364ra]
1. Dittografie.
2. Lees: scaet

in deser ghelijck. ende alsulcke winen zijn
goet te drincken ende si dyenen oec totter
medicinen Want die cruden verwandelen
die wijn zijn craft zijn smake ende zijn ver[-]
we ende si zijn ghenoechliker te drincken
van slechte wynen want die goede specien
behouden den wijn in zijnre craften ende
die wijn starct die hersen ende maect goe[-]
den appetijt ende zuuert dat bloet ende
ghaet bynnen den aderen ende den
leden etcetera
Dat C.xc. capittel die eerst zuet is
U Jnum primo dulce wijn die eerst
zuet is ende ghetempert inden
smake ouermits kokinghe der zonnen
of der luchten ende ouermits langhe sie[-]
dinghe wort die wijn verderft ende wort
in zuericheden verkeert wanneer dat hy
gheen craft en heuet daer hi mede bewaert
wordt als YSAAC seyt in DIETIS int
capittel vanden edick. Want die wijn die
eerst natuerlijcke warm was die wordt
wesentlijcke cout ouermits hetten dyen
verderuende is. ende hi wordt verkeert in
edick ende is meer droeghe dan cout. Jtem
die selue YSAAC seyt aldaer dat alsulcke
edick die vanden wijn ghecomen is vercout
te maten als inden eersten grade
Mer hi droecht sterckelijcken inden der[-]
den grade want ouermits der subtilich[-]
heyt zijnre substancien ende ouermits cranc[-]
kicheyt zijnre coutheyt soe doerschyet
hi tlichaem lichtelijck ende ghaet voert
doer totten steden die verre staen ende
daer en is gheen zuer natticheyt als is
van appelen van garnaten of van de ande[-]

en zueren die also verre doergaet als
die wijnedic want die zuericheit vanden ap[-]
pelen van garnaten en gaet niet verre als
inder maghen ende inder leueren ende daer omtrent [364rb]
mer die edic schiet al verre totten vtersten
leden ende daer om als ghi die mage
of die leuer of daer omtrent vercoelen wilt
soe neemt dat sap vanden appelen van ghar[-]
naten ende deser ghelijck. Mer wildy dye
vterste leden vercoelen soe neemt edic
want hi is ontbindende dunnende ende insniden[-]
de ende daer om scheyt hi ende ontbint be[-]
wronghelt bloet of melc inder maghen
datter verwarmt of verhardt is ist dat
dat 1 hi ghedroncken wort Jtem die edick
starct die maghe ende maect enen appetijt
ende verdruckt alle quaetheyt die totter
maghen loept ende hi is goet teghens venijntheyt
die den doot inbrenghen als is
opium billen saet ende euforbium ende deser
ghelijc. hier toe heuet YSAAC gheseit
Jtem PLINIUS ende DYASCORIDES seggen dat
starcken edick op een yser ghedaen of op
coude aerde siedet ter stont op ende stempt
dat buuckeuel ende bloet ende vindt hy den
buuc vol hi ydelten ende vint hi den buuc idel
hi stopten ende hi is goet den ghenen die in fre[-]
nesien of in litargien leggen ende hi zuuert
versche wonden ende maecse reyn ende en laet[-]
se niet drynten ende hi beneemt den stanc vanden
tantvleysch ende quetst die zeenen vanden
tanden ende hi dwinghet coringhe en[-]
de walghinghe dyen gorghelt inder kelen
ende hi helpet den douen ende opent
1. Dittografie.

die weghen des horens ende scharpet dat
ghesichte ende hi vreet metalle ende men
maect menigherhande verwen wt hem.
als cheruze van loede spaensgroen van
coper ende lazuer van siluer. Dese wer[-]
den al ouermits hulpen des edicks.
Jtem een eye langhe in edick gheleyt
wordt weke ende dye heffe vanden edic
is goet teghens beten eens serpentes
dat ghehoernt is datmen cerastes heit [364va]
ende teghen beten van verwoeden honden ende van[-]
den cocodrillen Hier toe heuet PLINIUS gheseyt
libro xxiij. capitulo x. etcetera
Dat C.xci. capittel vanden laetsten wijn die vter
perssen coemt
U Jnacium ende vinarium dat is dye
laetste wijn die laetst vter persen
loept ende is byna als heffe vanden wijn.
Vinaria dat zijn die doppen ende bolsteren
die daer inder perssen bliuen als de wijn
al wt is gheperst diemen wech worpet.
Ende dat scarp dat inden doppen leyt dat
heyt acinum ende dese doppen ethen die zo[-]
ghen ghaern al ist dat si luttel voetsels
gheuen want si maken meer opblasinge dan
voedinghe
Hec vinaria rie dats een kelre of de
stede daermen den wijn leyt ende hoe dat de
stede couder is ende drogher hoe dat si be[-]
quamer is den wijn te leggen ende daer om
pleechtmen in die aerde of inde steenroet[-]
sen te grauen op dat die winen daer te bat
bescermt sullen wesen vander quader luchten
dat si niet zuer en sullen worden of
verderft etcetera
Dat C.xcij: capittel van viola

U Yola dat is een vyole ende YSIDORUS
seyt datter drie species of zijn als
purpur wit ende melina Mer hare alre
bladeren zijn van couder ende wateriger na[-]
turen ende laxerende Want violen mit honich
ende mit water ghecoect slappen den buuck
ende soe mit zuker morwen si oeck in enen
glase gheset ter zonnen ende si zaftighen dye
opheffinghe des buucx ende si benemen
die hetten vanden coerts ende den dorst Jtem
tsaet vander violen verdrijft die dracht
vanden vrouwen ende doot die pyeren ende
neemt af dye hetten van dyer leueren.
Jtem dye vyole is een cleyn cru[-] [364vb]
deken inder substancien. ende die versche
is beter dan die oude Wes bloem
van groter luchten is. Ende dese lucht zafti[-]
ghet dye hetten vander harssen. ende
starcket due sielijcke gheesten ende ma[-]
ket slapinghe ende tempert die hersen
ende hoe dye bloeme crachtigher is
hoe dat si meer totter aerden neyghet
Jtem die leynten bloemen ghaen eerst op
als DYASCORIDES seyt etcetera
Dat C.xciij. capittel van vlmus.
U Lmus heeft sinen naem ghenomen
daer omme want hy best in
vuchten steden wast Want in hoghen
gheberchten of in anderen scharpen ste[-]
den wast hi qualicste als YSIDORUS seyt libro xvij.
hi druct zijn wortelen dyep in die aerde
ende hi zuuct die vuchticheit vanden die[-]
pen darmen der aerden totten voetsel der loueren
ende der telgeren ende hi seindt veel knopiger
telgheren wt ende hi maect den wandelaers
enen bequamen schiem ouermits die dic[-]

kicheyt zijnre bladeren Jtem het is een
onvruchtbaer boem ende hi wordt van PLY[-]
NIUS ghetelt onder den bomen die eyke[-]
len draghen ende hi heuet wittachtighe
blomen die wel rueckende zijn als die lyn[-]
deboem ende zijn greynen zijn als cube[-]
ben mer die vrucht is onnut ende die byen
zijn ghaern op sinen blomen ende si vergha[-]
deren daer honich wt Ende al ist dat hy
onvruchtbaer is in hem seluen nochtans
is hi nut enen wijnghaert die vruchtba[-]
re is Wes vruchten ende rancken hi staen[-]
de hout ende hi heeft enen harden ruwen
bast ende is een hout dat bynnen morwe
is in te sniden ende ghenoechlijcken in
te grauen als lyndebomen houte. als
YSIDORUS seyt.
Dat C.xciiij. capittel vander netelen [365ra]
U Rtica dat is een netel ende is van vie[-]
righer naturen als MACROBIUS seyt.
Want die den netel aentast dye verbarnt
zijn hant Jtem die netel is tweerhande
als barnende ende bitende ende maect blada[-]
ren ende ioecte ende heeft zarpe bladeren
ende scharp ende roedelachtich groen.
Ende heeft stelen die vol anghelen zijn die
der luden handen verbarnen ende is van zwaren
roke ende van bitteren smake Ende daer is
een ander netel diemen heyt vrtica mortua
dat is die dode netel ende zijn blader
zijn witter ende ronder ende dese en barnt
niet ende heeft een witte bloem ende is van
zwaerder luchten ende van quaden sma[-]
ke ende beyde die netelen zijn medicinael
want haer sap ghedroncken mit wijn is
goet teghens die gheelsucht ende te-

ghen tlanceuel ende mit honich ghenomen
gheneestet den ouden hoest ende
zuuert die longhen ende beneemt dye
heffinghe vanden buucke Jtem zijn bla[-]
deren mit soute ghestoeten ghenesen ver[-]
vuylde wonden ende zuuerense ende ghe[-]
nesen beten van honden ende kanckers
Ende zijn wortel ghestoten mit wijn ende in
olien ghecoect is ghoet op ghehenen
mylten. Jtem zijn zap stempt bloet ter
nasen ende mit mirra stoppet menstrua.
Jtem tsaet vanden netelen mit honich
ende mit peper ende dan mit wijn ghe[-]
droncken beroert die myn ende doet vrijn
comen Jtem tcruut versch ghecoect dat
morwet den buuck ist datment eet: waer
af dat PLINIUS seyt ende ghebiet datmen
versche netel nemen sal als hi eerst wast
inden maert ende cokenen als warmoes ende
etenen teghen veel passien nochtans is hi nut[-]
ter in medicinen dan in spisen
Dat C.xcv. capittel vanden oncrude. [365rb]
Z Ysania is een cruut vanden welcken
YSIDORUS seyt libro xiiij. Welc cruut
die poeten heyten dat onsalighe lolium
daer omme dattet onvruchtbaer is ende
onnut ende is [feminini generis] in singulari ende neutri
generis in plurali als die selue seyt. het
wast onder den weijten in corrupten ende ve[-]
nijnden tiden die droghe zijn ende alsoe lan[-]
ghe alst cruut is soe ist den weyte ghelijck
ende men en macht naeuwe vanden
weyte onderkennen ende het verderuet
den weyte waer dat hy wast ten si datmen
dyen behendelijcken wt wyede men
sallen wt plocken als hi versch is op dat

hi onder den weyte niet ghemenghet
en werde ende ist datmen dese zyzania rijp
laet werden soe werdt hi vlusch bekent
ouermits sinen zade. Jtem zizania heuet
een scharpe craft ende alsoe meer een ve[-]
nijnde craft opblasende ende windich en[-]
de daer omme maect hi dronckenschap
ende quetst die memorien ende verwandelt
den smake des broets daer hi mede ge[-]
menghet werdt ende ist datmens veel
eet soe quetst hi zeer ia het doot die luden
onderwylen ende al ist dat hi hinder[-]
lick is van bynnen te eten hi is nochtans
nut mede te meysteren van buyten want
ist dat hi mit gharsten meel ende mitten
puluer van wyeroeck ende mit soffraen
ghemenghet werdt soe helpt hy totter
ontfanghenis dyer vrouwen Ende wert
hy ghemenghet mit lijnsade ende in wi[-]
ne ghecoect soe scheydt hi harde apos[-]
temen ende werdt hi ghecoect mitten za[-]
de mitter wortelen ende mitten bast so ge[-]
neset hy wonden ende zuuert dat vervuylt
is ende is ghoet teghen fistelen ende
tegen den kancker ende doet menstrua zeer co[-]
N i 1
men ende schicket dye moeder ter ont[-] [365va]
fanghenis etcetera
Dat C.xcvi. capittel vanden ghengebaer.
Z Jnzibar is een wortel eens cruuts
ende is heet ende vucht als gheseyt
wort in PLATHEARIO ende dat een is tamme
ende dat ander wilde. ende dat wilde heeft
den scarpsten smake ende is dichter van
1. Lees: Q i

verwen mer niet soe wit mer breect lich[-]
teliker ende is goet tegen coude saken vander
borsten ende der longhen ende hi scheydet
die zericheyt der maghen ende der darmen
die van wynde comet ist dat hi mit wijne
ende mit comijn ghenomen wert soe starct
hi die maghe ende maect een verduwinge
ende scharpt dat ghesichte ende dunnet dat
vluns opt oghe ende verteret. Ende dat
doet die tamme best ende bat dan die wil[-]
de ghenghebaer. ende hoe dat hi wytter
ende verscher is hoe dat hi scharper ende
beter is. Men machen twe of drye iaer
houden in goeder machten mer nae dor[-]
ret hy ende wort vanden wormen doergatet
ende om zijnre vuchticheit wille soe wert
hy vervuult ende doerboert als YSAAC seit
Waer bi ist dat sake dat yemant desen
ghenghebaer langhe houden wilde so
ist noet dat hi dyen legghe onder den pe[-]
per op dat die vuchticheyt des ghenge[-]
baers getempert werde mitter droech[-]
heyt des pepers als die selue seyt
Dat C.xcvij. capittel vanden zedewaer
Z Eduarium is heet ende droghe ende
die tamme is meest te kyesen ende
die daer gheelste is ende die dun ende lang
is ende scarp inden smake ende die niet doer[-]
boert en is Die wilde is wittachtich ende
stipticke mit een luttel scarpheyden ende is
goet tot alle den dingen dat die ghengebar
is mer hy starcket die maghe ende dat
lichaem ende maect enen appetijt als PLA- [365vb]
THEARIUS seyt etcetera
Dat C.xcviij. capittel vanden zuker.
Z Vcarum of zuccata dat is zuker.

Dese maectmen van zommighen
ryeden die wassen in staende wateren by
den ryuier dyemen NYLUS heyt ende dat zap
van dyen ryeden heyt canna mellis daer[-]
men zuker af maect ouermits cokinge
alsmen sout van warter maect Men plach
die ryeden ontween te stoten ende doense
in enen ketel ende cokense mit enen cranc[-]
ken vyere thent si dick werden. ende eerst
weruen schynen si al schuum te wesen.
mer nae als si sincken soe werden si dyc[-]
ker ende comen bat opten gront. ende
datter ydel is dat blijft bouen ende dat is al[-]
te zuet ende ghatich ende en kraect on[-]
der den tanden niet alsment kaeuwet.
mer het ghaet thans en wech ende smelt
ende datter goet is ende dat inder zonnen
gheset in enen ronden vate dat wordet
hardt ende wit. Ende daer is een ander
zuker die gheelre is ende dese is dye
heetste ende desen en salmen altemael
inden heten coerts niet gheuen ende dye
goede zuker is ghetempert in sinen qua[-]
liteyten ende daer om als YSAAC seit in DIE[-]
TIS te scheyden ende te dunnen ende dyen
buuck te vuchtighen ende die maghe te
zuueren ende die scarpicheyt der borsten
ende der longhen te zaftighen ende die stem[-]
me te claren ende den hoeft ende die heesscheyt
af te halen ende die verloren vuch[-]
ticheyt weder te gheuen ende hy heuet
die bitterheyt der cruden ende der spe[-]
cien weder te temperen ende daer omme
is hy goet inder medicinen als in electuarien
in pulueren ende in syropen als
YSAAC seyt nochtans blaest hy dyen buke
wat op ende sonderlinghe als hy den [366ra]

eten ghenomen wert Want alle zuet dinc
is van naturen opblasende ende haesten
werdt hy inder roder colera verwandelt
ist dat hy den colerijns ghegheuen wert
Want ghelijckerwijs dat die zueriche[-]
de die scharpheyt vanden colera verdruc[-]
ket ende lesschet alsoe verkeert verweckt
die zueticheyt die colera ende voetse als
YSAAC seyt inden seluen capittel.
Q ij

Colofon:
Deze diplomatische editie werd vervaardigd door:
Coen Borgman, Willem Dieleman, Lieke Dorenbos, Max Gortzak,
Marijn Gremann, Iris Hoogendoorn, Frank Keizer, Maria Kraaijkamp,
Hanneke Leerintveld, Jannemiek de Ruiter, Johannes Visser,
Machteld de Vos en Marleen van Zwieten,
met extra hulp van Iris Hoogendoorn en Machteld de Vos,
en extra correctie door Edith Claessens (WEMAL).
onder leiding van dr. Willem Kuiper (collatie en eindredactie)
gedurende het eerste semester van het studiejaar 2007-2008
als onderdeel van een werkcollege
Historische Tekstinterpretatie
voor bachelorstudenten
Nederlandse Taal en Cultuur
Leerstoelgroep Historische Nederlandse Letterkunde UvA.
Amsterdam 2008