Bekijk het PDF bestand. - digitale bibliotheek voor de Nederlandse ...

H. ZONDERVAN
HET SPEL
BIJ DIEREN, KINDERBN EN
VOLWASSEN MENSCHEN
NEDERL. BIBLIOTHEEK

HET SPEL BIJ DIEREN, KINDEREN
EN VOLWASSEN MENSCHEN

MAATSCHAPPIJ VOOR GOEDE EN
GOEDKOOPE LECTUUR ONDER
LEIDING VAN L. S I M 0 N S EN
JHR. DR. N. VAN SUCHTELEN
NEDERL. BIBLIOTHEEK

H. ZONDERVAN
HET SPELW
BIJ DIEREN, KINDEREN
EN VOLWASSEN
MENSCHEN

Dit werk maakt ccn ondcrdecl uit van onze serie
ENCYCLOP^EDIE IN MONOGRAPHIEfiN
DRUKKERIJ EN BINDERIJ VAN DE WERELDBIBLIOTHEEK

VOORBERICHT
ET was het verslag eener voordracht van
Edward B. Tylor (dl. IX van het ,,Journal
of the Anthropological Institute of
Great Britain and Ireland"), welke mij er
toe bracht mijn aandacht aan de spelen te schenken.
In deze voordracht werd n.l. beweerd, dat een studie
van de aardrijkskundige verbreiding der spelen
een voortreffelijk hulpmiddel kan vormen om de
oorspronkelijke woonplaats en de latere verbreiding
der volken op aarde en dus den samenhang der beschaving
te demonstreeren. Hoe meer ik mij echter,
aan de hand van reisbeschrijvingen en volkenkundige
werken, in het vraagstuk verdiepte, des te
duidelijker werd het mij, dat een oplossing in den
geest van Tylor wel in enkele gevallen kan gelukken,
maar, algemeen gesteld, onmogelijk is. Sommige
spelen n.l. zijn zoo algemeen op aarde verbreid,
dat het lang niet altijd mogelijk is, het oorspronkelijke
vaderland ervan vast te stellen; van
andere spelen kan met vrij groote zekerheid beweerd
worden, dat zij door den mensch op verschillende
plaatsen zelfstandig bedacht zijn, terwijl van
nog andere niet te zeggen valt, of zij bij een bepaald
volk oorspronkelijk, dan wel van anderen
over genomen zijn. Ook zijn er spelen, die vermoedelijk
eerst later hun spelkarakter ontvangen hebben,
maar aanvankelijk tot geheel andere, b.v. godsdienstige
doeleinden gebezigd werden. In elk geval
bleek mij de ook door Tylor noodig geachte verdeeling
in oorspronkelijke en overgenomen spelen
onmogelijk met zekerheid door te voeren en daar-

6 VOORBERICHT
mee verviel de kans om het ongetwijfeld zeer belangwekkende
vraagstuk op te lossen.
Inmiddels haddcn dc spclen in het algemeen, in
hun bonte verscheidenheid eenerzijds en verrassende
gelijkheid anderzijds, mijn belangstelling in zulke
mate opgewekt, dat ik er mij verder mee bezig hield.
Daarbij werd het mij steeds duidelijker, dat de sleutel
tot verklaring van de zoo algemeen over de
aarde verbreide speelneiging alleen te vinden is door
op het spel der dieren te letten. Vooral als men het
begrip ,,spel" ruim opvat, is ook bij de dieren,
lagere zoowel als hoogere, het spel een algemeen
voorkomend en stellig hoogst belangrijk verschijnsel.
Daar in ons land omtrent dit onderwerp zoo
goed als niets gepubliceerd werd en de groote waarde
van het spel, bepaaldelijk voor kinderen, meestal
niet wordt ingezien, heb ik getracht in dit boekje,
in zeer beknopten en populairen vorm, een overzicht
te geven van de spelen en van de vraagstukken,
die zich daarbij voordoen. Aan degenen, welke
daardoor wellicht het verlangen voelen opkomen
zich grondiger met dit belangrijke vraagstuk te willen
bezig houden, kan de bijgaande lijst der geraadpleegde
werken als wegwijzer dienen. De namen
der schrijvers zijn in alfabetische volgorde geplaatst,
om hun werken, als ze in den tekst vermeld worden,
gemakkelijk in de lijst te kunnen vinden.
Groningen, Juni 1928.
H. ZONDERVAN

INLEIDING
HET moet ieder, die er ooit op gelet heeft,
zijn opgevallen, dat de jeugd zich jaar
in, jaar uit niet alleen met dezelfde spelen
in de open lucht bezig houdt, maar tevens
dat elk spel slechts in een bepaald jaargetijde beoefend
wordt, waarin het eensklaps verschijnt,
zonder dat iemand kan zeggen, wie er mee begonnen
is, om na eenigen tijd voor een ander spel
plaats te maken. Daarbij wordt verder steeds dezelfde
volgorde in acht genomen en ziet men nooit
spelletjes van verschillende seizoenen samen beoefenen,
nimmer b.v. gelijktijdig knikkers en hoepels of
toll en en vliegers samen verschijnen. Tevens zijn
de meeste spelen erg conservatief en verliest zich de
oorsprong van vele in het grijze verleden of zelfs
in den oertijd. Zoo kan men van de spelen der
Grieksche knapen uit de Oudheid minstens 90 % en
wel tot in onbeduidende kleinigheden toe terugvinden
in de jongensspelen van onzen tijd. Soortgelijke
knikkers als thans nog gebruikt worden,
werden gevonden in praehistorische brandgraven
van Oost-Friesland, rammelaars uit klei, poppen
en dieren uit hoorn, been, steen, hout enz. zijn zoowel
in neolithische graven als in de paalwoningen
der Zwitsersche meren aangetroffen. Zoo staat ook
vast, dat tollen, niet noemenswaard afwijkend van
de tegenwoordige, reeds in het oude Egypte in gebruik
waren, terwijl zij door Schliemann werden
gevonden in de zoogenaamde derde verbrande stad
van Troje. Aan den anderen kant worden de spelletjes,
waarmee onze jeugd zich vermaakt, ook b.v.

8 INLEIDING
gespeeld in Perzie, Mesopotamia en Arabie, zoowel
door de Negerkinderen in Oost-Afrika, als
door die der Eskimo's in de Poolstreken of die der
oorspronkelijke bewoners van Australia's binnenlanden.
Zoo leest men dan ook bij H. Petermann:
,,De Spelen der kinderen in Bagdad zijn verschillend
in de onderscheiden jaargetijden en het is zeker
merkwaardig, dat zij bijna instinctmatig te gelijker
tijd in alle stadswijken met nieuwe spelletjes beginnen.
Stewart Culin beschrijft 36 spelen, die in
de straten van Brooklyn (New York) gespeeld
worden en die bijna alle met de spelen bij ons overeenstemmen,
zooals naloopertje, tikje, verstoppertje,
haasje over, hinken enz. Kurt Berghold vertelt
bijzonderheden omtrent de spelen der Somali-jeugd
in Oost-Afrika waaruit hetzelfde blijkt, en men
zou nog talrijke andere getuigenissen van oudere en
jongere onderzoekers kunnen aanhalen, die niet
anders luiden. Alleen worden sommige spelen gewijzigd
naar plaatselijke omstandigheden; want de
kinderen der Eskimo's kunnen geen huizen bouwen
van steenen of kasteelen in het zand uitgraven,
maar bouwen hutten van sneeuw en ijs, de kleine
Patagoniers daarentegen richten tenten op; de jonge
Dajaks in de binnenlanden van Borneo schieten niet
met geweren, maar met blaasroeren, de Indiaantjes
van Zuid-Amerika bedienen zich van de lasso, de
Negerknapen van pijl en boog. En zooals het heden
is, zoo was het reeds in de oudste tijden, want het
spel is, zooals A. Parmentier terecht opmerkt,
,,van alle leeftijden, van alle landen, van alle
tijden/'
Het behoeft dan ook geen verwondering te wekk'en,
dat onderzoekers van allerlei richting, psychologen,
filosofen, physiologen, biologen, ethnogra-

INLEIDING 9
fen en taalvorschers, zich reeds sedert eeuwen met
onderzoekingen omtrent het spel hebben bezig gehouden.
Een geleerd magistraat ten tijde van koning
Lodewijk XIV van Frankrijk, de raadsheer Delamare,
trachtte in zijn lijvig ,,Traite de la Police"
reeds aan te toonen, dat de oorsprong van de spelen
der menschen te zoeken is bij Adam en Eva. Daarin
had hij gelijk, want zooals Lillian Eichler zegt, de
oermensch begon te spelen van het oogenblik af,
dat hij niet meer alleen leefde, maar in gezelschap
van zijn evenmenschen. Zoo ver men in de geschie-
Fig. 1. Speelschijfjes uit de 4 de eeuw na Christus.
denis der menschheid kan terug gaan, hield deze
zich met het spel bezig, niet slechts in historischen,
maar ook reeds in prae-historischen tijd. Dit wordt
duidelijk bewezen door vele vondsten uit die lang
vervlogen eeuwen b.v. in de paalwoningen van het
Bieler meer, in de urnengraven van de Lausitz en
op verschillende andere plaatsen. Dobbelsteenen uit
been, ook wel uit brons, uit de La Tene-periode
werden op verschillende plaatsen (La Tene, Stradonic
enz.) gevonden, speelschijfjes (Fig. i) en half
verbrande dobbelsteenen van been door Dr. van Gif •
fen in het Saksische grafveld van Aalsum bij Oldeil-

IO
INLEIDING
hove in de provincie Groningen (=b 400 na Chr.)
ontdekt. De oorsprong der spelen moet echter veel
vroeger gesteld worden, want ook in de lange reeks
van eeuwen voor de verschijning van den mensch
op aarde werd er gespeeld, n.l. door de dieren,
evenals zij zulks heden ten dage nog doen. Terwijl
er nog twijfel kan bestaan omtrent de vraag, of
hetgeen bij lager georganiseerde dieren wel als spel
wordt aangeduid, zooals bij mieren, bijen en visschen,
inderdaad spel is, valt elke twijfel in dit opzicht
weg bij de hoogere dierklassen. Reeds bij de
vogels, maar in nog sterkere mate bij de zoogdieren
wordt er echt gespeeld, zooals b.v. bij jonge honden,
katten, beren (Fig. 2), tijgers, leeuwen en apen
gemakkelijk valt waar te nemen.
Vanwaar die algemeene aandrang, die behoefte
aan het spel bij menschen en dieren? Alvorens deze
vraag te kunnen beantwoorden, dient eerst te worden
vastgesteld, wat men onder spel moet verstaan.
Dr. Richard von Kralik tracht dit op taalkundige
gronden te doen door er op te wijzen, dat het woord
,,spelen" in het Duitsch, evenals het Latijnsche
,,ludere", oorspronkelijk de beteekenis had zich in
een vrijen, zwevenden toestand bevinden, zich
gemakkelijk en vergenoegd bewegen, huppelen,
flikkeren, glinsteren, blinken, fonkelen, dus kort
samengevat: ,,vroolijk zijn, zich vermaken". Volgens
die taalkundige afleiding is het spel in het algemeen
een werkzaamheid, die men niet verricht
ter wille van het resultaat of met een praktiseh doel
dan wel tot bevrediging van een behoefte, maar
enkel en alleen tot zijn genoegen. Een wijsgeerige
definitie heeft reeds Duitschland's groote dichter
Fr. von Schiller in den 27sten zijner ,,Briefe iiber
die aesthetische Erziehung des Menschen" (1795)

INLEIDING I I
gegeven. Hij omschrijft het spel als ,,alles, wat
noch subjectief, noch objectief toevallig is en toch
noch innerlijk, noch uiterlijk een dwingend karakter
bezit". Prof. Adolf Mayer beschouwt als drijfveer
van het spel het lustgevoel, dat met de werkzaamheid
op zich zelf onafscheidelijk verbonden is.
De werkzaamheid zelf, zegt hij, is voor den mensch
Fig. 2.
Spelende jonge beren
onder toezicht der
moeder.
en de het dichtst bij hem staande dieren even noodzakelijk
als eten en drinken. Ja, in het eten en
drinken kunnen de elementen van een werkzaamheid,
die met lustgevoel gepaard gaat, met stelligheid
aangetoond worden. De werkzaamheid is dus
niet slechts noodzakelijk, maar tevens aangenaam;
anders toch zou zij in al die gevallen, waarin haar

12
INLEIDING
doelmatigheid niet duidelijk zichtbaar is, achterwege
blijven. Op grond hiervan omschrijft Mayer
het spel als ,,een organisatie van deze werkzaamheid,
onafhankelijk van onze maatschappelijke onvolmaaktheden.
Het is de economisch belangelooze
werkzaamheid van de dierlijke aandrift tot bezigheid
en daardoor reeds van de dieren bekend."
De Duitsche wijsgeer Th. Ziegler meent eveneens:
,,Het lustgevoel als zoodanig in zijn meest oorspronkelijke
beteekenis is het uitgangspunt en het eenige
doel van het spel bij het kind." Ook Prof. Karl
Groos, ongetwijfeld de beste kenner van de spelen
bij dier en mensch, definieert het spel als ,,een handeling,
die alleen ter wille van haar zelf, dus zonder
bijbedoelingen, verricht wordt." Volgens hem
vormt het lustgevoel wel het meest oorspronkelijke
psychische verschijnsel, dat het spel vergezelt,
maar het mag niet als de eigenlijke oorzaak van het
spel opgevat worden. Deze oorzaak is, naar Groos
meent, bepaaldelijk bij de hoogere dieren en het
kind, te zoeken in de aanwezigheid van eenige erfelijke
en dus aangeboren instincten, die, vooral in
het jeugdstadium, zonder ernstige aanleiding in
werking treden en daardoor de verschijnselen te
weeg brengen, die wij spel noemen. Kirkpatrick ziet
in het spel ,,de neiging tot bepaalde vormen van
werkzaamheid, die voor het ras nuttig zijn geweest,
die echter door de spelers zelf zonder ernstig doel
worden uitgevoerd." Objectief, zegt hij, bestaat er
geen verschil tusschen arbeid en spel, subjectief echter
wel, daar het spel ter wille van zich zelf wordt
beoefend en alleen genot verschaft, de arbeid daarentegen
steeds met een bepaald doel wordt uitgeoefend
en een of ander te behalen voordeel beoogt.
Wil men de vraag beantwoorden, waarom het

INLEIDING 13
spel zoo algemeen beoefend wordt en of daarmede
een doel wordt beoogd? dan dient men eerst kennis
te maken met hetgeen door de physiologen algemeen
als drijfveer, althans van het spel der dieren,
wordt aangenomen, n.l. het instinct.

A. DE SPELEN DER DIEREN

HOOFDSTUK I j
INSTINCT, DRESSUUR EN INTELLECT |
OP de vraag: wat is instinct? zal wellicht
nimmer een afdoend antwoord gegeven
kunnen worden, daar zooals Prof. Bastian
Schmid zegt, ,,het wezen van het instinct
voor ons wel altijd een raadsel zal blijven". De
beste voorstelling van hetgeen wij instinct noemen
verkrijgt men door eenige instinct-handelingen te
vermelden. Zoo b.v. zien wij, dat het kuikentje onmiddellijk
nadat het de wanden van zijn enge gevangenis,
de eierschaal, heeft doorbroken, rondloopt,
graankorrels oppikt en drinkt, precies op de
wijze, zooals kippen plegen te drinken; het jonge
eendje, nog geen dag oud, begeeft zich te water en
zwemt en duikt, even goed als de volwassen eenden
zulks doen. Niemand heeft dit dezen dieren geleerd,
noch slechte, noch goede ervaringen zijn eraan
vooraf gegaan; zij handelen krachtens aangeboren
eigenschappen, zij volgen hun instinct. Er zijn geheele
klassen van dieren, n.l. de insecten en de overige
ongewervelde dieren, waarvan bijna het geheele
leven uit niets anders dan een aaneenschakeling van
dergelijke instinct-handelingen bestaat. Zoo b.v. bij
de larve van den mierenleeuw, een klein insect met
scherp gerande kaken, dat tot de orde der netvleugeligen
behoort. Deze larve maakt een kuiltje in
den grond met steile wanden en graaft zich op den
bodem ervan geheel in, zoodat alleen de kaken vrij
blijven (Fig. 3). Daarna wacht zij rustig af tot een
mier of kleine spin te dicht bij den rand van het kuiltje
komt en langs de steile wanden omlaag glijdt.
Het Spel 2

i8
HOOFDSTUK I
Gelukt het aan het slachtoffer zich onderweg vast
te klemmen om daarna te trachten weer omhoog te
klimmen, dan slingert het roofdier op den bodem
een hagel van zandkorrels met kracht omhoog,
waardoor het slachtoffer meestal mee omlaag rolt.
Hier wordt het door de krachtige kaken van den
mierenleeuw gegrepen en uitgezogen, waarna deze
de huid buiten zijn hoi werpt. Dit op zich zelf
ongetwijfeld schrandere gedrag van deze Jarve heeft
Fig. 3. Mierenleeuw (Myrmeleon formicarius).
1. Het volwassen insect vliegend. 2. Larve in een zandtrechter.
3. Larve, welke zand uitwerpt, terwijl een mier naar beneden
glijdt.
zij nooit geleerd, maar berust geheel op de werking
van de instincten.
Een ander voorbeeld — het aantal is legio —
levert ons de wolkrab (Dtomia vulgaris), die
samenleeft met de spons (Suberites), een geval van
symbiose dus, zooals er zoo vele in de natuur voorkomen
(Fig. 4). De krab draagt deze spons steeds op
haar rug, waarheen zij ook trekt, en bij gemis van
een spons neemt zij ook met een prop zeewier, een
stuk papier of een ander voorwerp genoegen om

INSTINCT, DRESSUUR EN INTELLECT 19
haar rug te bedekken. Opmerkelijk is, hoe nauwkeurig
de spons op den rug der krab past; maar
daarvoor heeft de laatste gezorgd door ze pasklaar
te maken, zooals zij ook met andere voorwerpen,
b.v. een stuk papier, doet, als dit bij gebrek aan een
spons, als rugschild moet dienen. Zij gaat er namelijk
met haar rug op liggen en bewerkt vervolgens
Fig. 4. Wolkrab (Dromia vulgaris), bedekt met een kurkspons.
het papier met pooten en scharen zoo lang, tot het
den ellipsvorm en de juiste grootte heeft verkregen,
waarbij zij er wel voor zorgt, dat bij het afscheuren
der stukjes geen scheuren ontstaan, die te lang zijn.
Op overeenkomstige wijze handelt zij met een
spons, die zij ergens van den bodem weet los te rukken
en waarvan zij stukje na stukje afscheurt, tot
het schild pasklaar is. Gelukt het niet de vastzit-

20 HOOFDSTUK I
tende spons van den bodem los te scheuren, dan
kiest de wolkrab een stuk uit, dat precies op haar
rug past en plukt dit uit het lichaam van het slachtoffer
los. Wordt haar het kostbare rugdek ontnomen
en ergens verstopt, zooals onder eenige steentjes,
dan loopt ze er heen en weet de spons uit te
graven met haar pooten; vult men den hollen kant
der spons met zand of steentjes, dan veegt de krab
ze met haar scharen er uit, of houdt de spons
schuin, waardoor het vulsel er uit valt. Alvorens de
terug gevonden spons weer op haar rug te plaatsen,
probeert zij, eerst of ze behoorlijk past, legt ze vervolgens
op den grond, met het dunste gedeelte naar
achteren, gaat dan er op staan en volbrengt een
buiteling, waardoor dus de spons stevig op den
rug wordt gedrukt en door de zoogenaamde rugpooten
kan worden beet gepakt. Daarna buitelt zij
verder en staat weer op haar pooten met de voor
haar blijkbaar onmisbare bedekking op den rug.
Nog vele andere proeven werden met wolkrab en
spons genomen en alle getuigen, zonder uitzondering,
van veel ,,schranderheid", ,,handigheid" en
,,vindingrijkheid," zooals het gewoonlijk heet. In
waarheid echter heeft men hierbij uitsluitend te
doen met instinct-handelingen.
Niet altijd echter treden deze zoo duidelijk op,
want dikwijls, bepaaldelijk bij de hooger georganiseerde
dieren, vallen zeer gecompliceerde verrichtingen
waar te nemen, waarbij het dikwijls moeilijk
is uit te maken of er alleen instincten bij in het
spel zijn.
Toch bestaat er alle reden om te zeggen, dat het
specifiek dierlijke het instinct is, terwijl bij den
mensch daarvoor het intellect in de plaats treedt.
Wel bezit de mensch eveneens een groot aantal

INSTINCT, DRESSUUR EN INTELLECT 21
instincten, minstens even veel als het dier, alleen
zijn zij bij den mensch door den invloed van intelligence
en traditie grootendeels onherkenbaar geworden.
Zoo wijst Karl Biihler er op, ,,dat ook
bij den mensch geen gebied en geen vorm van intellectueele
werkzaamheid valt aan te wijzen, die niet
op de een of andere wijze op instincten gebaseerd
is". Omgekeerd kan bij de hoogere dieren een zekere,
beperkte mate van intellect moeilijk ontkend worden,
als wij althans onder intelligence verstaan een
willekeurig, doelbewust handelen, dat niet rechtstreeks
en onmiddellijk van zintuigelijke prikkels
afhankelijk is. Nog altijd staan in de dierenpsychologie
twee richtingen scherp tegenover elkander,
waarvan de eene aan het dier verstand toekent en
in zijn handelingen de gevolgen van logisch denken
en het vermogen tot oordeelen meent te kunnen
aantoonen, terwijl de andere richting bij het dier
slechts het vermogen om instinctief en automatisch
te handelen aanneemt. Bij een ernstige studie van
het leven der dieren, zooals zich dit reeds in hun
spelen uit, krijgt men den indruk, dat eerstgenoemde
richting te ver, laatstgenoemde niet ver genoeg
gaat.
Een beslissing van den strijd tusschen beide opvattingen
wordt uiterst moeilijk gemaakt, niet
alleen omdat wij van het zieleleven en de innigste
drijfveeren daarvan nog zoo weinig met zekerheid
weten, reeds bij den mensch, maar in nog veel hoogeren
mate bij de dieren, maar ook doordat de meeningen
zoo ver uiteenloopen, als het geldt een
nauwkeurige omschrijving van het begrip ,,instinct"
te geven. Carl Vogt dreef eenvoudig den spot met
het ,,zoogenaamde instinct", waarbij zich L. Biichner
e.a. aansloten, zoodat volgens Bohn instinct

22 HOOFDSTUK I
een woord is, dat uit de wetenschap moest worden
verbannen. Noch tans valt het bestaan van erfelijke
instincten niet te loochenen, zooals reeds door
Swammerdam, Reimarus, Autenrieth, Lotze, Romanes,
Lamarck, Darwin, August Weissmann,
Herbert Spencer en na hen nog door vele andere
onderzoekers werd aangetoond. Maar niet alleen
Th. Ribot zeide in 1894: ,,wanneer men van instinct
spreekt, is de eerste moeilijkheid elkander te
begrijpen", ook in 1916 heet het nog bij H. Bergson:
,,noch het intellect, noch het instinct leenen
zich voor scherp omlijnde definities; het zijn neigingen
en geen voltooide dingen". E. von Hartmann
leidt het instinct van zijn metaphysisch beginsel
van het ,,onbewuste" af en omschrijft het
als ,,een doelmatig handelen zonder bewustheid van
het doel." Prof. F. J. J. Buytendijk ziet in het instinct
,,de psychische grondslag voor een handelingscomplex,
dat het dier van nature (aangeboren)
verricht, onder bepaalde voorwaarden van tijd en
plaats, van prikkels van buiten en van invloeden
binnen uit het lichaam komende," en elders omschrijft
hij het als ,,het immaterieele leven in het
levende, waardoor het individueele werd en wordt,
vegetatief, zoo wel als sensitief." Het levensinstinct
is volgens hem een eenheid en toch een veelheid,
daar de talrijke en zeer verschillende instincten van
een individu niet los naast elkander liggen, maar
samengebonden zijn in een individueel instinct.
Vooral H. Bergson heeft zich uitvoerig met het begrip
,,instinct" bezig gehouden en op het verschil
met het begrip ,,intellect" gewezen. Beide begrippen,
zooals hij terecht opmerkt, ,,zijn geen dingen
van dezelfde orde, noch zijn ze elkander opgevolgd,
noch kan men er een bepaalde rangorde aan toe-

INSTINCT, DRESSUUR EN INTELLECT 23
kennen". Karl Groos gecft een chronologisch overzicht
van de belangrijkste veranderingen, die de opvattingen
omtrent het begrip instinct in den loop
der tijden hebben ondergaan, onder de werking van
teleologische, theologische, metaphysische, Darwinistische
en neo-Darwinistische invloeden. Hij voelt
nog het meeste voor de definitie van Ziegler, volgens
wien er bij elk der talrijke instincten een vaste
verbinding bestaat tusschen een bepaalden prikkel
en een bepaalde handeling, welke handeling onder
normale omstandigheden doelmatig is, welke doelmatigheid
echter volstrekt niet gepaard behoeft te
gaan met een bewusten wil. Volgens H. Spencer zijn
instincten gecompliceerde reflexwerkzaamheden en
de doelmatigheid van reflex en instinct is volgens
hem enkel en alleen te verklaren door selectie en
wel selectie van de aangeboren, dus met uitsluiting
van alle individueel verworven eigenschappen. In
den loop van het zeer lange ontwikkelingsproces
der dierenwereld waren de instincten onderworpen
aan de natuurlijke teeltkeus, d. w. z. dat in den
strijd om het bestaan steeds de levenskrachtigste
individuen het meeste kans hebben om zich te
handhaven en dus voort te planten, waardoor hun
eigenschappen overerven op een volgend geslacht.
Op deze wijze schept het feit, dat de meest geschikte
individuen in leven blijven in de geheele organische
wereld een doelmatigheid zonder doel, d.w.z. een
doelmatigheid zonder een doel beoogenden wil, of
zooals A. Weissmann, de stichter van het neo-
Darwinisme, het uitdrukt: ,,het nuttige wordt
noodzakelijk, zoodra zulks mogelijk is." Doordat
nu ook de instincten aan de natuurlijke teeltkeus
onderworpen waren, zijn zij doelmatig, want zij
stemmen overeen met den toestand, waarin het indi-

24
HGOFDSTUK I
vidu zich bevindt en dienen meestal tot behoud
van het individu en steeds tot behoud der soort.
Buytendijk, in aansluiting vooral bij verschillende
Amerikaansche onderzoekers, verwerpt Spencer's
opvatting dat instincten niets anders zouden
zijn dan ketenreflexen en wijst er op, dat een reflex
het antwoord is op een prikkel, terwijl aan het optreden
van instincthandelingen vaak vormwaarneming
vooraf gaat, die alleen psychisch te verstaan
is en waarvoor het begrip ,,sensorische Gegenwelt"
werd ingevoerd.Ook Bastian Schmid bestrijdt
de theorie, volgens welke instincten ,, niets anders
dan reflexen zouden zijn". Volgens Buytendijk, in
overeenstemming met Bohn, Schneider e. a., zijn
dan ook de instincthandelingen in hun samengesteldheid
geen ,,vaste antwoorden", zooals bij een
reflex, maar ,,varieerende'\ Wie wel eens, zegt hij,
een spin bij den webbouw of een vogel bij den
nestbouw bezig heeft gezien, weet dat deze dieren
niet automatisch een reeks van handelingen verrichten,
maar een reeks van handelingen, welker
eenheid blijkbaar in het werkplan is gelegen, dat
vooraf vaststaat en waarop onderdeelen van de handelingen
betrekking hebben. Er zijn dus handelingsschema's
bij het dier aanwezig, die al naar de wisseling
der omstandigheden, welke het dier waarneemt
en tot een complex-situatievoorstelling
verbindt, op varieerende manier tot uiting komen.
Het geheel van deze schema's noemt K. C. Schneider
de ,,motorische Gegenwelt", die dus, evenals de
,,sensoijische", in het dier als aangeboren psychische
toestand gegeven is. De nieuwere biologie neemt
een verband aan tusschen het lichaam en de instincten.
Dit valt o.a. af te leiden uit de bekende proeven
van Steinach, die mannetjes lichamelijk en geeste-

INSTINCT, DRESSUUR EN INTELLECT 25
lijk tot wijfjes maakte en omgekeerd door transplantatie
der voortplantingsklieren. Ook wijst Dr.
Schierbeek er op, hoe het bij lagere dieren, b.v.
Bonellia, van uitwendige omstandigheden afhangt,
of een dier een mannetje of een wijfje wordt, met
andere insticten.
De vraag of de instincten met een zekeren graad
van doelbewust handelen gepaard gaan, wordt door
de meeste moderne onderzoekers eenvoudig onbeslist
gelaten en Biihler merkt dan ook op: ,,omtrent
de instincten weet de psycholoog voorloopig
nog niet veel te zeggen". De heer A. F. J. Portielje
wijst er op, dat bij de geluiden en gebaren van vele
dieren een oppervlakkige beschouwing wel tot een
doelbewust handelen zou doen besluiten, maar dat
zulks in werkelijkheid niet het geval is. Een onraad
bespeurend dier maant niet welbewust zijn wijfje
of jong of kuddegenoot, die het gevaar zelf nog
niet opmerkten, tot vluchten aan, maar waarschuwt
hen nolens volens door zijn angstige gedragingen.
Bij het ontwaren van het gevaar ontwaakt toch
zijn instinct tot zelfbehoud en het zou terstond
op de vlucht slaan, ware het niet, dat het, tevens
onder den ban zijner voortplantings- of sociale
instincten staande, in zijn vlucht-instinct geremd
en genoopt werd, zich niet van zijn wijfje, jong
of kudde te verwijderen. Zijn innerlijke instinctieve
tweestrijd wordt onwillekeurig in geluid of gebaar
geuit — zooals dit ook bij onze gemoedsaandoeningen
het geval is. Die uitingen worden door de
andere dieren opgemerkt en na herhaalde ondervinding
in hun vitale beteekenis herkend en ingeprent.
Op hun beurt worden ook zij daardoor genoopt
tot onmiddellijk vluchten dan wel zich voegen
bij het mannetje of den aanvoerder der kudde.

26 HOOFDSTUK I
Zoo is ook het plat tegen den grond drukken der
jongen bij gevaar een aangeboren instinct, geen individueele
handeling. De weerlooze moeder, die
vervolgens op een afstand gaat grazen, verraadt
zoodoende de plaats der jongen niet en door bij
nadering van den vijand te vluchten leidt zij dezen
instinctmatig van de plaats der jongen vandaan,
om na volbrachte vlucht, als het gevaar geweken
is, weer bij haar jongen terug te keeren. Dat de
— zeker nog niet door ervaring wijs geworden —
zeer jonge dieren ook reeds on der het rennen haken
slaan, en wel zoo lang tot zij, in plaats van wind
mee, wind tegen krijgen en bijgevolg, onder den
wind van hun vijand komend, lucht van hem krijgen,
bewijst dat van een doelbewust handelen geen sprake
is, maar alleen van een handeling krachtens aangeboren
instinct, krachtens erfelijken aanleg of,
wat hetzelfde is, instinctmatig. Alleen bij de apen,
de hoogst staande orde in het dierenrijk, meent de
heer Portielje een doelbewust handelen niet geheel
te kunnen ontkennen. In veel hoogere mate dan
b.v. honden of katten zijn zij in staat het instinctmatige
hunner soortelijk erfelijke en min of meer
automatisch geuite gebaren en uitroepen te boven
te komen, in zooverre zij ons op zeer individueele
wijze het pogen te zien geven om min of meer
doelbewust indruk te maken, iets van elkaar gedaan
te krijgen of uit te lokken, kortom ,,iets aan elkaars
verstand te brengen." Wel kan daarbij nog niet van
een taal der apen gesproken worden, waar een
spraakcentrum en een centrum voor begripsvorming
in de hersenen ontbreken, maar toch is
het feit niet te onderschatten, dat apen het op
hunne wijze verder brengen dan welke dieren ook
in zake wederzijdsche doeltreffende en zeer waar-

INSTINCT, DRESSUUR EN INTELLECT 27
schijnlijk ook wel min of meer doelbewuste gemoedsuitingen.
Zoo vertelt ons C. Hagenbeck van
de chimpanse Moritz, waarvan de wanden zijner
kooi niet tot de zoldering reikten, dat hij zijn vriendin
Rosa, uit het geslacht der orang oetans, bewoog
met hem samen een pyramide te bouwen om den
vrijen bovenkant van den houten wand te kunnen
bereiken. Zij sleepten samen hun slaapkist naar den
wand der kooi en plaatsten daarop een grooten hollen
metalen bal en ander speelgoed. Maar ondanks al
hun pogen bleek de pyramide niet hoog genoeg om
den wand te beklimmen. Nu ontpopte zich Moritz
als een echt mannelijke, heerschzuchtige egoist! Hij
beval de goedige Rosa op de wankele stellage te
gaan staan, waarna hij van haar schouders uit op
den bovenkant van den wand sprong en zoo de vrijheid
verkreeg. De arme Rosa kon thuis blijven! —
Dezelfde Moritz beproefde uit een sleutelbos alle
sleutels tot hij den goeden vond en opende daarmede
de deur van zijn kooi. Een anderen keer gelukte
hem de bevrijding, doordat hij, samen met
Rosa en Jakob, het hangslot der deur deed springen
door een stuk ijzer bij wijze van hefboom in
het hengsel te plaatsen. Het ijzer hadden zij van
een van hun gymnastiektoestellen losgebroken.
Interessant zijn in dit opzicht ook de onderzoekingen
van W. Kohler, den leider van het Duitsche
anthropoidenstation op Teneriffa, waaruit
o.a. afdoende blijkt, dat de menschapen met werktuigen
weten om te gaan, zelfs in staat zijn, als de
nood hen er toe dwingt, ten minste primitieve
werktuigen zelf te vervaardigen. Werd b. v. een
vrucht buiten de kooi van een chimpanse op den
grond gelegd, op een afstand, dat hij ze niet met
zijn arm bereiken kon, en in de kooi lag een stok.

28 HOOFDSTUK I
dan gebruikte hij dien stok om de vrucht naar zich
toe te halen. Had hij geen stok tot zijn beschikking,
dan brak hij een lat van een kist af of vervaardigde
zich van een boomtak, een metaaldraad of een
aantal plantenstengels een stok. Hing de vrucht
zoo hoog in zijn kooi, dat hij er niet bij kon, dan
sleepte hij een kist naar de plek, waar de vrucht
hing, plaatste, zoo noodig, drie, vier kisten op
elkander om, op de bovenste staande, de vrucht te
grijpen of door een sprong te bemachtigen (Fig. 5).
Lag voor de kooi een vrucht en hoog in de kooi hing
een stok, dan duurde het niet lang of de chimpanse
wist met behulp van een of een paar kisten eerst
den stok te bemachtigen en daarmede de vrucht.
Bevonden zich in de kooi twee stokken, maar geen
van beide lang genoeg om een buiten de kooi gelegen
vrucht naar zich toe te halen, dan kwam de
aap, hoewel eerst na lange vergeefsche pogingen, op
het denkbeeld, de stokken, waarvan een aan beide
uiteinden hoi was, in elkaar te schuiven (Fig. 6). Na~
dat het eenmaal gelukt was, paste hij dit middel telkens
terstond toe, zonder een oogenblik te aarzelen,
en weldra leerde de eene chimpanse het van den ander.
Zelfs kostte het aan het leerzaamste der dieren geen
hoofdbreken drie holle stokken in elkaar te schuiven,
of als het slechts over twee beschikte en meer
noodig had, brak het een lat van een kist en beet
met zijn scherpe tanden zoo lang stukjes van een
der punten af, totdat zij in een der beide stokken
paste. Eenmaal gewend met stokken om te gaan,
gebruikten zij deze ook als speelgoed, leVerden
elkander spiegelgevechten er mede, maar ranselden
elkander er ook wel eens mee af. Ook werd de stok
weldra algemeen gebruikt als springstok en als
graafstok, alsmede als hefboom om zware steenen

Fig. 5. De chimpanse aan het bouwen om de banaan, hoog
boven hem, te bereiken.

30 HOOFDSTUK I
op.te tillen. Hoe intercssant deze en meer dergelijke
proeven ongetwijfeld zijn, moet men toch voorzichtig
wezen met het trekken van conclusies en
behoeft men nog niet, zooals Kohler doet, er uit af
te leiden, dat de apen daarbij denken.
Fig. 6. De chimpanse sultan zet twee stokken in elkaar.
Op de vraag of de instincten te herleiden zouden
zij tot intelligente handelingen, antwoordt H.
Bergson: ,,Er bestaat geen intellect, waarbij geen
sporen van instinct vallen waar te nemen, en geen
instinct, dat niet door een franje van intellect omzoomd
is". Groos daarentegen beweert, dat het in-

INSTINCT, DRESSUUR EN INTELLECT 31
stinct ,,diametraal tegcnover het intellect staat".
Volgens hem moet de vraag reeds daarom ontkennend
beantwoord worden, omdat vele instincthandelingen
zonder individueele ervaring bij het jonge
dier reeds geheel volmaakt optreden. Als de vogel
een nest bouwt, zegt hij, mag niet verondersteld
worden, dat hij reeds een voorstelling ervan heeft,
dat zijn jongen daarin een warm bedje zullen vinden,
evenmin als de moeder, die haar kind voedt,
daarbij zal denken, dat dit kind wellicht eenmaal
een steun op haar ouden dag of de stamhouder der
familie zal worden. Dat de mogelijkheid uitgesloten
is, dat het instinct zijn oorzaak zou kunnen
vinden in een intelligente daad van een voorouder,
die daarna op de volgende generaties zou zijn overgeerfd
(de Lamarck-Darwinistische opvatting)
volgt reeds daaruit, dat alsdan vele lagere dieren een
intelligence zouden moeten bezitten, grooter dan
die van een mensch, alsmede uit het feit, dat vele
insticthandelingen betrekking hebben op later
komende toestanden, die het dier nooit gekend
heeft, noch ooit zal leeren kennen. Welk een kennis
van de anatomie der insecten zouden de graafwespen
moeten bezitten, zooals Fabre terecht opmerkt,
die hun prooi verlammen door steken in de
drie zenuwknoopen van het borststuk (Fig. 7), en
welk een inzicht in de chemische processen van rotting
en voeding, om hun prooi niet te dooden, maar
alleen te verlammen, zoodat zij maandenlang niet
tot ontbinding overgaat. Zoo wijst reeds von Hartmann
op het feit, dat de larve van de hertshoornkever,
die zich gaat verpoppen, een grootere holte
in het hout maakt.als het dier later een mannetje
zal worden, dan wanneer het een wijfje wordt,
opdat het gewei der mannelijke soort later in de

32
HOOFDSTUK I
holte plaats zal kunnen vinden. Hierbij handelt de
larve met het oog op verhoudingen, die het nooit
gekend heeft en ook nooit kennen zal.
Dat instincten binnen zekere grenzen veranderlijk
zijn, valt niet moeilijk aan te toonen, evenals
dat het dier geheel nieuwe gewoonten kan aannemen.
K. Heyde omschrijft de instincten als ingewikkelde
reeksen van reflexen, waarvan de onderdeelen
niet veranderlijk zijn, maar ieder op zich zelf
vervangen kunnen worden door nieuwe reflexen of
Fig. 7. Een graafwesp (Ammophila urinaria), een rups door een
steek verlammend. Vergroot.
geheel weggelaten, dan wel op grond van ervaring
gewijzigd kunnen worden. Zoo heeft Hudson bij
zijn studie over de vrees van vogels, b.v. voor de
menschen, gevonden, dat de vrees voor bepaalde
vijanden bijna altijd het resultaat is van ervaring en
traditie. Jonge vogels hebben de eigenschap te
vluchten voor voorwerpen, waarvoor hun ouders
vrees vertoonen of als deze een alarmsignaal doen
hooren. Pictet nam bij een bepaald soort rupsen
(Lasiocampa quercus), die meestal op eikenboomen

INSTINCT, DRESSUUR EN INTELLECT 33
leven en de bladeren eten, waar, dat zij steeds aan
de zijranden ervan beginnen. Als men deze rupsen
op een den plaatst, trachten zij de naalden eveneens
aan de kanten af te vreten, hetgeen echter niet
gelukt, omdat hun kaken daarop niet ingericht
zijn. Vele sterven dan ook, maar aan enkele gelukt
het zich te voeden door de puntige einden der naalden,
welke zacht zijn, af te vreten. Bij de tweede
genera tie zijn de rupsen reeds geheel aan het nieuwe
voedsel gewend, in zulke mate zelfs, dat zij sterven
op loofboomen, waarop hun soort gewoonlijk leeft,
of wel ze beginnen ook hier de bladeren niet aan
den rand, maar aan de punt aan te tasten, zooals
de rupsen der vorige generatie geleerd hadden dit
op de naaldboomen te doen.
Hoewel deze en dergelijke proeven schijnbaar
pleiten voor de erfelijkheid van instinctveranderingen
en hierdoor het ontstaan van nieuwe instincten
zou zijn te verklaren, is deze gevolgtrekking toch
niet geheel zeker. Uit de erfelijkheidsleer weet men
toch, dat somtijds onder bepaalde omstandigheden
eigensehappen in de organismen optreden, die blijkens
nauwkeurig voortgezet onderzoek reeds in de
soort sluimerend aanwezig waren en er in gebracht
werden bij een vroeger plaats gehad hebbende kruising.
Ook treden sprongvariaties, zoogenaamde
mutaties, spontaan op, onder invloed van uitwendige
omstandigheden. Het is derhalve denkbaar, dat
de beschreven rupsensoort verschillende instincten
in aanleg bezit en dat door bijzondere voedingsomstandigheden
nu eens het eene, dan weer het andere
instinct wordt opgewekt en tot uiting komt. Prof.
Buytendijk wijst er op, hoe bij alle instinctdieren
verschillende aangeboren gewoonten op eenzelfde
situatie als reactie kunnen optreden en het dier door
Het Spel 3

34
HOOFDSTUK I
probeeren uit deze de onder bepaalde omstandigheden
meest geschikte kiest. Dit is dus geen keuze
op grond van overleg, maar een aangeboren drang
om de ingeschapen gewoonten na elkander en vaak
in een bepaalde volgorde bij een bepaalde situatie
te beproeven. Bij de mieren is het zoo sterk veranderlijke
gedrag volgens hem ook te verklaren doordat
meerdere instincten met elkander interfereeren
en tot steeds nieuwe eenheden samensmelten, terwijl
ook individueele ervaring gewoonten kan doen
wijzigen.
Wat dit laatste betreft, is herhaaldelijk door
laboratoriumproeven aangetoond, dat zelfs zeer
laag staande dieren, zooals oesters, zeesterren, slakken,
aardwormen en allerlei insecten in staat zijn
nieuwe gewoonten aan te leeren, evenals visschen,
padden, kikkers enz., waarvan o.a. Buytendijk en
Schierbeek talrijke voorbeelden aanhalen. Veel
grooter is dit vermogen bij vogels, zooals valken
(valkenjacht) en papegaaien, waarmede, evenals
met zoogdieren, talrijke proeven zijn gedaan, door
Lloyd Morgan, Washburn, Biihler e.a. uitvoerig
beschreven. Maar ook in de vrije natuur speelt de
gewoontevorming bij de dieren een belangrijke rol,
b.v. reeds om hen te beschermen tegen allerlei gevaren.
De zuivere instincten toch zijn wel in staat
verbazingwekkende resultaten te bereiken, waartoe
slechts aan den nestbouw of den trek der vogels
behoeft herinnerd te worden, maar zij bezitten een
niterst conservatieven aard. ,,Zij functioneeren,"
zegt Biihler, ,,met verbazende zekerheid en nauwkeurigheid,
indien alles bij het oude blijft, maar
laten in steek, zoodra het individu onder nieuwe
levensomstandigheden geraakt/' Bewonderenswaardig
is b.v. hoe de spin haar web bouwt en daarmede

INSTINCT, DRESSUUR EN INTELLECT 35
haar voedscl weet te bemachtigen; legt men echter
vlak bij zulk een spin, zelfs onmiddellijk onder
haar kaken, een levende prooi, dan stort zij er zich
niet op, zooals zulks gebeurt, zoodra zulk een prooi
in het web verward raakt, maar zij gaat er voor op
den loop en zou vermoedelijk eerder verhongeren
dan van het gunstige toeval, dat haar dit voedsel
verschafte, gebruik te maken.
Daarom zijn de instincten op zich zelf voor de
hoogere dieren niet voldoende, maar moeten deze
dieren andere vermogens verwerven ten einde in
staat te zijn zich aan de bizondere voorwaarden,
waarin zij door de levensomstandigheden kunnen
geraken, aan te passen. Deze vermogens verkrijgt
het dier in de eerste plaats door dressuur, d.w.z.
door ervaring verworven gewoonten, of zooals het
in de wetenschap heet, door ,,associatief geheugen".
Zoo kan het gebeuren, dat een kip naar buiten wil,
maar haar weg versperd vindt door een haag; zij
zal den eersten keer onrustig en doelloos langs deze
versperring heen en weer loopen, totdat zij, geheel
toevallig, een opening ziet, waar doorheen zij naar
buiten kan komen. Een tweeden, derden, zesden
keer zien wij bij diezelfde kip precies hetzelfde gebeuren;
is zij echter b.v. een tiental keeren er in
geslaagd haar doel te bereiken, dan zal zij voortaan
steeds sneller de opening vinden en ten slotte er
rechtstreeks op afgaan, zonder vooraf doelloos heen
en weer te loopen. Door ervaring heeft het dier dus
een gewoonte aangeleerd, die uiterlijk niet van een
instincthandeling is te onderscheiden.
Eenigszins anders is het geval bij een jongen
jachthond. Deze brengt bij zijn geboorte het instinct
om te jagen mede; maar om als jachthond
bruikbaar te zijn, moet hij gedresseerd worden.

36 HOOFDSTUK I
Daarbij wordt uitgegaan van de aanwezige instincten,
maar moet het dier sommige dingen aan- en
andere afleeren. Dat ook de mensch veel moet leeren,
ja geen ander schepsel zulk een langen leertijd
moet doormaken als het kind dat — door gebrek
aan voltooide instincten — geheel hulpeloos en
passief ter wereld komt, behoeft wel geen nader
betoog. Het groote nadeel bij dit leeren, bij de dressuur
dus, is dat het veel tijd en geduld kost, want
het vereischt tallooze herhalingen. Biologisch beschouwd,
staat de dressuur dan ook ver achter bij
het instinct, dat bij de eerste beste voorkomende
gelegenheid met onfeilbare zekerheid in werking
treedt, zooals b.v. het loopen, eten, drinken en
zwemmen van pasgeboren vogels. Wat overigens
door de dressuur, zoowel onbewuste als bewuste,
te bereiken valt, leeren ons de dieren in een circus,
maar in nog veel hoogere mate de zoogenaamde
,,geleerde dieren", waaromtrent indertijd zoo veel
te doen is geweest, zooals het paard Kluge Hans,
de ,,denkende" paarden van Krall te Elberfeld, de
hond Rolf, in onze dagen Tommy, de tellende
hond, een ,,wonder van schranderheid", in het bezit
van Mme Carita Borderieux te Parijs, e. a.
Wij verwijzen voor bijzonderheden naar Dr. Schierbeek's
,,Instinkt of Verstand?", waar men ook
verdere literatuur omtrent deze ,,geleerde dieren"
vindt.
Nu bestaat er nog een derde vermogen, dat de
voordeelen van instinct en dressuur in zich vereenigt,
n.l. het intellect; dit is echter zoo goed als uitsluitend
tot den mensch beperkt. Robinson Crusoe is een
mensch, die zich achtereenvolgens in zeer verschillende
levensomstandigheden geplaatst ziet. Hij loopt
echter niet doelloos heen en weer, zooals de kip

INSTINCT, DRESSUUR EN INTELLECT 37
langs de haag, hij bereikt zijn doel niet door toeval
of door op goed geluk af iets te probeeren, maar
hij handelt met overleg en inzicht en doet daardoor
allerlei uitvindingen. Op dit uitvinden in de echte
beteekenis van het woord berust volgens Biihler
de biologische waarde van het intellect.
De dieren bezitten in het algemeen geen intellect,
maar moeten het met instincten en door ervaring verworven
gewoonten stellen. Daardoor zijn zij echter
toch in staat dezelfde handeling nu eens ten deele
instinctief, dan weer gedeeltelijk willekeurig te verrichten,
en dit feit is in vele opzichten van belang,
niet het minst bij de spelen. Hoe hooger toch de
dieren staan, des te meer treden individueel verworven
vermogens naast de ins tine tieve op, en omgekeerd
kan men nu ook zeggen, dat hoe lager de
dieren staan, des te meer overwegen de instincten.
Groos acht deze verhouding zeer doelmatig en
meent, dat haar ontstaan toe te schrijven is zoowel
aan positieve als aan negatieve selectie. Zooals
E. von Hartmann opmerkt, ontbreekt het instinct
in die gevallen, waarbij de natuur ,,de middelen
verschaft heeft om de daad met bewustzijn uit te
voeren of te leeren uitvoeren". Hoe hooger en ingewikkelder
de taak is, die de strijd om het bestaan
aan een bepaalde soort stelt, des te meer zal de
selectie de ontwikkeling der geestelijke vermogens
begunstigen, en terwijl de positieve selectie den groei
van het intellect bevordert, heeft ten opzichte van
de instincten tot zekere hoogte negatieve selectie of
panmixie plaats. Dit laatste geldt natuurlijk slechts
voor zulke instincten, waarbij een gedeeltelijke vervanging
door doelbewust handelen werkelijk voordeelig
is. Door zulk een verzwakking der instincten
is het te verklaren, dat sommige geleerden, zooals

38
HOOFDSTUK I
Brehm, Wallace e.a. er toe kwamen het bestaan van
het instinct in het algemeen te ontkennen. Tegenwoordig
is zulk een ontkenning echter niet meer
vol te houden, reeds niet meer als men een behoorlijke
verklaring wil geven van de oorzaak der
spelen.

HOOFDSTUK II
OORZAAK EN DOEL VAN HET SPEL
ALS men de vraag stelt, wat de oorzaak,
de drijfveer van het spel is, blijkt het,
dat er verschillende oorzaken kunnen genoemd
worden. Twee opvattingen treden
daarbij op den voorgrond, die men als de
physiologische en biologische tegenover elkander
kan stellen. De eerste neemt aan, dat het
dier (en ook de mensch) tot spelen geneigd is, als
het zich behagelijk, dus gezond en krachtig gevoelt,
de tweede dat het spel bestemd is om als voorbereiding
voor het latere leven te dienen. De eerste,
de physiologische dus, heeft vooral beteekenis gekregen
sedert de Engelsche wijsgeer en bioloog H.
Spencer zijn denkbeelden omtrent een overschot
aan levenskracht heeft ontwikkeld, hoewel ditzelfde
denkbeeld reeds voor hem verkondigd werd door
Fr. von Schiller. In zijn reeds genoemde ,,Briefe
iiber die asthetische Erziehung des Menschen" heet
het: ,,het dier werkt, als gebrek de drijfveer van
zijn handeling is, en het speelt, als de rijkdom aan
kracht deze drijfveer vormt, als het overdadige
leven zelf tot werken prikkelt". Ook de bekende
Dtiitsche schrijver Jean Paul en de Duitsche wijsgeer
Beneke ontwikkelden vrijwel dezelfde meening,
maar eerst door Spencer vond deze theorie van het
,,overschot aan kracht''foverflow of energy)gtooten
bijval. Volgens hem hebben de lagere dieren al
hun kracht noodig om voor het behoud van hun
leven te zorgen. Men ziet ze onafgebroken bezig
voedsel te zoeken, voor hun vijanden te vluchten,

4°
HOOFDSTUK II
zich crgens schuilplaatsen in te richten of voorbereidselen
voor de verpleging van hun jongen te
maken. Let men echter op de dieren van een hoogere
orde, dan blijkt steeds meer en meer, dat tijd
en kracht niet uitsluitend door de zorg voor voldoening
der onmiddellijke behoeften in beslag genomen
worden. Daar zij krachtens hun grootere
vermogens zich beter voedsel kunnen verschaffen,
verkrijgen zij een overschot aan leveriskracht. Zijn
hun behoeften bevredigd, dan gevoelen zij geen verlangen
meer hun overschuimende krachten op de
bemachtiging van nieuwe buit of de bevrediging
van een of andere behoefte te richten. En daar met
hun grooter prestatievermogen gewoonlijk een
grootere verscheidenheid van vermogens gepaard
gaat, voert dit laatste tot hetzelfde resultaat. Waar
talrijke, voor de bevrediging van de meest verschillende
behoeften bestemde krachten aanwezig zijn,
kunnen deze alle onmogelijk gelijktijdig in functie
zijn; al naar de omstandigheden treedt nu eens de
eene, dan weer de andere in werking, terwijl sommige
van tijd tot tijd gedurende een lange periode
geen arbeid behoeven te verrichten. Zoo komt het,
dat men bij de hooger ontwikkelde organismen
dikwijls een levenskracht ontmoet, die ver boven
de onmiddellijke behoeften uitgaat, alsmede dat nu
eens deze, dan weer gene functie een langen tijd van
rust geniet, die het mogelijk maakt, ze — krachtens
het op elk gebruik volgend herstel — in een toestand
van hooger prestatievermogen te brengen.
Spencer gaat verder dan Schiller doordat hij met
het denkbeeld van een overschot aan kracht dat der
nabootsing verbindt. Hij wijst n.l. op het feit, dat
elk der geestelijke vermogens aan de wet is onderworpen,
dat zijn orgaan, als het langer dan ge-

OORZAAK EN DOEL VAN HET SPEL 41
woonlijk in rust is geweest, buitengewoon bereidwillig
wordt weer in actie te treden, d.w.z. buitengewoon
bereidwillig om de correlatieve gevoelens
te doen optreden. Dit geeft weer aanleiding tot een
bijzonder groote neiging alle correlatieve handelingen
te beginnen en hieruit volgt, dat het gemakkelijk
tot een nabootsing van deze handelingen komt,
als de omstandigheden slechts zulke nabootsing en
niet de werkelijke handelingen mogelijk maken.
Daaruit ontstaat dan volgens Spencer het spel in
elken vorm.
Kort samengevat komt dus deze theorie op het
volgende neer: De hooger staande dieren zijn beter
in staat zich voedsel te verschaffen dan de dieren
van lagere orde, zoodat hun tijd en kracht niet
meer geheel in beslag wordt genomen door de zorg
voor het eigen ik. Daardoor bezitten zij een overschot
aan levenskracht. Dit wordt nog begunstigd
doordat de hooger georganiseerde dieren zeer verschillende
functies moeten verrichten en terwijl zij
de eene functie uitoefenen, kunnen de voor de overige
functies bestemde krachten uitrusten en zich
herstellen (rei'ntegreeren). Als het overschot aan
kracht een bepaalde hoogtegraad bereikt heeft en
als het ware ,,archipret" is geworden, dringt het
tot ontlading. Bestaat er op dit oogenblik geen aanleiding
tot een werkelijke actie, dan heeft een zuivere
nabootsing van deze actie plaats en dit noemen
wij spel.
Deze theorie is *zeer aantrekkelijk en heeft ongetwijfeld
haar waarde voor de verklaring van vele
spelen, maar laat het oerverschijnsel van het spel,
zijn meest elementairen en zuiversten vorm, onverklaard,
n.l. het spel van jonge dieren en kinderen.
Bij deze toch is meestal geen sprake van een over-

42
HOOFDSTUK II
schot van kracht, van ,,overflowing energy", of
zooals Marshall het noemt, van een ,,surplus van
spontane energieen," en evenmin van nabootsing.
Ongetwijfeld kan en zal de overschuimende lichamelijke
energie in vele gevallen tot het spel aanleiding
geven, vooral als men niet slechts op de physiologische,
maar tevens op de psychologische werking
daarvan let. Zij zal n.l. dikwijls tot een overmoedige,
uitgelaten stemming leiden, en zulk een
gemoedsstemming kan bij dieren en mensehen tot
het spel opwekken. Men denke slechts aan den invloed
van mooi weer en een behagelijke temperatuur.
Zoo wijst Karl Miiller op den grooten invloed
der weersgesteldheid op het gezang der vogels
en het zingen, springen en fluiten der jeugd, terwijl
het bij Ziegler heet: ,,Het lustgevoel als zoodanig
in zijn oereigen en meest oorspronkelijke beteekenis
is het uitgangspunt en eenig doel van het spel bij
het kind." Groos wijst er op, dat dit lichamelijk
en geestelijk overschot aan kracht wel verklaart,
dat het individu in dezen toestand geneigd is iets
te doen, maar dat het niet verklaart hoe het komt,
dat alle individuen van een bepaalde soort op precies
dezelfde wijze deze spelende uiting van kracht
te zien geven, waarin dus de soort overeenstemt,
maar zich duidelijk van alle andere soorten onderscheidt.
Daarenboven zijn er zoo vele gevallen,
waarin een ,,overschot van kracht" stellig niet als
de oorzaak van het spel kan gelden. Evenals een
oudere kat, waaraan een muis voorbij rent, al
doodmoe of oververzadigd moet zijn, als zij niet
zal trachten de muis te vangen, zoo zal ook een
jong katje, waaraan een stukje papier of een klosje
aan een touwtje voorbij getrokken wordt, onmiddellijk
op het bewegelijke voorwerp een aanval

OORZAAK EN DOEL VAN HET SPEL 43
doen, ook als het reeds langen tijd gespeeld en op
deze wijze de overschuimende energie grondig ontladen
heeft. Of men lette op het spel van jonge
honden: een tweetal heeft zoo lang met elkander
geravot, dat zij van uitputting niet meer kunnen
en hijgend, de tong uit deii bek, naast elkander in
een gr as veld liggen. De eene richt zich na een
poosje op, kijkt naar zijn speelmakker en onmiddellijk
komt de aangeboren zucht tot stoeien weer
bij hem op. Hij gaat naar zijn makker toe, besnuffelt
hem een oogenblik en tracht daarna, niet zonder
zekere traagheid, duidelijk half tegen zijn zin
den aandrang volgend, hem bij een poot te pakken.
De andere geeuwt eens en verdedigt zich vaag
en langzaam, maar het duurt niet lang of het instinct
krijgt bij beide weer geheel de overhand en
weldra ravotten zij opnieuw, totdat zij beide geheel
buiten adem zijn. Dit spelletje herhaalt zich
gedurende langen tijd, zoodat men den indruk
krijgt, dat de dieren telkens slechts zoo lang rusten,
totdat zij weer over een weinig kracht kunnen
beschikken en volstrekt niet, totdat de overdadige
levenskracht hen in actie brengt. Zoo kan
men ook bij jonge kinderen waarnemen, hoe zij
door een wandeling vermoeid worden en slechts
met moeite er toe kunnen gebracht worden niet te
schreien, maar door te loopen, totdat zij thuis gekomen
onmiddellijk hun beentjes weer in beweging
brengen en alle vermoeidheid vergeten schijnt te
zijn, als het om een spelletje te doen is. Het is
niet te veel gezegd, dat jonge dieren en kleine kinderen
spelen tot zij 's avonds, vermoeid van het
spel, inslapen. Zelfs ziekelijke kinderen spelen
menigmaal zoo lang als hun krachten het toelaten
en niet zoo lang als er een overschot van kracht

44
HOOFDSTUK II
aanwezig is. Zclfs bij volwassenen kan men iets
dergelijks waarnemen. De geleerde, die den geheelen
dag ingespannen gcestclijken arbeid verricht heeft,
somtijds in zulke mate, dat hij niet verder in staat
is zich met ernstig werk bezig te houden, gaat tot
ontspanning 's avonds een kaartje leggen, waarbij
hij zich onmiddellijk, ter wille van het spel, in zeer
ingewikkelde problemen verdiept. ,,Indien men/'
zegt Lazarus, ,,de verstandelijke overwegingen bij
een enkel partijtje Skat nauwkeurig zou analyseeren,
zou men zeer verbaasd staan over den vergelijkender
wijze overdadigen rijkdom aan intellectueelen
arbeid." Hier is zeker geen sprake van een
overschot aan geestelijke energie, ontstaan doordat
zij langer dan gewoonlijk in rust heeft verkeerd.
Evenmin is dit het geval als de bankier, de veldheer,
die dag in dag uit tot het uiterste tegen de
luimen der fortuin heeft te strijden, zich 's avonds
en somtijds tot diep in den nacht aan het hazardspel
overgeeft, waarbij hij, zwevend tusschen hoop
en vrees, nogmaals dezelfde affecten op zich laat
inwerken. Carr wil Spencer's theorie zoodanig wijzigen,
dat in plaats van een voorradige, opgezamelde
kracht, de voorwaarden treden, die een overvloed
van kracht gemakkelijk en snel doen optreden.
Dit is ook de meening van Kirkpatrick en
andere moderne onderzoekers. Het is dus iets geheel
anders dan Spencer bedoelt; want daarbij is geen
lange rustperiode, zooals bij den laatste, noodzakelijk,
maar men kan zich de zaak zoo voorstellen,
b.v. bij het hierboven genoemde spelende katje, dat
bij bepaalde uitwendige prikkels van het zenuwstelsel
onmiddellijk door de betreffende motorische
centra energie wordt aangevoerd, die tot ontlading
aanspoort. Deze uitwendige prikkels kunnen zoo-

OORZAAK EN DOEL VAN HET SPEL 45
wel op overgeerfde instincten of aandriften, als op
door ervaring verworven gewoonten hun invloed
doen gelden. Naast deze uitwendige oorzaken van
het spontaan optreden van een krachtige uiting van
energie, kunnen zich ook innerlijke impulsen doen
gelden, die, zooals Carr zegt, juist in den leeftijd
van den groei bij het individu een groote rol spelen.
Zij openbaren zich bij het kind in den drang
naar werkzaamheid, in de behoefte om bezig te
zijn, welke, zooals bekend, juist in die jaren zoo
groot is.
Naast het ,,overschot van kracht" speelt volgens
Spencer, zooals gezegd, de nabootsing een belangrijke
rol, welke theorie ook door den Duitschen
wijsgeer W. Wundt wordt gehuldigd. Deze nabootsing
is ongetwijfeld van groote beteekenis bij
sommige spelen, maar moet volgens vele psychologen,
zooals James, Strieker e.a., zelf, zoo niet als
een instinct, dan toch als een door overerving verkregen
aanleg, of zooals Groos het noemt, als een
onontbeerlijke tusschentrap tusschen instinct- en
intellecthandelingen opgevat worden. Ed. Claparede
wijst er op, dat het bij de nabootsing er om
te doen is ,,een beweging te herhalen, totdat zij
met het voorbeeld overeenstemt," zoodat hij in de
nabootsing ,,het instinct om het overeenkomstige te
zoeken," ziet. Ook Lloyd Morgan en W. Stern
spreken van een ,,instinctieven" vorm der nabootsing.
Daarenboven beweert Karl Groos terecht, dat
men in vele gevallen in plaats van nabootsingen
eerder zou moeten spreken van voorloopers of
vooroefeningen der ernstige werkzaamheden van
het latere leven. De probeer- of experimenteeroefeningen
van kleine kinderen en jonge dieren, hun
bewegings-, jacht- en kampspelen, die als de voor-

46 HOOFDSTUK II
naamstc grondvormen van het spel in het algemeen
zijn te beschouwen, dit alles is geen nadoen, maar
integendeel voordoen. Zij treden voor de ernstige
bezigheden op en hebben ongetwijfeld ten doel het
jonge individu te oefenen en voor te bereiden voor
de latere ernstige levenstaak. De jonge .vogel, die
reeds in het nest de vleugels spreidt, de giraffe, die,
drie dagen oud, zich reeds in het loopen oefent,
de antilope, die reeds na zes weken zich in het
springen oefent, het aapje, dat spelend, naar alles
grijpt, wat het bereiken kan en ten slotte eerst
tevreden is, als het zich aan een bos haar van zijn
eigen lichaam heeft vastgeklemd, de kattensoorten,
die reeds vroeg hun scherpe nagels beproeven, de
jonge hond, die spelend zich op den strijd met andere
honden of in het vervolgen, grijpen en verscheuren
der buit oefent, de zuigeling die door
voortdurende oefeningen het bewegen der vingers
en teenen, het trappelen, kruipen, zich oprichten,
stamelen en kraaien leert, de knaap, die met andere
knapen stoeit en ravot, zij alle bootsen geen
ernstige handelingen van het latere leven na, maar
bereiden zich integendeel, door een onweerstaanbaren
drang gedreven, juist op het toekomstige leven
voor. Ten onrechte zegt dan ook Wundt in zijn
,,Vorlesungen": ,,Wij beschouwen zekere handelingen
van hoogere dieren dan als spelen, indien zij
optreden als nabootsingen van doeltreffende handelingen
van den wil." MacDougall beWeert, dat
zoowel de nabootsing als het kinderspel ,,buiten
het bereik van het instinctieve liggen;" maar zijn
theorie van emoties en affecten, inplaats van instinct
en intellect, vindt veel bestrijding.
Tegenover de hier boven besproken theorie van
een overschot aan levenskracht staat lijnrecht,

OORZAAK EN DOEL VAN HET SPEL 47
althans schijnbaar, een andere, die eveneens al oud
is en vooral in Duitschland bij psychologen en paedagogen,
zooals Lazarus, Schaller, Steinthal e.a.,
bijval vond, n.l. de theorie dat het spel dient tot
ontspanning, tot herstel van verbruikte lichamelijke
of geestelijke energie. Ook deze theorie heeft
reden van bestaan, want ontspanning kan verkregen
worden door rust, slaap, het nuttigen van
voedsel, maar ook nog op andere wijze, n.l. in gevallen,
dat men wel behoefte heeft aan ontspanning,
maar niet aan volkomen rust, zoodat men
de voorradige energie tijdelijk aanwendt tot andere
doeleinden dan waartoe zij gewoonlijk dient. De
tegenstelling tusschen beide theorien is slechts
schijnbaar, in vele gevallen vullen zij elkander aan.
Als, om slechts een voorbeeld te noemen, de kamergeleerde
's avonds gaat kegelen, zal hij de overdag
ingespannen geestelijke krachten ontspannen en gelegenheid
geven zich te herstellen, gelijktijdig echter
de gedurende de aan de schrijftafel doorgebrachte
uren uitgeruste en opgehoopte drang tot
beweging tot ontlading brengen, zoodat het een en
dezelfde werkzaamheid is, die van den eenen kant
als een ontlading, een verspilling van overvloedige
kracht, van den anderen kant als rust en daardoor
als aanvulling van verloren kracht optreedt. Hetzelfde
geldt van alle gevallen, waarin het spel als
een ontspanning kan opgevat worden. Maar vooreerst
gelden die gevallen meestal slechts voor den
volwassen mensch en stellig niet voor het jonge
kind of dier en in de tweede plaats is hier de ontspanning
doel en niet oorzaak van het spel. Dat
een jonge hond met zijn soortgenooten heen en
weer rent tot hij niet meer kan, zal toch wel niemand
opvatten als een behoefte van het dier aan

48 HOOFDSTUK II
ontspanning, evenmin als bij het jonge kind, wiens
geestelijk leven, zooals Schaller terecht opmerkt,
hoofdzakelijk uit spelen bestaat. Het speelt 's morgens
en 's avonds, zoolang zijn krachten het toelaten,
en verzamelt dan nieuwe krachten, vindt
dus ontspanning, in den sla^p en niet in het spel.
Anders wordt het zoodra het kind den leerplichtigen
leeftijd heeft bereikt. Van nu af aan is zijn
leven verdeeld tusschen werken en spelen en kan
voor zijn geheel verder leven de ontspanningstheorie
in vele gevallen toepassing vinden. Hierbij verdient
het opmerking, dat de mensch in het spel niet zoozeer
ontspanning zoekt van de moeiten, als wel van
den dwang van den dagelijkschen arbeid, of zooals
reeds Schiller zeide, dat de mensch slechts bij
het spel ,,geheel mensch" is, m.a.w. zijn voile vrijheid
geniet om te doen en te laten wat hij verkiest.
Hierin ligt, zooals vooral Karl Groos in zijn
,,Lebenswert des; Spiels" uitvoerig uiteenzet, de
diepere beteekenis dezer theorie.
Zoowel de theorie van Spencer, als die van Lazarus
c.s. zijn eenzijdig en onvolledig, omdat daarbij
alleen op de physiologische voorwaarden van het
spel wordt gelet en geen rekening wordt gehouden
met zijn groote biologische beteekenis. Alle kenners
van dieren zijn het tegenwoordig over deze
biologische waarde ervan eens, n.l. dat het spel,
althans in de jeugd, als een instinctmatige vooroefening
is te beschouwen, niet alleen van het spierstelsel,
maar evenzeer van de zintuigen en de geestelijke
functies. Zoo heet het bij Paul Souriau in zijn
artikel ,,Le plaisir du mouvement" (Revue scientifique,
Ser. Ill dl. XVII biz. 365): ,,Het jonge
dier heeft behoefte al de bewegingen te beproeven,
die het later zal moeten uitvoeren, alsook om zijn

OORZAAK EN DOEL VAN HET SPEL 49
spieren en zijn stembanden te laten werken, opdat
deze zich vormen." Ook Franz Doflein ziet in de
spelen ,,beslist noodzakelijke vooroefeningen" voor
het toekomstige leven der dieren. Hij meent, ,,dat
de spelen als een bijzonderen vorm der bij de dieren
zoo algemeen verbreide probeerbewegingen" zijn te
beschouwen en dat zij plaats vinden om de vermogens
der afzonderlijke ledematen te beproeven,
waarbij vanzelf de noodzakelijke vooroefening verkregen
wordt.
Wat van het jonge dier geldt, is in nog hoogere
mate van toepassing op het kind, dat geheel hulpeloos
ter wereld komt. Reeds J. J. Rousseau heeft
op de biologische beteekenis der jeugdperiode gewezen
en na hem zoo vele anderen. Zoo zegt b.v.
ook Dr. Wijnaendts Francken, dat het spel is ,,een
soort van experimenteeren of instellen van proefnemingen.
Niet alleen spierstelsel en zintuigen worden
door het spel geoefend, maar ook geestelijke
vaardigheden, als oplettendheid en geheugen, daarnaast
ook zedelijke eigenschappen, als zelfbeheersching
en wilskracht." Keeren wij tot de dieren
terug, dan kan men zeggen, dat de meeste spelen
van jonge dieren — en de jeugdspelen zullen steeds
het eigenlijke fundamenteele probleem van de speltheorien
moeten vormen — tot instandhouding
van het individu dienen en alle spelen tot instandhouding
der soort. Ook de natuurlijke, d.w.z. de
zich van zelf ontwikkelende jeugdspelen der menschen
zijn als zulke vooroefeningen te beschouwen,
die niet slechts aan het individu ten goede komen,
maar eveneens voor de soort nuttig zijn. Zonder de
jeugdspelen zou het volwassen dier voor zijn hoofdlevenstaak
slecht voorbereid zijn. Het zou in de
verste verte niet de vereischte geoefendheid in het
Het Spel 4

5°
HOOFDSTUK II
loopen, springen, overvallen van de prooi, vlucht
voor zijn vijanden, worstelen met zijn tegenstander
enz. bezitten. Ook het spierstelsel zou voor al
die functies niet voldoende ontwikkeld en geschoold
zijn, zelfs aan de ontwikkeling van het beenderengestel
zou heel wat haperen, terwijl ook de ontwikkeling
van het intellect door de spelen zeer bevorderd
wordt. Dit laatste is, naar Groos meent,
zelfs als het hoofddoel der spelen te beschouwen.
Hij stelt zich den samenhang als volgt voor. Er
bestaan een reeks zeer belangrijke levensvraagstukken,
die het volwassen hooger georganiseerde dier
en de volwassen natuur-mensch moet oplossen,
zooals in de eerste plaats het verkrijgen van de
grootst mogelijke heerschappij over zijn eigen
lichaam en in verband daarmede de volkomen heerschappij
over de middelen tot verandering van
plaats, die voor de betreffende soort kenmerkend
zijn, zooals loopen, springen, klauteren, zwemmen
en vliegen. Daarnaast moet het individu in de
tweede plaats groote behendigheid verwerven in het
bemachtigen van voedsel door het vervolgen, besluipen,
bespringen, grijpen enz. der prooi. In de
derde plaats moet het niet minder vaardig zijn in
het ontsnappen aan sterkere vijanden, door weg te
loopen, zich te verschuilen, in boomen te klimmen
enz. Eindelijk moet het een aanzienlijk weerstandsvermogen
kunnen ontwikkelen in den strijd met
tegenstanders, vooral in den strijd met individuen
van dezelfde soort, b.v. in den paringstijd. Er valt
niet aan te twijfelen, dat bij alle deze voor den
strijd om het bestaan en het behoud der soort zoo
belangrijke dierlijke en menschelijke vermogens het
instinct een gewichtige rol speelt. Verder zou het
geheel in overeenstemming zijn met de overige ver-

OORZAAK EN DOEL VAN HET SPEL 51
schijnselen van de erfelijkheidsleer, als deze instincten
eerst tot uiting kwamen op den leeftijd, dat zij
ernstig noodig zijn. Zoo goed als sommige lichamelijke
eigenschappen, die in den strijd om het
wijfje nuttig zijn, zich eerst ontwikkelen in de
levensperiode, dat het dier ze gebruiken moet, evenzeer
als sommige instincten, die op de voortplanting
betrekking hebben, zich eerst op rijperen leeftijd
openbaren, evengoed zouden b.v. ook de kampinstincten
tusschen dieren van dezelfde soort eerst
dan kunnen optreden, als het dier er ernstig behoefte
aan heeft. En hetzelfde zou het geval kunnen
wezen met al de andere instincten, welke met
de hierboven genoemde eischen verbandhouden,
zooals jacht-, vluchtinstinct enz. Als zulks echter
het geval ware, m.a.w. als er geen jeugdspelen bestonden,
wat zou dan het gevolg daarvan zijn?
Dan zouden er alleen ,,instinctdieren" op aarde
kunnen leven, d.w.z. dieren, waarbij al de noodige
instincten tot in de kleinste en fijnste bijzonderheden
reeds bij de geboorte ontwikkeld zijn. Ware
dit niet het geval, waren bij vele dieren de instincten
slechts onvolkomen, in groote trekken, ontwikkeld
en daardoor op zich zelf onvoldoende, dan
zouden de dieren zonder spelen geheel onvoorbereid
den strijd om het bestaan moeten beginnen. De
tijger of leeuw b.v., die van het oogenblik af, dat
hij niet meer door zijn ouders gevoed wordt, zich,
zonder vooroefening in het springen en grijpen,
zelf voedsel moet verschaffen, zou op ellendige
wijze omkomen, daar bij zijn onbedrevenheid de
prooi hem stellig zou ontsnappen. Zonder spelen in
de jeugd zou het derhalve beslist noodig zijn, dat
de instincten van de geboorte af zeer volkomen ontwikkeld
waren, dat dus de hierboven genoemde

52
HOOFDSTUK II
functies, zooals het besluipen, grijpen, vluchten,
door overerving in even volmaakten vorm werden
verkregen als het bij sommige lagere dieren en bij
de hoogere met enkele, slechts een keer in het leven
voorkomende instincthandelingen, het geval is.
Aangenomen dat zulks mogelijk ware, wat zou er
dan van de geleidelijk voortschrijdende hoogere intellectueele
ontwikkeling terecht komen? Als verwende
moederkindertjes der natuur, blindelings aan
den leiband van overgeerfde aandriften loopend,
moesten de dieren wel geestelijk achtergebleven zijn.
Van het oogenblik af, waarop in de organische
wereld de voortschrijdende evolutie zoo ver gevorderd
is, dat het intellect meer vermag te presteeren
dan het zuiver instinct, van datzelfde oogenblik af
zullen ook de overgeerfde mechanismen meer en
meer hun volmaaktheid verliezen en de functies der
hersenwerkzaamheid, of zooals von Hartmann het
noemt, ,,die Nachmeisselung der Hirnpradisposition",
door individueele ervaring meer op den voorgrond
treden. Dat zulks echter mogelijk is, daarvoor
zorgen de jeugdspelen der dieren, waardoor
alleen deze ontwikkeling tijdig en volledig kan
plaats vinden. Zoo*zegt ook Bastian Schmid: ,,het
spel draagt er toe bij, de lichamelijke wapens te
oefenen, de zintuigen te scherpen en de karaktereigenschappen
te doen ontwaken. Dat is zijn doel.
Hieruit blijkt dus de groote biologische beteekenis
der spelen. Algemeen wordt thans aangenomen, dat
de tijd der jeugd, die slechts bij relatief hoog staande
soorten voorkomt, tot doel heeft het dier den noodigen
tijd te geven, om zich aan zijn ingewikkelde,
door instincten alleen niet meer op te lossen levenstaak
aan te passen. Hoe hooger het meesterschap,
des te langer duurt de leertijd. Als dit juist is, dan

OORZAAK EN DOEL VAN HET SPEL 53
komcn als leermiddel in de allereerste plaats de
spelen in aanmerking. Daarbij dringt zich dan de
vraag op, of wellicht de jeugd ter wille van de
spelen bestaat? De dieren zouden dan niet, zooals
men veelal meent, spelen omdat zij jong en dartel
zijn, maar men zou moeten zeggen: de dieren bezitten
een jeugd, opdat zij spelen kunnen. Zoo heet
het ook bij Claparede: ,,de jeugd dient om te spelen
en om na te bootsen." Daardoor alleen toch
wordt het hun mogelijk gemaakt de — op zich
zelf onvoldoende — erfelijke vermogens door individueele
ervaring tijdig zoodanig te volmaken, dat
de dieren tegen de eischen van het leven opgewassen
zijn. Natuurlijk kunnen en zullen ook andere,
ook physiologische redenen voor het aanwezig zijn
van een jeugdperiode voorkomen, maar voorzoover
deze tijd ten doel heeft het dier voor zijn toekomstige
levenstaak te bekwamen, moet in de eerste
plaats aan de spelen gedacht worden. Deze opvatting
der beteekenis van het spel komt, hoewel minder
duidelijk, ook reeds bij eenige voorloopers van
Groos, zooals den bekenden Frobel en den Engelschen
geneeskundige Stratchan, voor.
Kirkpatrick wil de theorien van Spencer en
Groos combineeren, door er op te wijzen, dat inderdaad
het spel, zooals de laaste zegt, dient om
elke aangeboren aandrift, die in het latere leven
noodig zal zijn, in de jeugd te ontwikkelen, maar
dat daartoe steeds een zekere dosis kracht beschikbaar
moet zijn. Deze is in zoo verre overschot, als
zij tot iets anders dan een noodzakelijk doel gebruikt
kan worden. Dit geldt, zooals reeds gezegd
werd, alleen van de hooger ontwikkelde dieren en
tevens van het kind. Tegenover de instinktdieren,
zooals de mieren en bijen, die van hun geboorte af

54
HOOFDSTUK II
zulke merkwaardig volledig ontwikkelde instincten
bezitten, dat zij geen behoefte hebben aan een leertijd,
dus ook niet aan een jeugd, want zij treden
zoo goed als volledig toegerust voor den strijd om
het bestaan in het leven, plaatst Karl Camillo
Schneider de initiatief dieren, die bij de geboorte nog
geheel hulpbehoevend zijn, n.l. de hooger ontwikkelde
dieren en de mensch. Zij hebben een leertijd
noodig, waarin zij, onder de op zich zelf weer instinctieve
leiding en verzorging door de ouders, de
voor hun later zelfstandig bestaan onmisbare
eigenschappen en bekwaamheden moeten verwerven.
Deze leertijd, hun ontwikkelings- en groeiperiode,
is de tijd der jeugd. ,,Zij is des te langer,
naarmate het meesterschap grooter is, dat de natuur
van het organisme verwacht. Zij duurt daarom het
langst bij den mensch, bij wien zij een aanzienlijk
gedeelte van zijn leven beslaat/' Het jonge zoogdier
is bij zijn geboorte zoo hulpbehoevend in vergelijking
met de lager staande instinctdieren, omdat
de talrijke aangeboren instincten nog onontwikkeld
zijn, behoefte aan aanvulling noodig hebben. Zulks
geldt in nog hoogere mate van het kind. Bij het
kind moeten, te beginnen met de eenvoudigste
lichaamsbewegingen, zooals trappelen, grijpen, lallen,
stamelen, stap voor stap alle lichamelijke en
psychische functies, tot de fantasie, het denken en
willen toe, binnen het bereik van het als oefening
dienende spel geraken, zoodat het zich, zegt Groos,
,,zonder een begrip te hebben van de diepere biologische
beteekenis, het voor het leven onmisbare
grondkapitaal aan lichamelijke en geestelijke vaardigheden
verschaft. Als geheel genomen, een prachtprestatie
der natuur." Het kind moet dus leereti, in
de eerste plaats leeren zich zelf te helpen. Gedeelte-

OORZAAK EN DOEL VAN HET SPEL 55
lijk geschiedt dit door de hulp der ouders, door de
opvoeding. Deze hulp van buiten af, die daarenboven
bij de dieren slechts gering is, vermag echter
niet alles te doen. Door eigen initiatief zal het jonge
schepsel met behulp van ervaring en oefening zich
verder moeten ontwikkelen, en dit geschiedt door
het spel. ,,Het spel," heet het ook bij Claparede,
in overeenstemming met Carr, verschaft aan het
organisme o.a. den prikkel, die noodig is voor den
groei der organen, en hij licht dit met talrijke voorbeelden
toe. Ook Biihler huldigt deze opvatting,
want, zegt hij: ,,Het spel verschaft de langdurige
oefening, die den nog onvoltooiden, vormbaren
aanleg noodig heeft, of juister, het is zelf deze
oefening," en de tijd, door de natuur gegeven om
deze spelen te beoefenen, is de tijd der jeugd.
Nog eenige andere speeltheorieen moeten hier, al
is het zeer beknopt, vermeld worden. Vooreerst de
verzwakkingstheorie van een aantal Amerikaansche
physiologen, zooals Hall, Allin en Gulick. Volgens
hen zou het doel van het spel zijn een aantal lagere
instincten, die nog als rudimenten, uit den oertijd
van den mensch, overgebleven en op den duur tot
ondergang gedoemd zijn, op onschuldige wijze gelegenheid
te geven in werking te treden en juist
daardoor steeds meer te verzwakken. Deze theorie
heeft ernstig bestrijding ondervonden door Claparede,
Groos e.a. Zij meenen, dat door het spel wel
erfelijke instincten rudimentair kunnen worden,
echter op een andere wijze als door Hall c.s. wordt
aangenomen. Zoodra n.l. in de opeenvolgende reeks
der levende wezens het oogenblik intreedt, dat de
verworven eigenschappen sommige handelingen gemakkelijker
kunnen verrichten dan een in alle bijzonderheden
overgeerfd mechanisme, zal dit laatste

56
HOOFDSTUK II
beginnen achteruit te gaan, omdat het langzamerhand
minder volkomen wordt overgeerfd. Op deze
wijze wordt aan de selectie de mogelijkheid gegeven
de blinde macht der instincten te verzwakken en in
plaats daarvan de zelfstandige ontwikkeling van het
intellect steeds meer te begunstigen. Op het oogenblik,
dat deze ontwikkeling zoo ver is voortgeschreden,
dat in den ,,struggle for life" het intellect
nuttiger kan werken dan het instinct, zal de natuurlijke
teeltkeus zulke individuen begunstigen,
waarbij de instincten reeds in minder volledigen
vorm, min of meer rudimentair, aanwezig zijn.
In de tweede plaats is de oude katharsistheorie,
de leer der zuivering, die reeds door Aristoteles tot
verklaring van het genot van het tragische werd
opgesteld, door Carr op het spel toegepast. Volgens
hem zou het doel van vele spelen hierin bestaan,
dat instincten, die behouden bleven, maar in ons
dagelijksch leven eerder schadelijk dan nuttig werken,
in het onschuldige spel tot ontlading kunnen
komen. Op deze wijze worden de instincten niet
verzwakt, niet onderdrukt, maar eenvoudig in onschadelijke
banen afgeleid. Daarbij wordt feitelijk
niet de werkzaamheid zelf, maar slechts de er
mede verbonden emotie gelegenheid gegeven tot
ontlading en deze is daarenboven niet duurzaam,
maar slechts van tijdelijken aard. De jongens b.v.,
die met elkander stoeien, verliezen daardoor niet
voor goed het kampinstinct, dat zij in ernstige gevallen
van het latere leven niet kunnen .missen,
maar het geeft aan de met dit instinct verbonden
emotie gedurende korten tijd gelegenheid zich te
uiten en voorkomt daardoor dat deze zich anders
wellicht op een sociaal sehadelijke wijze, b.v. door
straatschenderij, zou ontlasten. Zoo ook geeft het

OORZAAK EN DOEL VAN HET SPEL 57
aan vele personen, die zich driftig maken, een gevoel
van verlichting en doet het hun drift verminderen,
als zij een deur kunnen dicht smakken, een
bord stuk gooien of ergens op kunnen slaan, b.v.
met de vuist op de tafel of met een stok op den
grond. Tegen deze theorie is aan te voeren, dat zij
alleen op den physiologischen kant van het spel
let en dus de biologische verklaring van Groos onaangetast
laat. Hetzelfde geldt van de meening van
Appleton, volgens wien men niet van instincten,
maar van instinctieve neigingen moet spreken, die
al naar gelang van het milieu, waarin het kind
zich bevindt, of de reacties, die het ondergaat, het
er toe brengen nu eens handelingen uit het verleden
van het menschelijk geslacht, dan weer verschijnselen
van zijn toekomstig leven uit te beelden.
Meer waarde dan aan de katharsistheorie is aan
de door Konrad Lange opgestelde aanvultingstheorie
toe te kennen. Zij berust op de stelling, dat
het spel niet alleen vooroefening, maar tevens verdere
oefening is. Zoo zal het voor den volwassen
natuurmensch een voordeel in den strijd om het
bestaan vormen, als hij zijn lichamelijke behendigheid
niet alleen toepast in den strijd met vijanden
of op de jacht, maar ook in rustige tijden door
oefeningen bij het spel onderhoudt en verder ontwikkelt,
b.v. door spiegelgevechten en krijgsdansen.
Hetzelfde geldt van de ridderlijke oefeningen en de
sport bij beschaafde volken. Hoogere beschaving
beteekent verdeeling van arbeid en verdeeling van
arbeid eenzijdigheid. In het spel nu heeft het kind
en nog meer de volwassene gelegenheid deze eenzijdigheid
van het dagelijksch leven, zoowel in physiek
als in geestelijk opzicht, te verminderen. Zoo
meent dan ook Adolf Mayer, dat het stellig geen

58 HOOFDSTUK II
toeval is, dat Engeland, waar de eenzijdigheid van
het moderne economische leven het sterkst op den
voorgrond treedt, tevens het land van de sport is,
waaraan men zich hier met een hartstocht overgeeft,
die aan andere naties ,,eenvoudig raadselachtig
toeschijnt". En welke beteekenis deze sport, het
spel dus, voor het werkelijke leven bezit, heeft de
Wereldoorlog voldoende geleerd. Niet minder groot
is de invloed op geestelijk gebied van de zoogenaamde
illusiespelen. Vooreerst wordt door dit zelfbedrog,
waardoor het meisje zijn pop, de knaap zijn
stokpaardje als werkelijk levend beschouwt, de belangstelling
in het spel verhoogd en dit langer en
levendiger volgehouden, en in de tweede plaats
wordt de geestelijke horizon van het kind er aanmerkelijk
door vergroot. Geen opvoeder, zegt Groos,
al ware hij nog zoo geniaal, zou aan het kind zulke
onmetelijke schatten van nieuwe voorstellingen
kunnen schenken, als het spel met zijn makkers het
zonder eenige inspanning verschaft. Nochtans is de
opmerking van Carr juist, dat de vooroefening der
instincten niet het eenige doel van het spel vormt,
daar zijn biologisch nut verder reikt.
Uit het voorafgaande blijkt dus, dat in ouderen
en nieuweren tijd verschillende theorien zijn opgesteld
omtrent oorzaak en doel van het spel. De
vraag of een van deze de voorkeur verdient, zoodat
zij alleen in staat is alle verschijnselen van het spel
te verklaren, moet ontkennend beantwoord worden,
want, zooals ook Dr. Wijnaendts Francken op~
merkt, is het niet noodig aan een van deze, met
uitsluiting van alle andere, een brevet van juistheid
te geven. Wel geeft die van Groos, aangevuld
met die van Lange, de meest volledige verklaring,
nochtans bevatten sommige der overige theorieen

OORZAAK EN DOEL VAN HET SPEL 59
eveneens een kern van waarheid. Zulks is des te
waarschijnlijker, omdat wij omtrent het zieleleven
en diens innigste drijfveeren nog zoo weinig met
zekerheid weten. Dit geldt reeds van den mensch,
maar in nog veel hoogere mate bij de dieren, waarbij,
ten minste als wij op de hooger ontwikkelde
dieren letten, wel degelijk van een zieleleven mag
gesproken worden. En van de dieren moeten wij
uitgaan, als wij het spel van den mensch en in het
bijzonder van de kinderen willen leeren begrijpen.
Zijn deze laatste behoorlijk verklaard, dan leveren
die van volwassen personen weinig moeilijkheden
meer op.

HOOFDSTUK III
DE VOORNAAMSTE SPELEN DER
DIEREN
Indeeling der spelen
DE eerste en tot dusver eenige, die een
behoorlijke, systematische indeeling der
spelen heeft gegeven, is Prof. Karl
Groos, dien wij dan ook zullen volgen.
Hij onderscheidt vooreerst twee groepen van spelen,
waarvan de eerste die omvat, waarbij het om
lichaamsbewegingen gaat. Deze zijn volgens hem
noodig, omdat de instincten in de jeugd nog niet
voldoen de ontwikkeld zijn en door oefening
meer volmaakt moeten worden. Hiertoe behooren
de spelen van geheel jonge individuen met
de bewegings- en spreekorganen, de spelende verandering
van plaats en de jachtspelen. Deze kunnen
alle zonder voorbeeld beoefend worden. Tot de
tweede groep behooren zulke spelen, waarbij steeds
een combinatie van minstens twee instincten optreedt:
een nog slechts rudimentair aanwezige, dus
reeds min of meer verzwakte aandrift, en daarnaast
de nabootsing, al is deze laatste niet als een zuiver
instinct te beschouwen. Hiertoe behoort b.v.
het leeren zingen van jonge vogels, het blaffen van
jonge honden en vooral de nabootsingsspelen van
jeugdige kinderen. Dat hierbij een erfelijke aandrift
mede een rol moet spelen, volgt reeds uit het
feit, dat jongens en meisjes zich met geheel verschillende
spelen vermaken, b.v. jongens met bouwen
mechanodoozen, vroeger veel met soldaten,

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 61
meisjes met poppen. Somtijds is de zucht tot nabootsing
zoo sterk, dat deze de andere instincten geheel
overvleugelt, b.v. apen, die allerhande menschelijke
werkzaamheden nadoen (Fig. 8), papegaaien,
die van zelf leeren spreken, kinderen, die schooltje,
moedertje enz. spelen.
De aandrift tot nabootsing is in vele gevallen als
een zuiver erfelijke eigenschap te beschouwen, zooals
het zoeken van voedsel, de vlucht voor vijanden,
enz. Wel geeft het voorbeeld van soortgenooten
den stoot tot dergelijke handelingen, maar het
versterkt ze niet en verandert evenmin de wijze,
waarop het dier gewend is ze te verrichten. Thorndike
en Small constateerden, dat dieren, die konden
toezien, hoe soortgenooten de deur van hun kooi
openden, deze voor hen nieuwe beweging niet vlugger
leerden dan andere, die het niet bijgewoond hadden.
Zoo heeft het volgens hen bij de dressuur van
honden of paarden geen invloed, dat zij vooraf bij
het africhten van soortgenooten aanwezig zijn. Het
schijnt dus, dat de neiging iets na te bootsen bij
dieren, uitgezonderd apen en sommige vogelsoorten,
niet zoo sterk ontwikkeld is, dat zij hen er toe
brengt nieuwe handelingen te verrichten enkel en
alleen op grond van hetgeen zij waarnemen. Daarentegen
over staat het oordeel van verschillende andere
onderzoekers en van dresseurs, dat vele dieren
iets leeren, althans kunnen leeren, van het zien
doen door andere dieren. Zoo wordt bij de africhting
van paarden, volgens Quadekkers' Paardenboek,
gebruik gemaakt van een dier, dat reeds ,,geleerd
is" en dat daarom den naam van ,,school -
meester" draagt. De zaak is misschien aldus te verklaren,
dat als de dieren een handeling zien, waartoe
zij erfelijk de aandrift bezitten, zij ze wel na-

Fig. 8. Aap met zonnescherm zijner meesteres.

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 63
bootsen, misschien zelfs de wijze veranderen, waarop
zij gewend waren ze vroeger uit te voeren. Dat
de bij apen en kinderen sterk ontwikkelde nabootsingszucht
voor de laatste een groote opvoedende
waarde bezit, is algemeen bekend.
Groos onderscheidt bij de spelen der dieren 9
groepen, waarvan sommige weer in een aantal onderafdeelingen
gesplitst kunnen worden, zoodat
men in het geheel niet minder dan 17 verschillende
rubrieken verkrijgt. Zoo komt men tot het volgend
overzicht.
1. Experimenteer- of probeer-spelen.
2. Bewegingsspelen.
3. Jachtspelen.
a. Met een levende, werkelijke prooi.
b. Met een levende schijnprooi.
c. Met een levenlooze schijnprooi.
7. Kampspelen.
a. Plagen.
b. Stoeien van jonge dieren.
c. Schijngevechten van volwassen dieren.
5. Liefdespelen.
a. Liefdespelen van jonge dieren.
b. Bewegingskunsten.
c. Het vertoonen van mooie of opvallende
kleuren en vormen.
d. Het uiten van geruisch of tonen.
c. Het coquetteeren der wijfjes.
6. Bouwkunst.
7. Verpleegspelen.
8. Nabootsingsspelen.
9. Nieuwsgierigheid.

64 HOOFDSTUK III
Achtereenvolgens verdienen deze groepen een, al
is het slechts beknopte bespreking, waarbij die der
liefdespelen het laatst behandeld zal worden, omdat
zij een voorafgaande, niet al te gemakkelijke
verklaring verlangt.
2. De experimenteerspelen
Deze groep, die door Jean Paul het eerst met den
thans algemeen gebruikelijken naam experimenteerspelen
werd aangeduid en die men ook probeetspelen
zou kunnen noemen, omvat de beweging van jonge
dieren, waardoor zij in de eerste plaats de heerschappij
over hun eigen organen, later echter ook
over andere dingen verkrijgen. Daartoe behoort het
uitrekken en intrekken der ledematen, het tasten,
grijpen, krabben, knagen, het oefenen der stem, het
voortbrengen van andere geluiden, het verscheuren,
stuk bijten, uiteen rafelen, stooten, opheffen en
laten vallen van voorwerpen. Zulke oefeningsbewegingen
zijn van fundamenteele beteekenis voor alle
overige levensverrichtingen van het dier. Zij geven
n.l. in lichamelijk opzicht aanleiding tot het leeren
beheerschen van het eigen lichaam en dienen psychisch
tot ontwikkeling van de zintuigen, tot het
verkrijgen van ruimtebegrippen, tot versterking van
den wil, van het geheugen enz. Zij vormen den
algemeenen grondslag, van waaruit de afzonderlijke
spelen tot ontwikkeling komen.
,,Met het rekken der ledematen," zeggen de Gebroeders
Muller, ,,treedt de jonge hond in het eerste
stadium der kinderspelen". Jonge honden beginnen
ook reeds vroeg aan alle houten voorwerpen en
zelfs aan hun eigen pooten te knagen. Het spel
met den eigen staart is aanvankelijk eveneens een

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 65
zuiver probeerspel; maar als het staarteinde bij elke
wending hun weer tartend schijnt te ontwijken,
treedt vermoedelijk spoedig iets van het jachtinstinct
op. Jonge katjes spelen op dezelfde wijze
met hun staart, of zij oefenen zich in het grijpen en
vasthouden met de nagels hunner pooten. Ook jon -
ge panters spelen met hun staart en Brehm zag hoe
jonge poema's met den staart der moeder speelden.
lets dergelijks valt bij alle dieren van het kattengeslacht
waar te nemen en meestal zal daarbij,
zooals gezegd, reeds spoedig ook het jachtinstinct
zijn invloed doen gelden. In het algemeen is het
moeilijk, in vele gevallen zelfs onmogelijk, een
scherpe grens te trekken tusschen het algemeen?
experimenteeren en de afzonderlijke spelen.
De neiging om te experimenteeren is bij het dier
niet alleen toe te schrijven aan de zucht naar bevrediging
van het instinct. Er komt waarschijnlijk
in het zieleleven van het dier reeds een fijner
psychisch verschijnsel bij, dat volgens Preyer te
zoeken is in ,,de vreugde aan de macht, aan het
oorzaak zijn, die de zuigeling ondervindt, als hij
een stuk papier in honderd snippers verscheurt."
Dit gevoel nu, meent Groos, zal ook bij de dieren
aanwezig zijn en juist bij het experimenteeren dikwijls
een bij verschijnsel van de werking der in
stincten vormen. Ook bij volwassen menschen is de
vreugde van het oorzaak te zijn ,,bespottelijk
groot". Hebben niet duizenden de behoefte om met
elk potlood ergens op te krassen, op elke wandeling
een twijg of graanhalm of bloemstengel af'te
breken, de sneeuw, die op een muur ligt, met den
wandelstok af te strijken, steentjes voort te schoppen,
op ramen of hekjes te trommelen, broodkogeltjes
bij tafel te kneden, wijnglazen te laten rinke-
Het Spel 5

66 HOOFDSTUK III
len, lucifers stuk te breken enz. Zoo ongeveer als
bij den mensch, zal het ook bij de dieren gaan. De
drang om te experimenteeren blijft bij toenemenden
leeftijd in meerdere of mindere mate bestaan, gaat
steeds meer van den zuiver instinctieven grondslag
tot meer vrije, individueele handelingen over, en het
hooger georganiseerde dier gevoelt daarbij vermoedelijk
ook iets van het genot der macht de oorzaak
van iets te zijn. Daartoe is b.v. te rekenen de neiging
van vele berensoorten, meer in het bijzonder
van den waschbeer, om allerlei voorwerpen te wasschen,
hoewel het eigenlijk meer een rondplassen in
het water is, het stuk knagen van stukken hout
door honden, de vernielzucht van apen en ook wel
van andere dieren. Van een olifant in den dieren -
tuin te Kassel wordt verteld, dat hij in de woning
van een oppasser wist door te dringen, hier alles
wat niet nagelvast was, zooals stoelen, tafels, spiegels,
schilderijen, beddegoed enz. van hun plaats
haalde, op een hoop legde en vervolgens plat trad,
waarna hij in een naburig weiland ging wandelen
en zich gedroeg alsof niets gebeurd was. Deze vernielzucht
is niets anders dan ,,een ver verbreide
soort van experimenteeren". Van apen is zij spreekwoordelijk
en zijn voorbeelden in menigte aan te
wijzen. Zoo vertelt de zuster van Romanes, die
voor haar broer een capucijner-aap in observatie
had, hoe hij kleedingstukken vernielde, alle mogelijke
voorwerpen, zelfs een groote waschtafel met
zwaar marmeren blad, van hun plaats haalde, met
stokken in het vuur pookte en als ze begonnen te
smeulen, ze er uit haalde om er aan te ruiken, stukken
papier in het vuur stak en zoodra ze brandden
de vlam bluschte, waarbij hij, als het papier niet
lang genoeg was, het oprolde en zoo het vuur wist

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 67
te bereiken. Een orang oetan, in het bezit van een
Nederlandsch reiziger, kon de meest ingewikkeldc
knoopen en strikken behendig losmaken met zijn
vingers, of als ze te vast zaten, met zijn tanden, en
hij vond die bezighield zoo prettig, dat hij iedereen,
die in zijn nabijheid kwam, de schoenveters losmaakte.
Elisabeth gravin van Montgelas vertelt van
een baviaan, in haar bezit, dat hij in staat was alle
hangsloten, waarmee hij aan de ketting vastlag,
open te krijgen, maar dat hij zich eerst daaraan
waagde na zich ervan overtuigd te hebben, dat hij
door niemand werd gadegeslagen. Zoo bevrijdde hij
ook herhaaldelijk een waakhond, waarmee hij
vriendschap had gesloten, van de ketting, drong
een keer in den paardenstal door en gaf het paard
de vrijheid, terwijl hij een anderen keer alle hokken
van de varkens opende ,,en daarna met zichbaar genoegen
toezag, hoe de menschen zich inspanden om
de varkens weer te vangen. Zijn gelaatsuitdrukking
was bij zulke gelegenheden beslist ondeugend."
Nog erger dan bij apen is de vernielzucht bij
papegaaien en enkele andere vogels. Vooral bij
kakedoes is volgens Brehm deze vernielzucht byzonder
sterk ontwikkeld, en wat zij dan ook op dit
gebied tot stand brengen is gewoonweg verbluffend.
Zij knagen niet slechts planken van 5-6 centimeter
dikte door, maar evenzeer ijzerblik van een
millimeter dikte, zij vernielen glas en beproeven
zelfs gaten in muren te maken. Zoo vertelt ook
Elisabeth gravin von Montgelas, dat voor haar
papegaai, een arara, geen slot of ring te bedenken
was, dat door het dier op den duur niet geopend
kon worden, terwijl het hem ook niet veel hoofdbreken
kostte een schroef, die met een moer bevestigd
was, los te krijgen. Voeder- en drinkbakje

68 HOOFDSTUK III
werden los gemaakt en naar beneden geworpen en
allerlei andere bewijzen van vernielzucht gegeven,
echter alleen op tijden, dat hij alleen was en in de
meening verkeerde, dat niet op hem gelet werd.
Von Lucanus vertelt eveneens van zijn papegaai,
dat de vernielzucht hem aangeboren was en zich
o.a. uitte door steeds zijn houten zitstang door te
knagen, hoe wel hij zich daardoor zelf van zijn
geliefde zitgelegenheid beroofde, ,,en door geen
middel is hem dit af te leeren."
Aan het genot der vernielzucht paart zich in
vele gevallen een ander, n.l. het veroorzaken van
geraas. Evenals de meeste kinderen, schijnen ook
vele dieren daarin behagen te scheppen. Zoo kunnen
volgens Scheitlin hazen voortreffelijk afgericht
worden om te trommelen, vertelt ons Savage van
chimpanse's, die bij het spelen met stokken of
stukken hout op den grond slaan en Falkenstein
van een jongen gorilla, die het niet kon nalaten op
elk hoi voorwerp te slaan, ,,zoodat hij slechts zelden
een gelegenheid onbenut liet, om bij het voorbijgaan
aan vaten, schotels of blikken bussen, er
tegen te trommelen/'
3. De bewegingsspelen.
Hieronder vallen al die spelen, waarbij het doel
der beweging een verandering van plaats is. Zij
omvatten dus het gaan, loopen, rennen, springen,
klauteren, vliegen en zwemmen. Vermoedelijk
komen dergelijke spelen reeds bij lagere dieren voor,
volgens E. Wasmann o.a. bij de mieren. Daartoe
behoort ook het bekende dansen der muggen in
het zonlicht en het rondvliegen van insecten in de
avondschemering. Evenwel is het bij de lagere dieren
moeilijk uit te maken, of wij daarbij te doen

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 69
hebben met een spel, dan wel het zoeken naar
voedsel, een uiting van de paringsdrift of nog een
andere oorzaak. Zoo is uit de jongste onderzoekingen
van Prof. K. von Frisch naar het vermogen der
bijen om elkander mede te deelen, waar honig te
vergaren valt, gebleken, dat zulks o.a. geschiedt
doordat de bij, die van een vliegtocht met honig
terugkeert, in den korf een rondedans uitvoert,
echter niet bij wijze van spel, maar om de ,,boodschap
van een rijke dracht" te brengen. Ook visschen
schijnen te spelen, zooals de vliegende visschen
en de dolfijnen; maar zekerheid is ook bij
deze moeilijk te verkrijgen. Beter is het reeds gesteld
met de vogels, hoewel ook bij hen lang niet altijd
spel is, wat als zoodanig schijnt op te treden, b.v.
het schijnbaar doellooze rondvliegen der zwaluwen
tegen het vallen van den avond, waarbij zij in
werkelijkheid voedsel zoeken. Evenwel zijn er bij
de vogels vele verschijnselen, die men gerust als
een bewegingsspel kan opvatten. Hiertoe zou men
reeds het leeren vliegen, loopen en zwemmen kunnen
rekenen, waarbij de ouders meestal als leermeester
optreden, alsmede sommige verschijnselen
bij het intreden van den trektijd. Dat dit trekken
een aangeboren instinct is, staat thans vast, zoowel
wat den tijd, als de richting van den trek betreft.
Van het ware doel der reis heeft de vogel niet het
minste begrip. Nochtans is zij daarom niet minder
merkwaardig. Als een vliegtuig of luchtschip een reis
over den oceaan volbrengt, wordt de bemanning — en
zeker terecht — uitbundig gehuldigd. En toch,
wat beteekent feitelijk zulk een reis in vergelijking
met de prestatie van kleine vogels, zooals de strandlooper,
die van Spitsbergen, Groenland of Noorde-
Jijk Siberie naar het uiterste zuiden van Afrika of

7°
HOOFDSTUK III
zelfs Zuid-Amerika vliegt, of zooals de Gouden
regenfluiter, die van de Aleoeten, dwars over den
Grooten Oceaan, in een stuk door naar de Hawaiieilanden
vliegt, een afstand van 3000 K.M.
Ook het dansen der vogels en van andere dieren
is niet altijd een spel, maar hangt in vele, misschien
wel in de meeste gevallen, met het liefdeleven
samen, zoodat daarop bij de liefdespelen nader
zal worden teruggekomen. W. H. Hudson beschouwt
echter het dansen als een zuiver bewegingsspel,
waardoor zij hun vreugde in het leven
uiten. In zijn interessant boek vertelt hij van een
kievittensoort, die grooter dan de onze is, lichter
gekleurd en met sporen aan de vleugels. Zij dansen
het geheele jaar door, zoowel over dag als in heldere
maannachten. Tot een danspartij zijn drie
vogels noodig. Zij leven n.l. paarsgewijze en op een
gegeven oogenblik vliegt een van een paar naar een
naburig paar en wordt er met blijdschap ontvangen.
Het paar gaat den bezoeker te gemoet en stelt
zich dan achter hem op. Daarna begint het drietal
in gelijken pas snel achter elkander te marcheeren,
waarbij de vogels op de juiste maat trommelende
tonen uitstooten. Na korten tijd eindigt de tocht,
de aanvoerder verheft zijn vleugels en staat, nog
steeds luid zingend, rechtop en onbewegelijk, de
twee overige blijven met opgezette veeren, precies
in een lijn, achter hem staan, bukken zich naar
voren en naar achteren tot de punt van hun snavel
den grond aanraakt en blijven een oogenblik, alleen
nog zacht murmelend, in deze houding staan. Dan
is het spel afgeloopen en de bezoeker vliegt naar
zijn eigen nest terug, om later zelf bezoek te ontvangen.
Sommige vogels, zooals de ooievaar (Fig. 9),
voeren hun dansen in de lucht uit.

Fig. 9. Dansende ooievaars in de lucht.

72
HOOFDSTUK III
Als een zuiver bewegingsspel valt het schommelen
te noemen, zooals vinken, meezen en andere
vogels dikwijls doen en van kanaries en papegaaien
in gevangen staat algemeen bekend is. Elisabeth
van Montgelas bezat een papegaai, die over dag
vlijtig gebruik maakte van den schommel in zijn
kooi, maar om te slapen die bewegelijke zitplaats
blijkbaar minder aangenaam vond, terwijl de overige
zitstokken alle lager waren dan de schommel,
zoodat hij er niet gaarne op sliep. Regel toch is,
dat alle vogels de gewoonte hebben 's nachts op
den hoogsten stok te gaan zitten om te slapen.
Dit is vermoedelijk een erfelijk instinct, dat samenhangt
met het gevoel van veiligheid. De papegaai
nu trok vijf jaren lang iederen avond de schommel
met zijn snavel omhoog, klemde ze vervolgens tusschen
de tralies der kooi vast en sliep er op. Elken
ochtend maakte hij den stok los door hem met zijn
snavel tusschen de tralies weg te trekken en gebruikte
hem dan over dag als schommel. Dit had
hij geheel uit zichzelf bedacht, zonder dat iemand
hem daarbij ook maar in een enkel opzicht den
weg had gewezen. Ook apen schommelen gaarne,
zoowel in de vrije natuur als in gevangen staat.
Het eerste valt niet moeilijk te verklaren, daar zij
bij hun klauterpartijen langs de takken en van
boom tot boom menigmaal onvrijwillig zulk een
schommelpartij zullen moeten doorstaan. Pechuel-
Loesche, een der leiders van de Loango-expeditie,
verhaalt van een aap, die in de gevangenschap zich
zelf een schommel vervaardigde met behulp van
het lange touw, waaraan hij vastgebonden was. De
wilde jacht van katten door de vertrekken, het
rennen van honden, zoodra zij buiten komen en
somtijds ook wel in huis, zijn bewegingsspelen, die

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 73
iedereen wel eens heeft bijgewoond, evenals het
elkander naloopen van deze dieren. ,,Men krijgt
dikwijls," zegt Frans Doflein, ,,den indruk als van
spelende kinderen, als men zulke jonge dieren, tot
uitputtens toe, achter elkander ziet rennen".
Bij de bewegingsspelen van andere dieren mogen
de zeehonden niet verge ten worden. Otto Finsch
heeft het leven dezer dieren in de baai van San
Francisco nauwkeurig gadegeslagen en beschreven.
Is reeds de bewegelijkheid van deze loome dieren
op het land verrassend, eerst in het water komt
deze geheel tot haar recht. Zij storten zich plotseling
van een hoogte af in het water, plassen hier
rond, werpen zich op hun rug, springen omhoog,
schuiven zich op hun rug voort en stoeien en plassen
somtijds in zulke mate, dat een behendig jager
ze dicht genoeg kan naderen om ze te harpoeneeren.
— Het spelen en stoeien der dolfijnen rondom
de schepen in voile zee is elken zeeman bekend.
Hoe sneller het schip vaart, des te uitgelatener zijn
de dieren. Zij springen boven het water uit,
maken in de lucht salto mortales, staan soms in
het water recht op enz. Ook de potwal voert bewegingen
uit, die men als spel moet beschouwen. Dit
geldt ook van marters, vossen (Fig. 1 o), dassen, beren
en verschillende andere dieren, die men in gevangen
staat, n.l. in dierentuinen, nauwkeurig heeft kunnen
observeeren. Buffels, tapirs, zelfs nijlpaarden stoeien
in vrijen staat 's avonds opgewekt in het water.
De vroolijke, dartele sprongen van jonge paarden,
ezels, schapen en geiten zijn algemeen bekend.
Bij dergelijke bewegingsspelen der jonge dieren
komen die instincten tot uiting, welke later in den
ernstigen strijd om het bestaan onontbeerlijk zijn.
Zoo oefenen zich jonge gazellen in het ver springen

Fig. 10. Spelende jonge vossen, voor hun hoi, onder toezicht der moeder.

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 75
en het springen over struiken, bokken en lammeren,
welke in het gebergte leven, in het hoogspringen.
Zulke ,,bokkensprongen", die gewoonlijk den lachlust
opwekken en die op vlak terrein een zeer eigenaardige,
geheel raadselachtige beweging vormen,
moeten opgevat worden als een zeer nuttige vooroefening
voor het latere leven in het rotsachtige
bergland. De gemsen zijn ware meesters in het
hoogspringen, maar beoefenen tevens een eigenaardig
spel, hierin bestaande, dat zij zich op een
steile sneeuwhelling neervleien en bij wijze van sledevaart
honderden meters ver naar beneden laten
glijden. Daar aangekomen klauteren zij weer langzaam
omhoog en herhalen dit spelletje eenige keeren.
Soms gebeurt het door slechts een dier, terwijl
de overige toekijken, soms door een aantal achter
elkander, terwijl meestal ook het door de eene gems
gegeven voorbeeld bij de andere navolging vindt.
Hier hebben wij dus te doen met een door de dieren
zelf uitgevonden spel, dat vermoedelijk hierin zijn
oorsprong vindt, dat zij op hun-tochten door het
hooggebergte menigmaal onvrijwillig op de sneeuwvelden
omlaag glijden. E. Alix verhaalt van een
dergelijken vrijwilligen glijtocht van zijn hond,
tijdens hij met een troep soldaten op manoeuvre in
de Alpen was.
4. Jachtspelen.
Nog duidelijker dan bij de voorafgaande treedt
de werking van het instinct op bij de jachtspelen.
Reeds het jonge dier, dat het voedsel voorgelegd
krijgt door zijn ouders, oefent zich spelend in de
beweging, die het in zijn later zelfstandig bestaan
zal moeten uitvoeren. En de huisdieren, vooral de

76 HOOFDSTUK IH
hond, die in de meeste gevallen nooit een werkelijke
prooi bemachtigt, maar zijn voedsel in het prozaische
voederbakje vindt, beoefent nochtans met
hartstocht zulke spelen, welke aan de wijze van
voeding van zijn ver verwijderde voorouders herinneren
(Fig. i o). Groos verdeelt de jachtspelen der
dieren in 3 groepen, n.l. het spel met een levende werkelijke
prooi, dan het spel met een levende schijnprooi
Fig. 11. Spel van hond met egel.
en eindelijk het spel met een levenlooze schijnprooi.
Wat de eerste groep betreft, wijst Doflein op de
groote beteekenis ervan voor de roofdieren. Langzamerhand
worden de jongen van roofdieren door
de moeder of door beide ouders op rooftochten
meegenomen. Wolven, leeuwen en andere roofdieren
leven soms in families samen en het duurt bij
sommige tamelijk lang, tot de jonge dieren alle
jachtmethoden nauwkeurig geleerd hebben; bij

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 77
jonge leeuwen zouden daarmede ongeveer 1 jaar
heengaan. In het begin jagen slechts de ouders en
zijn de jongen toeschouwers, zoodat zij alleen,
nadat de prooi gedood is, aan den maaltijd deelnemen.
Zoo lang de jongen nog zwak en ongeoefend
zijn, vallen de ouders doorgaans slechts
zwakke en weerlooze dieren aan. In de Afrikaansche
kolonien ondervinden de Europeesche kolonisten
het op hoogst onaangename wijze aan hun
schapen- en geitenkudden, vooral aan de lammeren
en geitjes, als leeuwen of luipaarden in de buurt
hun welpen les geven in het jagen. Later beginnen
de jongen zelf te jagen en de prooi te dooden, maar
steeds onder toezicht der ouders, die zich in de
nabijheid gereed houden om in geval van nood te
kunnen bijspringen.
Het karakter van dit soort spel kan men zeer
goed leeren kennen door slechts er op te letten, hoe
de kat met een gevangen muis speelt, die ze grijpt,
loslaat, weer vangt, opnieuw vrij laat enz., totdat
de prooi eindelijk gedood en verslonden wordt.
Volgens Scheitlin doet de wilde kat hetzelfde met
muizen en vogels, de panter met kippen en gebeurt
het ook bij edelmarder, wezel, vos enz., terwijl
volgens Ch. Darwin de kormoran hetzelfde met
gevangen visschen doet. De meeningen omtrent het
instinct, dat daarbij tot uiting komt, loopen nog
al uiteen. Groos betwijfelt het, of hierbij wel van
een spel sprake is, anderen, zooals Scheitlin, Darwin
en Romanes, vatten het kwellen der prooi als
een werkelijk spel op.
Bij de tweede groep wordt het eene dier door
een ander, meestal van dezelfde soort, als ware het
een prooi, vervolgd. Beide beschouwen het als spel,
zooals ieder gemakkelijk kan vaststellen, die maar

7 8 HOOFDSTUK III
eens let op elkander narennende en met elkander
stoeiende honden(Fig. 12) .Ook ligt het voor de hand,
dat dergelijke oefeningen voor latere ernstige gevallen
•op volwassen leeftijd groote waarde bezitten. Bij
roofdieren schijnt — en dit is karakteristiek — de
Fig. 12. Een ontmoeting van honden. Eerste kennismaking.
Wederkeerig wantrouwen.
vervolger den grootsten ijver te ontwikkelen, bij'
planteneters speelt het vervolgde dier de hoofdrol.
Jonge wolven spelen als jonge honden, jonge vossen
jagen elkander achterna en spelen verstoppertje,
en hetzelfde doen jonge eekhoorns. Op weilanden
kan men dikwijls jonge paarden en koeien vroolijk

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 19
achter elkander zien galoppeeren. Margaret Strickland
vertelt van twee jonge katten (Fig. 13), die geregeld
elken dag in de kamer met elkander verstoppertje
speelden en daarbij telkens, als een spelletje begon,
aan een bel trokken, die aan een armstoel hing.
De derde groep van jachtspelen treedt in vele
gevallen het eerst op, gaat dus aan de beide reeds
besproken groepen vooraf. Elk jong katje kan ons
leeren, dat deze spelen een instinctieve oorzaak hebben.
Nog blind kruipen de jonge katjes uit het
Fig. 13. Spelende katten.
nest, maar zoodra de oogjes open zijn begint het
spel met alles wat rolt, loopt, kruipt, kortom zich
beweegt. Eerst als zij, aldus spelend, zich voor de
ernstige levenstaak van roof dier voorbereid hebben,
verschaft hun moeder levende prooi. Ook hier is,
meent Groos, het spel niet, zooals Wundt beweert,
,,das Kind der Arbeit", maar zou men eerder omgekeerd
met Ziegler kunnen zeggen, ,,die Arbeit sei
das Kind des Spiels". Men kan met stelligheid aannemen,
dat de kat bij het reeds zoo vroeg optre-

So HOOFDSTUK III
dende spel niet terstond de schijnprooi als- zoodanig
beschouwt, mag echter omgekeerd evenmin beweren,
dat zij ze voor een werkelijke prooi houdt. Als
het jonge dier met een bal, een prop papier, een
knikker of iets dergelijks speelt, treden niet onmiddellijk
fijnere psychische processen op, maar
door de talrijke herhalingen van het spel zullen zij
langzamerhand ontstaan. Als het katje steeds weer
denzelfden bal najaagt, zal toch met der tijd iets
van ,,het spelen van een rol", van het ,,zoo doen
alsof", van de door den mensch vrijwillig aangenomen
schijnwerkzaamheid ook bij het dier opkomen.
Dit blijkt ook daaruit, dat als het den bal gegrepen
heeft en deze dan rustig blijft liggen, het zelf
door een slag met een poot het voorwerp in beweging
brengt, ten einde het spel opnieuw te kunnen
beginnen. ,,Hier moet toch wel," zegt Groos, ,,iets
van het bewuste zelfbedrog aanwezig zijn, waarin
het fijnste en innerlijkste element van het speelgenot
zich openbaart". — Ook de hond heeft de aandrift
alles wat beweegt na te jagen. Hoe de jonge
hond, evenals de kat, zijn eigen staart tracht te
grijpen, hoe hij daarbij steeds sneller en woedender
om zijn eigen as draait, tot hij ten slotte neervalt,
is iedereen bekend. Ook een heen en weer bewegend
koord is een welkom voorwerp voor het jachtspel.
Hoezeer het ook hier de beweging der voorwerpen
is, die het jachtinstinct opwekt, blijkt daaruit, dat
honden hun meesters van zelf aansporen, een steen,
een stuk hout, een bal of iets dergelijks weg te
gooien. Daarbij weet de volwassen hond zeer goed,
dat het voorwerp, dat hij zijn meester telkens
terugbrengt, opdat deze het weer in beweging zal
brengen, geen levende prooi is, evenals de voet van
zijn meester of meesteres, waarmee hij gaarne speelt

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 8 I
door er op los te springen, hem te grijpen, waarbij
hij echter nooit ernstig er in bijt. Ook van verschillende
andere jonge dieren, zooals jaguars, poema's
en ijsberen, is bekend, dat zij in gevangen staat
gaarne met ballen en andere bewegelijke voorwerpen
spelen.
Margaret Strickland bezat een kat, die een
houtblokje apporteerde en telkens voor haar voeten
of voor die van haar echtgenoot neerlegde, opdat
een van beide het een eind ver zouden weggooien.
Was zij door het spelen moe geworden of had zij
genoeg van het spel, dan verstopte zij het blokje
ergens onder het vloerkleed. Ook ging zij, als men
het blokje verstopt had, dit op bevel zoeken. Een
colley (Fig. i4)hield veel van een spelletje, waarbij
twee personen, die op eenigen afstand van elkander
stonden,elkander een bal toewierpen, terwijl de hond,
die in het midden had post gevat, den bal in de
vlucht met zijn bek trachtte te grijpen door omhoog
te springen. Gelukte hem dit, dan liep hij een
poos triomfantelijk met den bal in zijn bek rond
en legde hem vervolgens aan de voeten van een van
beide personen neer, opdat het spelletje opnieuw
kon beginnen. Zelf bezat ik jarenlang een hond,
Blanca geheeten, die tot gewoonte had aangenomen,
en wel geheel uit zich zelf, om iederen dag na den
maaltijd zijn uit lappen vervaardigde pop in den
bek te nemen en daarmede tallooze malen om de
tafel heen te loopen. Daarbij schudde hij van tijd
tot tijd zijn pop heen en weer, zooals jachthonden
wel met hun buit doen, en lette er tersluiks op, of
wij wel aan zijn spel de noodige aandacht wijdden.
Gebeurde dit niet, dan liep het spel na eenige
ronden af, kreeg hij een kleine aanmoediging, dan
werd het geruimen tijd voortgezet. Magaret Strick-
Het Spel 6

Fig. 14. Spel van hond en menschen.

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 83
land vertelt ook van een hond (Fig. 15), die de speelmakker
van kinderen was. Zij stonden steeds toe, dat
hij aan hun spelletje deelnam, ,,en het was verbazend,
hoe vlug hij ze begreep en de aardigheid ervan in
zich wist op te nemen". Bij het spelletje ,,Volg
den leider" hadden de kinderen het meeste pret als
zij den hond ,,leider" maakten. Hij scheen dan te
begrijpen, wat van hem verwacht werd en voldeed
geheel aan die verwachting doer b.v. onder het loopen
plotseling stil te staan, een paar keer om een struik
heen te loopen, over hindernissen te klauteren enz.
Ock bij het verstoppertje spelen was hij geheel op
Fig. 15. Spel van kinderen en hond.
de hoogte van het spel, zoowel als hij moest zoeken,
als wanneer hij zich zelf verstopte.
Ook bij vogels komen spelen voor, die men als
jachtspelen kan beschouwen. Volgens Scheitlin
sluiten tamme ooievaars zeer gemakkelijk vriendschap
met kinderen en nemen aan hun spelen deel.
Zoo Snellen zij de wegloopende kinderen met uitgespreide
vleugels na, pakken een ervan met den
snavel bij jas of mouw beet, keeren zich dan onmiddellijk
om en loopen weg, waarbij zij telkens
om kijken, of de kinderen hen ook vervolgen; zij
laten zich op hun beurt bij een vleugel pakken,
staan terstond stil en loopen dan weer de kinderen

84
HOOFDSTUK III
na. Eveneens vinden wij verschillende spelen van
andere vogels, zooals het goudhaantje, den specht,
de ekster enz. vermeld.
5. De kampspelen.
Hiertoe behooren die spelen, waarbij de dieren
met elkander vechten, echter slechts spiegelgevechten
leveren. Hoewel hierbij verschillende instincten een
rol kunnen vervullen, zooals ons het stoeien en
plagen van jonge dieren kan leeren, in vele gevallen
ook ,,het bewustzijn van macht" zijn invloed
zal doen gelden en bij de roofdieren de kampspelen
in vele gevallen tevens jachtspelen zullen zijn, valt
toch veel voor de meening van Groos te zeggen,
dat deze soort spelen in hoofdzaak zijn op te vatten
als vooroefeningen voor den lateren wedstrijd om
het wijfje. Hiervoor pleit niet alleen het nauwe
verband van kwellerij en vechtlust met sexueele opwellingen,
maar tevens dat ook de onschuldigste
herkauwers, die steeds bij werkelijke vijandelijke
aanvallen hun heil in de vlucht zoeken, even ijverig
met elkander vechten als echte roofdieren. Groos
onderscheidt nog: de plagerij, het stoeien van jonge
dieren en de spiegelgevechten van volwassen dieren.
Het plagen komt gewoonlijk voor in gevallen,
waar de vechtlust geen rechtstreeksche bevrediging
zoekt of vindt. Een vechtlustig dier heeft dan de
behoefte andere dieren, die in het geheel niet op
vechten gesteld zijn, op de een of andere wijze te
provoceeren. Voelt het daarbij zijn overmacht, dan
ontaardt het plagen gewoonlijk in erge kwellerij.
Zooals de overmoedige knaap het niet kan nalaten
een makker, zonder eenige aanleiding, geheel onverwachts
een stomp te geven of aan de haren te

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 85
trekken, zoo gaat het ook in de dieren wereld toe.
Zoo bracht Bennett van een zijner reizen een
siamang-aap mee naar Europa. Op het schip bevonden
zich ook andere apen, die echter van den
siamang niet veel wilden weten. Daarvoor wreekte
hij zich door, zoodra hij maar kon, een der overige
apen bij den staart te grijpen en te mishandelen.
Hij sleepte het arme dier soms aan den staart over
het geheele schip voort of klauterde er mede in een
der ra's om het van daar uit op het dek te laten
vallen. Brehm vertelt van een baviaan, dien hij naar
Duitschland mee bracht en die er zich mee vermaakte
een knorrigen huishond te plagen. Als de
laatste 's middags buiten rustig lag te slapen, sloop
hij voorzichtig naderbij, overtuigde zich eerst of de
hond sliep en gaf hem dan een ruk aan den staart.
Woedend sprong het zoo ruw in zijn droomen gestoorde
dier op en vloog op den baviaan af, kreeg
hem echter nooit te pakken. Ook vogels uiten hun
vechtlust en dolfijnen plagen somtijds visschen.
Dat dieren hun plagerijen zelfs tot menschen uitstrekken,
vertelt ons Margaret Strickland. Zij bezat
een waschbeer, de bekende kleine Amerikaansche
berensoort, die vrij door het huis rendliep. Tot
de streken, die hij uithaalde, behoorde o. a., dat
hij zich tijdens den maaltijd onder de tafel verborg
en de aanzittenden deed schrikken door in hun
voet of been te knijpen, eerst bij de personen aan
de eene zijde van de tafel en daarna bij die aan den
anderen kant. Daar de huisgenooten zijn streken
kenden, paste hij ze vooral bij gasten toe, ,,blijkbaar
overtuigd, dat daardoor een veel meer dramatisch
effect verkregen zou worden". Ook verhaalt
zij van een witte rat, die in vriendschap leefde met
een hond en een kat en er vermaak in schiep, telkens

86 HOOFDSTUK III
als beide rustig lagen te slapen, eerst den hond stilletjes
te naderen en in het oor te bijten, om dan
vlug te verdwijnen. De hond sprong nijdig op,
keek wantrouwend naar de kat, die echter rustig
sliep, en vleide zich weer neer. Dan naderde de rat
voorzichtig de kat, beet haar in den staart en verdween
weer ijlings. Nu was het de kat, die zich
nijdig oprichtte en wantrouwend naar den hond
keek; maar daar deze rustig sliep ging ook zij weer
liggen. Daarna was de hond weer aan de beurt om in
zijn dutje gestoord te worden, en zoo lang zette de
rat het spelletje voort, tot haar beide makkers hun
siesta maar opgaven.
Het stoeien van jonge dieren is algemeen bekend
en komt niet alleen bij honden en katten, maar
evenzeer bij beren, wolven, leeuwen, zebra's, gemzen,
herten, vossen, wezels en nog verschillende
andere diersoorten voor. Bennett vertelt het ons
zelfs van vogelbekdieren, die 's avonds in het schemeruur
met elkander spelen als jonge honden,
elkander met den snavel beetpakken, de voorpooten
opheffen, over elkander klauteren enz. Ook jonge
paarden en ezels stoeien lustig op de weide, geiten
vooral zijn efg vechtlustig en het spel der lammeren
is bekend genoeg. Ook verschillende vogelsoorten
vermaken zich er mede. Evenals bij den mensch,
kan het ook bij de dieren gebeuren, dat het spel
ernst wordt en uit het stoeien een ernstige vechtpartij
ontstaat. In den regel blijft het echter spel
zooals reeds daaruit blijkt, dat zij doorgaans klauwen
en tanden niet ernstig gebruiken. Doflein
wijst er op, hoe de ouden somtijds aan de kampspelen
der jonge dieren deelnemen en deze laatste
wel eens gevoelige klappen oploopen, als zij in den
ijver van het spel hun ouders pijn doen.

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 87
De Spiegel gevechten dec volwassen dieren kunnen
ons leeren, dat het genot van het kampspel, dat het
dier in zijn jeugd heeft leeren kennen, dikwijls op
volwassen leeftijd blijft bestaan. De bij volwassen
dieren het bewustzijn der ,,schijnwerkzaamheid" bij
zulke gevechten stellig aanwezig is, blijkt uit talrijke
mededeelingen van waarnemers. Zoo wijst b.v.
Finsch op de spelen der zeeleeuwen, waarbij zij dikwijls
den schijn verwekken, alsof zij verbitterd met
elkander vechten, terwijl het in waarheid niets
anders is dan ,,eitel Schein und Spielerei". Zoo
vallen er bij de runderen op de Alpenweiden, waar
deze zich vrij kunnen bewegen, dikwijls Spiegelgevechten
waar te nemen en zijn volgens Pechuel-
Loesche de Afrikaansche schapen veel moediger en
vechtlustiger dan de Europeesche. Vermakelijk is
wat hij ons vertelt van den hamel Mfoeka, dien de
reizigers bezaten en die een ware tyran geweest
schijnt te zijn. ,,Hij duldde eenvoudig geen krakeel
of lawaai, noch van dieren, noch van menschen.
Geraakten twee verliefde geitenbokken met elkander
aan het vechten, dan keek hij gedurende korten tijd
onderzoekend naar het schouwspel en stiet ze vervolgens
eenvoudig het onderste boven. Ontstond
er eens twist tusschen de manschappen der expeditie,
dan trad hij op dezelfde effectvolle wijze als vredestichter
op, natuurlijk tot groot vermaak der omstanders.
Toen eens de afgezant van een inlandsch
vorst voor het verblijf der expeditie-leiders een
gloedvolle toespraak hield tot de verzamelde menigte,
kwam Mfoeka geheel kalm naderbij, mat den
afstand en trof vervolgens met een hevigen stoot
den niets kwaads vermoedenden spreker met zulke
kracht tegen zijn zitvlak, dat hij hals over kop in
het zand vloog. Dit maakte eensklaps aan de toe-

88 HOOFDSTUK III
spraak een einde. ,,Het was een kostelijk beeld, hoe
de verbaasd op den grond gezeten gezant den ernstig
voor hem staanden hamel aanstaarde."
Ook uit de vogelwereld zijn vele gevallen van
schijngevechten bekend. J. A. Naumann deelt ons
daarvan vele gevallen mede, b.v. van twee raven,
die herhaaldelijk met elkander twistten, maar nooit
ernstig op elkander aanvlog^n, zich op den fug
wierpen, elkander beet pakten enz. Als spel beschouwt
hij het ook, hoe kraaien dikwijls om een
zitplaats op de spits van een toren of op den hoogsten
top van een boom vechten en elkander voortdurend
daarvan afstooten.
De vraag of de gevechten tijdens den paartijd ten
deele als spiegelgevechten zijn te beschouwen, meent
Groos bevestigend te moeten beantwoorden. Zij zullen
later ter sprake komen.
6. De bouwkunst der dieren.
Hierbij moet in de eerste plaats aan den nestbouw
gedacht worden, die als uiting van het instinct is
te beschouwen, zooals vooral afdoende wordt bewezen
door de vogels, speciaal door die, welke
slechts een keer in hun leven daartoe overgaan. Bij
den nestbouw der ouders waren de jongen natuurlijk
niet aanwezig en van onderricht door de ouden
aan de jongen, wat het bouwen van nesten betreft,
is nooit iets gebleken, zoodat deze vaardigheid
wel op aangeboren instincten moet berusten.
Evenwel moet hierbij opgemerkt worden, dat bij
den nestbouw der vogels evenmin van een spel
sprake kan zijn als bij den bouw der woningen
v an andere hooger georganiseerde dieren, zooals
vossen, bevers, dassen, mollen, vischotters enz.,

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 89
want deze werkzaamheid heeft een ernstig doel.
Daarentegen kan als spel beschouwd worden de
reeds door Darwin opgemerkte neiging van sommige
vogels in gevangen staat om, als zij geen gekgenheid
hebben een nest te bouwen, tusschen de
tralies van hun kooi, min of meer bij wijze van
tijdverdrijf, vlechtwerk aan te brengen. Verder kan
daartoe gerekend worden de gewoonte der mannetjes
van sommige vogelsoorten om voor de paring
op eigen gelegenheid nesten te bouwen, die later
toch niet gebruikt worden, zooals het winterkoninkje,
dat zulks zelfs twee of drie keer doet.
Vooral echter komt als spel in aanmerking de versiering,
die sommige dieren aan hun verblijf aanbrengen.
Bepaaldelijk bij vogels komt dit voor.
Reeds de bekende gewoonte van raven, kraaien en
eksters om alle blinkende voorwerpen te stelen en
in hun nest te slepen valt hieronder. Vele kolibri's
versieren hun nest aan den buitenkant op inderdaad
smaakvolle wijze met plantendeelen en veeren,
spechten doen het wel met blinkende voorwerpen,
zooals insektenvleugels, de Aziatische baya met
klompjes klei, waarop dan lichtgevende kevers of
andere insecten vastgehecht worden, weer andere
vogels gebruiken als versiering schelpjes, stukjes
glas, scherven van aardewerk enz. Het merkwaardigste
voorbeeld leveren ongetwijfeld de prieelvogels,
die niet slechts hun nest versieren, maar
uitgestrekte loofgangen op den beganen grond
bouwen en deze inderdaad smaakvol opsmukken.
Deze bouwwerken zijn bestemd voor den tijd der
paring, zoodat een nadere beschouwing ervan bij
de Liefdespelen op haar plaats is.
Op de vraag, waarom de vogels dergelijke versieringen
aanbrengen, luidt meestal het antwoord,

9°
HOOFDSTUK III
omdat zij behagcn scheppen in het bezit van dingen,
welke door glans of opvallende kleuren uitmunten.
Waarschijnlijk speelt echter ook het sexueele gevoel
daarbij een rol en von Lucanus kent zelfs aan deze
vogels een zeker gevoel voor het schoone toe, hetgeen
echter door anderen ernstig in twijfel wordt
getrokken.
7. De verplegingsspelen.
Algemeen bekend is bij de spelen der kinderen,
hoe jonge meisjes gaarne hun poppen met moederlijke
zorg verplegen. lets dergelijks komt in het
dierenrijk niet voor, wel echter een ander verschijnsel.
Het moedertje spelen van kleine meisjes beperkt
zich n.L niet tot hun poppen, maar wordt ook
gaarne ten opzichte van broertjes en zusjes en eveneens
ten opzichte van volwassen personen toegepast,
terwijl alleen staande oudere dames somtijds
al hun moederlijke instincten — want wij hebben
hierbij weer met instincten te doen — aan een
schoothondje of een lievelingspoes wijden en deze
op alle mogelijke wijze vertroetelen. Als wij deze
beide zaken als spel opvatten, komen soortgelijke
gevallen in menigte ook in het dierenrijk voor,
hoewel bijna uitsluitend bij huisdieren of althans
tamme dieren. Vele voorbeelden daarvan geeft
L. Buchner. Zoo vertelt hij van een hond, die op
een boerderij op het vee en in 't bijzonder op het
pluimvee moest passen en gewoon was verborgen
kippeneieren op te sporen en in de keuken te brengen.
Op zekeren dag brengt hij zulk een ei niet
naar de keuken, waar hij ze op den steenen vloer
neerlegde, maar naar de woonkamer op de canape,
terwijl een in het ei aanwezig kuikentje moeite

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 91
deed de schaal stuk te breken. Nadat men het ei in
een met watten gevuld mandje had gelegd, hielp
de hond met zijn tong het kuikentje uit de schaal
te komen en werd van nu af aan zijn verpleger.
Hij gaf het diertje met de in water gedoopte punt
van zijn tong te drinken, droeg het mandje in de
zon en belekte en beschermde het kuikentje met
onvermoeibare zorg. Ook toen het groot was geworden
bleef de hond zijn beschermer, terwijl de
kip op zijn rug vloog en hem scheen te liefkoozen.
— Een andere hond, die twee keeren jongen
had gekregen, gaf blijken van bijzondere voorliefde
voor alles wat jong was, niet alleen voor honden,
maar evenzeer voor katten ganzen, eenden enz. —
De eigenaar van een moestuin bespeurde hoe zijn
huishond uit een mand met wortelen deze een voor
een weghaalde, ze in zijn bek naar den stal droeg
en daar aan een der beide paarden, zijn slaapkameraad,
aanbood, die ze zich goed liet smaken, tot de
laatste wortel verorberd was. Naar het andere paard
op stal keek de hond daarbij in het geheel niet om.
Ook van verschillende andere dieren worden soortgelijke
staaltjes verteld, b.v. van katten, die behalve
voor de eigen jongen, ook voor andere jonge
dieren, zooals eendjes zorgden, of van een papegaai,
die volgens Brehm moederlijke zorgen aan ouderlooze
vinkjes besteedde. Pechuel-Losche verhaalt
van de vriendschap tusschen een gevangen aap en
een herdershond en van die tusschen een aap en
een varken. In den Dierentuin te's Gravenhage kon
men, een paar jaar geleden, bijna dagelijks zien,
hoe een raaf, die in een der kooien zat, als zij haar
voedsel kreeg, de stukjes vleesch verstopte in kuiltjes,
welke zij in den grond maakte. Korten tijd
daarna kwam dan een kat aanwandelen en ging

92
HOOFDSTUK III
voor de kooi zitten, waarna de raaf telkens een
stukje vleesch uit een der kuiltjes te voorschijn
haalde en dit op de plaats, waar de kat zat, bij de
tralies neerlegde. Kon de kat het vleesch met haar
poot niet bereiken, dan bracht de raaf het met zijn
snavel tusschen de tralies en duwde het vervolgens
omlaag. Ook wordt menigmaal, b.v. bij zwaluwen,
door de jongen van het eerste broed aan de ouders
hulp verleend bij het opvoeden van het tweede, dus
jongere broed.
8. De naboot sing spelen.
In hoeverre moet de nabootsing eener handeling
als spel opgevat worden? Houdt men zich aan de
opvatting, dat een handeling dan als een spel
dient beschouwd te worden, indien de instincten
zonder ernstige aanleiding, alleen tot vooroefening
of oefening, in werking treden, dan valt het niet
moeilijk vast te stellen, wanneer een nabootsing
spel is en wanneer niet. Als een konijn een vijand
bespeurt en met opgeheven staart naar zijn hoi
loopt, terwijl de jongen het narennen, spelen deze
laatste niet, evenmin als een kraai onder het wegvliegen
een waarschuwenden kreet laat hooren en
daarop de geheele zwerm opstuift. Daarentegen is
de nabootsing wel spel, als jonge dieren zonder
ander practisch doel dan oefening de bewegingen
der ouders of van andere dieren nadoen, als papegaaien
alle mogelijke geluiden en woorden weergeven
of apen de handelingen hunner meesters naapen.
Zij hebben meer dan eenig ander dier deze
gewoonte en hun naam beteekent dan ook, zoowel
in het Grieksch als in het oud-Egyptisch, na-aper.
Hoewel deze eigenaardigheid bij honden niet zoo

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 93
sterk ontwikkeld is, worden ook van deze dieren
sterke staaltjes vermeld.
De eigenlijke biologische beteekenis der nabootsingspelen
is te zoeken in de spelende zelfopvoeding
der jonge dieren. Wel is in elk bijzonder geval
zeer moeilijk vast te stellen, waar de grens ligt tusschen
het instinctieve, het overgeerfde en het door
nabootsing verkregene, maar dat dit laatste tijdens
de jeugd een belangrijke rol moet spelen bij de
voorbereiding voor de latere levenstaak, is aan geen
twijfel onderhevig. Een duidelijk proefondervindelijk
bewijs daarvoor leveren de eigenaardige verschijnselen
bij dieren, welke door pleegouders zijn
groot gebracht, b.v. honden, die door katten zijn
opgevoed en de gewoonte aannemen zich met de
voorpooten te wasschen, of uren lang voor een muizengat
op den loer liggen, dan wel met een gevangen
muis spelen of bang zijn voor den regen.
Moeilijker dan bij zulke abnormale gevallen is
de nabootsing als spel in normale gevallen aan te
toonen; maar in het algemeen kan men toch zeggen,
dat dit gebeurt telkens als een jong dier de
bewegingen van zijn ouders of andere dieren nabootst,
zonder daarbij een ander praktisch doel dan
het onbewuste der oefening voor oogen te hebben.
Bij honden kan men vaak waarnemen, dat als een
over een greppel springt, alle andere hetzelfde doen,
of als een begint te blaffen, de overige het niet
kunnen laten. Jonge lammeren loopen, zoodra zij
nauwelijks staan kunnen, elk zich verwijderend
object na en vluchten omgekeerd voor elk naderend
voorwerp, soms zelfs voor hun eigen moeder. De
zucht der jonge dieren om de ouders alles na te
doen, wordt door deze dikwijls gebruikt om ze op
te voeden, waarvan de gebroeders Miiller interes-

94 HUOJbDSl UK Hi
sante staaltjes meedeelen. Groot is de nabootsingszucht
bij jonge vogels. ,,Jonge nestvogels/' zegt
Hermann Miiller, ,,zijn als kleine apen; het voorbeeld
werkt aanstekelijk". Dit geldt vooral van het
gezang. Wel zijn de meeningen omtrent de rol der
nabootsing daarbij verdeeld en is zeer waarschijnlijk
het gezang als de uiting van een instinct op te
vatten, maar zonder nabootsing zou het gezang
niet zoo snel en zoo volledig tot ontwikkeling
komen. Zoo worden dan ook jonge zangvogels om
hun mooi te leeren zingen in een en hetzelfde vertrek
met volleerde zangers geplaatst, zoo is algemeen
bekend, dat een vogel zich laat hooren, zoodra
een andere zingt, of in de kamer piano gespeeld,
gefloten of maar luid gepraat wordt. Ook de nachtelijke
kattenconcerten en de duoVen trio's van huilende
honden behooren hiertoe. Zoo trof het mij,
toen ik als student een tijdlang in Amsterdam vlak
bij Artis woonde, dat als 's avonds een dier zijn
stem deed hooren, weldra een geweldig en niet zeer
welluidend veelstemmig concert volgde.
Zeer verbreid is in de vogelwereld de nabootsing
van het gezang van andere vogels, alsmede allerlei
andere geluiden. Het aantal voorbeelden daarvan,
door talrijke schrijvers aangehaald, is legio. Zoo
geeft de Amerikaansche spotlijster niet slechts het
gezang en geroep van allerlei woudvogels voortreffelijk
weer, maar ook allerlei andere geluiden, die
b.v. van een naburige boerderij tot hem doordringen,
zooals het kraaien van den haan, het kakelen
der kippen, het snateren der eenden, het miauwen
der katten, het blaffen der honden, het knarsen
van een deur, het piepen van een windwijzer, het
klapperen der molenwieken en honderden geluiden
meer. Ook de Europeesche lijster en volgens Brehm

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 95
in nog hoogere mate de spreeuw zijn meesters in
de nabootsing, hoewel zij nog overtroffen worden
door de Indische bea. De ekster munt op dit gebied
eveneens uit, maar onovertroffen is de papegaai,
waarvan zulks reeds ten tijde der Romeinen de
aandacht trok en Brehm, Marshall, Russ e.a. een
menigte staaltjes vertellen. Lucanus wijst er op, dat
het buitengewone talent tot nabootsing bij de papegaaien
in gevangen staat des te merkwaardiger is,
omdat het bij de in vrijheid levende dieren in het geheel
niet voorkomt. Hij meent dit aldus te kunnen
verklaren, dat de papegaaien steeds gezellig leven
en doorgaans voor het geheele leven paren, terwijl
zij steeds scherp luisteren naar de geluiden der andere
papegaaien en vooral naar die van den echtgenoot.
In gevangen staat let hij nu even scherp op
de stem van zijn meester en bootst deze na om zoo
nauw mogelijk met hem in contact te kunnen treden,
daar hij dezen, als hij hem liefdevol behandelt,
als plaatsvervanger beschouwt van zijn levensgezel
of -gezellin. Bij deze merkwaardig schrandere
vogels is geen sprake van blinde navolging, maar,
althans de bijzonder begaafde exemplaren, verstaan
in vele gevallen de juiste associatie tusschen de
acustische teekens en hun geestelijken inhoud. Zoo
vertelt Elisabeth von Montgelas: ,,Aan mijn Jackl
gebeurt het nu en dan, dat hij bij zijn wandelingen
door de kamer of over de tafel iets laat vallen. Hij
draait zich dan altijd om, bekijkt het corpus delicti
en zegt: ,, ,,Foei, jij vuilpoes." " Natuurlijk verstaat
hij die woorden niet, maar hij weet, dat zij
een berisping beteekenen. Dit geeft hij reeds daardoor
te kennen, dat hij ze met uitstaande veeren en
dreigend schuddenden kop uitspreekt." Lucanus bezat
een grijze papegaai, die elk familielid, dat

96 HOOFDSTUK III
's ochtcnds in de kamer kwam, begroette met ,,goeden
morgen", maar slechts een keer. Verliet dus iemand
het vertrek en kwam hij later terug, dan bleef de
vogel stom, kwam daarentegen iemand binnen, die
er nog niet geweest was, dan klonk weer zijn
,,goeden morgen", een bewijs dus, dat de vogel
goed oplette, wie kwam en ging, alsook dat zijn
geest zeer werkzaam was. Merkwaardig was bij
dezen vogel ook het gebruik van de woordjes ,,so"
en ,,na", het laatste steeds bij het begin van een
handeling b.v. het openen van zijn kooi om hem
er uit te laten, het plaatsen van een lamp op tafel
enz., het eerste bij het einde van een handeling b.v.
als hij weer in de kooi ging, als iemand ging zitten
enz. Een grijze papegaai van LucanUs vond de aanwezigheid
van vreemde personen onaangenaam. Hij
zat dan stil en knorrig, ineengedoken in zijn kooi.
Nu had hij zich aangewend bij iemands vertrek
,,adieu" te zeggen. Vond hij, dat het bezoek te
lang duurde, dan begon de vogel eenklaps ,,adieu"
te roepen en zette dit zoo lang voort, tot de bezoeker
vertrok. Hij wist ook de verschillende vogels,
die met hem in het vertrek leefden, te onderscheiden
en vergistte zich nooit in de namen, die zij droegen.
Eveneens kende hij het verschil tusschen mannelijke
en vrouwelijke personen, zelfs als hij ze nooit van
te voren gezien had; op verschil in kleeding of stem
berustte dit onderscheidingsvermogen niet, want
terstond herkende hij mannen in vrouwenkleeding
en omgekeerd, ook als zij niet het minste geluid
gaven.
Ten slotte moet nog gewezen worden op eenige
verschijnselen, waarbij de nabootsing een meer
sociale beteekenis heeft. A1 is de bewering van
Tarde ,,la societe c'est limitation" overdreven,

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 97
ontkend kan niet worden, dat in de menschelijke
samenleving de nabootsing een zeer grooten socialen
invloed uitoefent. Wat de dierenwereld betreft, beschouwt
Groos het dolle rennen van groote troepen
wilde paarden, gazellen, springbokken enz., ook
als volstrekt geen gevaar dreigt, als een gemeenschappelijk
bewegingsspel. De dartelijke bewegingsspelen
van zeehonden en zeeleeuwen zijn door verschillende
ooggetuigen uitvoerig beschreven. Zoo
ziet men vaak op weilanden, dat als een koe het
op een loopen zet, de geheele kudde er achteraan
holt. De gemeenschappelijke stemoefeningen van
dieren zijn als spelen op te vatten, zoowel in de
wildernis, b.v. de concerten der brulapen in Zuid-
Amerika, als in dierentuinen. Vooral bij de vogels
schijnen dergelijke gezelschapsspelen vaak voor te
komen. Hiertoe is zelfs het gemeenschappelijk snateren
en schreeuwen van ganzen, eenden en kraaien
te rekenen, evenals het veelstemmig concert van
zangvogels in het bosch. Ook spelen in de lucht
worden menigmaal door groote troepen vogels gezamelijk
uitgevoerd.
p. De nieuwsgierigheid
Als een zuiver intellectueel spel, maar ook het
eenige, dat in de dierenwereld voorkomt, valt de
nieuwsgierigheid te noemen. Ook dit is een vorm
van probeeren, n.l. intellectueel experimenteeren.
Het psychische vermogen, dat door zulk experimenteeren
geoefend wordt, is de oplettendheid. Deze
treedt op als de noodzakelijke begeleidster van zeer
belangrijke dierlijke instincten, n.l. honger, vrees en
Hefde. Een spelende beoefening van dit zoo uiterst
belangrijke vermogen heeft plaats, als de dieren
Het Spel 7

98 HOOFDSTUK III
nieuwsgierig zijn. Men kan derhalve nieuwsgierigheid
omschrijven als spelende apperceptie, spelende
waarneming. Het nut van dit spel is te zoeken in de
oefening van het intellect en in de vermeerdering
van kennis. Op de vraag wat oplettendheid eigen -
lijk is, valt daarom moeilijk een antwoord te geven.
omdat, zooals reeds Kulpe zeide: ,,Ieder eenigszins
zelfstandig psycholoog tracht tegenwoordig aard
en oorsprong der oplettendheid op zijn manier te
verklaren." Omschrijft men de oplettendheid niet
als de concentratie op een aanwezigen indruk, maar
als de verwachting van een toekomstigen indruk,
verbonden met de voorbereiding op de instinctieve
bewegingen, die deze te verwachten indruk zal te
weeg brengen, dan vormt de op den loer liggende
kat het beste voorbeeld voor den meest oorspronkelijken,
meest instinctieven vorm van de oplettendheid.
Karl Groos onderscheidt drie hoofdvormen van
oplettendheid: de praktische, de theoretische en de
aesthetische. Bij de eerste soort verwacht men de gelegenheid
tot een instinctieve dan wel willekeurige
beweging, bij de tweede de gelegenheid tot een
ideeen-associatie, bij de derde de gelegenheid tot een
gevoelsuiting. De eerste hangt vooral samen met
den wil, de tweede met het voorstellingsvermogen,
de derde met het gevoel. De nieuwsgierigheid tiu
is de spelend toegepaste theoretische oplettendheid.
Wel wordt deze soort van oplettendheid bij elk
experimenteerspel toegepast, maar bij de nieuwsgierigheid
treedt zij als een zelfstandig spel op. Van
dit spel bij dieren worden talrijke staaltjes medegedeeld.
Zoo wijst Darwin op de apen, die na kinderen
wel de nieuwsgierigste van alle levende wezens
zijn. Daar hij de groote vrees van apen voor slan-

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 99
gen kende, legde hij in een groote apenkooi een
levende slang in een papieren zak, waarvan de
opening slechts losjes was dicht gemaakt. Terstond
naderde een der apen, opende voorzichtig den zak
een beetje en keek erin, waarna hij onmiddellijk de
vlucht nam. Daarna kwam de eene aap na de andere
dichterbij en geen enkele kon de verleiding weerstaan
even naar het vreeselijke voorwerp in den zak
te kijken. Ook bij Brehm kan men lezen van de
vrees, die een troep apen koesterde voor een kist
met slangen. ,,Maar hun nieuwsgierigheid was zoo
groot, dat zij niet konden nalaten deze, geheel op
menschelijke wijze, zelfs ten koste van hun ontzetting,
te bevredigen door het deksel van de kist nu en
dan op te tillen. Dr. G, Stahel, de leider der expedite
naar het Wilhelminagebergte in Suriname, in
1926, vertelt o.a.: ,,Op een plek, waar we een dikken
boomstam moeten doorkappen, komt een troep
apen nieuwsgierig kijken, wat er gebeurt. Ze houden
zich met den staart aan een tak vast en gluren
tusschen de bladeren naar buiten, iederen bijlslag
met een zenuwachtige kopbeweging volgend." Zoo
verhaalt Eimer hoe koeien, gedreven door hun
nieuwsgierigheid, hem het teekenen in zijn schetsboek
bijna onmogelijk maakten en, hoewel verdreven,
telkens terugkeerden om met uitgestrekten hals
te kijken, wat hij uitvoerde. Een soortgelijk verhaal
van paarden, terwijl hij bezig was zijn fototoestel
in orde te brengen, doet Anschiitz, terwijl volgens
Scheitlin geiten, gazellen en gemsen zoo nieuwsgierig
zijn, dan zij dikwiils gevangen worden door
ergens een voor hen opvallend en vreemd voorwerp
neer te zetten. Katten zijn eveneens nieuwsgierig,
evenals honden, die b.v. uren lang op een
vensterbank kunnen zitten om toe te kijken, wat er

IOO HOOFDSTUK III
op straat gebeurt. Van haar tamme leeuwin Cleo
zegt Elisabeth von Montgelas: ,,De goede Cleo ging
vaak met de voorpooten op de ballustrade staan,
om alles, wat in den tuin gebeurde, beter te kunnen
zien, want zij was buitengewoon nieuwsgierig".
R. IJzerman, een der deelnemers aan de Suriname
expeditie van 1926, beschrijft het bezoek, dat
een miereneter aan het kamp in de oerwouden van
Suriname bracht, waar hij in de tent alles inspecteerde,
tot hij de petroleumlamp ten slotte met
veel lawaai omgooide en daarna op de vlucht sloeg.
Ook van jonge krokodillen en visschen vinden wij
deze eigenschap vermeld, evenals van vogels, die
dikwijls door opstelling van een of ander voorwerp
naderbij gelokt worden. Het werken van stroopers
met den lichtbak en de aantrekkingskracht van een
of andere lichtbron op vele insectensoorten, is bekend
genoeg.
jo. Liefdespelen
De liefdespelen onderscheiden zich van de tot
dusver behandelde echte spelen daardoor, dat zij
voor zoover zij rechtstreeks met de paring samenhangen,
niet op te vatten zijn als vooroefeningen
of oefeningen van een instinct, maar veel meer de
reeele uitoefening daarvan zijn. Of men hier wel
van spelen mag spreken, valt niet met zekerheid te
zeggen. Een beslissing is hier veel moeilijker dan
bij de overige spelen, omdat de psychische symptomen
van het verschijnsel van den beginne af er
bij in aanmerking moeten genomen worden. Groos
meent, dat bij de lagere dieren van spel geen sprake
kan zijn bij de paring, al voeren sommige, zooals
b.v. spinnen, daarbij eigenaardige bewegingen uit,

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN IOI
die later, bij het dansen, nog ter sprake zullen
komen. Bij de hoogere dieren is het echter anders,
want bij deze worden de paringsverschijnselen van
zeer gecompliceerde psychische processen vergezeld.
Uit zeer talrijke waarnemingen, die onafhankelijk
van elkander gedaan werden, weet men, dat b.v.
vogels een rijk ontwikkeld zieleleven bezitten en
von Lucanus o.a. geeft een menigte voorbeelden,
waaruit blijkt, dat vreugde en droefenis, haat en
liefde, vrees en toorn in de vogelziel evenzeer ontwikkeld
zijn als bij zoogdieren en zelfs bij menschen.
Geeft men dit toe, dan zal men ook moeten
aannemen, dat bij het verliefde mannetje, dat kunstige
vliegbewegingen en dansen uitvoert en zich
daarbij telkens vergewist van het succes dezer bewegingen
bij het wijfje, dat als toeschouwer optreedt,
stellig het bewustzijn van zijn handelingen
aanwezig moet zijn. De vreugde van het ,,kunnen"
zal dus bij den vogel tijdens het minnespel aanwezig
zijn en daardoor zal derhalve datgene, wat in
de eerste plaats de reeele uitoefening van het instinct
tot het reeele doel vormt, psychologisch tot
zekere hoogte gelijktijdig het karakter van een
zuivere oefening aannemen, derhalve een zeker
spelkarakter bezitten. Verder valt moeilijk te ontkennen,
dat als wij aannemen, dat het wijfje van
zulke hofmakerij geniet, ook bij het mannetje het
bewustzijn van hetgeen hij doet, aanwezig kan zijn,
zoodat ook daardoor de ernstige uitoefening van
het instinct tevens psychologisch het karakter van
een oefening, dus min of meer van een spel verkrijgt.
Groos onderscheidt nu nog: liefdespelen bij
jonge dieren, verder hofmakerij der mannetjes en
wel door bewegingskunsten, door het . ten toon

102 HOOFDSTUK III
spreiden van opvallende of mooie kleuren en vormen
en door geniisch en toonen, en in de derde
plaats het coquetteeren der wijfjes.
Bij de dieren, die een jeugdperiode doormaken,
komt het sexueele instinct gewoonlijk reeds lang
voor zij geslachtsrijp zijn in allerlei spelen tot
uiting. Het sterkst is dit het geval bij zoogdieren,
en van apen en jonge honden is het overbekend.
Ook vele soorten van jonge vogels beoefenen reeds
in de eerste maanden van hun leven, dus in een
tijd, dat van paring geen sprake kan zijn, het minnegezang,
de dansen en vliegkunsten, waarmee
vele vogels aan de wijfjes het hof maken. Hier
heeft men dus in elk geval met een werkelijke
vooroefening van een instinct, dus met een echt
jeugdspel te doen.
Omtrent de hofmakerij der mannetjes zijn de
mededeelingen van waarnemers talrijk. Terwijl de
hond daarbij bewegingen maakt, die wel iets van
dansen weg hebben, verheft de steenmarder in de
nabijheid van het wijfje trots hals en kop,
de staart beschrijft bogen en golven, de beenen
worden stijf gestrekt en heffen het slanke lichaam
hooger op, de haren op den rug gaan steil omhoog,
,,alles aan het dier is sprong en leven." De vischotter
danst, buitelt en plast op zeer in het oog
loopende wijze rondom de uitverkorene, terwijl de
verliefde walvisch zich somtijds op den rug werpt,
op zijn kop gaat staan, ook wel met zijn reusachtig
lichaam uit het water omhoog springt, verticaal
omlaag duikt en nog andere kunststukjes te zien
geeft. Bij de bewegingskunsten der vogels vallen
nog vlieg- en dansbewegingen te onderscheiden. Bij
de eerste is de groote overeenstemming in bewegingen
bij de verschillende soorten van vogels opval-

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 103
lend, vooral de gewoonte om steil omhoog te vliegen
en dan sneller of langzamer te dalen. Zij is
eigenaardig, maar zoo algemeen, dat men hier voor
een moeilijk op te lossen raadsel staat, wat de bedoeling
er van is. Misschien geniet de vogel zelf
Fig. 16. Danshouding van mannelijke spinnen. A. Astiavittata,
dansend; B. dezelfde springend; G. Ieius mitratus, voor het
wijfje poseerend.
van dit bewegingsspel, zooals menschen genieten
van ski-loopen en bobsleeen. Andere soorten van
bewegingskunsten zijn de zwemkunststukjes en het
dansen der vogels.
Zooals reeds gezegd werd, komt dansen in den
tijd der paring ook bij lagere dieren voor, b.v. bij

104
HOOFDSTUK III
sommige soorten van spinnen (Fig. 16) . Zoo namen
de heer en mevrouw Peckham bij de springspinnen
of attiden echte liefdesdansen der mannetjes waar,
die sterk aan die der vogels herinneren. Reeds op
25 cM. afstand herkent het mannetje van de Saitis
pulex het wijfje, komt opgewonden naar haar toeloopen
en begint om haar heen te dansen, waarbij
het wijfje voortdurend de oogen naar hem toekeert.
Het mannetje komt steeds dichter bij en begint eindelijk
als dol om haar been te tollen, waaraan het
wijfje ten slotte deelneemt. Dan volgt de paring. Bij
een Icus-soort (Fig. 17) ligt het wijfje met opgeheven
A B
Fig. 17. Balderhouding vanmannelijke springspinnen (Attidae),
A. Mannetje (rechts) en wijfje, B. Mannetje.
voorpooten vlak op den bodem, terwijl het mannetje
op de zes achterpooten om haar heen danst
en de beide voorpooten omhoog steekt, waarvan
de uiteinden elkander raken. Ook spiegelgevechten
tusschen de mannetjes komen bij deze soort voor,
die den indruk verwekken ,,alsof de mannetjes
slechts tegenover de wijfjes willen poseeren". Dat
bij de paring der spinnen zeer vreemde instincten
aanwezig zijn, valt reeds daaruit af te leiden, dat
de mannetjes, die somtijds veel kleiner dan de wijfjes
zijn, na de paring door de laatste vaak worden

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN I 05
opgepeuzeld. Hetzelfde nam Fabre waar bij de met
de spinnen verwante schorpioenen.
Van de dansende vogels moet in de eerste plaats
de musch genoemd worden, die reeds vroeg in de
lente, op straten en pleinen, in tuinen en velden
in merkwaardige houding om de wijfjes heen huppelt,
onder het uitstooten van krampachtige geluiden.
Somtijds is de dansbeweging bij vogels
zoo opvallend, dat men haar een zelfstandige beteekenis
moet toekennen. Dit geldt o.a. van den
kraanvogel, een der intelligentste vogels, die leven
en die, naar het althans schijnt, zijn dansen enkel
uit overmoed, dus als speH uitvoert. Hij vermaakt
zich, zegt Brehm, als hij d&artoe lust gevoelt, somtijds
door heusche dansen. Tamme kraanvogels begroeten
hun meester wel eens door zulk een dans
en in dierentuinen trekken zij de aandacht doordat
zij beginnen te dansen, als zij muziek hooren,
Scheitlin zag een tamme kraanvogel herhaaldelijk
voor een spiegel dansen. Volgens Doflein nemen
zoowel de wijfjes als de mannetjes aan deze dansen
deel. Onze gewone kraanvogel, welks bewegingen
toch reeds zoo sierlijk zijn, levert bij deze
dansen een aantrekkelijk beeld op. Hij springt in
de hoogte, maakt buigingen, breidt de vleugels uit,
beweegt zich met trippelende pasjes voor- en achterwaarts.
Ook de dansen der korhoenders zijn
algemeen bekend (Fig. 18). Hudson geeft uitvoerige
en nauwkeurige beschrijvingen der dansen
van verschillende andere vogels, zooals de IJpecaha-riethoenders,
de Jassama's, de Argentijnsche
kievitten enz. Omtrent het rotshoen doet R.
Schomburgk uitvoerige mededeelingen, daar hij
gelegenheid had deze vogels gade te slaan in het
grensgebergte tusschen Britsch Guyana en Brazilie.

io6 HOOFDSTUK III
In het dichte oerwoud verheffen zich daar eigenaardige,
kale, gladde granietrotsen, in de nabijheid
waarvan deze vogel leeft. Hij vermijdt angstvallig
het gezelschap van andere vogels en bouwt zijn
nest in de kloven en gaten van deze rotsen. Door
de Indianen gewaarschuwd, dat de rotshoenders
zich verzameld hadden, sloop hij door het kreupelhout,
tot hij de schitterende, oranjeachtige veeren
tusschen het struikgewas zag glanzen, en hier werd
Fig. 18. Dansende korhoenders, de hennen als toeschouwers.
hij getuige van een zeer interessant schouwspel.
Een geheele troep rotshoenders had de gladde oppervlakte
van een volkomen kaal, geweldig rotsblok
tot dansvloer uitgekozen, terwijl in het omringende
struikgewas een twintigtal der vogels,
mannetjes en wijfjes, als bewonderende toeschouwers
gezeten waren. Een der mannetjes voerde op
het rotsblok zonderlinge danspassen uit, waarbij
hij zijn vleugels half uitbreidde, den kop naar links

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN I 07
en rechts draaide, met zijn vleugels op de harde
rots krabde, met grootere of geringere snelheid
steeds op een plek in de hoogte sprong, om vervolgens
met zijn mooien staart een rad te slaan en
daarna met trotsche, coquette passen op het .rotsblok
heen en weer te stappen. Eindelijk scheen hij
vermoeid te zijn, stiet een van het gewone geluid
afwijkenden toon uit en vloog op een naburigen
tak, waarop een ander mannetje zijn plaats op den
dansvloer innam, eveneens van zijn vaardigheid in
het dansen en zijn gracieuse bewegingen blijk gaf,
om na eenigen tijd, vermoeid, voor een nieuwen
danser plaats te maken.
Deze dansen, evenals het verrichten van allerlei
kunststukjes, het leveren van spiegelgevechten enz.,
dus al deze en dergelijke liefdespelen, hebben een
tweeledig doel, vooreerst willen daardoor de mannet
jes elkander imponeeren en in de tweede plaats
willen zij er door indruk maken op de wijfjes.
Eigenlijke spelen zijn het niet, want het schijnt
vast te staan, dat zij ten doel hebben den drang
naar paring bij beide geslachten te vergrooten. Deze
bewegingen toch bezitten een zinneprikkelende
werking, evenzeer als vele van onze moderne dansen.
De daardoor veroorzaakte op winding brengt
de wijfjes er toe haar instinct tot zelfbehoud te
overwinnen in het belang der soort. Natuurlijk geschiedt
zulks geheel onbewust.
Een eigenaardig verschijnsel bij sommige soorten
van vogels in den paringstijd is de inrichting van
een dansvloer of dansgelegenheid, zooals men het
zou kunnen noemen. Daaromtrent bestaan vele
mededeelingen, zoowel uit ouderen, als uit nieuweren
tijd. Terwijl b.v. de argusfazant, die in de
dichte wouden van Sumatra en Malakka leeft, in

108 HOOFDSTUK III
het bosch een dansvloer inricht, dien hij zorgvuldigt
reinigt, waarna hij door eigenaardige geluiden
het wijfje aanlokt, om vervolgens voor haar te
dansen, bouwt de prieelvogel, die in Australia en
Nieuw-Guinea leeft, een ,,danshuisje", prieel of
loofgang met hetzelfde doel en wel vertoonen de
bouwwerken nog bij de verschillende soorten dezer
vogels belangrijke afwijkingen. Beide geslachten
A
Figl 19. De prieelvogel (Clamydodera eerviniventris), balderend
voor zijn prieel (links).
nemen aan den bouw deel, het voornaamste werk
geschiedt echter door het mannetje (Fig. 19). De gewone
prieelvogel reinigt een plek onder het hooge geboomte
zorgvuldig van alle dorre bladeren en veegt
den grond geheel schoon en blank. Dan bouwt hij
er een primitief prieel door de twijgen van den
klimpalm boogsgewijze over de plek te spannen,
waarna hij het bouwwerk versiert met mooie bladeren,
die hij soms van ver weg moet halen. Deze

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN I 09
bladeren worden op regelmatige afstanden neergelegd,
steeds met den mooisten kant naar boven.
Iederen dag inspecteert hij het werk, verwijdert de
inmiddels afgevallen dorre bladeren en rangschikt
de bladeren, die hij er neergelegd heeft, als deze verplaatst
of omgekeerd zijn. Andere soorten leveren
werk, dat veel smaakvoller is. Zoo bouwt de satijnprieelvogel
soms meters lange loofgangen uit fijne
takjes en halmen, die van boven een goed gesloten,
boogvorming gewelf vormen, versiert dit met bloemen
en veeren en stapelt aan den ingang slakkenschelpen,
bloemen en door de zon gebleekte beenderen
van dieren op. Weer andere soorten gebruiken
tot versiering, behalve bloemen, ook veeren,
bessen, zaden, vruchten, alsmede toevallig gevonden
bonte lapjes en scherven (Fig. 20). In den paringstijd
jagen de vogels van beiderlei geslacht elkander
door deze langen tijd vooraf opgerichte loofgangen
heen en weer, onder steeds stijgende opwinding. Als
deze haar hoogtepunt bereikt heeft, grijpt het mannetje
met zijn snavel een bloem of veer, een blad
of eenig ander voorwerp, loopt met opgezette veeren
en trillende vleugels op het wijfje af en jaagt
dit van voren naar achteren en van achteren naar
voren door het prieel, totdat beide geheel uitgeput
zijn. Somtijds voeren de mannetjes ook, in tegenwoordigheid
van toeschouwers, in het prieel dansen
uit of leveren elkander spiegelgevechten. Het
wijfje zit daarbij op een tak en ziet schijnbaar onverschillig
toe. Vliegt het mannetje na afloop der
voorstelling echter weg, dan haast zich het wijfje
hem te volgen. Steeds werd vastgesteld, dat op
zulk een voorstelling, buiten het prieel echter,
paring, nestbouw en het uitbroeden der eieren door
een paartje volgde.

Fig. 20. Versierd prieel (40^-50 c.M. hoog) en speelplaats van den Queensland-prieelvogel.
(Clamydodera nuchalis).
< il ft
'II
*t
n

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN III
Het dansen biedt, evenals het vliegen, een goede
gelegenheid aan om met mooie veeren of vormen
te pronken. Dit kan alleen als een soort spel gelden,
voor zoover het niet zuiver instinctmatig geschiedt,
maar het dier intelligent genoeg is om zich
de uitwerking zijner handelingen bewust te worden.
Dit tentoonspreiden van mooie kleuren en
vormen komt, voor zoover bekend, bijna uitsluitend
bij vogels voor. Als men bedenkt, hoe gevoelig
het kind reeds in zijn prilste jeugd is voor elke
uiting van bewondering, hoe trotsch de hond is op
zijn kunststukjes, de papegaai op zijn gebabbel,
ligt de conclusie voor de hand, dat de dieren ook
met hun uiterlijk willen pronken, vooral om indruk
op het wijfje te maken. De ijdelheid van den
pauw is spreekwoordelijk, en als hij zijn veerenpracht
ontplooit, plaatst hij zich vlak tegenover
het wijfje. De Napoleonsvogel zet in den bruidstijd
zijn gevederte tot een ronden bol uit en stapt aldus
heen en weer. De blauwe mees zet haar vederbos
zoodanig uit, dat zij veel grooter en dikker wordt
en geheel onkenbaar is, terwijl het mannetje van
den boekvink zich zoodanig ten opzichte van het
wijfje plaatst, dat deze zijn roodachtige borst en
blauwachtigen kop moet zien.
Eveneens zijn het voornamelijk de vogels, die
door het voortbrengen van geruisch of tonen de
wijfjes het hof maken, al stooten ook sommige
zoogdieren in den paringstijd bijzondere geluiden
uit, of geven zij, zooals de brulapen, soms uren
lang concerten. Volgens Darwin, later eveneens
waargenomen door Martin Waterhouse, kunnen
twee soorten van gibbon-apen een reeks tonen achter
elkander in zuivere intervallen zingen en zelfs
zoodanig, dat de hoogste toon precies een octaaf

I 12
HOOFDSTUK III
vormt met den laagste. Ook van andere dieren is
bekend dat zij zingen, d.w.z. tonen voortbrengen,
die men op muziek zou kunnen zetten, en wel niet
uitsluitend in de paringsperiode. De vogels daarentegen
zingen in die periode van het leven hun
hoogste lied, hoewel ook bij hen verschillende
soorten niet alleen in den paringstijd zingen, zooals
b.v. grasmusch, distelvink en winterkoninkje.
Ook brengen eenige vogels in den paringstijd eigenaardige
geluiden voort, ten deele met snavel of
staartveeren. De roerdomp stoot, om het wijfje te
bekooren, een gebrul uit, dat aan het geloei van
een os herinnert en in stille nachten wel 2-3 K.M.
ver hoorbaar is, waartoe hij den snavel grootendeels
met vater vult en dit vervolgens met kracht er uit
slingert, terwijl het wijfje in de buurt van deze
muziek zit te genieten.
Het coquetteeren der wijfjes bij de liefdespelen is
een gevolg daarvan, dat het eenerzijds de behoefte
gevoelt zich aan het mannetje te geven en zelfs
allerlei pogingen tot toenadering beproeft, maar
van den anderen kant, zoodra het mannetje vertrouwelijker
wordt, de aangeboren schuchterheid of
preutschheid ontwaakt. Zoo ontwikkelt zich dit
heen en weer wankelen, dit afwisselende aanmoedigen
en terugstooten, dat als coquetterie wordt
aangeduid. Op zich zelf is dit geen spel, maar de
strijd tusschen twee tegenovergestelde instincten,
die bij een reeele aanleiding tot uiting komen. Het
is echter zeer goed denkbaar, dat het een spel kan
worden en vooral bij intelligente dieren het karakter
van jacht- en kampspelen kan aannemen. Zoo
kan het paringspel bij eekhoorntjes zeer lang duren,
waarbij het wijfje gelijktijdig het mannetje tot zich
lokt en afweert, zich afwisselend onverschillig en

DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN I I 3
behaagziek toont. lets soortgelijks wordt o.a. van
de waterspitsmuizen verteld en het ree lokt in den
bronstijd eerst het mannetje door bepaalde geluiden
tot zich, om daarna te vluchten en zich langen tijd
te laten vervolgen. Zeer algemeen is het coquetteeren
bij de vogels, waarvan Biichner talrijke staaltjes
mededeelt, en van den kanarie zegt de bekende
Italiaansche physioloog Mantegazza: ,,geen vrouw
ter wereld kan de afschuwelijke geraffineerdheid
van het wijfje van den kanarie overtreffen, dat aan
den ontstuimigen aandrang van het mannetje
schijnbaar weerstand biedt."
Het Spel 8

HOOFDSTUK IV
DE PSYCHOLOGISCHE FACTOREN BIJ
HET SPEL DER DIEREN
w if ^ EN ernstige studie van de spelen der
ij—d dieren moet wel tot de conclusie leiden,
II Ji daarbi J> evenals bij het geheele leven
^ der dieren, de erfelijke aandriften, de instincten,
de hoofdrol spelen, maar dat daarnaast
ook gevoelens en affecten optreden, zoodat de
aangeboren vermogens niet het geheele zieleleven
uitmaken. Wat von Lucanus van de vogels zegt,
geldt van alle hoogere diersoorten. Zij kennen
vreugde en leed, kunnen haten en beminnen. Daarenboven
leeren zij door allerlei ervaringen en weten
deze verworven kennis op tijd te gebruiken. Wel
mist het dier het vermogen om te denken of te oordeelen,
maar evenmin is het een reflexmachine;
want een machine werkt altijd gelijkmatig, precies
op dezelfde wijze en kan nimmer zelfstandig de
handelingen wijzigen, noch ze in overeenstemming
brengen met bepaalde omstandigheden. De dieren
bezitten daarentegen intellectueele vermogens en
daardoor een zekere speelruimte tot zelfstandige,
individueele werkzaamheid. Zoo worden vogels in
streken, waar zij door de vervolging van den
mensch veel te lijden hebben, schuw en voorzichtig,
terwijl zij in andere streken, waar zij niet gejaagd
worden, vertrouwelijk en zonder vrees zijn.
Hetzelfde kan men bij Schillings en verschillende
andere reizigers van velerlei in het wild levende
dieren lezen.
Toegegeven dus, dat althans de hoogere die-

DE PSYCHOLOGISCHE FACTOREN 115
ten niet van psychische vermogens ontbloot zijn
en deze ook bij hun spelen tot uiting komen, moet
de vraag gesteld worden, waarin deze dan wel bestaan?
Als het meest oorspronkelijke psychische
verschijnsel, dat het spel vergezelt, moet, zooals reeds
in den aanvang (biz. 10, 11 en 36) gezegd werd,
het lustgevoel genoemd worden, dat op bevrediging
van een instinct berust. De uiting van de
meeste instincten zal met een gevoel van lust gepaard
gaan, voor zoover dit in sommige gevallen
niet onderdrukt wordt door de vergezellende affecten
van vrees of toorn. ,,Een lustgevoel toch,"
zegt Dr. Wijnaendts Francken, ,,is verbonden aan
al die lichamelijke of geestelijke toestanden, welke
overeenstemmen met physiologische of psychische
levensvoorwaarden en biologische noodwendigheden".
Verder werd vroeger er ook reeds op gewezen
(biz. 11 en 12), dat in de werkzaamheid zelf een
bron van lust ligt opgesloten. Groos ziet dan ook
in het gevoel van eigen kracht en vermogens, in het
bewustzijn iets te kunnen, in het verlangen de oorzaak
van iets te zijn, het belangrijkste psychische
verschijnsel, dat bij het spel optreedt. Dit genot
van iets te kunnen is niets anders dan de vreugde
over het succes, over de overwinning, Een der
meest oorspronkelijke instincten van alle hooger
staande dieren is het streven naar machtsontplooiing,
naar onderwerping en beheersching van hun
omgeving. In de eerste plaats is dit streven gericht
op het verkrijgen van macht over het eigen lichaam
door middel van het experimenteeren en bewegingsspelen.
Daarna strekt zich het verlangen uit naar
overheersching van levenslooze voorwerpen, waarbij
licht vernielzucht optreedt, zooals deze ook
valt waar te nemen bij kleine kinderen, baldadige

116 HOOFDSTUK IV
straatjongens en opgewonden studenten. Vervolgens
treedt de wensch op, andere levende wezens te
onderwerpen, waartoe de jacht- en kampspelen
moeten dienen. Weer op andere wijze openbaart
zich de zucht naar toeeigening, onderwerping en
beheersching in de spelende bouwkunst, de verpleegspelen
en de nieuwsgierigheid, want dit laatste
is niets anders dan een zich geestelijk toeeigenen
en beheerschen. De nabootsingsspelen zijn
vol van de vreugde aan het mededingende ,,ook
kunnen", en de paringsspelen vormen, afgezien
van de vreugde over eigen flinkheid, een streven
naar succes bij en overheersching van het wijfje.
Indien nu de vreugde van het kunnen, dus het
genot van het machtsbewustzijn, het psychologische
fundament van alle spelen vormt, komt men
tot de hoogste psychische ontwikkeling, tot zijn
feitelijke idealiseering, door op het begrip der
schijnwerkzaamheid te letten. Objectief beschouwd,
is elk spel een schijnwerkzaamheid, want het bestaat
uit een werking van instincten, waartoe de
eigenlijke, de reeele aanleiding, waarop zij berekend
zijn, ontbreekt. Subjectief is het spel echter volstrekt
niet altijd een schijnwerkzaamheid, want in
zijn oorspronkelijken vorm is bij het spel ,,van het
doen als of/' van ,,het spelen van een rol ,r nog
volsterkt geen sprake/' Alleen als het, b. v. een
jachtspel, dikwijls herhaald wordt, mag men,
althans bij intelligente dieren, zulk een bewustzijn
van een rol te spelen veronderstellen, b.v. een hond.
die met een stuk hout speelt en daarbij doet alsof
hij een jachtbuit te pakken heeft, of de papegaai
die zelf met zijn snavel tegen de tralies klopt en dan
,,binnen" roept. Daar dit ,,doen alsof" in de meeste
gevallen niet kan worden bewezen, heeft het

DH PSYCHOLOGISCHE FACTOREN 117
zijn nut er aan te herinneren, dat een verwant verschijnsel
bij hoogere dieren niet zeldzaam is, n. 1.
het veinzen. Ieder, die veel met honden is omgegaan,
zal geen oogenblik er aan twijfelen, dat deze
dieren bewust kunnen veinzen. Zoo b.v. bedelde
mijn hond Blanca wel eens bij tafel. Werd hem
dan een stukje aardappel voorgehouden, dan draaide
hij zich half om en deed alsof hij het niet zag.
Eens, toen zich het dienstmeisje tijdens het koffiedrinken
een oogenblik uit de keuken verwijderde,
klom hij op tafel, at het vleesch van haar boterhammen,
klom weer omlaag en hernam zijn ligplaats
onder de tafel, waar hij zich, toen het meisje
weer binnenkwam, slapende hield. Elisabeth von
Montgelas vertelt van haar paard, dat deed alsof
het kreupel was om geen dienst behoeven te doen,
van apen, die hoestten om honig of bonbons te
krijgen, van een papegaai, die zich ziek aanstelde om
vertroeteld te worden, maar terstond weer gezond
werd, als zij hem flink uitschold. Ook van tamme
olifanten en andere dieren worden talrijke gevallen
van veinzerij vermeld. Daartoe is ook te rekenen,
dat struisvogels en ook andere vogels schijnbaar
van het bedreigde nest vluchten, om daardoor den
vijand der jongen van het nest weg te lokken. Hier
te lande kan men dezelfde krijgslist zien toepassen
door kievitten, wulpen, grutto's en andere waadvogels,
zoomede door verschillende zangvogels,
waarbij zij zich nog meestal aanstellen, alsof zij
niet goed vliegen of loopen kunnen, om zoodoende
den vijand nog in sterkere mate tot hun vervolging
te prikkelen.
Vraagt men nu, welke psychologische vorm der
werkzaamheid van het bewustzijn daarbij aanwezig
moet zijn, dan komt men tot het begrip fan-

118 HOOFDSTUK IV
taste. Herhaaldelijk werden in het voorafgaande
spelen vermeld, die op een schijnwerkzaamheid berusten,
en met het begrip schijn is dat der fantasie
nauw verbonden. Fantasie toch is het vermogen,
alleen in de verbeelding bestaande dingen als werkelijk
aanwezig te beschouwen. Daarbij is het, zoowel
in het spel als in de kunst, om een bewust
zelfbedrog te doen. Als de hond een stuk hout als
een jachtbuit behandelt, is het doel van dit spel,
evenals in tallooze andere gevallen, geen ander dan
dat een dood voorwerp als levend zal gelden, dus
een schijn voorwerp geschapen zal worden. Zoo ook
gelooven het kind en de dichter beide, het kind
aan het leven van zijn poppen en dieren, de dichter
aan de werkelijkheid van zijn scheppingen. In
verband hiermede moet op een ander belangrijk
psychisch-bestanddeel van het spel gewezen worden,
n.l. de zelf suggest ie. Reeds bij dieren valt deze
duidelijk waar te nemen, in hoogere mate echter bij
kinderen. Bij hen gaat b.v. de nabootsing steeds
gepaard met een groote dosis scheppende verbeeldingskracht.
De fantasie toch is bij het kind zeer
ontwikkeld, terwijl zij bij den volwassen mensch
voor het grootste deel verdwijnt door voortdurende
critiek en controle van het verstand en de ervaring.
Van de dieren kan men dus zeggen, dat bij
hun spelen hoogst waarschijnlijk een bewustzijn
van schijnwerkzaamheid voorkomt, waarbij zij een
ernstige werkzaamheid van hun instincten slechts
fingeeren.
Op grond zoowel van eigen onderzoek als dat
van verschillende psychologen, komt Karl Groos
tot de conclusie, dat bij elk spel, dat zich tot een
bewuste schijnwerkzaamheid verheft, een eigenaardige
splitsing van het bewustzijn plaats heeft.

DE PSYCHOLOGISCHE FACTOREN 119
Volgens hem is het schijnbewustzijn van den beginne
af, ondanks alle gelijkenis met de werkelijkheid,
psychologisch toch iets anders dan het werkelijkheidsbewustzijn;
vandaar dat wij bij het spel, al
gaan wij er nog zoozeer in op, den schijn niet met
de werkelijkheid verwarren. De grondoorzaak daarvan
ziet Groos hierin, dat wij ons zelf als de oorzaak
van den schijn gevoelen. Wij gevoelen ons 6.1.
nooit zoo vrij als bij het spel, zooals reeds door
Schiller werd opgemerkt. Psychologisch beschouwd
berust nu het vrije handelen daarop, dat wij het
gevoel hebben iets slechts daarom te doen, wijl wij
lust hebben het te doen en om geen andere reden;
tevens berust het negatief daarop, dat wij het gevoel
hebben deze handeling, dit ,,doen", op elk
willekeurig oogenblik te kunnen staken. Men kan
het vrijheidsgevoel dan ook, kort uitgedrukt, aldus
omschrijven: ,,als wij ons vrij gevoelen, gevoelen
wij ons als de absolute oorzaak van onzen toestand."
Dit vrijheidsgevoel wordt nog verhoogd,
doordat wij in vele gevallen beseffen, elk oogenblik
onze handelingen te kunnen onderbreken en
er verder van af te zien. Nergens nu kan dit gevoel
der vrijheid zuiverder en intenser optreden dan
in het rijk van het bewuste zelfbedrog, bij het spel;
want in het werkelijke leven staan wij steeds onder
den dwang der objecten en onder den dubbelen
druk van verleden en toekomst. De hier boven
vermelde splitsing van het bewustzijn komt nu
daarin bij het spel tot uiting, dat wij den schijn
voor werkelijkheid houden en hem toch niet met
de werkelijkheid verwarren. Het is het vrijheidsgevoel,
dat ons voor een verwisseling van schijn
en werkelijkheid behoedt.

B. DE SPELEN DER MENSCHEN

HOOFDSTUK V
BETEEKENIS DER MENSCHELIJKE
SPELEN
BIJ de spelen der menschen is het in vele
gevallen niet mogelijk die van kinderen en
volwassenen te scheiden en zulks is ook
niet noodig, want vooreerst zien wij vele
van de talrijke kinderspelen (Fig. 21), zooals met
vliegers, tollen enz., elders door volwassenen, zelfs
met grooten hartstocht beoefenen, niet slechts bij onbeschaafde
volken, maar zelfs bij de reeds zoo lang
hoog beschaafde Chineezen; in de tweede plaats vormen
zeer vele spelletjes der jeugd (schooltje-, soldaatje-,
ipoedertje-spelen enz.) een afspiegeling van het
leven der volwassen menschen, hetzij van het tegenwoordige
geslacht, hetzij van vroegere geslachten.
Sommige psychologen, zooals Schaffle e.a., meenen
zelfs, dat er een volledig parallelisme zou bestaan
tusschen de geschiedkundige ontwikkeling van de
menschelijke samenleving en die van het spel en
Wundt ziet in het spel ,,een onbewuste, door erfelijke
aandriften te weeg gebrachte nabootsing" der
ernstige handelingen van vroegere geslachten. Ook
Dr. Wijnaendts Francken meent, dat ,,het spelen
met dieren en de jachtspelen, het roovertje of verstoppertje
spelen, het nabootsen van Indianen-leefwijze,
de padvinderswerkzaamheden enz. wellicht
wijzen op een voorbijgegane leefwijze in overoude
tijden, waarvan onuitwischbare herinneringssporen
overbleven."
Spelen en speelgoed kunnen ons inderdaad in
menig geval de ontwikkelingsgeschiedenis van een

Fig. 21. Kinderspelen in de 17de eeuw (Uit Jacob Cats' „Emblemata", 1620).

BETEEKENIS DER MENSCHELIJKE SPELEN I 25
volk leeren kennen, want zooals Prof. Snouck
Hurgronje zegt, vormen ,,de kinderspelen een klein
museum der ethnographie van het verleden". Uit
elk werk over folklore blijkt duidelijk, hoe de kinderspelen,
evenals vele van volwassen personen,
vaak in vrij zuiveren vorm, allerlei herinneringen
aan godsdienstige figuren en maatschappelijke toestanden
uit het verre verleden bewaard hebben, b.v.
St. Maarten, Hartjesdag, Pinksterblom, Luilak, de
Wilde Jager enz. 1 ) Tylor wijst er op, hoe zelfs
menig hazardspel zijn oorsprong vindt in oeroude
gebruiken. Eveneens kunnen de spelen somtijds
waardevolle gegevens verschaffen om de oorspronkelijke
woonplaats en de geografische verbreiding
der rassen na te gaan, waarvan o.a. Tylor en Andree
ons verschillende verrassende voorbeelden
geven. Zoo kan uit het voorkomen van pijl en boog
als speelgoed bij volkeren, die deze niet als wapen
gebruiken, afgeleid worden, dat aldaar vroeger
stammen gewoond hebben, die ze wel als zoodanig
bezigden, of dat pijl en boog om de een of andere
reden bij de tegenwoordige bewoners in onbruik
zijn geraakt. Zoo meent Tylor, om een ander voorbeeld
te noemen, in het feit, dat het spel ,,patolli'\
dat bij de Azteken in het oude Mexico gespeeld
werd, groote overeenkomst vertoont met het
.,pachisi" der Hindoes, een bewijs te zien voor de
juistheid der opvatting van A. von Humboldt, dat
de oude Mexicaansche beschaving uit Azie afkomstig
zou zijn. Voorzichtigheid is hierbij even wel
geboden, want terwijl b.v. E. von Nordenskiold
x ) Zie o.a. D. J. van der Ven in het Tijdschr. v. h. Kon. Ned.
Aardr. Gen. 1925 biz. 907, benevens zijn Zomerfilm, Oogstfilm
enz., en Hermina C. A. Grolman, De winterfeesten in Nederland,
(hetzelfde tijdschrift, 1926, biz. 685 vv. en biz. 798 vv.).

126 HOOFDSTUK V
uit de groote overeenstemming van bepaalde spelen
en speelgoed bij de Indianen der Gran Chaco in
Zuid-Amerika met die van eenige stammen in
Noord-Amerika gemeenschap van afstamming afleidt,
verklaart Culin, de grondige kenner van die
Fig. 22.
Grieksche poppen uit
gebakken klei
(Louvre te Parijs).
stammen, dat bij hen deze spelen van de blanken
zijn overgenomen. Wel zegt Tylor, dat men bij
een onderzoek naar de aardrijkskundige verbreiding
der spelen alleen op zulke moet letten, waarvan
men mag veronderstellen, dat zij zelfstandig bedacht
en dus niet aan andere volken ontleend zijn,

BETEEKENIS DER MENSCHELIJKE SPELEN 127
maar hierin schuilt juist de groote moeilijkheid,
daar zulks in vele, zoo niet de meeste gevallen onmogelijk
met zekerheid is vast te stellen. Zoo zegt
dan ook Richard Andree: uit het feit, dat de pop
overal in de Oudheid als speelgoed der kinderen
aanwezig is, zou men de conclusie kunnen trekken,
dat de poppen, waarmee heden ten dage de kinderen
van alle cultuurvolken spelen, een navolging zijn
van die der Oudheid. Dit is echter niet het geval,
want de voorouders der tegenwoordige Franschen,
Duitschers enz., hebben hun kinderen ongetwijfeld,
Fig. 23.
Pop van klei uit Madagascar.
onafhankelijk van Grieken en Romeinen, poppen
verschaft, of de kinderen hebben zelf hun poppen
bedacht. De pop (fig. 22 en 23) toch is het eerste en
natuurlijkste stuk speelgoed van het kind, speciaal
van het meisje, dat door de nabootsingszucht om
moedertje te spelen een willekeurig voorwerp tot pop
bestemt. Inderdaad is dit in zoo hooge mate het geval,
dat door de voorliefde voor poppen zelfs de
geboden van den Mohammedaanschen godsdienst
overtreden worden. De Koran verbiedt n.l. lichamelijke
voorstellingen, maar het Mohammedaansche
kind doet daarom geen afstand van zijn poppen en

128 HOOFDSTUK V
van Ai'sja, de negenjarige echtgenoote van den Profeet,
vinden wij bij J. Braun in zijn ,,Gemalde der
Mohammedanischen Welt" vermeld, dat zij met
haar poppen in diens harem trok en dat zelfs de
heilige man er wel eens mee placht te spelen.
Een der verst verbreide spelen op aarde is het
zoogenaamde ,,afnemen" (in Duitschland, ,,Fadenspiel",
in Engeland ,,The cat's craddle" geheeten)-
Het bestaat hierin, dat een aan de beide uiteinden
samen gebonden draad of touwtje over de vingers
van beide handen gespannen wordt, waarna de
persoon zelf, dan wel samen met een medespeler,
daarmede allerlei figuren weet te vormen, in het
laatste geval doordat het touwtje afwisselend van
de handen van den een op die van den ander overgaat.
Dit spel wordt zoowel door de jeugd in
Europa, als reeds van ouds in China beoefend,
maar daarnaast mede door een groot aantal halfbeschaafde
en onbeschaafde volken. Van de Eskimos
b.v. vertelt ons Klutschak, dat oud en jong er
zich den langen Poolnacht mee verdrijft en groote
vaardigheid bezit in het vormen van allerlei figuren
(fig. 24). Minstens even bedreven er in zijn de Maori's
op Nieuw-Zeeland, dus aan het tegenovergestelde
gedeelte van onze planeet, waar men de uitvinding
ervan aan de godin Maui toeschrijft. A. R. Wallace
deelt ons mede, hoe hij in een woning der Dajaks
in Borneo's binnenlanden de kinderen met dit
spelletje wilde vermaken, maar dat daarbij spoedig
bleek, hoe de jeugd aldaar er beter mee op de hoogte
was dan hij zelf en verschillende figuren kende,
die hij niet in staat was na te maken. Niet minder
bedreven er in zijn de bewoners van vele eilandengroepen
in Oceanie, de Papoea's op Nieuw-Guinea,
zelfs de wilden in Australia's binnenlanden, zoo-

BETEEKENIS DER MENSCHELIJKE SPELEN I 29
dat wat in Europa bij dit spelletje vertoond wordt,
erg onbeduidend is in vergelijking met de prestaties
der zoo even genoemde en vele andere weinig of
niet beschaafde volksstammen. Moet men nu aannemen,
dat dit spel zich van een centrum uit over
de geheele aarde verbreid heeft (volgens Tylor van
Zuidoost-Azie uit), of spontaan op verschillende
plaatsen ontstaan is? Dit is niet met zekerheid uit
te maken en hetzelfde geldt van zoo vele, algemeen
op aarde verbreide spelen der jeugd, zooals met
rammelaars, ratels, knikkers, vliegers, tollen enz.
Fig. 24. Het spel van het „afnemen" bij de Eskimo's.
Dit geldt eveneens van spelen der volwassenen,
zooals het zoo hartstochtelijk door de Italianen beoefende
,,morra", dat reeds de oude Egyptenaren
kenden en heden ten dage evenzeer door Indianenstammen
in Noord-Amerika en door de Polynesiers
op de Samoa- en Tonga-eilanden in Oceanie
met ijver gespeeld wordt. Karutz beweert dan ook,
dat wat den cultuur-samenhang van ver van elkander
gelegen landen betreft, de overeenstemming van
spelen en speelgoed geen bewijskracht bezit en hij
licht dit door verschillende voorbeelden toe.
Het Spel 9

HOOFDSTUK VI
DE OORZAAK VAN DE SPELEN DER
MENSCHEN
^rr ~TT IT de algemeene verbreiding en den hoo-
|[ gen ouderdom van zoo vele spelen valt
U de gevolgtrekking te maken, dat dezelfde
drijfveeren er aan ten grondslag moeten
liggen. Dit brengt ons vanzelf er toe de vraag
te stellen: welke is de oorzaak van deze algemeen
menschelijke bezigheid, waarom speelt de mensch
en vooral het kind? Van het laatste toch kan men
zonder eenige overdrijving zeggen, dat het, afgezien
van de vervulling der natuurlijke behoeften
van eten, drinken en slapen, als het aan zich zelf
wordt overgelaten, niets anders doet dan spelen.
Streng wetenschappelijk opgevat, is de vraag, waarom
het kind speelt? tot heden nog steeds niet afdoende
verklaard. Tot zekere hoogte kan men volstaan
met te verwijzen naar de theorieen omtrent
het spel der dieren (zie biz.. 39 e.v.), evenwel slechts
tot zekere hoogte. Bij de dieren zijn, zooals ons
daar gebleken is, een aantal instincten aanwezig,
die, bepaaldelijk in de jeugd, zonder ernstige aanleiding
in werking treden en daardoor de verschijnselen
te weeg brengen, die wij spel noemen. Bij den
mensch kunnen wij niet meer van instincten spreken;
want al zijn deze ongetwijfeld in groot aantal
voorhanden, wellicht zelfs in grooter aantal
dan bij de dieren, zij worden onder den invloed
der nabootsing en van den bewusten wil bij den
mensch en vooral bij het kind tot onherkenbaar
wordens toe omgewerkt, gewijzigd, ten deele zelfs

DE OORZAAK VAN DE SPELEN DER MENSCHEN I 3 I
zoo goed als geheel verdrongen. Zulks is ook beslist
noodzakelijk, want bij de hooger staande
schepselen, vooral bij den beschaafden mensch,
zijn de op te lossen vraagstukken zoo ingewikkeld
en aan zoo vele veranderingen onderhevig, dat als
de mensch daarbij slechts te beschikken had over
de langs den weg der erfelijkheid verworven vermogens,
het individu daarbij te gronde zou gaan.
Daarom moeten de geerfde instincten door middel
van individueele aanpassing omgewerkt en
uitgebreid worden. Dit kan of grootendeels onbewust
geschieden, b.v. bij het kind, dat zonder zelf
zulks te bespeuren, allerlei gewoonten van zijn
omgeving overneemt, of het heeft bewust plaats.
Steeds echter bestaat er een innig verband tusschen
de verworven vermogens en de overgeerfde neigingen,
want zooals Karl Groos zegt: ,,er bestaan geen
verworven reacties, die niet direct of indirect op
overgeerfde zijn terug te brengen." Groos wil nu
bij den mensch, in plaats van het woord ,,instinct",
te gebruiken, liever van natuurlijke of overgeerfde
„aandrift" (,,Trieb") spreken, al acht hij dit begrip
ook nog niet geheel voldoende. Door vele
psychologen wordt n.l. met ,,aandrift" een streven
naar lichamelijke beweging aangeduid en zulks is
het spel lang niet altijd. Verder zal bij de vraag
naar de oorzaak, welke deze aandriften in werking
doet treden, weer — evenals bij de bespreking der
instincten van de dieren is geschied — zoowel op
het physiologisch als op het biologisch standpunt
gelet dienen te worden.
Physiologisch beschouwd, kunnen bij den
mensch als de twee voornaamste oorzaken van het
spel genoemd worden: het overschot aan levenskracht,
dat geen anderen uitweg tot ontlading

132
HOOFDSTUK VI
vindt, en de schijnbaar tegengestelde oorzaak, n.l.
de behoefte aan ontspanning tot herstel van verbruikte
energie, daar, zooals het spreekwoord zegt,
de boog niet altijd strak gespannen kan zijn. Daarnaast
moeten echter nog een paar andere, aanvullende
oorzaken genoemd worden, die het feit verklaren,
dat de spelen zoo vaak worden voortgezet
totdat volledige uitputting der krachten intreedt.
De eerste daarvan is de zelf nabootsing, die in het
resultaat van een handeling steeds weer het voorbeeld
en den stimulans tot een herhaling van deze
handeling vindt; de tweede is de toesachtige toestand,
waarin wij door hevige en rhythmisch geordende
bewegingen zoo licht geraken (b. v. bij
fietsen, stoeien en vooral bij dansen) en die ons
met onweerstaanbare macht voortdrijft, tot de laatste
kracht verbruikt is. Dit alles zou nog niet in
staat zijn het spel, bepaaldelijk van jonge kinderen,
volledig te verklaren, als niet tevens op het
biologisch standpunt gelet werd. Daarbij verdient
het vooral de aandacht, dat geen schepsel zoo hulpeloos
ter wereld komt als het kind. Bij zijn geboorte
is het in de verste verte niet geschikt voor
de levenstaak, die het zal hebben te vervullen, daar
het zich nog in elk opzicht tot een zelfstandig
individu moet ontwikkelen. De mogelijkheid daartoe
biedt nu de jeugd. Vraagt men, met welk doel
zulk een schijnbaar zoo weinig voordeelige inrichting
kan zijn ontstaan, dan luidt het antwoord,
dat zulks waarschijnlijk gebeurd is, omdat bij de
levende wezens, die een jeugd hebben, de bij de
geboorte reeds voltooid aanwezige instinct-mechanismen
ten deele niet meer voldoende zouden zijn,
of in elk geval niet meer zoo volkomen zouden
kunnen functioneeren, als het geval is met onvol-

DE OORZAAK VAN DE SPELEN DER MENSCHEN 133
tooide aandriften, die door oefening en verdere
ontwikkeling gedurende een oefeningstijd (onder
leiding en toezicht der ouders) in staat zijn zich
te wijzigen en individueel bij de omstandigheden
aan te passen. De jeugdperiode is derhalve op te
vatten als een leertijd, en hoe veelomvattender de
levenstaak wordt, des te nuttiger moet deze instelling
zijn, des te langer zal ook deze natuurlijke
leertijd duren, maar des te ontwikkelder moeten ook
de overgeerfde, doch aanvankelijk nog onvoldoende
vermogens van het individu worden. De op deze
wijze door de instelling van een leertijd in het
leven geroepen oefening van nog niet voltooide
vermogens, noemt men spel. Dit dient, aldus opgevat,
vooreerst dus om de nog niet volledig aanwezige
vermogens te verbeteren, zoodat zij met
volmaakte instincten gelijkwaardig worden, en in
de tweede plaats om den overgeerfden aanleg tot
een veel hooger peil van ontwikkeling te brengen,
zoodat deze een aanpassingsvermogen en een veelzijdigheid
verkrijgt, die juist bij volkomen overgeerfde
vermogens onmogelijk zou zijn. Biihler
noemt dan ook het spel ,,de school voor het leven,
die de natuur zelf heeft ingesteld en onderhoudt."
Beschouwt men de spelen der volwassenen van
een biologisch standpunt, dan ligt het voor de
hand, dat deze ook nog spelen, nadat zij in hun
jeugd het genot ervan hebben leeren kennen. Bij
hen zijn overschot aan kracht en behoefte aan ontspanning
ongetwijfeld de hoofddrijfveeren. Vele
van hun spelen hebben geen bepaalde biologische
waarde meer, maar bij andere doet zich ook nog
op rijperen leeftijd de oefeningstheorie gelden, zooals
bij de bewegings- en de kampspelen en vooral
bij de sociale spelen. Wel wijst Carr er op, dat hier

134
HOOFDSTUK VI
niet van vooroefening kan gesproken worden, maar
het om een na-oefening, of zooals Claparede opmerkt,
een verdere ontwikkeling, te doen is. Dit is
in overeenstemming met de aanvullingstheorie van
Konrad Lange, volgens welke het spel niet bestemd
is om nieuwe vermogens, welke dus nog niet bestonden,
tot ontwikkeling te brengen, maar om sluimerende
krachten gelegenheid te geven zich te ontladen.
Zoo ook is het kunstgenot, het edelste en
belangrijkste spel der volwassen menschen, van
groote biologische en sociale waarde. Lange wijst
er op, hoe bij de uitoefening van het dagelijksch
beroep slechts enkele, weinige krachten van den
menschelijken geest, en die nog op eenzijdige wijze,
in beslag worden genomen. Tallooze gevoelens, die
in den mensch aanwezig zijn, kan hij nooit bij het
vervullen van zijn dagtaak tot uiting brengen. Dit
nu zou op het geheele menschelijke geslacht een
noodlottigen invloed uitoefenen, als niet in de
kunst een middel was gegeven om dit gebrek te
verhelpen. Zoo zou men hier Schiller's beroemde
uitspraak kunnen aanhalen, ,,dat de mensch slechts
in het spel geheel mensch is."
Vraagt men naar het meest algemeene psychische
verschijnsel, waarvan het spel vergezeld gaat, dan
moet als zoodanig het lustgevoel genoemd worden.
Roloff wijst er op, dat een onbepaalde speeldrang
niet in staat is de verschillende bij het spel optredende
reacties te verklaren, maar dat dit wel kan
door ,,een algemeenen, van lust vervulden aandrang
tot werkzaamheid der organen en krachten aan te
nemen, welke aandrang nu eens door centrale opwekking,
dan weer door erfelijken aanleg, een derden
keer door uitwendige prikkels in werking
treedt." Wel noemt Wundt daarnaast nog de nei-

DE OORZAAK VAN DE SPELEN DER MENSCHEN 13 5
ging tot nabootsing en de schijnwerkzaamheid;
maar zooals Groos aantoont, zijn dit geen algemeene
kenmerken van het spel. Volgens hem berust
dit lustgevoel op de bevrediging der aangeboren
aandriften, die in het spel zich uiten. Dit
lustgevoel kan in drieerlei vorm optreden: de lust
aan prikkels, de lust aan aangename prikkels en de
lust aan intensieve prikkels. Het eerste valt daaruit
te verklaren, dat overgeerfde aandriften in het
spel naar werkzaamheid verlangen; dat er aangename
prikkels bestaan, die dus lustopwekkend
werken, behoeft geen nader betoog, en wat de lust
aan intensieve prikkels betreft, daarbij doen zich
vermoedelijk verschillende oorzaken gelden. Een der
belangrijkste daarvan is ongetwijfeld de macht der
gewoonte, want deze heeft ten gevolge dat, om het
lustgevoel op te wekken, steeds sterkere prikkels
vereischt worden.
Van de aangeboren aandriften, die in het spel
door middel van het lustgevoel bevrediging zoeken,
treden vooral op den voorgrond: de werking der
oplettendheid, de behoefte ,,de oorzaak van iets te
zijn" en de fantasie in haar illusies scheppende beteekenis.
Alle drie werden reeds in hoofdstuk IV
besproken.

HOOFDSTUK VII
INDEELING DER SPELEN VAN DEN
MENSCH
HET is bij de spelen der menschen nog
moeilijker dan bij die der dieren een behoorlijke
indeeling te geven en tot heden
toe bestaat er dan ook geen enkele, die in
elk opzicht bevredigend genoemd kan worden.
Groos, wiens indeeling met geringere of grootere
wijzigingen algemeen gevolgd wordt, neemt als
grondslag aan de natuurlijke, d.w.z. de erfelijke
aandriften, die in de meeste gevallen met echte
instincten zijn gelijk te stellen. Op grond daarvan
onderscheidt hij twee hoofdgroepen van spelen, n.l.
zulke waarbij het individu alleen met zich zelf te
doen heeft en waarvan het doel is, althans bij het
kind, heerschappij te verkrijgen over zijn eigen ik,
of, zooals Groos het uitdrukt, zijn psycho-physisch
organisme, en in de tweede plaats zulke, waarbij
het individu medespelers heeft en die zijn verhouding
bepalen tot andere wezens. Dit kunnen zoowel
levende personen zijn als gefingeerde menschen
en dieren, waaraan een rol wordt toebedeeld. Bij
elke van deze beide groepen kunnen zeer verschillende
aandriften in werking treden, die eenvoudig
— bij gebrek aan een betere terminologie — als
aandriften van de eerste en van de tweede orde
onderscheiden worden. Die van de eerste orde geven
aanleiding tot de experimenteer- of probeerspelen,
de aandriften van de tweede orde kan men samenvatten
als de zucht naar gezelligheid, die den
mensch aangeboren is. Men zou de hierdoor in het

INDEELING DER SPELEN VAN DEN MENSCH 137
leven geroepen spelen als gezelschapsspelen kunnen
aanduiden. Zij omvatten de kamp- of vechtspelen,
de sexueele- of minnespelen, de nabootsings- en
de sociale spelen. De experimenteerspelen beginnen
op vroegeren leeftijd dan de gezelschapsspelen en
oefenen reeds in de allereerste ontwikkelingsstadia
van het kind hun invloed uit, terwijl de gezelschapsspelen
eerst op veel lateren leeftijd hun invloed
doen gelden.
Houdt men zich aan de definitie van het spel
als een handeling, die alleen verricht wordt ter
wille van het genot der werkzaamheid zelf en let
men daarbij op de aandriften, die bij de verschillende
spelen in de eerste plaats in werking treden,
dan kan men, aan de hand van Groos, het volgend
schema der spelen ontwerpen.
I. SPELEN DER EERSTE ORDE OF EXPERI-
MENTEERSPELEN.
A. DE SPELENDE WERKZAAMHEID DER AANDRIFTEN
VAN HET GEVOEL.
J. De tastprikkels (hand, mond, enz
2. De temperatuurprikkels.
3. De smaakptikkeh.
4. De reukprikkels.
5. De gehoorprikkels.
a. Het hooren van geluiden.
b. Het voortbrengen van geluiden.
6. De gezichtsprikkels.
a. Lichtb.Kleurindrukken.c.Vormd.Bewegings

i38 HOOFDSTUK VII
B. DE SPELENDE WERKZAAMHEID DER BEWEGINGS-
AANDRIFTEN.
1. De spel en de beweging der eigen lichaamsdeel
en.
a. Gaan.
b. Loopen (Huppelen, hinken).
c. Springen (Laag-, Ver- en Hoogspringen).
d. Klauteren.
e. Zwemmen.
f. Dansen.
g. Bewegingen met kunstmiddelen.
a.Passieve (wiegen, schommelen, sledevaren,
rijden, vliegen).
/?. Actieve (Steltloopen, roeien, wielrijden,
skiloopen, bobsleeen).
2. De spelende beweging van vreemde voorwerpen.
a. Het hanteeren.
b. Destructieve of analytische spelen.
a. Scheiden.
Losmaken.
y. Uit elkaar nemen.
S. Vernielen.
c. Constructieve of synthetische spelen.
a. Ophoopen.
Bouwen.
y. Aaneenrijgen.
S. Verzamelen.
d. Geduldspelen.
e. Werpspelen.

INDEELING DER SPELEN VAN DEN MENSCH 139
a. Het eenvoudige werpen.
/?. Het werpen door slag of stoot (Balspelen).
y. Het doen rollen, draaien, glijden en
huppelen (bal, rad, hoepel, tol).
d. Het werpen naar een doel (kegelen,
klootschieten, notenschieten, speerwerpen,
schieten met pijl en boog,
sehieten met vuurwapenen),
f. Het opvangen van bewegende voorwerpen
(bal, ring, knods enz.).
C DE SPELENDE OEFENING DER HOOGERE PSYCHI-
SCHE AANDRIFTEN.
1. Het experimenteeren met intellectueele vermogens.
a. Reproductiespelen.
a. Het herkennen (plaatjes kijken,
schimmenspel, herkennen van acustische
vormen, herkennen van vormen
in de dichtkunst).
Geheugenspelen.
b. Spelen der fantasie.
a. Spelen der illusie.
Spelende verandering der herinneringsbeelden
(uitbeelden der toekomst,
plannensmeden, liegen).
c. Spelen der oplettendheid.
d. Verstandsspelen (raadsels, geestigheden).
2. Het experimenteeren met het gevoel.
a. Lichamelijke onlustgevoelens.

140
HOOFDSTUK VII
b. Geestelijke onlustgevoelens (pessimisme,
melancholie, genot van het tragi -
sche).
c. Verrassing (choc, genot van het komische).
d. Vrees.
3. Het experimenteeren met den wil.
II. SPELEN DER TWEEDE ORDE OF GEZEL-
SCHAPSSPELEN.
A. KAMPSPELEN.
1. Recht streeksche kampspelen.
a. Lichamelijke spelen.
b. Geestelijke (opposietiezucht, twistgesprek,
raadsel, bordspelen, kaartspel).
2. Wedstrijden.
a. Lichamelijke wedstrijden.
b. Geestelijke wedstrijden (weddingschap,
hazardspelen).
3. Vernielzucht.
4. Plagen (fopperij, caricatuur in de beetdende
kunst, satire en ironie in de dichtkunst).
5. Vermaak aan het komische.
6. Jachtspelen.
7. Het optreden als toeschouwer bij kampspelen
(werkelijke gevechten, spiegelgevechten,
het tragische in de dichtkunst).
B. LIEFDESPELEN.
1. Natuurlijke paring spel en.
a. Liefkoozende aanraking.

INDEELING DER SPELEN VAN DEN MENSCH 141
b. Het hof maken door den man.
c. Het coquetteeren der vrouw.
2. Liefdespelen in de kunst.
3. Het sexueel-komisthe.
C. NABOOTSINGSPELEN.
7. Spelende nabootsing van af zonder lijke handelingen.
a. Door gezichtswaarnemingen.
b. Door geluidswaarnemingen.
2. Dramatische nabootsingspelen.
3. Plastische nabootsingspelen.
4. De innerlijke nabootsing.
D. SOCIALE SPELEN (FEESTEN, OPTOCHTEN, MAS-
KERADES, TOONEELVOORSTELLINGEN, DANSEN ENZ) .

EERSTE AFDEELING
DE SPELEN DER EERSTE ORDE OF
EXPERIMENTEERSPELEN

HOOFDSTUK VIII
DE SPELENDE WERKZAAMHEID DER I
AANDRIFTEN VAN HET GEVOEL
/. Het spel van het tastgevoeL
IJ dit soort van spelen vervullen handen
en mond de hoofdrol. Reeds bij pasgeboren
kinderen is het gevoel voor aanraking
aanwezig en volgens Perez openbaart zich
reeds op een leeftijd van twee maanden een lustgevoel
als men b.v. een kind zacht over de huid
strijkt. Van dit oogenblik af is het dus ook mogelijk,
dat het kind dezen aanrakingsprikkel opzettelijk
tracht te verkrijgen door zijn bewegingen, en
hiermede begint het spel. Steeds meer en meer beproeft
het kind alles wat in zijn bereik komt te
grijpen of te betasten, ook zijn eigen lichaamsdeelen,
zooals zijn voeten of de eene hand met de
andere. Het zet zijn ontdekkingsreizen aan het
eigen lichaam onafgebroken voort, en daarbij blijkt
reeds het algemeene verschijnsel, dat het spel zich
van het gemakkelijkere tot het meer moeilijke ontwikkelt.
Bij oudere kinderen en zelfs bij volwassen personen
blijft meestal de behoefte aan de spelende
werkzaamheid der tastende handen bestaan. Ieder
onderwijzer weet uit ervaring hoe lastig het voor
de meeste kinderen is de handen stil te houden, en
hoe vele docenten en redenaars zijn niet onafgebroken
met de handen bezig, hetzij zij een potlood
tusschen de handen heen en weer draaien, dan wel
met hun horlogeketting spelen of de handen langs
Het Spel i o

146 HOOFDSTUK VIII
elkaar wrijven. Ook het kneden van broodballetjes
tijdens' of na den maaltijd en het spelen met lucifers
zijn bekende, hiertoe behoorende verschijnselen.
Prof. Dr. W. Joest deelt ons mede, hoe bij zijn
verblijf in de stad Aigoen in Mandsjoerije het hem
opviel, dat vele Mandjoe's ,,om hun zenuwachtige
handen ook in de ledige uren iets te doen te geven,
onafgebroken met twee walnoten speelden, die door
het voortdurend tegen elkander wrijven geheel gepolijst
waren." lets dergelijks vertellen ons verschillende
andere reizigers, b.v. Landsdell van de Chineezen
in Maimatschin, die in plaats van met noten met
steenen kogels speelden, terwijl Joest hetzelfde met
holle metalen kogels, waarin een kleiner kogeltje
zat, in Peking waarnam. Deze zoogenaamde
,,Klingkugeln" treft men in verschillende ethnografische
musea o.a. in dat te Leiden aan. Ook in
Europa heeft men allerhande voorwerpen bedacht
om de handen bezigheid te verschaffen, b.v. de
rozenkrans, die in Turkije door velen gebruikt
wordt, niet, zooals door de Katholieken tijdens het
bidden, maar alleen om de kralen spelend door de
vingers te doen glijden, of de wandelstok, die misschien
reeds in voor-historische tijden gebruikt
werd en thans zeer algemeen verbreid is, in millioenen
der meest verschillende exemplaren, over alle
landen op aarde.
Naast de hand is het vooral de mond, en bepaaldelijk
zijn lippen en tong bij zuigelingen zeer gevoelig
voor prikkels, vandaar het zuigen op de vingers
en de gewoonte om alle mogelijke voorwerpen in
den mond te steken. Volgens Compayre is het
daarbij niet alleen om een ,,illusie van gefopte gulzigheid"
te doen, maar verschaft het den zuigeling
genot alle mogelijke voorwerpen met de lippen aan

DE AANDRIFTEN VAN HET GEVOEL 147
te raken. En hoeveel volwassenen hebben niet de
gewoonte een potlood of pennehouder of een afgebroken
takje dan wel een boomblad tusschen de
lippen te houden. Groos meent, dat hierin zelfs
een niet gering deel van het genot om te rooken
schuilt.
2. Het spel der ooerige gevoelens.
Terwijl de invloed der temperatuursmaak- en
reukgewaarwordingen hier onvermeld kunnen blijven,
omdat zij van minder belang zijn, verdient die
van het gehoor en van het gezicht een nadere bespreking.
Het genot van het hooren van toonen of van
geruisch openbaart zich reeds vroeg bij zuigelingen,
soms reeds enkele dagen na hun geboorte, hoewel
het kind doof ter wereld komt. Bepaaldelijk het
lustgevoel voor welluidendheid, melodie en rhytme
is reeds op zeer jeugdigen leeftijd aanwezig, hoewel
daarbij de instinctieve behoefte aan bezigheid en
oefening van het gehoor mede een belangrijke rol
speelt. Dat rhytme en melodie zulk een sterken
invloed kunnen ujitoefenen, schrijven Souriau.
Groos e.a. daaraan toe, dat zij ons in een soort van
hypnotischen toestand brengen, waardoor wij voor
hun suggestieve werking veel meer toegankelijk zijn
dan anders het geval zou wezen.
Evenals het hooren van geluiden, is evenzeer het
voortbrengen daarvan als een spel te beschouwen.
Compayre beweert zelfs ,,het kind, dat schreit,
vindt dikwijls een genot in het schreien"; maar
zulks wordt door andere schrijvers in twijfel getrokken,
althans in de prilste jeugd en bij het psychisch
normale kind. lets anders is het op lateren

148 HOOFDSTUK VIII
leeftijd, evenals het in vele gevallen geldt van het beweenen
der dooden door de vrouwen bij onbeschaafde
volken, waaromtrent men zoo vele verhalen bij
reizigers en ethnologen kan lezen. Wel schept het
slechts enkele maanden oude kind groot vermaak
in het lallen, kakelen en kirren, en hetzelfde geldt
van de oudere jeugd en ook van vele volwassenen
ten opzichte van het fluiten, juichen, schreeuwen,
jodelen enz., alles spelen, die ten doel hebben geluiden
voort te brengen. Volgens Biihler speelt bij
het zeer jonge kind, dat ongetwijfeld belangstelling
voor muziek en gezang aan den dag legt, alleen
het rhytme een rol, want het afgrijselijkste geknars
van een niet gesmeerde wage'nas of het snerpende
geluid van een piepende deur verschaffen het
evenveel genot, zoo niet meer, dan het mooiste
wiegenliedje. Bekend is ook, hoe op lateren leeftijd
het kinderhart doormiddel van het rhytme
voor de poezie toegankelijk wordt.
Bij de spelende stemoefeningen van het kind
spelen twee factoren een belangrijke rol: de prikkel
van het aangename en de prikkel van het moeilijke.
Bij de eerste is het genot der herhaling van dezelfde
of overeenstemmende klanken van groote beteekenis.
Een eenvoudigen vorm van herhaling leeren
wij in het rhytme kennen. Evenals kinderen reeds
vroeg van het rhytme in de muziek genieten, zoo
ook scheppen zij behagen in de rhytmisch gelede
taal der poezie, b.v. in de bekende kettingrijmpjes,
zooals:
Een, twee, drie, .
Oud is niet nieuw,
Nieuw is niet oud,
Warm is niet koud,

DE AANDRIFTEN VAN HET GEVOEL 149
Koud is niet warm,
Rijk is niet arm,
Arm is niet rijk,
enz.
Zulke rijmpjes zijn reeds uit de I4de eeuw bekend
en worden tegenwoordig nog bij vele natuurvolken
aangetroffen.
Dat kinderen gaarne geluiden voortbrengen,
blijkt reeds op zeer jeugdigen leeftijd uit het welbehagen,
waarmee zij in het warme bad plasseri,
weldra ook uit het genot, waarmee zij papier verkreukelen
of verscheuren, terwille van het knetterende geluid.
Op lateren leeftijd zijn zij onuitputtelijk in het
bedenken van dingen, die geluid geven of geraas maken,
zooals het doen kraken der vingers — dat eveneens
aan elken Papoeaknaap bekend is — het slaan
op holle voorwerpen, het naslepen van allerlei voorwerpen
over den grond en nog veel meer. En menig
volwassene blijft niet bij de kinderen achter, waartoe
slechts herinnerd behoeft te worden aan het
knallen der zweep of het slaan met wandelstokken
tegen allerlei voorwerpen. Hierin schuilt ook
het genot van het geluid gevende speelgoed. De
meest primitieve instrumentale muziek is die,
welke reeds de apen beoefenen, n.l. het slaan met
de hand of een stok op een of ander voorwerp (zie
biz. 68), evenals zij er vermaak in scheppen allerlei
geluiden na te bootsen, het geen trouwens ook
bij papegaaien valt waar te nemen. Niet veel anders
dan die der apen zijn de eenvoudigste muziekinstrumenten
bij vele natuurvolken, zooals de ,,geluidstok"
der Australiers, die bestaat uit een dik,
knodsvormig stuk hout, dat een sterken toon voortbrengt,
als men er tegen slaat, of de ,,natura" uit

HOOFDSTUK VIII
Britsch Oost-Afrika, die uit een uitgeholde vrucht
bestaat, waarover een fijne membraan is gespannen.
Aan deze membraan is een grashalm bevestigd, die
een eigenaardig, krachtig geluid voortbrengt, als
men met twee vochtige vingers er langs strijkt.
Hiertoe zijn ook de toape der Indianen (fig.
25) en de pauken te rekenen, waarmee de
Australische vrouwen den dans der mannen bege-
Fig. 25.
Toape („Knarser") der
Tukano-Indianen
(Zuid-Amerika).
leiden, n.l. een strak gespannen opossumhuid, die
anders bij wijze van mantel over de schouders
wordt gedragen, alsmede het snorhout der Papoea's,
een lang stuk bamboe, dat des te hoogere toonen
voortbrengt, naarmate het sneller wordt rondgezwaaid.
De snaarinstrumenten zijn uit den boog
ontsfaan, en reeds Homerus verhaalt van den helderen
toon, dien Odysseus aan zijn strak gespannen
boog ontlokte. De Mooren in Spanje begeleidden
hun gezang door de pees van hun boogen te tokkelen
en de Zoeloekaffers en Damara in Zuid-Afrika
doen zulks heden ten dage nog, gebruiken den
boog eigenlijk alleen als muziekinstrument en niet
als wapen. Later werden in plaats van een koord
eenige aangebracht en door een kam gespannen,
waardoor een muziekinstrument ontstond, dat bij
de Negers ver verbreid is. Vervolgens hadden nieuwe
wijzigingen plaats, b.v. schroeven werden aangebracht
om de snaren te spannen en te stemmen.
Op deze wijze ontstond de harp en daarvan stemt
het klavier af, zoowel de piano als de vleugel. De
blaasinstrumenten danken hun ontstaan aan het

DE AANDRIFTEN VAN HET GEVOEL 151
fluiten met de lippen, later op de vingers, vervolgens
op rietstengels, tevens als pijlen gebruikt, en
op holle beenderen, die als sieraad om den hals gedragen
werden en nog worden. Ook de fluitjes uit
vruchtenzaden (fig. 26) behooren hiertoe.
Bij de rol, die het gezicht speelt, kan men nog
vier rubrieken onderscheiden, n.l. de gewaarwor-
Fig. 26.
Kinderfluitjes der Tukano-Indianen
(Zuid-Amerika).
dingen opgewekt door het licht, door kleuren, door
vormen en door bewegingen.
Volgens Preyer verwekt de waarneming van het
licht reeds zeer vroeg, feitelijk van den eersten dag
der geboorte af, een lustgevoel, en dit^ blijft den
mensch zijn geheele leven bij, zooals reeds blijkt
uit de over den geheelen aardbol verbreide belangstelling
in alles wat glanst of straalt. Het schoolkind,
de wilde en de beschaafde mensch zijn in dit
opzicht met elkander gelijk te stellen, terwijl hier
ook wel herinnerd kan worden aan de raadselachtige
aantrekkingskracht, die het licht op vogels,
insecten, visschen en ook andere dieren uitoefent.
De hoogste werking van het licht vertoont zich bij
de vlam en de hemellichamen. De lichthonger van
den mensch is zoo groot, dat het licht voor hem
het natuurlijke symbool van het goddelijke is. De
aanbidding van het licht is dan ook bij de onbeschaafde
volken ver over de aarde verbreid, en volgens
den Bijbel was het licht het eerste, wat God
uit den chaos deed ontstaan. In de kunst wordt de
invloed van het licht vooral toegepast in de schil-

152
HOOFDSTUK VIII
derkunst en kan in dit opzicht volstaan worden
met naar Rembrandt te verwijzen. Evenals thans
nog bij de meeste natuurvolken, oefenden glinsterende
of levendig gekleurde voorwerpen reeds in
het steenen tijdperk hun aantrekkingskracht op den
mensch uit. Hetzelfde is met sommige dieren het
geval, waartoe slechts aan eksters en raven en aan
de prieelvogels (biz. 109) herinnerd behoeft te
worden. Welk genot het ,,vuurtje stoken" aan de
meeste kinderen verschaft, is algemeen bekend, en
,,zonder spelend experimenteeren", zegt Groos,
,,zou het belangrijkste bezit der menschheid, n.l.
de heerschappij over het vuur, waarschijnlijk nooit
verworven zijn".
Kleuren beginnen de kinderen reeds op een leeftijd
van 3 a 4 maanden waar te nemen. De meeste
kinderen, en evenzeer de primitieve volken, b.v. bij de
beschildering van het lichaam, zooals bij de Australiers,
Boschjesmannen, Botokoeden enz., geven de
voorkeur aan de ,,warme" kleuren, rood en geel,
slechts bij uitzondering aan de ,,koude" kleuren,
zooals blauw. Daarbij zijn de meisjes op jeugdiger
leeftijd gevoelig voor kleuren dan jongens.
Het waarnemen van den vorm is van bijzonder
belang voor de meest oorspronkelijke daad van
reproductie, n.l. het herkennen. Hierbij speelt n.l.
de zichtbare vorm der voorwerpen een veel grootere
rol dan de kleur of graad van helderheid, en
het kind let van zijn prilste jeugd af voornamelijk
op den vorm. Bij de natuurvolken openbaart zich
het genieten van den vorm vooral in hun ornamentiek,
waarbij als vaststaande kan aangenomen
worden, dat ook hun meest abstracte wiskundige
figuren steeds op nabootsing berusten.
Wat het zien van bewegingen betreft, zijn de

DE AANDRIFTEN VAN HET GEVOEL 153
meestc bewegingsspelen tevens ,,kijkspelen". Hier
moet voorloopig alleen gelet worden op spelen,
waarbij het genot van het zien der beweging hoofdzaak
is, zooals vooral het geval is met bewegingen,
die wij zelf niet veroorzaken. Het zien van bewegingen
is echter een vaardigheid, die men moet leeren
en alleen door oefening verkregen kan worden.
Het vereischt daarom spelend experimenteeren,
waarmee kinderen reeds, nadat zij enkele weken
oud zijn, beginnen. Hoe grooter de vaardigheid in
het nagaan van bewegingen wordt, des te meer belang
stellen zij er in. De heen en weer rennende
hond, het voortijlende paard, de vliegende insecten,
het stroomende water, het voortsnellende voertuig
en vooral de voorbij jagende spoortrein of auto
verwekken steeds bij het kind groote belangstelling.
Ook de volwassen mensch geniet van bewegingen,
want volledige rust is even onbevredigend als volkomen
stilte. Natuurlijk wordt het genot versterkt,
als de op zich zelf reeds interessante beweging
tevens zintuigelijk aangenaam is, zooals het in
kringvormige banen zweven van roofvogels, het
golven van korenaren en vooral het zien van rhytmische
gymnastiek en rhytmische dansen.

HOOFDSTUK IX
DE SPELENDE WERKZAAMHEID DER
BEWEGINGSAANDRIFTEN
HOEWEL de bewegingen natuurlijk slechts
door middel van onze zintuigen, bepaaldelijk
het gezicht en den tastzin, tot ons
bewustzijn kunnen doordringen, d.i. dus
langs sensarischen weg, bevinden wij ons hierbij
toch op een geheel ander terrein dan in het vorige
hoofdstuk, n.l. op dat der motorische reacties,
want het doel is thans de oefening van allerlei
spierbewegingen. Daarbij moeten nog twee groepen
onderscheiden worden: de spelende beweging der
eigen lichaamsdeelen en die van andere voorwerpen.
i. De spelende beweging der eigen lichaamsdeelen.
Hoofdzaak is bij deze groep van spelen de verandering
van plaats. Er vallen hierbij nog te onderscheiden:
het gaan, het loopen (met inbegrip van
huppelen en hinken) het springen (nog onder te
verdeelen in laagver- en hoogspringen), het klauteren,
het zwemmen, het dansen en eindelijk de
plaatsverandering met behulp van kunstmatige
middelen, waarbij nog verschil te maken is tusschen
passieve (zooals: wiegen, schommel en, sledevaren,
rijden en vliegen) en actieve bewegingsmiddelen
(zooals: steltloopen, roeient wielrijden, schaatsen,
skiloopen en bobsleden).
De biologische beteekenis van het spel, n.l. de
verbetering of volmaking van nog in onvolkomen
toestand aanwezige instincten of aandriften, blijkt

DE BEWEGINGSAANDRIFTEN 155
vooral duidelijk bij deze groep van spelen. Het is
toch niet te veel gezegd, als men beweert, dat de
volwassen mensch zijn geheele motorische vaardigheid
in de eerste plaats te danken heeft aan de beoefening
in zijn jeugd van deze soort spelen. Zijn
handen en armen zouden niet geleerd hebben te
grijpen, zijn beenen te gaan, te loopen, te springen
en te klauteren, indien hij niet alle daartoe onmisbare
bewegingen, als zuiver spel, in zijn prilste
jeugd ontelbare malen had uitgevoerd. Elk van
deze hierboven genoemde bewegingen heeft haar
geschiedenis. Opmerking verdient, dat een beweging
slechts zoolang aan het kind als spel genot verschaft,
als het hem nog moeite kost ze uit te voeren.
Steeds verleidt het meer moeilijke het op geheimzinnige
wijze om een stap verder te doen.
Zoo had b.v. het kind van Preyer in de 40ste en
4iste week van zijn jong bestaan nog eenigen steun
in den rug noodig om te kunnen zitten; ,,maar
toen het slechts enkele oogenblikken zonder eenigen
steun daartoe in staat was, trachtte het steeds opnieuw,
blijkbaat tot zijn eigen genoegen, het evenwicht
te bewaren". En op dezelfde wijze gebeurt
het met de eerste pogingen om te kruipen, te gaan
en te staan. Telkens geeft het succes aanleiding tot
luid gekraai en brengt het het kind er toe zich voortdurend
verder te oefenen, totdat met de overwinning
der moeilijkheden ook de belangstelling en het
speelgenot verdwijnen. Nauwelijks kan het tamelijk
goed loopen, of er worden reeds nieuwe wijzigingen
in de voortbeweging bedacht. Zoo ziet men, hoe
het kind bij het gaan, geleid door een volwassene,
alle mogelijke standen van den voet probeert; nu
eens volgt het hinkend op een voet, dan houdt het
een beentje stijf, of het draait de teenen op onna-

156 HOOFDSTUK IX
tuurlijke wijze naar binnen of naar buiten, loopt
op de teenen, op de hielen enz. Op dezelfde wijze
beginnen op lateren leeftijd, geheel spontaan, de
oefeningen in het loopen, huppelen, springen, klauteren,
enz. Ook het dansen is oorspronkelijk voor het
kind een bewegingsspel, al wordt het door de kinderen
slechts als nabootsing beoefend. Een eigenaardig
bewegingsspel is het Bido-Bido op Nieuw-Guinea
(fig. 27). Daarbij plaatsen zich een aantal jongens
en meisjes achter elkaar, elk met de handen op de
schouders van zijn voorman. Een der kinderen
Fig. 27. Bido-Bidospel op Nieuw-Guinea.
klimt langs den rug van het laatste kind omhoog
en wandelt dan, als een koorddanser, over de geheele
rij, bereikt echter nooit het einde, daar de
achterste kinderen zich steeds weer voor de overige
plaatsen.
Daar het te veel ruimte zou eischen, om bij elk
der afzonderlijke spelen van deze groep in bijzonderheden
te treden, kan slechts op enkele een weinig
nader worden ingegaan. Zoo begint het kind zijn
oefeningen in het springen door den sptong omlaag.
Bij vele primitieve volken is dit ook een spel der
volwassenen, zoowel te land als te water, en vooral

DE BEWEGINGSAANDRIFTEN 157
sommige stammen in Oceanie schijnen het op dit
gebied verbazend ver gebracht te hebben. Hier moet
ook aan het ski-springen in Skandinavie en bij
wedstrijden in wintersport herinnerd worden. Het
hoog- en uer-springen wordt door kinderen eerst
op lateren leeftijd beoefend. Hierbij doet zich reeds
eenigszins de prikkel van het gevaar gelden, ook
wel eenige kampstemming, alsof het om een symbolische
onderwerping van het objekt ging. Omtrent
het verspringen worden buitengewone staaltjes
vermeld uit de Oudheid en de Middeleeuwen,
vooral bij de Noormannen. In verband hiermede
mag ook wel aan den beroemden wedstrijd in het
Nibelungenlied herinnerd worden tusschen Brunhilde
en Siegfried met Giinther op den rug, waar -
bij het gold even ver of verder te springen dan een
met een zwaren steen vooraf gedanen worp.
Aan het klauteren ligt volgens Groos vermoedelijk
een eigen instinct ten grondslag; in elk geval is
daarbij naast het genot der beweging een aandrang
naar boven aanwezig, zooals ook bij jonge dieren
valt waar te nemen, die door hun leefwijze op het
klauteren zijn aangewezen, b.v. geiten. Hoe gaarne
jongens klauteren is voldoende bekend, evenals het
genot van het bergbestijgen door volwassenen,
waarbij het bewegingsspel tevens een kampspel
wordt.
Zeer algemeen verbreid is het zwemmen, waarin
de Polynesiers boven alle andere volken schijnen
uit te munten. Een eigenaardig spel bij hen is het
golfrijden (fig. 28). Dit bestaat hierin, dat de jonge
Polynesier zich, met een kleine plank gewapend, in
de somtijds hevige branding stort, tegen de branding
in zwemt en onder de aanrollende golven duikt,
totdat hij de buitenste grens der branding bereikt

158 HOOFDSTUK IX
heeft. Hier wacht hij een zeer groote golf af, en
zoodra deze over hem heen slaat, werpt hij zich
op zijn plank en wordt met groote snelheid naar
land gevoerd. Sommigen zijn in dit spel zoo bedreven,
dat zij de terugreis naar land staande doen,
hetgeen bijzondere behendigheid vereischt, niet
alleen om op de plank te blijven staan, maar ook
om voor de talrijke koraalriffen uit te kunnen
wijken.
Als eigenlijke kunst treedt de verandering van
Fig. 28. Golfrijden der Polynesiers (Samoa-eilanden).
plaats op bij het dansen. Als zuiver bewegingsspel
kunnen alleen de gymnastische dansen gelden. Terwijl
later het dansen nog nader besproken zal worden,
dient hier er op gewezen te worden, dat wel
reeds bij het kind elementen van den dans aanwezig
zijn, maar dat deze toch een uitvinding van
den volwassen mensch is. Wel kan als algemeene
aandrift van den dans de bevrediging van den drang
naar beweging genoemd worden, maar voor de bijzondere,
in onze dagen zoo buitengewoon sterke
aantrekkingskracht van deze rhytmische beweging is

DE BEWEGINGSAANDRIFTEN 159
het niet mogelijk een algemeen geldende verklaring
te geven. Vele onderzoekers; zien er een soort roes
in, die door de rhytmische herhaling der beweging
wordt opgewekt. Dit geldt ongetwijfeld van het
dansen bij vele onbeschaafde volken, waar het een
middel vormt om in een toestand van extase te geraken,
zooals b.v. bij de medicijnmannen op Borneo,
waaromtrent E. en L. Selenka uitvoerige
mededeelingen doen.
2. De bewegingsspelen met vveemde voorwerpen,
Hierbij is het niet meer te doen om het eigen
lichaam of deelen daarvan, maar om andere objecten
in beweging te brengen. De oorspronkelijke aandrang
om zijn machtssfeer zoo ver mogelijk uit te
breiden, brengt den mensch n.l. er toe de hem omringende
objecten spelend te veroveren en te beheerschen.
Groos onderscheidt daarbij nog 6 hoofdgroepen
van bewegingsspelen: het hanteeren, de destructieve
of analytische, de constractieve of synthetische
spelen, de geduldspelen, de werpspelen en het opvangen
van bewegende voorwerpen. Bij elk daarvan
kan weer slechts kort worden stil gestaan.
Het hanteeren behoort tot de meest oorspronkelijke
kinderspelen. Van de instinctieve grijpbeweging
uit ontwikkelt zich reeds op een leeftijd van
enkele maanden de neiging om voorwerpen in alle
mogelijke richtingen te draaien, te schuiven, heen
en weer te schudden, om te werpen enz. Bij voorkeur
speelt het kind op dien leeftijd met dingen,
die in beweging gebracht kunnen worden, en het
meest algemeene en misschien ook oudste stuk speelgoed
is daarbij de rammelaar. Niet alleen is deze
thans zeer algemeen verbreid in allerlei vormen en

i6o HOOFDSTUK IX
van allerlei materiaal, maar hij kwam ook reeds
voor in praehistorische tijden. Zoo bevinden zich
in het oudheidkundig museum te Zurich rammelaars
uit klei met cirkelvormige lijnen versierd, afkomstig
uit de paalwoningen in het Bielermeer,
terwijl Schliemann in de zoogenaamde derde verbrande
stad van Troje rammelaars met stukjes
metaal vond en uit de kindergraven der Inka's in
Peru zijn ze in allerlei vormen en mooi versierd bekend.
Oudere kinderen scheppen er veel vermaak in
met zand te spelen, plassen leeg te scheppen en
vliegende dieren aan een draad vast te binden, b.v.
meikevers, een spelletje dat reeds in het oude Griekenland
bekend was. Daarmede verwant is het oplaten
van vliegers. Hoewel thans als vermaak der
jeugd in geheel Europa bekend, is dit spel volgens
Tylor eerst vier eeuwen geleden hierheen gekomen
van Azie uit, waar het reeds sedert veel langer tijd
door kinderen, maar ook door volwassenen, beoefend
wordt. In China ziet men tegen den avond
vele volwassen personen naar buiten trekken met
hun vlieger aan de hand en in sommige deelen van
dit rijk heeft sedert overoude tijden eens in het jaar
een groot vliegersfeest plaats, waarbij de lucht vol
is van papieren vogels en draken. In Britsch-Indie,
Siam en Nederlandsch Oost-Indie is het spelen met
vliegers even algemeen en hier ziet men vliegers, die
gebruikt worden om visch te vangen, vliegers, die
muziek maken, een lantaarntje dragen en vooral de
vechtvliegers, waarbij men tracht het vliegerkoord
van den tegenstander door te snijden. Ook in Polynesia
is het oplaten van vliegers zeer algemeen in
zwang, en hier zouden volgens een oude mythe
reeds de goden Tane en Rongo een wedstrijd gehouden
hebben, wiens vlieger het hoogste zou

DE BEWEGINGSAANDRIFTEN 161
stijgen, waarbij de laatstc het won, doordat hij zich
in het geheim van veel meer koord had voorzien
dan afgesproken was.
Een voortzetting van het hanteeren vormen de
destructieve of analytische spelen, waarbij zich echter
dikwijls tevens het kampinstinct doet gelden,
waarbij het eenvoudige scheiden, losmaken, uit
elkander nemen van stukken speelgoed, horloges
enz. gemakkelijk in vernielzucht overgaat. Hoe
ouder het kind wordt, des te duidelijker openbaart
zich deze neiging tot analyseeren, echter veel meer
bij jongens dan bij meisjes. Daar het kind, evenmin
als de natuurmensch, het voile besef heeft van
het verschil tusschen levend en levenloos, plukt het
met dezelfde gemoedsrust als met een bloem geschiedt,
ook een kever, een vlieg of een jonge vogel
uit elkander, zonder dat daarbij nog aan wreedheid
behoeft gedachte te worden.
De constructieve of synthetische spelen beginnen
op lateren leeftijd dan de vorige en ontwikkelen
zich doorgaans tot nabootsingspelen. Op zich
zelf komen zij betrekkelijk weinig voor en steeds
in primitieven vorm; zij zijn nochtans van belang,
omdat zij het bestaan van een ,,neiging tot scheppen"
bewijzen. Het ophoopen van zand of sneeuw,
het opstapelen van stukken hout of steenen heeft
voor het kind geen andere beteekenis dan uit een
aanwezige grondstof iets nieuws te maken. Eerst
als de nabootsing er bij te pas komt ontwikkelt
zich dit spel in zijn voile beteekenis en ontstaan
bergen, tunnels, kanalen, grachten, wallen, kasteelen,
sneeuwpoppen enz. Ook het aaneenrijgen van
gelijksoortige voorwerpen, als kralen en schelpjes, is
hiertoe te rekenen.
Met de constructieve neiging hangt een ander
Het Spel 11

HOOFDSTUK IX
verschijnsel samen, n.l. de neiging tot vetzamelen,
waarvan reeds in de dierenwereld voorbeelden bestaan
(eksters, raven, Californische boschrat),
waarbij dus het doel is alles te bemachtigen en te
bewaren, wat de aandacht trekt. In zijn voile ontwikkeling
openbaart zich deze neiging eerst, als zij
zich tot een enkele, bepaalde soort van voorwerpen
beperkt. Dat zij ook bij volwassenen aanwezig is,
bewijst reeds de verzamelwoede van postzegels in
onze dagen. Hierbij spelen nabootsing en wedijver
een groote rol, het gevoel door andere verzamelaars
bewonderd en benijd te worden. Van 100 studenten,
die James er naar vroeg, hadden slechts 4 of 5
nooit iets in hun jeugd verzameld.
Het spelend hanteeren van allerlei voorwerpen
krijgt een bijzondere bekoring als het met het overwinnen
van moeilijkheden gepaard gaan. Daardoor
ontstaan de geduldspelen. Reeds bij dieren zijn zij
niet geheel onbekend, want papegaaien scheppen er
vermaak in schroeven los te draaien en Elisabeth,
gravin van Montgelas, deelt verschillende staaltjes
mede van de behendigheid en het geduld, waarmee
dit geschiedde, terwijl mis Romanes van een aap
vertelt, die met ongeloofelijk geduld het door hem
afgeschroefde handvat van een borstel er weer op
trachtte te draaien, maar zoodra het hem geen
moeite meer veroorzaakte naar een ander spelletje
uitkeek. Geduldspelen zijn ver verbreid en ten deele
zeer oud, b.v. het bekende knibbelspel wordt reeds
in 1715 vermeld en is bij de Chineezen ook bij volwassenen
zeer in trek. Ook bij ons worden talrijke
dergdijke spelletjes door jong en oud beoefend, zooals
het losmaken van knoopen en ringen, het aansteken
van een heen en weer bewegende kaars, het
rijgen van een naald, terwijl men heen en weer

DE BEWEGINGSAANDRIFTEN 163
schommelt en vele andere. Von Hartmann rekent
ook de vrouwelijke handwerken daartoe, voor zoover
zij geen kunstwaarde bezitten en hun marktwaarde
niet in verhouding staat tot den tijd en
moeite, die er aan besteed zijn.
Bij de werpspelen doet zich volgens sommige
onderzoekers een eigen instinct gelden. Het werpen
is in elk geval een belangrijk verschijnsel, want het
geworpen voorwerp kan als een primitief wapen
beschouwd worden, dat de middelen tot aanval van
het eigen lichaam versterkt of vervangt. Breidt men
het begrip werpen zoo ver mogelijk uit, zoodat ook
het doen voortrollen of laten voortglijden er nog
toe gerekend worden, dan omvat deze groep een
ontzaggelijk groot aantal spelen. Daarbij werken
meestal verschillende instinctieve neigingen samen,
in de eerste plaats de zuivere bewegingsneiging,
maar verder vooral het kamp- en het nabootsingsinstinct.
In vele gevallen is het niet uit te maken of
deze spellen oorspronkelijke uitvindingen van het
kind, of dat zij van volwassenen afkomstig zijn.
Er vallen nog vier afdeelingen te onderscheiden, n.l.
het eenvoudige werpen, het werpen door slag of
stoot, het veroorzaken van een rollende, draaiende
glijdende of huppelende beweging en het werpen
naar een doet.
Het eenvoudige werpen komt reeds zeer jong
voor, want het gewoonweg laten vallen van een
voorwerp kan het karakter van een spelletje aannemen.
Het kind zit nog op den schoot zijner
moeder en laat een lepel of bal vallen; men raapt
het voorwerp op, maar telkens en telkens laat de
kleine dreumes het onder luide kreten van vreugde
weer uit het handje vallen. Dit omlaag werpen
schijnt de gemakkelijkste en natuurlijkste werp-

HOOFDSTUK IX
beweging te zijn. Daarbij wordt behalve het gezicht,
ook het gehoor aangenaam geprikkeld, zoodat
het gelijktijdig kijk- en hoorspel is. Welk kind
geniet er niet van speelgoed, lepels, borden, boeken,
enz. met veel geraas op den grond te laten
vallen. Goethe vertelt ons zelf in zijn ,,Wahrheit
und Dichtung" hoe hij, nog een knaap, eens alle
schotels, potten en pannen, die hij in de keuken
machtig kon worden, naar het raam droeg en op
straat wierp, waarbij het hem een groot genot verschafte,
,,dass das Geschirr so lustig zerbrach". Ook
het spuwen is voor menig kind een spel, nog meer
het ver werpen. Ook volwassenen beoefenen het
Fig. 29. Werpstok der Jao-negers in Oost-Afrika.
(knodswerpen, speerwerpen, discuswerpen, het werpen
met steenen). Om de draagwijdte te vergrooten,
werden allerhande toestellen bedacht (slinger,
katapult, werpstok (fig. 29).
Hierbij sluit zich het werpen door slag of stoot
aan, dat reeds in de Oudheid, o.a. bij de Romeinen,
door volwassenen werd beoefend. Geslagen wordt
met hand (handbal) of voet, b.v. bij het voetbal,
dat uit Italie of Engeland afkomstig schijnt te zijn
en in den tijd der Renaissance door arm en rijk
hartstochtelijk beoefend werd. In Italie wordt het
volgens Bogeng echter eerst in 1490 vermeld, in
Engeland reeds in de 12de eeuw. Later in vergetel-

DE BEWEGINGSAANDRIFTEN 165
heid geraakt, werd het in nieuweren tijd door de
Engelschen weer algemeen in eere gebracht. Door
het invoeren van verschillende slaginstrumenten
(racket, stok, hamer enz.) ontstonden een geheele
reeks nieuwe balspelen, zooals tennis, crocket, golf
en veel meer.
Bij het veroorzaken van een tollende, dtaaiende,
glijdende of huppelende beweging, wordt de beweging
zelf een bron van genot. Ook bij het kegelen
en zelfs bij het biljarten is dit het geval, zooals het
Fig. 30.
De hoepel bij de Romeinen.
best daaruit blijkt, dat na afloop van een partij een
der spelers of ook der omstanders de behoefte heeft,
om een of een paar der ballen, door ze met de hand
te slaan, over het laken te doen rollen.
Het speelgenot krijgt een bijzonder karakter door
de eenmaal opgewekte beweging te doen voortduren,
zooals b.v. bij het hoepelen het geval is. Dit
spel is reeds zeer oud. Bij de Grieken was de hoepel
groot en van metaal, bij de Romeinen werd zooveel
en zoo algemeen gehoepeld, dat Ovidius spreekt
van opzettelijk onderwijs in de kunst van het hoe-

166 HOOFDSTUK IX
pelen. — Slechts bij weinig soorten speelgoed treedt
de illusie met een levend voorwerp te doen te hebben,
dat wij aan onzen wil kunnen onderwerpen,
zoo sterk op den voorgrond, als bij den tol. Dit speelgoed
is dan ook overoud en algemeen op aarde verbreid.
In vele streken, b.v. op verschillende eilanden
van Nederlandsch Oost-Indie, wordt het door
volwassenen hartstochtelijk beoefend. Prof. Nieuwenhuis
zag in de binnenlanden van Borneo tollen
uit ijzerhout, die verscheidene kilogrammen wogen
en een door hem meegebracht exemplaar, dat zich
Fig. 31.
De tol in het oude Griekenland.
thans in het Ethnografisch Museum te Leiden bevindt,
is misschien de grootste en zwaarste tol ter
wereld. Houten tollen, geheel gelijkende op de
onze, zijn uit het oude Pompeji bekend, tollen uit
terra cotta vond Schliemann in de ru'ines van
Troje, bij sommige Indianenstammen van Noord-
Amerika worden ze uit eikels of noten vervaardigd.
Groot is ook het aantal spelen, waarbij het om
het werpen naar een doel gaat. Zij worden bijna
uitsluitend door het mannelijk geslacht beoefend.
Het kegelen was reeds in het oude Egypte bekend,

DE BEWEGINGSAANDRIFTEN 167
het schieten naar een doel (met pijl en boog, blaasroer,
buks, geweer) is eveneens zeer oud en tevens
zeer algemeen. Dit geldt ook van het knikkeren,
want reeds uit het steenen tijdperk zijn knikkers tot
ons gekomen, en er zijn weinig volken, waarbij de
jeugd niet knikkert, of met zaadpitten en soortgelijke
dingen speelt. De meest ontwikkelde vorm
van het werpen met kogels naar kogels is het biljarten.
Zoo zijn er ook verschillende spelen, waarbij
met schijven naar schijven, met stokken naar
stokken enz. geworpen wordt. Weer een wijziging
hiervan vormt het werpen van een projectiel door
een gat, of in een bepaalde ruimte, zooals het pot-
Fig. 32. Bromtol der Yao in Britsch Oost-Afrlka.
spel op het biljart, het werpen van een bal in den
open mond van een houten beeld, thans nog op de
kermis te zien, maar reeds in de Middeleeuwen in
gebruik, en het Friesche ,,Eisbosseln", waarbij het
doel dikwijls een ton is. Het crocketspel, het korfbal
en het in Limburg veel beoefende beugelen
behooren eveneens hiertoe, evenals het ringwerpen
op de kermis en het werpen van een projectiel op
zulke wijze, dat het aan het doel blijft hangen,
zooals ringen aan spijkers op een verticaal geplaatste
plank, of de pet van den schooljongen aan den
kapstok, dan wel de hoed van den clown in het
circus op zijn hoofd.

i68 HOOFDSTUK IX
Een rechtstreeksche tegenhanger van het werpen
vormt het opvangen van in beweging zijnde voorwerpen.
Het door de menschelijke hand bewogen
en bezield voorwerp keert gehoorzaam in onze
hand terug, om steeds weer nieuw leven door haar
te ontvangen, zoodat hieruit onze macht over de
voorwerpen duidelijk tot uiting komt. Talrijk zijn
de voorwerpen, waarmee dit spel beoefend kan
worden, zooals stokjes, steentjes, munten, ballen,
hoepels, messen, borden enz. Zoo beschrijft Schweinfurth
een spel der Bongo-Negers, waarbij een halvemaanvorming
gebogen stuk hout in het midden aan
een lang touw is bevestigd en met het eene uiteinde
met kracht zoodanig tegen den grond wordt
geworpen, dat het in een kring door de lucht
vliegt. Een groep van ongeveer op 20 voet af stand
tegenover elkander geplaatste personen tracht nu
het stuk hout aan het touw te grijpen, hetgeen
groote behendigheid vereischt, daar men anders een
gevoeligen klap van het hout krijgt.
De grootste rol bij deze groep van spelen vervult
echter de bal, omdat daarbij . het opvangen
door de onvermijdelijke draaiing van het geworpen
voorwerp niet bemoeilijkt wordt en de elasticiteit
en lichtheid ervan ook bij groote snelheid geen gevaar
voor de spelers oplevert. Het opvangen kan
door een persoon of door een groep van spelers gebeuren.
Allerlei variaties zijn nu mogelijk, b.v. het
reeds door koning Hendrik III van Frankrijk en
thans nog door de Eskimo's en andere volken gespeelde
,,bilboquet", waarbij de bal in een beker
wordt opgevangen, waaraan hij door een snoer bevestigd
is. Het ruiterbalspel, waarbij men te paard
gezeten elkander den bal toewerpt, dat thans o.a.
in Zwitserland, maar ook in Birma gespeeld wordt,

DE BEWEGINGSAANDRIFTEN 169
vindt men ook reeds afgebeeld op oud-Egyptische
muurschilderingen. — Zoodra aan het balspel verschillende
personen deelnemen, ontwikkelt het zich
meestal tot een kampspel, zooals het in Friesland
en evenzeer in Vlaanderen veel beoefende kaatsen
en de verschillende vormen van slagbal. In geen
werelddeel komen de balspelen zoo algemeen voor
als in Amerika, van de Eskimo's in het hooge
Noorden tot de Indianen in het uiterste Zuiden.

HOOFDSTUK X
DE SPELENDE OEFENING DER
HOOGERE PSYCHISCHE
VERMOGENS
HET ligt voor de hand, dat alle soorten
van spelen niet alleen voor de lichamelijke
ontwikkeling, maar evenzeer voor het
zieleleven van belang zijn, daar zij het
verstand scherpen, den wil oefenen en den aandrang
van het gevoel gelegenheid geven zich te ontladen.
Er bestaat echter ook een groep, waarbij het spel
niet slechts als nevenverschijnsel een gunstigen invloed
uitoefent op de oplettendheid, de fantasie, het
verstand enz., maar waarbij deze psychische vermogens
zelf het object van de experimenteerspelen
vormen, waarbij dus met deze vermogens rechtstreeks
geexperimenteerd wordt, zij dus de eigenlijke
materie van het spel vormen. Daarbij vallen
nog te onderscheiden: het experimenteeren met intellectueele
vermogens, het experimenteeren met het*
gevoel en het experimenteeren met den wil.
/. Het experimenteeren met intellectueele
vermogens.
Bij deze afdeeling kan nog een verdeeling gemaakt
worden in reproductiespelen, spelen der fantasie,
spelen der oplettendheid en verstandsspelen.
De eerste, de reproductiespelen dus, laten nog
een onderverdeeling toe in het herkennen en in
geheugenspelen, waarbij de eerstgenoemde, n.l. het
herkennen van vroeger waargenomen personen,

DE HOOGERE PSYCHISCHE VERMOGENS 171
objecten of vormen, aan de laatstgenoemde vooraf
gaan. Reeds na enkele maanden herkent het kind
zijn moeder of voedster. Op zich zelf is dit geen
spel, maar het wordt zulks als dezelfde vorm in
gewijzigden samenhang optreedt, waardoor het herkennen
den prikkel van een overwonnen moeilijkheid
verkrijgt. Zoo vertelt ons Preyer hoe zijn kind,
6 maanden oud, zijn beeld in den Spiegel herkende,
Sigismund, hoe zijn 21 maanden oud zoontje zijn
schaduwbeeld herkende. In het algemeen vermaken
zich jonge kinderen gaarne met schimmenspelen en
bij sommige volken, zooals Chineezen, Siameezen,
Turken e.a., wordt dit vermaak als een kunst beoefend.
Alix vertelt, dat zijn hond zich vermaakte
met zijn eigen schaduw op een muur, waarvoor hij
gezeten was. Eveneens vinden jeugdige kinderen
veel pleizier in het plaatjes- kijken. ,,Huis!"
,,Boom!" roept de kleine beschouwer verheugd uit,
als hij een afbeelding van een huis of boom ziet,
terwijl hij op een werkelijk huis of boom nauwelijks
let. Ook het herkennen van acustieke vormen
verschaft genot, vandaar dat het kind een melodie
onvermoeid herhaalt, en in de dichtkunst valt iets
soortgelijks waar te nemen, trouwens niet alleen
bij kinderen. Bestaat ook voor vele volwassenen bij
het bezoeken van beroemde plekken niet het grootste
genot in het herkennen der bergtoppen, gletschers,
dorpen, kasteelen enz., welke het panorama
te zien geeft. En welken bijval vinden in de muziek
niet het potpourri, het telkens terugkeeren van het
hoofdmotief en de variaties op een bekend motief,
evenals in de dichtkunst de alliteratie, het kettingrijm
en vooral het refrein. Er blijkt uit, hoe ook in
de kunst dit herkennen een niet onbelangrijke rol
speelt.

172 HOOFDSTUK X
Dat de geheugenspelen eveneens een plaats van
beteekenis innemen, blijkt reeds uit het genot, dat
nog niet schoolplichtige kinderen vinden in het van
buiten leeren der rijmpjes van prentenboeken,
lange sprookjes en gedichten. Maar al te vaak trekken
de trotsche ouders daaruit de valsche conclusie
omtrent de buitengewone begaafdheid van hun
jonge spruiten.
Bij hetgeen het spraakgebruik fantasie noemt,
kunnen nog twee geheel verschillende processen onderscheiden
worden, n.l. de spelende illusie en de
spelende vetandeting der hetinnetingsbeelden. Het
eerste omvat al de talrijke gevallen, waarin wij hetgeen
slechts in onze voorstelling leeft, als werkelijk
bestaande beschouwen, onverschillig of het
daarbij gaat om getrouwe herinneringsbeelden dan
wel om reeds verwerkt herinneringsmateriaal. Hier
heeft dus bewust zelfbedrog plaats, een spel, dat zoo
goed als uitsluitend slechts bij volwassenen voorkomt,
meestal bij reeds oudere menschen. Dit spelend
voor werkelijkheid houden van gewijzigd,
omgewerkt herinneringsmateriaal is van belang
voor de psychologie van den produceerenden kunstenaar
en heeft groote beteekenis bij het genieten
van poetische werken. In vele gevallen, zegt Groos,
geniet de kunstenaar ervan, dat hij, in plaats van
in de werkelijke, in een door hem zelf geschapen
schijnwereld woont, hij speelt met de illusie. Zoo
zegt Dickens van zijn ,,David Copperfield", ,,dat
niemand ooit bij het lezen meer aan dit verhaal
kan gelooven, dan ik bij het schrijven er van er
aan heb gel oof d."
Het kind gaat bij een of ander spel dikwijls zoo
geheel in de illusie op, dat het alle niet tot dit
spel behoorende bemoeiingen van anderen, hetzij

Db HOCX3bKh PSYCH1SCHH VERMOGtsNS 173
volwassen personen of kinderen, als storend ondervindt
en verwerpt. Hiervan kan men aardige staaltjes
bij verschillende onderzoekers aantreffen, b.v.
bij E. en G. Scupin. Deze vertellen b.v. hoe een
drie jaren oude knaap schoorsteenveger speelt. Ondertusschen
komt zijn moeder binnen en wil
hem kammen. Hij verzet zich daartegen en roept
waarschuwend: ,,Ach, roer mij niet aan, Moeder,
het haar van den schoorsteenveger is zoo zwart.
Daar krijg je vuile vingers van." — Een anderen
keer heeft hij, nog voor zijn ochtendtoilet voltooid
was, uit stoeien een spoortrein gebouwd, en weldra
kondigde zijn snuiven aan, dat de trein in voile
vaart was. Daar de kleine conducteur zoo rustig
op den omgekeerden voorsten stoel zat, wilde zijn
moeder daarvan gebruik maken om hem te kammen.
Hij schrikt ervan, en heftig met de armen gesticuleerend
roept hij zijn moeder toe: ,,U moet
instappen; gauw, gauw instappen, anders wordt U
overreden!" en meteen trok hij zijn moeder, alsof
zij in levensgevaar verkeerde, haastig op den stoel.
Ook Rasmussen geeft aardige voorbeelden, hoe
het kind bij het spel geheel in de illusie ervan
opgaat.
Bij het hooren of lezen van poetische voortbrengselen
is de spelende illusie van groote beteekenis
voor het aesthetisch genieten. Het kind, dat
aanaachtig naar een sprookje luistert, de knaap,
die met ingehouden adem een roaversgeschie^enis
hoort vertellen, de volwassene, die in grootste spanning
de gebeurtenissen in een boeienden roman
volgt, zij alien laten de door den schrijver bij hen
opgewekte beelden in hun bewustzijn heerschappij
voeren, zoodat deze de werkelijkheid verdringen
en in haar plaats treden, zonder echter tot een fei-

174
HOOFDSTUK X
telijke verwisseling met de werkelijkheid aanleiding
te geven. Zoo zegt ook Rasmussen; ,,Te midden
van alle fantasie leeft echter toch nog de werkelijkheid/'
Een ander soort van bewust zelfbedrog bestaat
hierin, dat het geheugenmateriaal met reeele uitwendige
verschijnselen samensmelt. Het kleine
meisje, dat in een of ander voorwerp, zooals een
stuk hout, een pennedoos, een samengeknoopte
zakdoek, zijn geliefde baby ziet, de jongen, die op
een wandelstok paard rijdt, voor wien een zandhoop
een berg, eenige op elkander gestapelde blokken
een kasteel vormen, maar evenzeer de vol wassene,
die zich in de werken van een beeldend kunstenaar
en de voorstellingen op het tooneel zoozeer
verdiept, dat hij ze met behulp van zijn geheugenmateriaal
tot den schijn der voile werkelijkheid
aanvult, zij alien oefenen spelend hun illusievermogen
en gevoelen zich gelukkig door dit spel.
De spelende verandering der herinneringsbeelden
treedt in zijn eenvoudigsten vorm op als schildering
der toekomst. Zij vormt een vrijwillig spel als
het om vroolijke en aangename beelden te doen is,
hoewel sommige karakters ook met de uitbeelding
van een ongelukkige toekomst kunnen spelen. Bij
kinderen is dit construetieve fantaseeren goed waar
te nemen, als zij zich b.v. op hun naderenden verjaardag
verheugen en zich daarbij voorstellen,
welke heerlijkheden zij dan zullen krijgen en welke
vriendjes uitgenoodigd zullen worden om met het
nieuwe speelgoed te spelen en van al het lekkers
te smullen. — De onschatbare beteekenis van dit
spel voor de vraag naar de lustwaarde van het
leven is gemakkelijk genoeg in te zien, ,,want,"
zegt Groos, ,,het bevrijdt ons door een dubbele

DE HOOGERE PSYCHISCHE VERMOGENS 175
illusie van de smarten des levens/' Vooreerst doordat
wij de eigen luchtkasteelen spelend voor echt
houden en aldus den toekomstdroom als een heerlijke
werkelijkheid vooraf reeds aanvaarden, in de
tweede plaats doordat wij zoo gaarne aan de werkelijke
vervulling van onze wenschen geloof staan.
Daardoor roept het spel met de toekomst de versterkende
en verfrisschende emotie van de hoop te
voorschijn, die ons door het geheele leven vergezelt.
Onder de spelen der volwassenen is het vooral de
loterij, die, doordat de beslissing zoo lang op zich
laat wachten, tot het uitbeelden der toekomst aanleiding
geeft, ja daarin haar hoofdprikkel vindt.
Door aan de schildering der toekomst allerlei
voorstellingen van hindernissen, moeilijkheden en
gevaren toe te voegen, wordt deze gewijzigd en
ontstaat het smeden van plannen. Dit vormt slechts
dan een spel, als dit combineeren en ontwikkelen
op zichzelf genot verschaft. Menig kunstenaar, geleerde,
staatsman, ingenieur enz. ontwerpt plannen,
waarvan hij vooraf weet, dat zij nooit uitgevoerd
zullen worden. Niet weinig menschen scheppen
er vermaak in, aan de hand van een reisgids of
atlas, omvangrijke reisplannen samen te stellen,
hoewel zij weten, dat zij niet tot uitvoering zullen
komen.
In verband met het voorafgaande dient ook op
het spelend llegen gewezen te worden. Zooals bekend,
komt liegen bij kinderen veel voor en dit
kan het karakter van een spel aannemen, als de
bedoeling slechts is om anderen te plagen of hun
lichtgeloovigheid te bespotten, dan wel de eigen
waarde tot in het onmogelijke te verheffen. Hier
komen echter slechts die gevallen in aanmerking,
waar de vreugde aan het verzinnen het hoofd-

HOOFDSTUK X
motief der leugen vormt. E>it geldt bij volwassenen
eveneens van het zoogenaamde jagerlatein, de
Miinchhausiaden en meer dergelijke.
Dat ook de oplettendheid tot een spel kan worden,
hangt daarmee samen, dat de verwachting van
hetgeen gebeuren zal, de spanning dus, onafscheidelijk
met de oplettendheid verbonden is. Dit openbaart
zich b.v. als een kind steenen in het water
gooit, naar een doel werpt, een toegeworpen bal afwacht
enz., zoo mede bij het verstoppertje spelen,
het schelletje trekken en het bedrijven van allerlei
ander kattenkwaad. Bij volwassenen treedt het o.a.
duidelijk op bij het hazardspel, hoewel, zooals
later zal blijken, daarbij verschillende drijfveeren
samenwerken.
Een andere vorm der spelende werkzaamheid
van de oplettendheid is de nieuwsgierigheid. Zooals
vroeger gebleken is (zie biz. 97) komt deze
reeds bij dieren voor, maar in nog sterkere mate
bij onbeschaafde volken en, zooals algemeen bekend,
bij kinderen. Sully noemt het een gelukkige
omstandigheid, dat de meest voorkomende oorzaak
van vrees bij kinderen, n.l. voor hen nieuwe en
daardoor onheimelijke verschijnselen, gelijktijdig
de verwekker is van een ander gevoel, de nieuwsgierigheid
met haar aandrang om te bekijken en te
onderzoeken. Reeds Plato noemde de nieuwsgierigheid
de moeder van al ons weten en Kirkpatrick
zegt: ,,De nieuwsgierigheid verslindt alles, zelfs
nog meer dan de zucht tot nabootsing". 1 ) Terwijl
het bij de weetgierigheid vooral te doen is om het
objekt in het stelsel van ons weten in te lijven,
vindt de nieuwsgierigheid een zelfstandig genot in
l ) Een uitvoerige uiteenzetting van haar groote beteekenis geeft Kirkpatrick,
1. c. Hoofdst. X, biz. 129 vv.

DE HOOGERE PSYCHISCHE VERMOGENS 177
den prikkel van het nieuwe, in de bevrediging der
behoefte aan nieuwe indrukken. Wel sehrijft het
mannelijk geslacht met beminnelijke onbaatzuchtigheid
deze eigenschap voornamelijk aan de vrouwelijke
sekse toe, maar de vrouwen zullen niet
veel ongelijk hebben, als zij beweren, dat het mannelijk
geslacht in dit opzicht even weinig misdeeld
is als zij zelf zijn.
De verstandspelen omvatten in de eerste plaats
het vertellen van grappen en geestigheden, maar
zijn nog veel meer verbreid in den vorm van wadsets.
Een voorlooper van het raadsel, die bij kinderen
op vier- tot vijfjarigen leeftijd reeds voorkomt,
is het spelletje: ,,ik zie, wat gij niet ziet,"
waarbij alleen de kleur of den vorm van het te
raden voorwerp wordt aangeduid. Hierbij is het
spel nog aan de zinnelijke aanschouwing gebon-

i78
HOOFDSTUK X
Hoe meer springt het paardje,
Des te korter wordt zijn staartje.
(Naald met draad).
Zooals uit de werken van Friedrich, Sutermeisters,
Lindley e.a. blijkt, zijn er maar weinig volken,
beschaafde zoowel als onbeschaafde, die het raadselspel
niet kennen. Alleen van Java deelt de Heer
Meyer Ranneft ons ongeveer 500 raadsels mede.
En van den hoogen ouderdom getuigt reeds het
bekende raadsel van de sfinx. Een oud Duitsch
raadsel luidt:
Ik heb een rug en kan niet liggen,
Ik heb twee vleugels en kan niet vliegen,
Ik heb een been en kan niet staan,
Ik kan wel loopen, maar niet gaan.
(De neus).
Een paar raadsels van de Wolof-Negers in Afrika
luiden:
Wie leeraart zonder te spreken?
(Het boek).
Twee dingen zijn altijd samen en komen
toch nooit samen.
(Twee parallelwegen).
Terwijl in deze eeuw de belangstelling voor
raadsels in het algemeen in beschaafde landen sterk
verminderd is, is zij in anderen vorm in den jongsten
tijd herleefd, n.l. voor de kruiswootdraadsels,
die in 1925, in Amerika zoowel als in Europa, als
een ware manie optrad.
2. Het experimenteeren met het gevoet
Dat men met zijn gevoelens kan spelen, is een

DE HOOGERE PSYCHISCHE VERMOGENS 179
bekend feit en dit kan reeds op zeer jeugdigen leeftijd
voorkomen. Als men bij een kind van ongeveer
een half jaar, dat de vlam van een brandende
kaars opmerkzaam bekijkt, plotseling de kaars uitblaast,
zal het schrikken en misschien beginnen te
schreien. Dit is natuurlijk geen spel, maar herhaalt
men de handeling eenige keeren, dan begint het
van den choc te genieten en verlangt herhaling
van het spelletje. Hier treden spanning en verrassing
gezamenlijk op en hetzelfde is bij vele kinderspelen,
zooals verstoppertje, blindemannetje
enz., het geval. Men kan zulke spelen met het gevoel
nog onderscheiden in: lichamelijke onlustgevoel
ens, geestelijke onlustgevoelens, verrassing en
wees.
De lichamelijke onlustgevoelens worden somtijds
door den mensch opzettelijk opgewekt, omdat zij
onze behoefte aan intensieve prikkels bevredigen.
Wie een gevoelige kies heeft, zal telkens met de tong
er aan voelen, wie een stijve nek heeft, probeert
telkens de pijn veroorzakende beweging te herhalen,
op een kleine wonde moet men telkens drukken enz.
Dezelfde drang naar intensieve prikkels doet ons
ook met geestelijke onlustgevoelens experimenteeren.
Het is het ,,genot van de smart/' waarvan
Spencer spreekt. Vooral bij menschen met een gesloten
karakter komt dit veel voor. Zoo schreef de
bekende Russische schilderes en schrijfster Maria
Baschkirtzew als 13 jarig meisje in haar dagboek:
,,Zal men het willen gelooven? Ik vind alles goed
en mooi, ook de tranen, ook de smart. Ik bemin
het te weenen, ik bemin het te vertwijfelen, ik bemin
-het treurig te zijn. Ondanks alles bemin ik
het leven. Ik wil leven. Ik verlang naar het geluk
en ben gelukkig, dat ik ellendig ben." Ook de

180 HOOFDSTUK X
melancholie, als gewoon, niet als ziekteverschijnsel,
behoort hiertoe en Ribot omschrijft de melancholie
van verliefden, dichters en kunstenaars als een
,,aangenaam genot van de droefenis." Eveneens is
het genot van het tragische er toe te rekenen en
reeds de Kerkvader Augustinus zegt in het*derde
boek van zijn ,,Belijdenissen": ,,Waarom wenscht
de mensch bedroefd te worden bij het gezicht van
het bejammerenswaardige en treurige, dat hij toch
zelf niet zou willen ondervinden? En toch wil de
toeschouwer droefheid bespeuren en deze droefheid
is zijn wellustHierbij treedt een medelijden op,
dat wel te onderscheiden is van het ware, d.w.z.
het moreele medelijden, en dat feitelijk niets anders
is dan het spel der innerlijke nabootsing, het
aesthetisch meeleven. Het genot van het tragische
is dan ook niets anders dan de lust aan sterke
prikkels.
Nog sterker uit zich de behoefte aan sterke
prikkels bij de verrassing, die op zichzelf een onaangenaam
gevoel vormt, maar waarbij genoten
wordt door den choc, die er mee gepaard gaat,
zooals in het hiervoren genoemde geval van het
kind en de kaars! Een spelend experimenteeren met
den choc heeft alleen plaats, als wij hem verwachten,
maar niet met zekerheid weten, wanneer en in
welken vorm hij zal optreden. Als men een lucifer
boven een vlam houdt, zal men bij de kleine explosie
des te meer schrikken, naarmate men met meer
spanning er op wachtte. Bij vele kinderspelen, b.v.
verstoppertje, vormt de combinatie van choc en verwachting
een hoofdbestanddeel van het genot, somtijds
ook is de choc het eenige doel van het spel,
zooals bij blindemannetje. Evenzoo berusten de
hazardspelen er voor een groot deel op. Men speelt

DE HOOGERE PSYCHISCHE VERMOGENS I 8 I
b.v. met dobbelsteenen, zooals het in studentenkringen
vaak beoefende knobelen, niet om te winnen,
maar om te genieten van de spanning der verwachting
en het plotseling intreden der beslissing
als de steenen stil liggen. Eindelijk is de verrassing
een belangrijke factor bij het genot van het komische,
waarbij op een choc, wegens het onverwachte,
een tegenchoc volgt, wegens het betrekkelijk onbeduidende
of zelfs verkeerde van hetgeen ons den
choc bezorgde.
Ten slotte moet de vtees genoemd worden. die
hoewel de meest deprimeerende van alle aandoeningen,
een objekt van spelend experimenteeren
kan worden. Dit behoort ongetwijfeld tot de zeldzaamste
verschijnselen van het aan raadselen zoo
rijke zieleleven en een afdoende verklaring ervan
kan in geen geval gegeven worden zonder de leer
van het genot aan intensieve prikkels en van een
eigenaardige splitsing van ons bewustzijn. Natuurlijk
kan ook hierbij slechts sprake zijn van spel, als
de vrees slechts een ,,schijngevoel" is, waaraan men
zich vrijwillig over geeft, zoodat de lust aan de
gebeurtenis sterker is dan de er mede verbonden onlust.
Dit is b.v. duidelijk het geval bij het sprookje
en de sage. In ademlooze spanning luistert het
kind naar de verhalen van booze wolven, toovenaars
en heksen en geniet, veilig in de woonkamer
zittend, van de angstige beklemming, waarin het
gebracht wordt. Bij oudere kinderen treedt inplaats
van het sprookje de beschrijving van avonturen en
gevechten, zooals in de vroeger zoo veel gelezen
boeken van Aimard en Cooper. ,,Er valt niet aan
te twijfelen," zegt Biihler, „dat het kind ook daaruit
voordeel kan putten voor de ontwikkeling van
zijn gevoelsleven en de oefening van zijn wil." Op

182 HOOFDSTUK X
soortgelijke wijze genieten volwassenen bij primitieve
volken als zij hooren vertellen van hun
demonen en toovenaars, en bij beschaafde volken
doen hun dichterlijke voortbrengselen griezelen,
zooals de lectuur der romans van Meyerink, ,,Das
griine Gesicht", ,,Der weisse Dominikaner",
,,Wachsfigurenkabinet" enz. De groote voorliefde
bij de volksklasse voor misdadigers- en detectiefromans
berust op dezelfde gronden.
Tenslotte moet nog op een verschijnsel gewezen
worden, waarbij de vrees of daarmee verwante
zielsaandoeningen een rol spelen, n.l. het genot van
het verhevene. Zooals Kant heeft aangetoond, staat
het vast, dat hierbij een omslag der gevoelens plaats
heeft: eerst komt de depressie, dan volgt de opheffing.
Eerst drukt het geweldige ons neer en wij gevoelen
een oogenblik onze onmacht, onze nietigheid
— daarna volgt der reactie; wij maken ons los
van de beklemming en beginnen het geweldige met
voile lust te beschouwen. Naast den drang om
over onze omgeving te heersehen, gevoelen wij de
behoefte van onderwerping aan hoogere machten.
Zoo genieten wij bij het verhevene spelend van
onze zelfverkleining, om daarna aan het grootsche,
dat ons aanvankelijk neerdrukte, met vreugde
deel te nemen.
3. Het experimenteeren met den wil.
Bijna alle soorten van spelen geven aanleiding
tot oefening van de wilskracht, maar thans moet
nog kort worden stil gestaan bij het spelend experimenteeren
met den wil. Daarbij is het voorname-
- 1 ) Uitvocrigcr bij Groos, Spiele der Menschen, 1. c. biz. 211 vv.
en in zijn Einleitung in die Aesthetik.

DE HOOGERE PSYCHISCHE VERMOGENS 183
lijk te doen om bewegingsbeletselen. Het spel
bestaat n.l. daarin, dat men bewegingen, waartoe
onze aard ons met kracht heendrijft, opzettelijk
onderdrukt. De lust, waarvan deze spelen vergezeld
gaan, berust op het gevoel van vrijheid en
heerschappij over ons zelf, waarbij opgemerkt dient
te worden, dat het bijna altijd tevens kampspelen
zijn, zoodat zij gelijktijdig het kampinstinct bevredigen.
Tot de bekende kinderspelen van deze groep
behoort b.v. dat twee kinderen elkander aankijken,
waarbij degene verliest, die het eerst met de oogen
knipt, of het eerst lacht. Van meer beteekenis is
de poging om de uiting van pijn te onderdrukken.
Zulks geldt overal als een teeken van flinkheid en
wordt daarom ijverig beoefent, zoowel door natuurvolken
als door onze knapen en de Duitsche
studenten, als, de bij een ,,mensur" opgedane
,,schmisse" genaaid moeten worden. Ook de schijnbare
onverschilligheid bij de wisselvalligheden van
het hazardspel vallen hieronder.
Een andere neiging, waarvan de onderdrukking
in het spel beoefend wordt, is de nabootsing. Het
meest bekende spel in dit opzicht is wel dat van
,,Alle vogels vliegen". Moeilijk is ook de onderdrukking
van de een of andere vaste gewoonte.
Vele spelletjes berusten hierop, vooral zulke, waarbij
in een bekenden, rhytmisch geleerden en door
vele personen samen voorgedragen of gezongen zin
een vooraf vastgesteld woord of lettergreep moet
weggelaten worden. Als een spel is het ook te beschouwen,
wanneer zich iemand voorneemt om
b.v. gedurende een maand geen enkele sigaar of cigaret
te rooken. Daarbij is het toch alleen te doen om
na te gaan, of men over zooveel wilskracht beschikt,
dat men over zijn vaste gewoonte om te

184
HOOFDSTUK X
rooken kan zegevieren. Is de proef gelukt of mislukt,
dan wordt met veel genoegen de oude gewoonte
weer hervat.

TWEEDE AFDEELING
DE SPELEN DER TWEEDE ORDE OF
DE GEZELSCHAPSSPELEN

HOOFDSTUK XI
KAMPSPELEN
K li H OT dusver was er alleen sprake van
spelen, waarbij een enkel individu optrad,
dus zonder met anderen in verbinding te
treden, en waar zulks, zooals b.v. bij een
gedeelte der balspelen, wel het geval was, kreeg
daardoor het experimenteerspel een gemengd karakter.
Thans moet op die spelen gelet worden, waarbij
juist de op de verhouding tot andere levende
wezens gerichte neigingen beoefend worden en
waardoor de gezelschapsspelen ontstaan. Er vallen
daarbij drie hoofdgroepen te onderscheiden: de
eigenlijke kampspelen, de liefdespelen en de nabootsingspelen.
In de eerste plaats zal gelet worden op
de den mensch aangeboren kampneiging.
Evenals in de dierenwereld, speelt ook in die der
menschen de strijd een zeer belangrijke rol en de
,,knuppel uit den zak", zooals het in het bekende
sprookje heet, vormt heden ten dage nog, evenals
reeds in het grijze verleden, het beste hulpmiddel
in de algemeene worsteling om bezit en macht.
Men vindt dan ook reeds bij het kind de aandrift
tot den strijd vroeg ontwikkeld en in het spel heeft
het gelegenheid zich daarin te oefenen, Ja, deze behoefte
is zoo sterk, dat er nauwelijks een spel bestaat,
dat niet op de een of andere wijze het karakter
van kampspel kan aannemen; vooral waar het
geldt een moeilijkheid te overwinnen of een gevaar
te trotseeren, is dit het geval.
Groos verdeelt deze soort van spelen nog in:
rechtstreeksche kampspelen, wedstrijden, vernieU

i88 HOOFDSTUK XI
zuchtf plagen, vevmaak aan het komische, jachtspelen
en het optreden als toeschouwer bij kampspelen.
i. Rechtstreeksche kampspelen.
Hierbij meten twee tegenstanders rechtstreeks
hun krachten, waarbij nog den lichamelijken en den
geestelijken strijd onderscheiden moeten worden.
Het kan niet de bedoeling zijn alle tot deze en de
volgende groepen behoorende spelen afzonderlijk
te vermelden en uitvoerig te bespreken; daarentegen
zal getracht worden de algemeenheid van deze spelen
te doen blijken.
Rechtstreeksche lichamelijke kampspelen komen
bij dieren, zooals honden en beren, reeds zeer
vroeg voor, bij kinderen daarentegen eerst als zij
drie tot vier jaren oud zijn, en wel hoofdzakelijk
bij jongens, hetgeen geheel met den aard der sekse
overeenstemt. Daarbij bestaat de strijd gewoonlijk
in een worstelpartij, waarbij men den tegenstander
op den grond tracht te werpen en te beletten op te
staan, precies zooals men bij spelende honden kan
waarnemen. Worden de knapen ouder, dan ontwikkelen
zich langzaam bepaalde regels bij het
worstelen, deels naar het voorbeeld der ouderen,
deels uit de ervaring geput. Het worstelen van volwassen
personen is reeds zeer oud en over de geheele
aarde verbreid. Reeds de oude Egyptenaren waren
ijverige worstelaars, bij de Grieken was de worstelstrijd
zeer ontwikkeld en kon het menigmaal
erg ruw toegaan en heden ten dage komt het worstelen
voor bij de meest verschillende volken, van
de Eskimo's in de Poolstreken, tot de Indianen
van Zuid-Amerika. In Japan speelt het worstelen

Fig. 33. Worstelen op de Nikobaren

HOOFDSTUK XI
dezelfde rol als de stierengevechten in Spanje, eit
hoe groot de belangstelling bij de Westersche volken,
bepaaldelijk in Engeland en de Vereenigde
Staten, is, blijkt afdoende uit den ontzaggelijken
toeloop bij wedstrijden en de vorstelijke wijze waarop
— ook bij ons — worstel- en bokskampioenen
worden ingehaald.
Met het worstelen zijn de krachtproeven verwant,
zooals het trekken, waarbij men den tegen -
stander naar zich toe tracht te halen en waarbij
nog touwtrekken, staaf trekken, gordel trekken,
,,Hakeln" met de vingers en ,,Kniehakeln" met de
kniegewrichten, in de Alpenlanden inheemsch, en
meer soorten vallen te onderscheiden.
Zeer oud en ook ver verbreid is het boksen, in
de Oudheid vooral in Griekenland zeer in zwang,
thans in Engeland en de Vereenigde Staten. Een
primitieve vorm van het gevecht met wapens is het
werpen, waarbij het genot niet alleen te zoeken is
in het treffen van den tegenstander, maar evenzeer in
het behendig uitwijken voor diens projectielen. Het
meest onschuldige projectiel is de sneeuwbal, maar
ook steentjes, kersenpitten, kussens en andere voorwerpen
worden gaarne gebruikt. Vele balspelen
kunnen ook als werpspelen opgevat worden, terwijl
ook het werpen met confetti en serpentines er toe
te rekenen is.
De gevechten met echte wapens komen eerst op
lateren leeftijd voor en zijn tot het mannelijk geslacht
beperkt, waaruit duidelijk blijkt, dat de oorspronkelijke
bedoeling ervan een vooroefening voor
den oorlog was. Zoo is over geheel Oceanie het
tweegevecht met werpsperen verbreid, waarbij nog
een verbazingwekkende verscheidenheid bestaat. In
Europa behooren tot deze soort van gevechten de

KAMPSPELEN 191
bij de Duitsche studenten zoozeer beminde ,,mensur",
die meestal plaats vindt, niet omdat men
twist heeft, maar omdat men twist zoekt, terwijl
het duel geen spel, maar ernst is. Ook de gevechtsoefeningen
der Romeinsche jongelingen, de ruitergevechten
der oude Germanen en de steekspelen der
Middeleeuwen vallen hieronder, evenals vele andere,
b.v. de oud-Engelsche tweegevechten (fig. 34)
en het vroeger, en thans nog wel, in ons
land, bepaaldelijk in Drente, in zwang zijnde bek-
Fig. 34.
Oud-Engelsch tweegevecht
(Naar een miniatuur uit de
14de eeuw).
kensnijden. Bij deze spelen treedt echter naast de
vechtlust ook de zucht op om zich te onderscheiden
en in het openbaar van zijn moed en flinkheid
te doen blijken.
Bij de lichamelijke kampspelen speelt ook nog
een andere factor in vele gevallen een rol, n.l. de
erotische, zooals duidelijk blijkt uit het leven der
oude Noorsche Germanen en uit de ridderspelen der
Middeleeuwen. In ,,Titurel" belooft de Engelsche
koning den overwinnaar in het steekspel ,,de kussen
van tachtig meisjes" en in de oud-Indische

192
HOOFDSTUK XI
steekspelen was de inzet menigmaal de hand van
een prinses.
De recht streeksche geestelijke kampspelen beginnen,
in tegenstelling met de lichamelijke, reeds in
de prilste jeugd. Als de driejarige bengel doet hetgeen
hem pas beslist verboden is en hem daarna de
triomf van den overwinnaar uit de oogen straalt,
of als hij zijn omgeving slechts plaagt door te doen
alsof hij het verbod wil overtreden, of als kinderen
in hun verhalen elkander wederkeerig trachten te
overtroeven met hetgeen zij beweren te bezitten, te
kunnen, dan wel gezien te hebben, in al deze gevallen
heeft men met een kampspel op geestelijk gebied
te doen. Hier openbaart zich dus het kampinstinct
in den vorm van oppositiezucht. J. Sully
zegt dan ook, dat van een biologisch standpunt de
beste kinderen zich steeds ,,het meest weerspannig"
vertoonen en Groos wijst er op, dat ,,de prikkel
van de verboden vrucht" ten deele een gevolg is
van dit instinct. Voor de geestelijke ontwikkeling
der menschheid is deze oppositiezucht onmisbaar.
De groote hervormers op allerlei gebied zijn bijna
altijd hevige bestrijders van de bestaande autoriteit
geweest en een regeering, die geen oppositie tegenover
zich heeft, valt op den duur in slaap. Ook
voor het individu is zij van veel belang, want zonder
haar zou dit in veel hoogere mate toegankelijk
zijn voor suggestie. Deze oppositiegeest vormt
alleen dan een spel, als het verzet geschiedt ter wille
van het verzet zelf, als een bron van triumfeerende
bevrediging, zooals het zich bij schoolkinderen
menigmaal openbaart tegenover den onderwijzer.
Een verwante vorm is het twistgesprek. Het aantrekkelijke
van een gezellig gesprek berust doorgaans
hoofdzakelijk op het genot van het spelend

KAMPSPELEN 193
disputeeren. Zoo kunnen hier genoemd worden de
dispuutgenootsehappen van studenten, het ,,Schnadahiipfeln"
in Tirol en andere deelen der Alpen
en het daarmee overeenstemmende spotduel der
Eskimo's, waarbij persoonlijke twisten ten aanschouwe
van een talrijk publiek, dus in het openbaar,
beslecht worden.
Tot de intellecteele kampspelen behoort verder
het raadsel, waarbij een rechtstreeksche meting der
krachten plaats heeft, als afwisselend raadsels worden
opgegeven, een geliefkoosd vermaak der oude
Germanen. In de Edda vinden wij daarvan voorbeelden,
al zijn het hier geen raadsels, maar moeilijke
vragen, in den strijd tusschen Odin en een reus
en tusschen Thor en den dwerg Alvis.
Ook het pandverbeuren is tot de intellectueele
kampspelen te rekenen; maar van veel meer beteekenis
zijn de zoogenaamde verstand spel en, waarvan de
aantrekkelijkheid ten deele bestaat in een intellectueel
experimenteeren, maar veel meer nog in het
bevredigen van den strijdlust. Zij omvatten hoofdzakelijk
de bord- en de kaartspelen, waarvan de
eerste meer oorspronkelijk en veel verder verbreid
zijn dan de laatste.
De naam bordspelen is niet geheel juist, daar zij
niet altijd op een bord gespeeld worden. Sommige
ervan kwamen reeds in het oude Egypte voor en
eveneens bij de oude Indiers en in Amerika bij de
Azteken in Mexico en de Inka's van Peru voor de
komst der Europeanen, terwijl zij heden ten dage
nog in een groot gedeelte van Afrika en Azie met
harstocht beoefend worden. Er vallen nog drie
hoofdgroepen te onderscheiden: bij de eerste staat
een figuur (soms ook twee of meer) tegenover
een talrijke vijandelijke partij, waartegenover ech-
Het Spel 1 3

194
HOOFDSTUK XI
ter staat, dat deze laat&te slechts door haar groot
aantal kan werken, terwijl de eerstgenoemde door
allerlei voorrechten meer kracht kan ontwikkelen.
Dit is b.v. het geval bij het Belegeringsspel en het
Wolf- en Schaapspel, het laatste bij de Maleiers bekend
als Tijgerspel of Riman-riman, waarbij de
eene speler over 24 steenen of menschen (orang),
de andere slechts over een enkele, die grooter is, de
tijger (riman) beschikt. De tijger mag volgens bepaalde
regels slaan, de menschen mogen hem alleen
insluiten om hem gevangen te nemen. In de tweede
groep staan twee gelijke partijen tegenover elkander,
zooals bij het Molenspel, dat met 9 steenen
wordt gespeeld en reeds aan de Romeinen bekend
was, en het dammen, dat reeds de Egyptenaren,
Grieken en Romeinen speelden en in afwijkenden
vorm en onder verschillende namen thans in Azie,
Afrika en Europa, van de kusten van den Grooten
tot die van den Atlantischen Oceaan voorkomt.
Het meest verbreid is het onder den uit Damascus
afkomstigen naam Mancala of Mangale (fig. 35).
Fig. 35.
Bord voor het mancala-spel
op de Philippijnen.
Zijn oorsprong is niet bekend, maar zooals Stuart
Culin zegt, ,,deed het eeuwen lang dienst om de
bewoners van bijna de helft der bewoonde wereld
te vermaken." Volgens Biittikofer spelen de hoofden
van de Vei's in Liberia met ivoren balletjes op
van kuiltjes voorziene borden van ivoor met goud
versierd, uit Benin zijn exemplaren bekend van
gegoten metaal, in de Zambesistreek graaft men de

KAMPSPELEN 195
onmisbare kuiltjes in den grond (fig. 36). Ook in
Arabie, Syrie, Britsch-Indie, Nederlandsch Oost-
Indie, West-Indie, Noord-Amerika enz., komt dit
spel voor. Eindelijk moet hier nog het Schaakspel
Fig. 36.
Bordspel aan het
Nyassameer.
(Oost-Afrika).
genoemd worden, dat vermoedelijk afkomstig uit
Voor-Indie, eveneens reeds oud en ver verbreid is (fig.
37). De derde hoofdgroep der bordspelen omvatten
die, waarbij naast den geestelijken strijd de prikkel van
Fig. 37.
Schaakspel uit de
16de eeuw.
(Museum Cluny).
het toeval optreedt. Een der onschuldigste van deze
spelen is het ganzebord (fig.38) , een der meest bekende
is ons tric-trac, misschien reeds aan de Egyptenaren
en Phoeniciers, stellig aan de Grieken en Romeinen
en de oude bewoners van Mexico bekend en in gewijzigden
vorm thans ver verbreid. Van onze zeer

196 HOOFDSTUK XI
moderne spelen moet nog het Mah-Jong genoemd
worden, waarschijnlijk het oudste Chineesche spel,
dat er nog gespeeld wordt. Het zou er reeds ten
tijde van Confucius (=±= 550 na Chr.) uitgevonden
zijn. Na eeuwenlang gesluimerd te hebben, is het
Fig. 38. Ganzebord uit het begin der 19de eeuw (naar Schotel
„Het Maatschappelijk leven onzer vaderen").
herleefd, over den Oceaan naar Amerika gekomen
en vandaar in Europa ingevoerd.
Van het kaartspel is de oorsprong onbekend,
maar algemeen wordt aangenomen, dat het uit
Voor-Indie of Perzie afkomstig is. Sommigen meenen,
dat het een allegorie van den oorlog voorstelt,

KAMPSPELEN 197
anderen zien er een soort schaakspel in, waarbij de
stukken waren vervangen door prentjes en daardoor
gemakkelijk te transporteeren en dus op reis
te gebruiken. Reeds in het begin der iode eeuw,
wellicht zelfs nog veel vroeger, werd het in China
en Japan gespeeld en is vermoedelijk van het Westen
(Perzie of Voor-Indie) uit daarheen gebracht, terwijl
het spel in de i4de eeuw, zeer waarschijnlijk
door tusschenkomst van Italianen, naar West-
Europa kwam, waar het in Frankrijk reeds in de
i4de eeuw zeer populair werd. Maar Italie heeft
van alle Europeesche landen in deze de primeur
gehad, hetgeen niet behoeft te verwonderen, als men
bedenkt, dat Italie in die eeuwen het groote tusschenstation
tusschen het Oosten en Europa vormde.
Het. oude Italiaansche model, de zoogenaamde
trappolier-kaart, had niet veel overeenkomst met
de kaarten, die wij tegenwoordig kennen. Wel echter
waren de vier kleuren en de drie figuren ook bij
die aller-eerste kaarten te onderscheiden, zooals ze
tot op den huidigen dag bij alle speelkaarten bewaard
zijn gebleven. Bij die eerste kaarten had men:
cupi(beker), spadi (degen), denari (geld) en bastoni
(staf) . De figuren heetten: re (koning), conte (graaf)
en cavallo (ridder). Uit dit oude Italiaansche spel,
uit twee en zeventig stuks bestaande, zijn de speelkaarten
van tegenwoordig ontstaan. Hoe dat precies
in zijn werk is gegaan, valt moeilijk te zeggen.
Met zekerheid kan alleen geconstateerd worden, dat
de Fransche kaarten reeds in 1422, tijdens de regeering
van Karel VII, in hun huidigen vorm bekend
waren. Wat kleur en teekening betreft, kwamen ze
vrijwel overeen met de Italiaansche. Men onderscheidde:
coeur (harten), pique (schoppen), carreau
(ruiten) en trefle (klaveren). De figuren echter

198 HOOFDSTUK XI
hadden eenige wijziging ondergaan en waren bij de
meer moderne exemplaren veranderd in heer, vrouw
en boer.
Toen het kaartspel in de Italiaansche stad Viterbo
voor het eerst bekend werd, kreeg het daar den
naam ,,naitis-spel". Dat klinkt een beetje Perzisch,
maar het is tot dusverre geen enkele taalvorscher
gelukt, de Perzische afstamming van het woord te
Fig. 39. Drie speelkaarten uit de 15de eeuw, de eerste en derde
af komstig uit het spel van Koning Karel VII van Frankrijk, de
middelste van het Duitsche spel van Maitre (1466). (Nationale
bibliotheek te Parijs).
kunnen vaststellen. Van Italic uit vonden de
kaarten hun weg naar Duitschland, waar Niirnberg
weldra zijn eerste speelkaarten fabriceerde,
en niet veel jaren later was het spel ook in
Frankrijk en Engeland bekend (fig. 39). Van
uit Frankrijk heeft het zijn intrede in ons land
gedaan. In Italie diende het aanvankelijk ook bij
het onderwijs der jeugd; daar bevatten de kaarten

KAMPSPELEN 199
niets als stippen en waren zij bestemd om het optellen
gemakkelijker te leeren. Het oudste in Europa
bekende kaartspel is tevens het meest ingewikkelde,
n.l. het tarok, dat met 78 kaarten wordt gespeeld.
Het belangrijkste verschil tusschen de talrijke kaartspelen
ligt in de verschillende verhouding tusschen
toeval en berekening. Bij sommige speelt het toeval
de hoofdrol, zooals bij het pochspel, poker, vingt
et un enz.; bij de fijnere spelen, zooals whist, skat,
Thombre, bridge enz. daartegen is de berekening
hoofdzaak.
Zeer dicht bij het kaartspel staat het domino, dat
zelfs bij cultuurarme volken bekend is, zooals bij
de Eskimo's, die de steenen met veel moeite uit
walrustanden snijden.
2. Wedstrijden.
Het doel van de wedstrijden is een indirecte
overwinning te behalen op een tegenstander door
te doen zien, dat men een of andere, meestal moeilijke
taak beter kan verrichten. Hierbij treedt das
de aandrang tot den strijd op in den vorm van
wedijver. Zooals Lazarus terecht opmerkt: ,,Noch
verzoeken, noch dreigen, zelfs geen fooi zal de
voortvarendheid en behendigheid van een koetsier
zoo beslist in actie doen treden als een tweede koetsier,
die hem wil inhalen en voorbij rijden." Een
hoofdfactor bij den wedijver is, afgezien van het
kampinstinct zelf, in de ijverzucht, in het ,,ook
willen hebben" of het ,,alleen willen hebben" te
zoeken. Een tweede factor vormt de zucht tot nabootsing,
die later nog uitvoerig ter sprake zal
komen, maar waarvan thans reeds gezegd kan worden,
dat zij van bijzonder belang is voor de ge-

200
HOOFDSTUK XI
heele lichamelijke en intellectueele ontwikkeling
van het individu en dan ook een groote rol vervult
bij de kinderspelen. Tarde heeft zelfs trachte
aan te toonen, dat de nabootsing de voornaamste
drijfveer is bij de maatschappelijke ontwikkeling
en ook volgens Groos geeft de wedstrijd om bezit,
macht en aanzien ,,tot hoogere cultuurvormen aanleiding;
een volk zonder eerzucht is verloren; het
blijft niet slechts staan, maar het gaat achteruit."
De wedstrijden vallen in lichamelijke en geestelijke
te onderscheiden. Van de eerste soort zijn reeds
vele bij de bewegingsspelen vermeld. Hun aantal
en verscheidenheid is aanzienlijk. Bij kinderen
neemt het leeren van lichamelijke oefeningen meestal
den vorm van een wedstrijd aan en duidelijk blijkt
daarbij, welke rol ijverzucht en zucht tot nabootsing
spelen. Als een jeugdig kind van twee treden
omlaag springt, zal een makkertje weldra beproeven
het van drie treden te doen. Een zwaardere
last te tillen, hooger te werpen, verder te springen,
harder te loopen, den tol langer te doen draaien,
den vlieger hooger te doen stijgen, in het water
langer te duiken dan de makkers doen, is het
brandend verlangen van elke kinderziel. Wil men
het belang leeren inzien, dat zulke spelende lichamelijke
wedstrijden voor volwassenen hebben, dan
moet men op de onbeschaafde en half beschaafde
volken letten, bij wie de physieke kracht in den
strijd om het bestaan nog een overwegende tol
speelt. Evenals bij de oude Germanen worden heden
ten dage nog bij vele van deze volken zulke wedstrijden,
ondanks hun karakter van spel, met groote
ernst gespeeld, ja veranderen menigmaal in een
strijd op leven en dood. En welke beteekenis zij in
de beschaafde en hoog beschaafde maatschappij

KAMPSPELEN 20I
hebben, blijkt voldoende uit de belangstelling van
het publiek, de ellenlange courantenverslagen en de
huldiging van kampioenen en recordhouders, maar
evenzeer uit de hedendaagsche Olympische spelen.
Dat alle behendigheidsspelen tot wedstrijden uitlokken,
ligt voor de hand. Zoo trachten de Eskimo's
in de vlugheid, waarmee zij hun draadfiguren
bij het ,,afnemen" maken, elkander te overtreffen,
zoo hebben in China en Polynesia vliegerwedstrijden
plaats, waarbij het geldt zijn vlieger het hoogst
te doen stijgen. Hetzelfde geldt in vele gevallen van
het drinken. Reeds ten tijde van Sokrates gold hij
als een flinke kerel, die een ander onder de tafel
kon drinken, en in dit opzicht zijn b.v. de Duitsche
studenten aan die oude traditie getrouw gebleven.
Eveneens treedt het uithouden van pijn dikwijls als
een wedstrijd op en kwam als zoodanig reeds bij de
oude Germanen voor.
Geestelijke wedstrijden kunnen eveneens in verschillenden
vorm optreden, doch hier zal alleen op
weddingschappen en gelukspelen gelet worden. Zij
behooren tot de wedstrijden, want wel wordt de
tegenstander niet rechtstreeks aangevallen, maar getracht
wordt hem indirect te overwinnen door een
betere oplossing van het vraagstuk te geven. Het
verschil met de echte wedstrijden bestaat hierin, dat
de overwinning niet van eigen vermogens, maar
van het toeval afhangt, althans bij de zuivere gelukspelen.
De weddingschappen zijn als een voorlooper van
deze laatste te beschouwen. De eenvoudigste vorm
bestaat in de bewering, lichamelijk of geestelijk tot
meer in staat te zijn dan een ander. Volgens de
Germaansche sage was de inzet daarbij somtijds het
leven. Een voorbeeld uit zeer ouden tijd levert het

202
HOOFDSTUK XI
kampspel tusschen Brunhilde en Gunther in het
Nibelungenlied. Dat ook bij geestelijke kampspelen
volgens de sage de inzet wel eens het leven was.
leert ons de beroemde zangwedstrijd op de Wartburg.
Nog meer algemeen is het wedden op de prestaties
van andere personen of dingen, zooals bij
paardenrennen, roeien, zeilen, voetballen, worstelen,
boksen enz. Hoe sterk en algemeen deze hartstocht
in Engeland verbreid is, weet ieder. Nog geweldiger
is hij echter ontwikkeld bij het geheele
Maleische ras ten opzichte van dieren-, speciaal
hanengevechten. Vroeger was dit vermaak echter
eveneens in alle landen van Europa in zwang.
Zulke weddingschappen naderen tot het hazardspel,
als men, zooals twee Engelschen deden, op
een tafel twee slakken plaatst en om een hoog bedrag
wedt, welke van beide het eerst het einde er
van bereiken zal, of zooals de weddingschap tusschen
den Britschen staatsman Canning en een Engelschen
hertog om 100 pond, wie van beide op
een bepaalden weg de meeste katten zou ontmoeten.
De hazardspelen zijn reeds over oud, zooals de
vondsten van dobbelsteenen in praehistorische graven
(zie biz. 9) kunnen bewijzen; ook in oud-
Egyptische graven treft men ze aan. Daarbij zijn ze
over de geheele aarde verbreid, want de Eskimo's
houden er een soort roulette op na en omtrent de
dobbelzucht van vele Indianenstammen (fig. 40) vertelt
ons een missionaris uit de i8de eeuw dezelfde
staaltjes als Tacitus van de oude Germanen doet. ,,De
speelwoede," heet het bij hem, ,,is bij de Indianen
zoo buitensporig groot, dat zij somtijds hun wapens,
huisraad, kleeding en alles wat zij verder bezitten
verspelen.... Menigmaal spelen geheele dorpen,
ja ook wel geheele stammen tegen elkander."

KAMPSPELEN 203
De oorsprong van vele hazardspelen is nauw verwant
met den godsdienst. 1 ) Zoo werd Matthias
als twaalfde apostel aangewezen door het lot en
trachtten de Moravische broeders de geschikte
vrouw voor hun zoons te vinden door de combinatie
van gebed en lot. Hindoes beslissen hun ge~
schillen door voor een tempel, onder het aanroepen
der godheid, te loten en de Maoris op Nieuw-
Zeeland trachtten een dief op te sporen door het
Fig. 40. Hazardspel der Zoeni-Indianen (Noord-Amerika).
lot, terwijl op de Tonga-eilanden een rond draaiende
kokosnoot, na het verrichten van gebed, geraadpleegd
werd, om te weten te komen of een ernstige
zieke zou genezen. Deze en vele andere dergelijke
gevallen berusten op de meening van den onbeschaafden
mensch, dat het lot of de dobbelsteenen
onder het vallen door een hoogere macht bestierd
1 ) Prof. Nieuwenhuis (Quer durch Borneo, dl. II biz. 130 v.v.)
wijst op den godsdienstigen grondslag van vele gewone spelen, zooals
tollen enz., bij de Dajaks aan de Boven-Mahakkam. Hetzelfde doet
de controleur B. B. J. Mallinckrodt in de Bijdragen v. h. Kon. Inst,
v. d. Taal-, Land- en Volkenkunde v. Ned.-Indie. 1925, dl. 8i, 1.

204
HOOFDSTUK XI
worden. Dat zulks ook de algemeene opvatting in
West-Europa was gedurende de Middeleeuwen,
kunnen ons de Godsoordeelen afdoende leeren, en
de strenge Puriteinen in Engeland huldigden deze
opvatting nog in de iyde eeuw. Uit het gebruik
om in vollen ernst de toekomst te raadplegen, is dus
het geluksspel ontstaan. Dit blijkt ook duidelijk uit
het sehertsender wijze in de toekomst te willen
lezen, zooals reeds bij de Grieken voorkwam bij het
kottabosspel, waarbij wijn in een vat werd gegoten
en uit den klank van het metaal iemands geluk in
de liefde werd afgeleid. Zoo wordt reeds door
Walther von der Vogelweide het halmtrekken bezongen,
is in Duitschland op Oudejaarsavond het
,,loodgieten" nog in gebruik, kent men in vele landen
het bloemenorakel en voorspelt men op talrijke
eilanden van Oceanie de toekomst met behulp van
een kokosnoot, die men laat ronddraaien.
Onder de vele hazardspelen is het trekken of
werpen van het lot stellig een der oudste, waarbij
duidelijk blijkt, dat het ontstaan is uit de kunst
om de toekomst te voorspellen. In de Ilias bidt de
menigte met opgeheven handen tot de goden, terwijl
inmiddels de in den helm van Agamemnon
geworpen loten zullen beslissen, wie met Hektor
zal strijden. Op Nieuw-Zeeland en bij de Zoeloes
in Zuid-Afrika gebruikten de toovenaars hun staven
om den uitslag van een veldslag te voorspellen,
bij vele Indianenstammen vormde de loterij een
zuiver hazardspel. De ingewikkelde lottospelen der
Chineezen zijn bekend, in Europa is het spelen in
de loterij algemeen verbreid, maar nergens geschiedt
het zoo hartstochtelijk als in Italie, waar het met
veel bijgeloof gepaard gaat. — Zeer oud is het
eveneens in Italie met een waren hartstocht gespeel-

KAMPSPELEN 205
de movva, dat reeds op een oud-Egyptische grafschildering
is afgebeeld (fig. 41) , in Rome zeer vroeg
in zwang was en thans zoowel in China, als op
Nieuw-Zeeland en in Oceanic, veel gespeeld wordl.
Daarbij steken twee tegenover elkander geplaatste
personen gelijktijdig een willekeurig aantal vingers
in de hoogte en moet ieder van beide het aantal
vingers van den tegenstander raden, voor hij tijd
Fig. 41. Het morra-spel bij de oude Egyptenaren (naar een
grafschildering te Beni-Hassan).
heeft om ze te tellen. — Ook het ktuis of mun:,
bij de Romeinen hoofd of schip geheeten, naar de
beide kanten van het geldstuk, waarmee het gespeeld
werd, heeft een behoorlijken ouderdom en is
ver verbreid, wordt b.v. bij vele Negerstammen in
Afrika onder den naam jiggi met 4 kaurischelpen
gespeeld, waarvan de bolle zijde afgeslepen is. Maar
geen dezer spelen heeft zich sedert overoude tijden
zoo algemeen gehandhaafd als dat met dobbel-

2o6 HOOFDSTUK XI
steenen. De meening, dat deze zich zouden ont~
wikkeld hebben uit de astragalen, dat zijn eigenaardig
gevormde beentjes uit het gewricht van den
achterpoot bij schapen, geiten of kalveren, wordt
door velen niet gedeeld. Wel bezitten deze vier
kanten, waarvan bij Grieken en Romeinen elke zijde
haar eigen waarde bezat, en werden ook astragalen
uit hout en metaal vervaardigd, maar daarnaast zijn
dobbelsteenen met zes zijden en oogen, precies als
de onze, reeds uit het oude Egypte bekend en werden
honderden dobbelsteenen gevonden in de Hradischt
bij Stradonitz in Bohemen, welke reeds uit
de la Tene-periode dagteekenen. Elders doen steentjes,
plantenzaden of dierentanden bij het dobbelen
dienst, in Birma speelt men met boonen of met
een stokje, dat in de windingen van een ingewikkelde
lus moet gelegd worden en wel zoodanig,
dat bij het aantrekken de knoop niet vast zit, sommige
Indianen zetten vrouw en kinderen op het
spel bij het ,,stokje raden", waarbij het geldt te
raden, wie van de talrijke deelnemers een stokje of
beentje bezit, dat snel wordt door gegeven, en zoo
vallen er nog een menigte hazardspelen te noemen,
waarbij die met kaarten tegenwoordig een belangrijke
rol vervullen. Ook het dobbelen aan de beurs
behoort er evenzeer toe als het wedden bij de wedrennen.
Hoe is de daemonische aantrekkingskracht van
het hazardspel te verklaren? Dat deze sedert overoude
tijden bestaat, valt niet te betwijfelen en
Schuster toont door een reeks voorbeelden aan,
dat b.v. de oude Germanen, als zij al wat zij bezaten
bij het spel hadden verloren, hun vrouw, hun
kinderen, hun vrijheid, hun ledematen, hun leven, zij
zelfs de zaligheid hunner ziel verdobbelden. Deze

KAMPSPELEN 20 7
hartstocht is een karaktertrek van het geheele Arische
ras, maar ook de Chineezen, Siameezen, Birmanen,
Maleiers en Indianen zijn aartsdobbelaars.
Ribot spreekt van ,,het hazardspel, waarvan de
tragische rol even oud is als het menschelijk ge~
slacht" en Lazarus zegt; ,,Het spel heeft velen gerui'neerd,
slechts weinigen rijker gemaakt, toch
hoopt ieder, dat hij tot die minderheid zal behooren."
Er werken bij het opwekken van dezen hartstocht
een reeks oorzaken samen, waarvan Groos
als de voornaamste beschouwt: de zucht naar winst,
de prikkel van sterke aandoeningen en de aandrift
tot den strijd.
De zucht naar winst speelt daarbij zulk een
groote rol, dat zonder haar het gelukspel zijn geheele
daemohische macht verliest en een onbeduidend,
tamelijk vervelend middel tot vermaak wordt.
Hier openbaart zich dezelfde gouddorst, die den
mensch naar de onherbergzaamste oorden lokt, hem
er toe brengt de grootste moeilijkheden en gevaren
te trotseeren, in de hoop er in korten tijd schatten
te kunnen vergaren. Maar naast deze hebzucht
treedt volgens Groos tevens een fijnere begeerte op,
n.l. de gedachte aan de onbeschrijfelijke zaligheid
van het plotselinge geluk, ,,het sterke verlangen eens
een oogenblik van overweldigende vreugde te mogen
beleven, die met een slag, als een geschenk van
het toeval, ons geheele hart in vuur en vlam zet."
De zucht naar gewin is echter niet de eenige drijfveer,
anders zou het spel een reeel doel beoogen en
daardoor geen spel meer zijn. Een tweede factor
is de behoefte aan sterke prikkels, want vooreerst
wordt het hazardspel ook, ja het meest beoefend,
door financieel zeer welgestelden, bij de meeste
waarvan een eventueele winst niet den geringsten

208 HOOFDSTUK XI
invloed op hun financieele positie heeft, en daarenboven
neemt de prikkel, zooals Lazarusi opmerkt,
ook voor de belangenlooze toeschouwers in kracht
toe naarmate de inzet hooger wordt. In de derde
plaats is het hazardspel een kampspel; zelfs bestaat
er geen ander spel, waarbij de den mensch aangeboren
kamplust op zulk een veelzijdige manier en
met zulk een gering tijdverlies en geringe inspanning
van krachten tot uiting kan komen. Daar is
vooreerst het genot van het koene wagen, dat door
het afwisselend verloop van het spel steeds opnieuw
geprikkeld wordt. Dan is het verder een indirecte
strijd met den tegenstander: wie doet den besten
worp, zet op het beste nummer, trekt de gelukkigste
kaart? — alsmede een rechtstreeksche strijd
tegen hem, n.l. de wensch zijn inzet' een of vele
malen te winnen, waarbij door voortdurende verdubbeling
van den inzet, in tegenstelling met alle
andere kampspelen, nog op het laatste oogenblik,
als bijna alles verloren schijnt, een plotselinge, overweldigende
overwinning even waarschijnlijk blijft
als een definitieve nederlaag. Eindelijk komt daar
nog bij de strijd tegen het onbekende, tegen de
macht van het toeval, of veeleer — want de oorsprong
uit godsdiensige voorstellingen verloochent
zich hier niet — de strijd tegen de duistere kracht
der daemonische machten, het worstelen met het
noodlot.
De vraag dringt zich op, of hier wel van strijd
gesproken kan worden, waar de speler geen invloed
op de beslissing heeft, maar alles van het toeval
afhangt? Van een subjectief psychologisch standpunt
zeer zeker, want bij elk hazardspel bestaat
de illusie , dat het goede of slechte resultaat toch op
de een of andere wijze met de eigenschappen van

KAMPSPELEN 209
den speler samenhangt, zoodat het succes als een
persoonlijke verdienste wordt genoten. Dit is een
algemeen menschelijk verschijnsel. Is men niet
trotsch op allerlei dingen, waaraan men zelf geen
schuld heeft, zooals een rijzige gestalte, een mooie
stem, erfelijke titels, niet zelf verworven rijkdom
enz. Geluk geldt als talent en wien het toelacht, is
een flinke kerel! Daarbij komt nog dat onwillekeurig
de idee van het toeval door die van het noodlot
vervangen wordt. Vandaar de hardnekkige kansberekeningen,
het vorschen en denken om achter de
wetten van het spel te komen, alsmede de bijzondere
middelen, waarmee men het noodlot bed win -
gen wil. Hierbij openbaart zich een soort geloof
aan fetisjen, aan daemonische wezens, die zich nu
eens naar den wil van den speler voegen, dan weer
zich tegen hem verzet ten. Daarom gelden allerlei
voorschriften, hoe men de dobbelsteenen moet aanvatten,
met welke hand het moet gebeuren, hoe
men ze in den beker moet doen, hoe men ze moet
gooien enz. Ook het dragen van talismans is bij
spelers geen zeldzaamheid.
Ten slotte geeft dit spel gelegenheid om met
verschillende geestelijke vermogens te experimenteeren.
De vreugde aan de sterke opwinding van vrees
en hoop, het genot van de intense spanning en de
choc der verrassing, dit alles vormt niets anders dan
een experimenteerspel. Eveneens komt daar nog bij
de levendige werkzaamheid van de aandacht, het
spel der fantasie, de arbeid van het verstand en de
oefening van den wil om van zijn gevoelens bij
geluk of tegenspoed niets te doen blijken.
Welke van alle deze talrijke prikkels bij het
hazardspel zich in de eerste en voornaamste plaats
doen gelden, valt moeilijk te zeggen, te minder,
Het Spel 14

2IO HOOFDSTUK XI
wijl daarbij tusschen verschillende personen nog
groot onderscheid bestaat.
3. De vernielzucht, het plagen, de vreugde aan het
komisehe.
Reeds bij de analytische bewegingsspelen (biz.
161), waarbij het doel is een voorwerp in zijn afzonderlijke
deelen te splitsen, werd er op gewezen,
dat bij dit experimenteeren gelijktijdig in vele gevallen
het kampinstinct zich openbaart en tot vernielzucht
aanleiding geeft. Moeilijk is het in vele
gevallen daarbij een grens te trekken tusschen ernst
en spel. Als voorbeelden der spelende vernieling
werd reeds gewezen op het stuk werpen van keukengerei
door den jongen Goethe, op het versnipperen
van papier door kleine kinderen, op het omvergooien
van met veel moeite en geduld met behulp
der bouwdoos gebouwde huizen en kasteelen. Op
lateren leeftijd openbaart zich deze vernielzucht
somtijds op grovere wijze door het stuk slaan van
banken en beelden in plantsoenen en openbare pleinen,
het vertrappen en uitrukken van planten in
openbare parken, het beschadigen van uithangborden,
het stuk slaan van glazen, borden, flesschen
en lampen bij studentenfeesten, zoogenaamde
kroegjolen, enz. Zoolang in al deze gevallen de bedoeling
niet is schade aan te richten, maar alleen
te genieten van het vernielen, moet het als een spel
beschouwd worden, hoe wel een zeer afkeuringswaardig
spel. De vernielzucht van kinderen wordt
ook op levende wezens, zooals kikkers, kevers,
vogels, zieke katten enz. toegepast, waarbij evenwel
dikwijls ook de wreedheid een rol speelt. Vreeselijk
wordt dit spel, als het tegen menschen ge-

KAMPSPELEN 211
richt is, waarvan Groos verschillende voorbeelden
geeft, b.v. van een achtjarig meisje, dat bij een driejarig
broertje naalden in het eten deed en met een
dood onschuldig gezicht het resultaat ervan zat af
te wachten.
Het kampinstinct, zoowel van kinderen als volwassenen,
openbaart zich ook in gevallen, waar
geen aanleiding of gelegenheid bestaat de krachten
te meten, en wel door spelend aanvallen, prikkelen,
uitdagen, foppen, kortom door al de midcjelen, die
men onder den naam plagen kan samenvatten.
Daarbij wordt in vele gevallen geen strijd gewenscht,
maar is het er om te doen den tegenstander
te prikkelen, van het bewustzijn de sterkste
partij te vormen te genieten. De grofste vorm van
dit spel is het plagen door lichamelijke aanvallen.
Ook bij dieren komt dit dikwijls voor en hiervan
werden vroeger (biz. 85) gevallen meegedeeld;
bij kinderen is het algemeen. Welk genot verschaft
het den boosdoener een medescholier onverwachts
een stomp te geven, hem aan de ooren te trekken,
de pet af te slaan, of een kind iets af te nemen en
zoo hoog te houden, dat het te vergeefs er naar
reikt of springt! Hij gevoelt daarbij zijn meerderheid
en geniet van de ergenis, woede of schrik van
zijn slachtoffer als van een overwinning. Meestal
zoekt de plaaggeest een slachtoffer uit, dat tegen
hem niet opgewassen is, al komt ook het plagen
van sterkere tegenstanders voor, waarbij slechts herinnerd
behoeft te worden aan het plagen van weinig
gevreesde onderwijzers door hun scholieren, al
is daarbij van lichamelijke aanvallen geen sprake.
Jongelingen en volwassenen blijven bij kinderen
niet achter. Het spelletje, bekend als jonassen, was
reeds bij de Romeinen in gebruik, en de scheeps-

212
HOOFDSTUK XI
doop bij het passeeren der linie is eveneens reeds
eeuwen oud. In Berlijn bestaat het misbruik om in
den oudejaarsnacht op straat alle voorbijgangers de
hoeden in te slaan, vroeger vooral de hooge hoeden.
Het werpen met serpentines en kittelen met pauweveeren
bij publieke volksfeesten is algemeen bekend.
Vooral de studenten waren van ouds berucht door
het plagen van rustige burgers.
Bij de geestelijke plagerijen is het doen schrikken
reeds aan jonge kinderen bekend, maar valt bij
volwassenen evenzeer in den smaak. Een bekende
studentengrap is toch een skelet zoo te plaatsen, dat
het iemand, die de deur opent, aanraakt of zelfs
op hem valt. Reeds uit de Grieksche Oudheid is het
plagen bekend, zooals ons Becq de Fouquieres leert,
en bij vele onbeschaafde volken wordt het aangetroffen.
Een andere vorm van geestelijk plagen is
het foppen, dat reeds bij kinderen in den smaak
valt en tot allerlei spelletjes aanleiding geeft. Het
aantal studentenstreken is legio en dat het op alle
leeftijden voorkomt, bewijst de iste April. Een
derde vorm levert de nabootsing, die vooral bij
schoolkinderen gaarne wordt toegepast, niet alleen
van makkers, die een of ander gebrek of opvallende
eigenschap bezitten, maar ook van volwassenen, in
de eerste plaats van den onderwijzer. In de kunst
openbaart zich deze vorm in de caricatuur, zooals
deze in vele spotbladen te vinden is. Reeds de oude
Egyptenaren teekenden politieke caricaturen. In de
dichtkunst treedt de plagerij als satire op, waarvan
het doel is de betreffende persoon bespottelijk te
maken en waarbij spel en ernst menigmaal vereenigd
zijn. Verder behoort tot de plagerij het gebruik van
uitdagende wo or den. Dikwijls worden deze in
rhytmischen vorm herhaald of ook gezongen. De

KAMPSPELEN 213
spotliedeten der natuurvolken vertoonen groote
overeenkomst met de spotkreten van onze jeugd.
Ver verbreid zijn de spatgedichten. Naast de uitdagende
woorden moeten ten slotte nog de uitdagende
gebaren vermeld worden, zooals het uitlachen,
aanwijzen met den vinger en uitsteken van
de tong.
De gewoonte van het plagen bezit een belangrijke
sociale beteekenis. Vooral op school en onder
de studenten, b.v. in den tijd van het ontgroenen,
wordt daardoor, zooals Groos opmerkt, ,,die
allzuempflindliche Haut vieler Menschen ein wenig
abgehartet," wat hun in den lateren strijd om het
bestaan zeer ten goede kan komen. Omgekeerd
vormt het een uitstekenden prikkel voor al te stompe
of te flegmatische karakters.
De vreugde aan het komische kan hier slechts
even vermeld worden, want vooreerst bestaan daaromtrent
verschillende theorieen en daarenboven zou
een eenigszins uitvoerige bespreking de behandeling
van niet gemakkelijke psychologische kwesties
noodzakelijk maken. In zoover behoort dit genot
tot de kampspelen, als het met de voldoening over
eigen meerderheid identiek of verwant is, of, zooals
Groos het uitdrukt, met het ,,aangename phariseeergevoel
der eigen meerderheid/'
4. De Jachtspelen.
Bij de jachtspelen vertoont zich het kampinstinct
in een specialen vorm, en het spelend vervolgen,
vluchten en zich verbergen is dier en
mensch aangeboren. Tot deze spelen behoort in de
eerste plaats de eigenlijke jacht, voor zoover zij
niet als beroep wordt uitgeoefend. Reeds het kind

214
HOOFDSTUK XI
vertoont een sterke neiging om sterk bewegelijke
dieren, zooals vlinders, kikkers, vogels enz. te vervolgen
en bij den volwassen mensch is deze hartstocht
in sommige landen, zooals Engeland, en nog
meer bij bergvolken, zoo sterk ontwikkeld, dat aan
de aanwezigheid van een aangeboren neiging moeilijk
te twijfelen valt.
Naast de jacht komen een menigte andere spelen
voor, waarbij het vervolgen, vluchten of zich verbergen
de hoofdprikkel van het genot vormt. Een
der eenvoudigste is het gewone naloopertje of tikje.
Een vervolgingsspel ,,ien masse",, dat heden ten
dage nog in verschillende landen onder allerlei
namen bestaat, was reeds bij de Grieken bekend als
schervenspel. Daarbij gebruikten de jongens een potscherf
of schelp, waarvan de eene zijde met pik
was besmeerd en als ,,nacht" werd aangeduid, terwijl
de andere, heldere kant ,,dag" heette. Nadat
men zich in een dag- en nachtpartij verdeeld had,
werd de scherf omhoog geworpen en de partij van
de zijde, die naar boven kwam te liggen, moest de
andere, die ijlings op de vlucht sloeg, vervolgen.
Wie gegrepen werd, heette ,,ezel", moest op den
grond gaan zitten en viel bij het spel uit. Een dergelijke
vervolging heeft ook plaats bij het ,,roovertje"
spelen. Bij de meeste jachtspelletjes bestaan
voorwaarden, die de vervolgden kunnen redden,
b.v. een bepaalde plaats, waar men veilig is, hetgeen
herinnert aan de asylplaatsen, die vroeger aan
vluchtelingen veiligheid boden, zooals de tempels
bij de Grieken; bij het Duitsche spel, bekend als
,,Eisenmannchen", is hij gered, die er in slaagt een
metalen voorwerp, b.v. een deurslot, aan te raken.
Bij weer een andere groep wordt de vervolging
door een wapen ondersteund, zooals bij het be-

KAMPSPELEN 215
kende ,,vosje", in het Duitsch geheeten ,,Schau
nicht um, der Fuchs geht' rum", dat aan het oud-
Grieksche ,,plompzakspel" herinnert. Een spel
voor volwassenen is de ,,snipperjacht", die in
Europa steeds te paard, in de Vereenigde Staten
ook te voet geschiedt.
Ook het opsporen van verborgen personen en
zaken behoort tot de jachtspelen, zooals het feeds
in de Oudheid bekende ,,verstoppertje" en vele gezelschapsspelen,
b.v. ,,slofje onder", dat reeds in
het begin der i8de eeuw in Duitschland gespeeld
werd. Somtijds wordt de vervolger in zijn bewegingen
belemmerd, b.v. bij het in Duitschland veel
gespeelde ,,Fuchs, ins Loch!", waarbij hij hinken
moet en daarbij trachten met den ,,Plumpsack",
d.i. een opgerolde zakdoek, de overige kinderen,
die zich slechts in een bepaalde ruimte mogen bewegen,
te slaan. Staat hij echter een oogenblik op
beide beenen, dan slaan de kinderen hem en jagen
den vos in zijn hoi.
5. Het aanschouwen van gevechten en kampspelen,
het genot van het tragische.
Zooals Groos opmerkt, is het genot van het aesthetisch
aanschouwen in vele gevallen nauw verbonden
met het kampinstinkt, ja kan rechtstreeks
als een kampspel opgevat worden. Wij zijn n.l.,
dank zij het vermogen der innerlijke nabootsing,
in staat, gevechten, die zich zonder onze objectieve
deelneming voor onze oogen afspelen, innerlijk
mee te leven, zoodat wij aanval en verdediging,
het wagen en het gevaar, de overwinning en de
nederlaag spelend als eigen gebeurtenissen genie ten.
Het gaat daarmede als met de overwinning van een

HOOFDSTUK XI
moeilijke taak. Overal b.v., waar een groep arbeiders
bezig is zulk een werk uit te voeren, zooals
het opladen van een groote machine of een zwaren
steen, het ophijschen van een zwaren balk, het in
den grond heien van een stevigen paal, treden toeschouwers
op, die innerlijk deelnemen aan den
strijd tegen het weerbarstige voorwerp en van de
overwinning der moeilijkheid als van een eigen
overwinning genieten. Nog grooter is de belangstelling
bij een werkelijk gevecht, waarin b.v. een
man met een stok een kwaadaardigen hond tracht
af te weren, een ruiter zijn weerbarstig paard tracht
te bedwingen, of twee jongens met elkander vechten,
dan wel twee volwassenen in een woordenstrijd
zijn gewikkeld.
Nog sterker openbaart zich het innerlijke meestrijden
bij kampspelen, zoowel als het daarbij om
een werkelijk spel te doen is, waarbij de tegenstanders
tot eigen genoegen vechten, als wanneer
men met schouwspelen te doen heeft, waarbij de
handelende personen zelf volstrekt niet altijd in
een speelstemming behoeven te verkeeren. Ook in
dit geval kan het gaan om de overwinning van
moeilijkheden of om eigenlijke gevechten. Wat het
eerste betreft, behoeft slechts herinnerd te worden
aan de tallooze kunststukjes van jongleurs en
acrobaten, ten opzichte van het laatste kan aan
de opwinding van het publiek bij wedrennen, stierengevechten,
worstel- en bokspartijen herinnerd
worden. Zelfs bij kampspelen, die in het geheel
niet op toeschouwers berekend zijn, zooals voetbal
en tennis, is het veld steeds door een talrijke schaar
meelevende toeschouwers omringd. Somtijds is het
innerlijk meeleven zoo sterk, dat het naar buiten
treedt: wie een moeilijk kunststukje ziet uitvoeren,

KAMPSPELEN 217
krijgt menigmaal de aanvechting het ook eens te beproeven,
bij een worstelwedstrijd nemen sommige
toeschouwers onbewust allerlei worstelstanden aan
en primitieve volken, die getuige zijn van een
krijgsdans, geraken daarbij somtijds zoodanig in
opwinding, dat er ernstige vechtpartijen uit dreigen
voort te komen. Een eigenaardig spiegelgevecht is
Fig. 42. Vuurgevecht der Warramoenga in Australie. Nadat
de reusachtige fakkels aangestoken zijn, wordt daarmede des
nachts een soort spiegelgevecht geleverd.
van den stam der Warramoenga in Australie bekend
(fig. 42). Het vindt plaats bij het beeindigen
van een veete tusschen leden van een stam en geschiedt
des nachts met brandende fakkels, waarbij de vonken
naar alle zijden rondspatten en menigeen op minder
aangename wijze met zulk een brandende fakkel
kennis maakt.

2 I 8 HOOFDSTUK XI
De schouwtooneelen, worstel wedstrijden, krijgsdansen
enz. leiden bijna onmerkbaar naar het gebied
der kunst. Hoewel de kampstemming ook in
andere vormen van kunst, vooral in de schilderkunst,
niet geheel ontbreekt, treedt de innerlijke
kampstemming toch voornamelijk op in de dichtkunst.
Groos wijst er op, dat de meeste poetische
ontboezemingen of kampspelen, of liefdespelen behandelen
en dat de laatste het hoogst gesehat worden,
als het gelijktijdig kampspelen zijn. Op het
geheele gebied der literatuur, van de meest primitieve
verhalen der natuurvolken en de kindersprookjes
af tot het grootste volksepos en den
modernen roman toe, ziet men, dat nergens een
machtige indruk te weeg wordt gebracht zonder
strijd. In nog hoogere mate geldt dit van het drama.
Terwijl velen het begrip der handeling in het drama
als hoofdzaak beschouwen, leggen anderen het
hoofdgewicht op de uitbeelding der karakters. Beide
theorieen kunnen tot eenzijdigheid aanleiding
geven. Niet het karakter als zoodanig, maar het
karakter in het conflict is het, dat onze belangstelling
in het drama in beslag neemt, en alleen
dan is een handeling dramatisch, als het daarbij om
een conflict gaat. Dat in het drama, waar zich
de strijd tot een innerlijk conflict kan verfijnen,
de uitwerking op den toeschouwer veel intensiever
is dan in een uitwendigen strijd, spreekt van
zelf.
De hoogste poetische uiting vindt de kampstemming
in de tragedie, want daarin wordt de strijd
tot zijn laatste consequenties, tot den schokkenden
ondergang voortgezet. Ook bij het tragische
gebeuren speelt lust aan intensieve prikkels (zie
biz. 135) de hoofdrol. Daarin is niets barbaarsch

KAMPSPELEN 219
te zien, want terwijl wij genieten van de sterke
emotie, leven wij ook innerlijk den strijd mee, die
met den ondergang eindigt. Wel ontstaat daarbij
de tegenstrijdigheid, dat wij bijna altijd met de tragische
figuur sympathiseeren en gelijktijdig in sommige
gevallen genieten van de door ons (innerlijk)
mee beleefde nederlaag. Groos wil deze tegenstrijdigheid
aldus oplossen, dat de uiterlijke nederlaag,
de ondergang, slechts den grondslag vormt, waarop
een innerlijke overwinning wordt opgebouwd,
zoodat wij aan dien ondergang zelf een triomf te
danken hebben. In den held, die valt, bewonderen
wij dus zijn onbuigzame dapperheid, zijn zeldzamen
moed, zijn hardnekkigen weerstand, zoodat
zijn nederlaag slechts uiterlijk is en hij innerlijk
overwinnaar blijft. In het voorafgaande werd
alleen gewezen op de beteekenis der tragedie als een
kampspel; want in waarheid verheft zich het tragische,
evenals alle hoogere aesthetische genietingen,
verre boven de beteekenis van het bloote spel.

HOOFDSTUK XII
LIEFDESPELEN
OMTRENT de vraagt of er een spelende
werkzaamheid der sexueele aandriften bestaat,
loopen de meeningen zeer uiteen.
Velen, zooals b. v. Wundt, ontkennen
het, zelfs bij de dieren, anderen, zooals Groos,
twijfelen er geen oogenblik aan, wijzen daarbij er
op, dat ,,het zoete spel der minne" bij den mensch
veel duidelijker valt aan te toonen dan bij de dieren.
Niemand spreekt bij eten of drinken van een
spel en daarmede wordt ook een reeel doel beoogd,
het behoud van het leven; voor minnenden
komt daarentegen het reeele doel in den regel geheel
niet in aanmerking, n.l. de voortplanting der
soort. Als onderafdeelingen der liefdespelen vallen
nog te onderscheiden: de natuurlijke paringsspelen,
de liefdespelen in de kunst en het sexueel-komische.
i. De natuurlijke paringspelen.
Terwijl bij dieren en vooral bij vogels een omvangrijk
waarnemingsmateriaal de studie gemakkelijk
maakt, ontbreekt, wat de natuurlijke parings-
(,,Bewerbungs") verschijnselen betreft, een vergelijkend
onderzoek der verschillende rassen en volken
geheel, bezitten wij zelfs geen stelselmatige
waarnemingen van een enkel volk. Het is dan ook
thans nog niet mogelijk na te gaan, of en in hoe
verre er bij de verschillende volken dezelfde middelen
tot het opwekken van sexueele gevoelens bestaan.
In elk geval is het aantal van dergelijke

LIEFDESPELEN 221
middelen, die bij alle menschen voorkomen, zeker
zeer beperkt. Zelfs de kus heeft, zooals ons Nyrop
leeren kan, een zeer beperkt verbreidingsgebied, is
b.v. bij het geheele Maleische ras, de Chineezent
Japanners, Eskimo's en de meeste, zoo niet alle
bewoners van Oceanie, niet in zwang. Als vermoedelijk
instinctieve neigingen van den mensch op
dit gebied kunnen dus alleen gelden: de liefkoozende
aanraking, de zelfverheffing of hofmakerij
van den man en het coquetteeren van de vrouw.
De liefkoozende aanrakingen kunnen als een spel
gelden, indien zij om haar zelfswil geschieden.
Algemeen bekend is, dat sommige kinderen reeds
vroeg toegankelijk zijn voor sexueele prikkels en
een drang tot aanraking van het andere geslacht
gevoelen, waarvan zij genieten zonder eenig vermoeden
te hebben van het eigenlijke doel, waarop
zij gericht zijn. Ook tegenover volwassenen openbaart
zich deze behoefte bij kinderen wel, waarvan
Groos, aan de hand van Mantagazza en Perez,
verschillende voorbeelden geeft. Hiertoe moet ook
de teere vriendschap tusschen kinderen van hetzelfde
geslacht gerekend worden. Zelfs bij studenten
komt dergelijke vriendschap voor, ,,in denen
der noch unbefriedigte Natuurtrieb unbewusst
sein Spiel treibt."
Duidelijker treedt het karakter van spel op den
voorgrond bij volwassenen, bij wie het eigenlijke
doel van den instinctieven drang tot aanraking
door den wil der betreffende personen wordt uitgesloten,
zooals bij het dagelijksche minnekoozen
van verloofde paartjes. Hoe naiever een tijdperk of
een maatschappelijke klasse is, des te verder gaat
het spel op dit gebied. Hetgeen ons uit den riddertijd
in Frankrijk, Italie en Duitschland medege-

222
HOOFDSTUK XII
deeld wordt omtrent de ,,enthaltsame Liebesnachte",
vertelt ons Gustav Fritsch van de Zoeloekaffers
in Zuid-Afrika en verschilt ook niet zooveel
van hetgeen op het platteland in Drente en
ook wel elders gebruikelijk is of althans tot voor
korten tijd was.
De zelfverheffing of hofmakerij van den man is een
gevolg van de behoefte van den minnaar om zich
tegenover de beminde op zijn gunstigst voor te doen.
Hij speelt tot zekere hoogte een rol, ,,doet als of" hij
moediger, behendiger, gevoelvoller, geestiger enz. is,
dan in werkelijkheid, in zijn dagelijksch leven het
geval is. Voor zoover hij zelf van zijn voorteffelijke
eigenschappen geniet en dit poseeren zijn ijdelheld
streelt, wordt het een spel. Een goede gelegenheid
om tegenover de aangebedene van zijn voortreffelijke
eigenschappen te doen blijken, leveren de
kampspelen, waarbij, zooals reeds vroeger werd opgemerkt,
het sexueele dikwijls een rol speelt. Ook
het verrichten van gevaarlijke ondernemingen of
het uitvoeren van moeilijke toeren, waarbij moed,
kracht of behendigheid vereischt worden, geschiedt
dikwijls ter wille van de bewondering door het
vrouwelijke geslacht, zooals b.v. in Schiller s bekende
ballade ,,Der Taucher" duidelijk tot uiting
komt, en menig ruikertje Edelwijs zou niet met
levensgevaar op steile Alpenrotsen geplukt worden,
als de trotseering van het gevaar niet bij terugkeer
in het dorp door de schoonen aldaar bewonderd
werd.
Deze zelfverheffing openbaart zich eveneens in
het ten toon spreiden van lichamelijke voordeelen.
Zoodra bij den jongeling de belangstelling voor
het andere geslacht ontwaakt, zien wij dat hij meer
zorg aan zijn uiterlijk voorkomen besteedt. Hij

LIEFDESPELEN 223
wascht zich vaker, zorgt voor een mooie scheiding
in het haar, draagt, als de mode het voorschrijft, te
nauwe schoenen en speurt met ongeduld naar de
eerste voorteekenen van zijn ontkiemenden snor.
Ook minder onschuldige dingen komen, vooral bij
onbeschaafde volken, somtijds daarbij te pas, die
veel duidelijker aanwijzen waarom het te doen is.
Bij beschaafde volken zal de man er op uit zijn
om ook op geestelijk gebied van zijn voortreffelijkheid
te doen blijken tegenover de vrouw, b.v. door
groote belezenheid, geestige gezegden, gevoel voor
kunst en muzikalen aanleg.
Het coquetteeren van het vrouwelijke geslacht
stemt, wat het doel betreft, met de zelfverheffing
van den man overeen, is echter meer gecompliceerd.
Hierbij wordt met coquetteeren iets anders bedoeld
dan hetgeen er gewoonlijk onder verstaan wordt,
n.l. een spel, waardoor de vrouw slechts haar overmacht
op den man wil toonen en er van genieten;
hier daarentegen wordt daaronder de eigenaardige
toestand verstaan, die berust op het antagonisme
van twee instincten: de sexueele aandrift en de
aangeboren preutschheid. Hieruit ontstaat het afwisselend
aantrekken en afstooten, dat als coquetterie
wordt aangeduid en ook in de dierenwereld
volstrekt niet onbekend is. Het beste voorbeeld
levert het ree, dat in den paringstijd door het verliefde
hert vervolgd wordt: het ree vlucht, maar
het vlucht in een kring om het hert heen. Deze
vorm van coquetterie heeft een groote biologische
en eveneens psychologische beteekenis, waarop hier
echter niet nader kan worden ingegaan.
Let men op de bijzondere vormen, die het spelend
coquetteeren aanneemt, dan vindt men daarin
een tegenhanger van de zelfverheffing van den

224
HOOFDSTUK XII
man, met dit groote verschil, dat bij de vrouw de
zelfverheffing steeds door de aangeboren preutschheid
in toom gehouden of bedekt wordt. Terwijl
de man van zijn kracht en moed blijk geeft, heeft
de vrouw, die bemint, dikwijls de behoefte om
haar zwakheid en hulpeloosheid ten toon te spreiden.
In andere gevallen laat zij omgekeerd blijken,
waarin zij uitmunt, meestal in huishoudelijke kundigheden.
Het belangrijkste hulpmiddel, waarvan
zich de vrouw bij het coquetteeren bedient, zijn echter
haar lichamelijke bekoorlijkheden, haar oogen,
haar gang, het haar en het vooral bij feestelijke
gelegenheden van ouds toegepaste decollete, waarbij
tegenwoordig gerust de geheele moderne kleeding
gevoegd kan worden. Zooals Groos opmerkt,
zouden de vrouwen direct protesteeren als men hun
naar het doel vroeg der zoo weinig bedekkende
kleeren — ,,und doch haben sie in der Regel kein
Bedurfnis zur Schaustellung ihrer Reize, wenn sie
nur unter sich verkehren".
2. De liefdespelen in de kunst.
Daar de kunst steeds op het gevoel wil werken,
ligt het voor de hand, dat zij ook de sexueele gevoelens
binnen haar sfeer brengt, zoodat het kunstgenot
dikwijls — natuurlijk volstrekt niet altijd —
in een liefdesspel verandert. Bij zeer laag staande
volken openbaren zich de kunstprestaties in verband
met sexueele gevoelens bijna uitsluitend in
de versiering van het lichaam en in hun dansen.
De versiering werkt daarbij, evenals de opvallende
kleederdracht van coquette vrouwen, minder door
den rechtstreekschen zinnelijken prikkel dan door
de symbolische beteekenis; zij verraden de behoefte

LIEFDESPELEN 225
om zich te tooien en deze behoefte verraadt weer
onder omstandigheden den wensch tot het aanknoopen
van sexueeie betrekkingen. Hieruit valt
ook te verklaren, dat zoowel in den tooi der wilden
als bij onze damesmode, naast het werkelijk
mooie het sterk opvallende zulk een groote plaats
inneemt. Evenzoo dienen vele dansen der natuurvolken
tot sexueeie doeleinden, en talrijk zijn de
beschrijvingen van ontuchtige dansen bij primitieve
volken in alle werelddeelen. En dat inhoud en
bedoeling der moderne dansen van de beschaafde
volken geheel vrij zijn van erotische neigingen zal
wel niemand in ernst durven beweren.
Bij de liefdespelen in de kunst vervult ook de
lyrische poezie een rol, dikwijls vereenigd met de
muziek. Naast de troubadours der Middeleeuwen
kan op de kunst van den Islam gewezen worden,
waarvan men den poetischen vorm in vele verhalen
uit ,,Duizend en een nacht" kan bewonderen.
In een daarvan heet het: ,,zeer dikwijls beminnen
de ooren voor de oogen".
Het spel, dat de kunst in vele gevallen met sexueeie
gevoelens speelt, openbaart zich zelfs in de
ornamentiek, en wel reeds bij de wilde volken b.v.
op hun gereedschappen, evenals bij ons in de naakte
vrouwenfiguren uit den Renaissancetijd. Niet anders
is het in de plastiek, zoowel bij de beschaafde
als bij de onbeschaafde volken. Daarbij is het niet
steeds te doen om de opwekking van grof-zinnelijke
gevoelens, maar in vele gevallen om de fijnere
en psychologisch belangrijker werking van de erotische
aandrift. Natuurlijk bestaat er ook een kuische
naaktheid, maar toch meent Groos, dat b.v. bij de
buitengewone aantrekkingskracht, die de Aphrodite
van Praxiteles en de Amor en Psyche van
Het Spel 15

226 HOOFDSTUK XII
Canova op het groote publiek uitoefenen, ,,duistere
gevoelens op het gebied van het sexueele leven
mede een rol spelen".Welke rol het sexueele element
in de schilderkunst speelt, is overbekend, van de
ruwe, zeer vaak obsceene teekeningen der natuurvolken,
ja van praehistorische stammen tot het
werk der moderne kunstenaars toe. Even bekend is
de zeer groote rol, welke de liefde in de dichtkunst
vervult, zoowel in de lyrische poezie als in de verhalende
beschrijving van liefdesavonturen. Daarbij
moet niet alleen gedacht worden aan die letterkundige
produkten, welke erotisch in engeren zin
zijn, maar ook aan de eindelooze reeks romans en
novellen, waarbij hoofdzaak is, ,,of zij elkander al
dan niet krijgen".
5. Het genot van het sexueel-komische.
Hoewel men hier met een oud en algemeen voorkomend
verschijnsel te doen heeft, is het tot dusver
niet gelukt een afdoende verklaring ervan te
geven. Vast staat alleen dat zoowat de geheele
menschheid, van het kind tot den volwassene, van
den primitieven natuurmensch tot den geraffineerden
cultuurmensch, van de oudste tijden af tot
heden toe, lust gevoelt zich spelend met onderwerpen
op dit gebied bezig te houden. Het is voldoende
te herinneren aan de eindelooze reeks zoogenaamde
,,schuine moppen" en den bijval, die
deze vinden. Waarschijnlijk werken daarbij verschillende
oorzaken samen, zooals het genot van
de verboden vrucht, het gelijkstellen van het sexueel-komische
met het onfatsoenlijke in het algemeen
en daarbij de prikkel van het overschrijden
der door de maatschappelijke zedenwetten getrok-

LIEFDESPELEN 22 7
ken grenzen, verder ook een zeker kampspel, daar
wij ons lachend onttrekken aan den invloed, die
het gehoorde op ons heeft uitgeoefend en daardoor
min of meer een gevoel van onze meerderheid verkrijgen,
terwijl sommigen er ook een opleven van
atavistische neigingen uit een zedelijk lager staand
verleden in willen zien.

HOOFDSTUK XIII
NABOOTSINGSPELEN
DE zucht tot nabootsing is den mensch
en zelfs vele hoogere dieren aangeboren
en kan beschouwd worden als de bemiddelaarster
tusschen de handelingen
van het instinct en die van het intellect. Terwijl
Bain niets wil weten van een nabootsing-instinct,
meent Groos, dat als men haar niet als een zuiver
instinct wil beschouwen, zij toch nauw met de
instincten samenhangt. In elk geval heeft de nabootsing,
zoowel psychologisch als biologisch, een
bijz&nder groote beteekenis, want zij schept de
,,sociale erfelijkheid", d. w. z. de van alle physieke
erfelijkheid onafhankelijke overlevering of traditie
van verworven gewoonten van geslacht op geslacht.
Hierbij is van opzettelijke medewerking van den
drager der traditie doorgaans geen sprake, daar het
overnemen in de meeste gevallen uitsluitend door
nabootsing geschiedt. Het begrip nabootsing wordt
door ons in de gewone beteekenis van het woord
opgevat, n.l. als „een herhaling der houding of gedragingen
van een individu door een ander\
Deze herhaling, zonder welke geen leeren en geen
overlevering zou bestaan, is de onmisbare drager
van de onafgebroken en daardoor noodzakelijke
voorwaarde van de zich steeds verder ontwikkelende,
niet telkens weer van meet af aan opnieuw
beginnende beschaving der menschheid. Het duide-
1 ) Lloyd Morgan, Habit and Instinct (Londen, 1896). Daarentegen
vatten G. Tarde (Les Lois de limitation, 2de druk, Parijs
1896) en J. Mark Baldwin (Mental Development in the child and
the race, Londen en New York 1895) het begrip nabootsing in veel
ruimer beteekenis op.

NABOOTSINGSPELEN 229
lijkste bewijs hiervan leveren ons de nabootsingspelen
zelf, want in het spel en het speelgoed der
kinderen blijven de zeden, gebruiken, wapens, gereedschappen
enz. bewaard, die bij de volwassenen
somtijds reeds sedert eeuwen verdwenen zijn (zie
ook biz. 125).
Op de vraag, wanneer is de nabootsing als spel
te beschouwen, moet men het psychologisch criterium
toepassen: de nabootsing is dan een spel, als
zij om haar zelfswil genoten wordt. Als dus
iemand geeuwt en anderen beginnen ook te geeuwen,
of als eenige menschen het op een loopen zetten,
omdat zij anderen zien loopen, is dit geen spel,
evenmin als de nabootsing met opzet gebeurt,
maar alleen als zij voortvloeit uit een behoefte om
de aandrift er toe te bevredigen.
Hoe sterk die aandrift, vooral bij onbeschaafde
volken, kan zijn, leeren ons de verhalen van vele
reizigers. Zoo beschrijft Lady Richmond Brown
een feest der San Bias Indianen in den West-Indischen
Archipel aldus: ,,Acht mannen begonnen op
hun rieten fluiten te spelen en de klagende tonen
klonken angstwekkend en wondervol in de overvoile
hut. In het midden werd plaats gemaakt en
de contoolies (medicijnmannen) begonnen een
woesten dans. De hoofdmannen volgden hun
voorbeeld, het opperhoofd zelf wiegde zich op het
rhytme. Alle toeschouwers werden er door aangestoken
en de opwinding verspreidde zich snel,
want wij hoorden het gejoel der menigte buiten.
Binnen korten tijd had zich een vreugderoes van
alien meester gemaakt." Dat de nabootsingzucht
ook bij beschaafde volken zeer groot is, 1 ) leeren tal
G. Tarde, Lcs lois de l'imitation, zegt, niet zonder overdrijving:
„,La societe, cest l'imitation".

230
HOOFDSTUK XIII
van voorbeelden, b.v. om maar een enkel te noemen,
de tegenwoordige mode van het dragen van
uilenbrillen, hoewel deze maar weinigen flatteeren
en zij zelfs door menigeen gedragen worden, die
in het geheel geen bril noodig heeft.
Er vallen bij de nabootsingspelen de volgende
groepen te onderscheiden: de spelende nabootsing
van afzonderlijke handelingen, de dramatische nabootsingspelen,
de plastische nabootsingspelen en
de innerlijke nabootsing.
/. De spelende nabootsing van afzonderlijke
handelingen.
Men kan hierbij nog een onderverdeeling maken
in de nabootsing van optische en van aeustische
handelingen.
De nabootsing van optische verschijnselen begint
bij het kind reeds als het slechts eenige maanden
oud is. Aanvankelijk worden hem deze door
de omgeving geleerd, zooals in de handjes klappen,
een handje geven, een buiging maken en meer
dergelijke. Weldra echter doet het geheel zelfstandig
waarnemingen en bootst het datgene, wat zijn
aandacht getrokken heeft, uit eigen beweging na.
Het wandelt met den wandelstok van zijn vader
door de kamer, schrijft met een stukje hout, neemt
een boek om er in te lezen enz. Bij natuurvolken
blijft deze neiging ook in het latere leven bestaan.
Zoo leest men bij Lumholtz: ,,Veel vermaak schepten
de wilden er in om den witten man alles na
te doen, zooals mondspoelen, handen wasschen
enz." Bij beschaafde volken zijn de nabootsingen
van volwassenen meestal of slechts onwillekeurige
aanpassingen, of zij hebben een bepaald doel, vor~

NABOOTSINGSPELEN
men dus in beide gevallen geen spel. Van spelende
nabootsing is hier alleen sprake als er navolging
plaats heert van een uitwendig of ook slechts in de
verbeelding bestaand voorbeeld, b.v. de jonge ijdeltuit,
die er zich op toelegt een koning der mode
na te volgen in zijn kleeding en gebaren, of een
jong student, die in gang, groet, uitdrukking van
het gelaat, haarscheiding enz. een bekend tooneelspeler
imiteert.
De nabootsing van acustische waarnemingen
treden ook reeds vroeg op, b.v. een kind, dat met
een sleutelbos ergens op slaat, om een geluid, dat
het gehoord heeft, te weeg te brengen, of de volwassene,
die met een zweep knalt dan wel op een
trompet blaast, omdat hij het van anderen gehoord
heeft. Een belangrijke rol speelt deze nabootsing
bij het leeren spreken. Vroeger werd er op gewezen,
hoe aan het leeren spreken de experimenteerende
oefening van de stem moet vooraf gaan.
Komt nu daarbij nog de drang tot nabootsing,
dan is de grondslag voor het leeren der moedertaal
gegeven. Het kind hoort allerlei geluiden, die het
nabootst, zooals dierengeluiden, hoesten, het huilen
van den wind enz. Een der eerste woorden, die
mijn zoon duidelijk kon uitspreken, was ,,handel",
omdat hij van zijn slaapvertrek uit voortdurend
dien uitroep op straat hoorde. Een bijzondere prikkel
voor het kind bij zijn spraakoefeningen is dat
het weldra bespeurt, hoe zijn eerste succes zijn omgeving
in verrukking brengt en hij praktisch voordeel
heeft van het nabootsen der woorden eten,
drinken, lekker. Niet alle klanknabootsingen bij
het leeren spreken kunnen als spel opgevat worden,
vele echter wel. Bij deze nabootsingen worden,
doordat de nabootsing niet altijd goed gelukt, ook

232 HOOFDSTUK XIII
nieuwe uitdrukkingen gevormd. Vooral gemakkelijk
uit te spreken lettergrepen als mama, baba,
fafa, papa, worden door de scherp luisterende
ouders als benamingen voor hen bestemd, opgevat,
door de volwassenen over.genomen en daarna
weer tot onderwijzing van het kind herhaald. In
verband hiermede wil ik even er aan herinneren,
dat bij sommige volken de vader met ,,mama" en
de moeder met ,,papa" wordt aangeduid, ja, dat
bij de ,,Menangkabausche Maleiers op Sumatra
,,mama" de aanduiding is voor den oudsten oom
van moederszijde. Dat in de poezie de klanknabootsing
een rol speelt en eveneens in de muziek*
is bekend genoeg.
2. Dramatische nabootsingspelen.
Bij deze groep is de nabootsing bijna altijd met
de illusie verbonden, waardoor de copie in het
origineel of de nabootser in zijn model schijnt te
veranderen. Hierdoor krijgt het spel een geheel
ander karakter, want de bron van het lustgevoel
ligt nu niet meer uitsluitend in het ,,ook kunnen",
maar in het genot der verplaatsing in een ander
wezen, in het spel der fantasie, in het genieten van
den aesthetischen schijn. Bij de dramatische nabootsingspelen
der kinderen zijn drie gevallen
mogelijk: vooreerst dat het kind zelf de nabootsing
verricht, b.v. een jongen, die soldaat of een
meisje dat dienstbode speelt; in de tweede plaats,
dat het speelgoed bepaalde objecten nabootst, zooals
de pop, waarmede het meisje of de vliegmachine,
waarmee de jongen speelt; in de derde
plaats, dat beide gecombineerd optreden, b.v. het
meisje treedt als moeder op en de pop is haar kind

NABOOTSINGSPELEN 233
of de jongen is de aanvoerder van een groepje looden
soldaatjes. Neemt men aan, dat de dramatische
kunst langs den omweg der mimische dansen zich
uit de nabootsingspelen van het kind ontwikkeld
heeft, dan had de kunst der volwassenen dus drie
verschillende mogelijkheden van ontwikkeling.
Daarvan heeft bij de Westersche volken slechts de
Fig. 43. Koeskoes-spel in Melanasie, waarbij de bewegingen
van den koeskoes, een op een eekhoorn gelijkend buideldier,
worden nagebootst.
eerste beteekenis gekregen. Wel komt de tweede
ook voor, n.l. als marionettentheater, maar deze
richting in de kunst heeft tegenwoordig niet veel
meer te beteekenen, al vertoont zij nu en dan
eenige opleving, waartoe ik slechts aan het marionettenspel
van Braun uit Miinchen en het succes.
dat deze voor enkele jaren ook in ons land had,

234
HOOFDSTUK XIII
behoef te herinneren. Anders is het daarmede in
Oostersche landen gesteld, zooals het Wajangspel
der Javanen en het Chineesch schimmenspel.
Tot de dingen, die het kind nabootst, behooren
ook levenlooze voorwerpen. Al naar gelang het
verloop van een ingewikkeld spel zulks meebrengt,
is het kind nu eens een boom, dan een bank, later
een auto of locomotief en het tracht door houding
en beweging aan deze stoute illusies steun te verleenen.
Veel meer beteekenis heeft de nabootsing
der dieren. Het gedrag der dieren vormt voor kinderen
een bron van levendig genot. Zij kruipen als
slangen, knorren als varkens, vliegen als vogels, vangen
en verslinden buit, dragen dierenmaskers, lachen
dieren uit en bootsen de meeste bewegingen der dieren
na (fig.43) . De groote belangstelling der kinderen
in de dierenwereld is daarom van zooveel beteekenis,
omdat de nabootsing van dieren in de primitieve
kunst en de vereering van dieren in de primitieve
godsdiensten (zooals het Totemisme der Indianen)
zulk een groote rol speelt. In de kunst komt daarbij
de dierendans in aanmerking die, al dan niet in
vereeniging met het dragen van dierenmaskers,
over de geheele aarde verbreid is (fig.44). In nog hoogere
mate dan het gedrag der dieren bootsen de kinderen
de handelingen der menschen na, en er valt
nauwelijks een handeling der volwassenen te noemen,
waarmee dit niet gebeurt. Het bekende gezegde,
zooals de oude zongen, piepen de jongen, geldt
zoowel bij onbeschaafde volken, als bij de cultuurvolken.
Bij de laatste zijn in de kinderspelen vele
oud-heidensche feesten bewaard gebleven, die door
de volwassenen reeds sedert eeuwen niet meer gevierd
worden. 1 )
l ) Zic biz. 125 en de aanm. aldaar.

Fig. 44. Jagoeardans der Kaua-Indianen in Z.-Amerika, waarbij
de sprongen en het geluid van een jaguar worden nagebootst.

236 HOOFDSTUK XIII
Het dramatische nabootsingspel is van onberekenbaren
invloed op de ontwikkeling van het kind,
dat daardoor niet slechts uiterlijke vaardigheid verkrijgt,
maar ook diep wortelende sympathieen en
antipathieen, gewoonten en opvattingen. Het kind
vormt zijn persoonlijkheid, afgezien van de erfelijke
eigenschappen, grootendeels door nabootsing
en wel naar het voorbeeld zijner omgeving.
De fantasie van het kind is in het bedenken van
allerlei nabootsingspelletjes onuitputtelijk. Nu eens
is het hond, dan paard, wolf of schaap, een oogenblik
later tramconducteur of schoolmeester, vervolgens
weer auto of locomotief. Somtijds schijnt het
geheel in het zelfbedrog op te gaan, als het uit een
koekje een maaltijd van velerlei gerechten bereidt;
een anderen keer schijnt het waakbewustzijn sterk
achter de illusie op te treden, b.v. als men het zegt,
dat het de voetenbank, die als paard dienst doet,
pijn doet door ze te slaan en het antwoord daarop
luidt: ,,het is maar een voetenbank", waardoor de
ijver van het spel echter geenszins verzwakt wordt.
Ook de snelle verandering der fantasievoorstellingen
is somtijds merkwaardig: Twee op elkander gelegde
plankjes vormen een boterham, die heerlijk
smaakt, en in het volgend oogenblik worden zij
met zorg te slapen gelegd.
De zucht tot nabootsing ontvangt dikwijls een
intensieven prikkel doordat gelijktijdig andere aandriften
bevredigd worden. Een der belangrijkste
daarvan is het het kampinstinct, en alles wat met
oorlog en vechten verband houdt, wordt dan ook
ijverig door jongens nagebootst. Bij ons geeft het
leger en de geschiedenis daartoe het voorbeeld,
waarnaast ook veel door de traditie in de kinderwereld
zelf bewaard blijft, zooals het roovertje- en

NABOOTSINGSPELEN 237
Indiaan-spelen kan leeren; bij de natuurvolken
vormen de jacht en oorlog der mannen den prikkel.
Zoo vertelt Joest, dat op Ceram, waar het koppensnellen
tot voor weinige jaren algemeen voorkwam,
,,een bij jong en oud bemind spel het koppensnellen
was, waaraan de jonge knapen met uit
licht hout of gaba-gaba nagebootste zwaarden
deel namen." Het hoofd wordt daarbij voorgesteld
door een kokosnoot, die met het zwaard van de
steel gehouwen en in triumf meegevoerd wordt.
Bij de meisjes treedt het verplegingsinstinct sterk
op den voorgrond. Het moederlijke instinct, dat bij
hen aanwezig is, wordt door het voorbeeld der
moeder tot nabootsingspelen ontwikkeld. Het
moedertje spelen is bij hen algemeen en wordt niet
slechts toegepast op de poppen, maar ook op jongere
broertjes en zusjes en zelfs op volwassenen.
Ook allerlei levenlooze voorwerpen, een plankje,
een voetenkussen, een lap, kortom alles wat draagbaar
is, wordt, dank zij het illusievermogen van
het kind, een teer beminde en angstvallig verzorgde
baby.
Bij de beschaafde volken treft men bij volwassenen
slechts weinig dramatische nabootsingspelen meer
aan; anders is dit bij de natuurvolken, bij wie de
nabootsingsdansen b.v. zeer algemeen verbreid zijn,
zooals dierendansen, geestendansen en vooral krijgsdansen.
3. Plastische nabootsingspelen.
Hieronder verstaat men het weergeven van zichtbare
voorwerpen door een in rust verkeerende copie,
en wel evenzeer de tweedimensionale of teekenende
reproductie als de driedimensionale of plastische in

238 HOOFDSTUK XIII
engeren zin. Spel en kunst vallen daarbij moeilijker
van elkander te scheiden dan bij dramatische nabootsingspelen,
omdat bij het spelend nateekenen
van een voorbeeld reeds de kleine kunstenaar zich
doet gelden, die ook aan anderen wil toonen, wat
hij kan. Alleen in zooverre kan bij het plastisch
nabootsen dan ook sprake zijn van spel, als de zuivere
vreugde aan het werk de ziel van hem, die
copieeert, vervult. Dit speelkarakter zal zelfs bij de
hoogste prestaties van een geniaal kunstenaar voor
een deel de productieve stemming moeten vormen.
Zoowel bij kinderen als bij natuurvolken neemt
het teekenen een veel belangrijker plaats in dan de
beeldhouwkunst. Dat ook deze nochtans bij de laatsten
van de oudste tijden af beoefend werd, leeren ons
praehistorische vondsten, zooals ,,de Venus van
Willendorf", ,,de Venus van Brassenpouy" en ,,de
negerin van Mentone" o.a. kunnen leeren. De eerste
(fig.45) werd bij Willendorf in Neder-Oostenrijk gevonden,
is uit kalksteen gesneden en stelt een
diluviale corpulente vrouw voor, die, zooals men
in Transvaal zou zeggen ,,mooi vet" is. Nochtans
zijn ook uit deze overoude tijden de tweedimensionale
afbeeldingen veel talrijker. Misschien dat bij
de natuurvolken de teekenkunst gedeeltelijk religieuse
motieven had, misschien ook dat zij ten deele
praktische beteekenis bezat als beeldenschrift; maar
in de meeste gevallen sproot zij voort uit de zuivere
lust om iets weer te geven, was zij derhalve spel.
Bij kinderen valt dit nog duidelijker waar te nemen,
waarbij dikwijls- fantasie en zucht tot nabootsing
hand aan hand gaan. Kinderen, en waarschijnlijk
ook natuurvolken, produceeren het liefst naar het
geheugen en hebben een afkeer van het copieeeren
naar de natuur; vandaar de vaak zonderlinge voor-

NABOOTSINGSPELEN 2 39
. . .... . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . ... . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .. .
stellingen van beide . Zoo vertelt ons van den Steinen
van een teekening van Europeanen door Indianen
uit bet Amazonegebied, waarbij de snor over
de oogen loopt of zelfs op bet hoo , fd zit. Dat er
echter ook onder de be .schaafde volken kunstenaars
voorkomen, die meer naar bet geheugen dan naar
Fig . 45.
De Venus van Willendorf
(Naar een gipsafgietsel) .
de natuur schilderen, kan ons Bocklin leeren, al
vormen zij een uitzondering .
4 . De innerl eke nabootsi'ng,
Als innerlijke nabootsing beschouwt Groos bet
innerlijk meeleven, bet doordringen en zich verplaatsen
in - den zielkundigen toestand van andere

240 HOOFDSTUK XIH
individuen, de objectieve erkenning van hetgeen
door hen gevoeld, waarnaar door hen gestreefd
wordt. Dit openbaart zich reeds bij het kind als
het met zijn pop speelt en waaruit het, dank zij de
werking der nabootsing, een symbool van het leven
vormt. Het legt in de pop zijn eigen ziel, doordat
het deze op een vraag het antwoord doet geven,
het draagt zijn eigen gevoelens, voorstellingen en
wenschen op de pop over. Voor een uitvoerige
populaire bespreking leent zich het onderwerp echter
niet, omdat het te 1 veel kennis van aesthetica
en psychologie verlangt.

HOOFDSTUK XIV
SOCIALE SPELEN
DEZE spelen hangen in de meeste gevallen
nauw samen met de zucht tot nabootsing,
welke laatste van de grootste beteekenis
is voor het ontstaan en het behoud
der maatschappelijke toestanden. Het gemeenschappelijk
handelen en voelen, zonder welke sociale
samenwerking niet mogelijk zou zijn, wordt toch
in hooge mate bevorderd door den drang tot nabootsing
en wel in den onwillekeurigen, dus niet
opzettelijken vorm, dien wij alien uit den aanstekelijken
invloed van geeuwen of hoesten kennen.
Daarnaast vallen wel is waar in het spel ook eenige
verschijnselen op sociaal gebied aan te wijzen, die
niet identiek zijn met de nabootsing. Opmerking
verdient verder, dat de bevrediging der sociale behoeften
doorgaans slechts de onderstrooming
vormt, waarop veel meer gespecialiseerde en duidelijker
op den voorgrond tredende doeleinden van
het spel berusten. Zoo b.v. is de gezellige kout een
sociaal spel bij uitnemendheid, maar de bevrediging
van deze aandrift zal den deelnemers er aan slechts
in een onbepaald gevoel van behagen bewust worden,
terwijl zij inmiddels b.v. een kampspel of een
liefdespel als het eigenlijke doel van hun handelen
ondervinden.
Volgens Groos berust de lichamelijke en geestelijke
gemeenschap, die bij hooger staande dieren en
vooral bij den mensch als maatschappij wordt aangeduid,
in de eerste plaats op twee betrekkelijk zeer
Het Spel 16

242 HOOFDSTUK XIV
eenvoudige instincten, die nauw met de nabootsing
verwant zijn, n.l. het instinct om toenadering te
zoeken tot zijn soortgenooten en dat om waarschuwings-
of lokroepen uit te stooten en deze te
beantwoorden. Beide zijn reeds in de dieren- en de
menschenfamilie van de grootste beteekenis en
daardoor ook in de maatschappij, waarvan naar
Groos meent, de familie feitelijk den grondslag
vormt, daar het kudden- en hordenleven zich grootendeels
uit de meer oorspronkelijke verhouding
tusschen moeder en kind, dus uit het familieleven,
ontwikkeld hebben.
Er valt niet aan te twijfelen, dat de sociale spelen
de school vormen voor het opgroeiende geslacht.
De behoefte om zich tot een sociale groep te vereenigen,
vindt hierbij in duizenderlei vormen bevrediging,
en deze bevrediging vormt den breeden
grondslag, waarop andere instincten zich doen gelden.
,,Hier op de speelplaats," zegt Rein, ,,wordt
het gemeenschapsgevoel opgewekt, de grondslag
waarop later het leven in de familie, de gemeente,
den staat berust; het gevoel der samenhoorigheid,
samen met anderen voor een doel te strijden en te
worstelen, samen zich te verheugen over het behaalde
succes." De rechtstreeksche werking van den
socialen drang naar gemeenschap uit zich reeds in
het behagelijke gevoel ,,tot de kudde te behooren/'
Wellicht is dit reeds bij de dieren, waaraan de uitdrukking
ontleend is, het geval, maar in elk geval
openbaart zich bij het kind, zoodra het den leeftijd
bereikt heeft, dat het gezelschap van andere kinderen
zoekt, een brandend verlangen, om steeds ,,er
bij te zijn", zoodra zich de makkers tot een of
ander doel vereenigen. Hem besluipt een gevoel
van verdriet, van wanhoop soms, als het ziet, hoe

SOCIALE SPELEN 243
de anderen zich vereenigen, terwijl het zelf om de
een of andere reden niet mee kan doen.
Bij de volwassenen treft men deze meest oorspronkelijke
werkzaamheid der sociale instincten
evenzeer aan. Dit komt voornamelijk tot uiting in
de ,,feesten", die voor de sociale samenleving der
menschen van onberekenhare beteekenis zijn. Hoe
machtig deze invloed is, blijkt b.v. reeds daaruit,
dat het uiterst moeilijk is een opgewekt godsdienstig
gemeenschapsleven in stand te houden, zoodra
de feesten al te zeer uit den eeredienst verdwijnen.
Geheel verdwijnen kunnen zij niet, daar reeds de
bijeenkomst der kerkelijke gemeenteleden op zich
zelf een bevrediging van de aandrift tot toenadering
vormt, die met een feestelijke stemming gepaard
gaat. Hoe nuchterer een godsdienst is, des te
grooter is ook het aantal ,,lauwen". Dit wordt
door de godsdienstige secten meestal duidelijk beseft
en zoo gebeurt het wel, dat om het tegen te
gaan middelen worden toegepast, die niet al te
ver af staan van de gebruiken der natuurvolken.
Vooral het Leger des Heils heeft dit begrepen, en in
de Vereenigde Staten is het geen zeldzaamheid, dat
in de kerk bioscoopvoorstellingen worden gegeven,
wereldlijke zangkooren optreden of .... gedanst
wordt. — Bij primitieve volken is het feest, naast
den oorlog, bijna het eenige middel om van de
sociale samenhoorigheid der leden van een stam of
van verschillende stammen te getuigen, terwijl het
feest ook de beste voorbereiding tot den oorlog
vormt. Zijn sociale beteekenis blijkt ook daaruit,
dat er hoofdzakelijk mannen aan deelnemen. Onze
prachtige kerkgebouwen, concertzalen, schouwburgen
en allerhande instellingen tot vermaak, voeren in
convergeerende lijnen terug naar de feesthutten (fig.

Fig. 46. Rijk versierd feestgebouw op Nieuw-Guinea.

SOCIALE SPELEN 245
47) der primitieve volken. Bij deze laatsten worden
echter de vrouwen doorgaans streng uit deze feesthutten
geweerd. Wat de beschaafde maatschapp'ij
betreft, verdient het opmerking, dat elke vereeniging,
elke partij talrijke leden telt, die voor de zaak zelf
niet de geringste belangstelling bezitten, maar toch
er bij blijven behooren en wel voornamelijk ter
wille van de bevrediging van het abstracte ,,kuddeinstinct",
door de elementaire behoefte aan groepvorming.
Een ander verschijnsel der sociale aandrift, dat
min of meer met de behoefte aan aaneensluiting
samenhangt, is de op sociaal gebied zoo belangrijke
vrijwillige subordinatie aan het geheel. Deze verhouding
openbaart zich reeds in de dierenwereld
tusschen de kudde en het dier, dat leidt, alsmede
in het kinderspel, waarbij het kind blindelings de
bevelen van den aanvoerder van den troep opvolgt.
Bij volwassenen is het niet anders, en zonder deze
behoefte om zich vrijwillig te onderwerpen aan bepaalde
leiders, zou een geregelde samenleving eenvoudig
niet mogelijk zijn. Deze subordinatie, die
b.v. bij alle staatkundige partijen voorkomt, geldt
niet alleen op stoffelijk gebied, maar evenzeer van
abstracte dingen. In verband hiermede zou nog op
het ontstaan der straf gewezen kunnen worden.
Wel zal daarbij vermoedelijk het begrip wraak ook
een rol gespeeld hebben, in veel hoogere mate echter
het ook bij primitieve volken aanwezige gevoel,
dat de schade aan een lid der gemeenschap toegebracht,
gelijktijdig aan de gemeenschap zelf nadeel
berokkent.
Een derde verschijnsel op het gebied der sociale
samenhoorigheid is dat der sociale sympathie, die
hier op te vat ten is als ,,goede kameraadschap"

246 HOOFDSTUK XIV
Zij mag niet verward worden met vriendschap,
want deze gaat veel verder. Afgezien van deze laatste,
bestaat er tusschen de afzonderlijke individuen
niet veel welwillendheid. Deze treedt eerst op, als
de menschen lid van een sociale groep zijn geworden,
daar zonder haar geen samenwerking mogelijk
zou zijn. Zoodra echter het partijverband verbroken
wordt, verdwijnt de welwillendheid, zooals
reeds menigeen ondervonden heeft, die als persoonlijke
vriendschap beschouwde, wat slechts sociale
sympathie bleek te zijn. Hoe men nu ook subjectief
over de waarde van deze goede kameraadschap
moge denken, voor het bestaan en de ontwikkeling
der maatschappij is zij onmisbaar. De school echter,
waarin zij beoefend wordt, is het spel. Bij kinderen
komt zij uitsluitend daarbij tot uiting en bij volwassenen
is het niet veel anders. Tot welk ernstig
doel ook de menschen zich vereenigen, steeds gaat
het met een feest als onmisbare bekrachtiging van
het bondgenootschap gepaard. Men behoeft slechts
te denken aan de ,,politieke banketten" in Frankrijk
in het begin der vorige eeuw onder Lodewijk
Philips of aan de feesten bij staatkundige congressen,
de feestmaaltijden bij vergaderingen van politieke
partijen, van geleerden of vakgenooten. Ongetwijfeld
speelt daarbij de behoefte aan vermaak en
ontspanning ook een rol, maar de praktische waarde
ervan bestaat hierin, dat zij de sociale sympathie
en daardoor het weerstandsvermogen der groep verhoogt.
Een innerlijke, geestelijke vereeniging der sociale
groep wordt tot stand gebracht door de behoefte
aan mededeeling. Het hoofdmiddel daartoe vormt
de taal, en sommige onderzoekers schrijven het ontstaan
der taal voornamelijk toe aan den drang om

SOCIALE SPELEN 247
mededcclingen te doen. Hoewel in de eerste en voornaamste
plaats op praktische doeleinden gericht.
bezit deze aandrang toch ook in menig opzicht
een spelkarakter. Bij kinderen valt dit duidelijk
waar te nemen, daar zij menigmaal zoowel tegen
poppen of ander speelgoed, als tegen dieren en menschen
zooveel babbelen, dat het schijnt alsof zij in
het geheel niet meer kunnen ophouden, zoodat zij
alleen praten uit pleizier om te babbelen, zonder
dat er van een praktisch doel sprake is. Bij volwassenen
is het moeilijker de grens te trekken tusschen
spel en ernst, maar de conversatie der heeren aan
de bittertafel en der dames op hun ,,jour", of in
Duitschland bij de ,,Kaffeeklatsch", zooals het
veelzeggend hier heet, is ook niets anders dan een
sociaal spel.
Een andere vorm van de behoefte aan mededeeling
is het zich op den voorgrond plaatsen, ten
einde daardoor in een bepaalde groep invloed uit te
oefenen. Ook dit heeft sociale beteekenis, n.l. indien
daardoor niet uitsluitend het kampinstinct bevredigd
wordt, maar tevens het gevoel tot uiting
komt, dat men b.v. in een wedstrijd door zijn eigen
prestaties het aanzien der geheele groep verhoogt.
Zoo moet ook de ware sociale leider niet strijden
ter wille van het genot aan eigen macht, maar
zijn eigen ik moet zoozeer opgaan in de gemeenschap,
dat voor hem eigen grootheid en grootheid
der door hem geleide groep identiek zijn; of het
daarbij gaat om groote of kleine dingen, om het
bestuur van een rijk of van een club, maakt geen
verschil uit. Zoo bestaat ook bij den kunstenaar een
sociale aandrang tot mededeeling. Hij wil, hetgeen
zijn ziel vervult, uiten, op de een of andere wijze
weergeven, waardoor hij anderen in staat stelt er van

248 HOOFDSTUK XIV
te genieten, maar waardoor hij tevens macht verkrijgt
over de ziel van die anderen. Terwijl hij zich
geeft, wordt de kunstenaar op deze wijze heerscher.
Eindelijk moet nog gewezen worden op de
sociale beteekenis der nabootsing, vooral van de
onwillekeurige nabootsing, de massasuggestie.
Reeds vroeger werd er op gewezen (biz. 93), hoe
sterk deze bij dieren kan zijn, en van haar invloed
op den mensch leveren b.v. het optreden der Flagellanten
tijdens de Kruistochten en de Middeleeuwsche
massadansen, waaraan somtijds geheele dorpen
deelnamen, voorbeelden. Indien het den mensch niet
aangeboren was zich door het voorbeeld van een
gevoel of gedachte, die de groote menigte vervult
en bij haar tot uiting komt, te laten meeslepen, zou
het in buitengewone tijden nooit tot groote beslissingen
komen.
Bij de vraag, hoe deze gebeurtenissen in het spel
beoefend worden, onderscheidt Groos nog een ge~
meenschappelijk handelen en een gemeenschappelijke
innerlijke nabootsing.
De neiging om met de sociale groep gemeenschappelijk
te handelen komt bij de gezelschapsspelen der
kinderen op velerlei wijzen tot uiting. Grootendeels
zijn dergelijke spelen nabootsingen der handelingen
van de volwassenen. Baldwin acht ze, als
oefening voor ernstige sociale doeleinden in het
latere leven, van groote waarde. Een eenvoudig spel,
waarbij het nabootsend karakter duidelijk op den
voorgrond treedt, is dat, bekend onder den naam
,,Adam had zeven zonen." De kinderen dansen
daarbij eerst, hand aan hand, in het rond en zingen:
Adam had zeven zonen, zeven zonen had Adam.

SOCIALE SPELEN 249
Zij aten niet, zij dronken niet, zij keken elkaar in
[het gezicht
En deden alle zoo :
Bij het laatste-woord blijven alle staan, de leider
van het spel treedt midden in den kring en voert
allerlei bewegingen uit (in de handen klappen, het
hoofd draaien, rompbewegingen, op den grond
stampen, zagen, hout kappen enz.), die alle overige
kinderen moeten nadoen. Het lied zou door volwassenen
het eerst in de bekende springprocessie te
Echternach gezongen zijn, welke op de Middeleeuwsche
pestdansen is terug te voeren; maar in
werkelijkheid is de oorsprong veel ouder, want dezelfde
sprongen vermeldt Svoboda van de bewoners
der Nicobaren, de eilandengroep ten N. van Sumatra
gelegen. Vele andere rondedansen der kinderen
met liedjes, waarvan de inhoud moeilijk te begrijpen
is, werden reeds in de Middeleeuwen gezongen
en sommige daarvan zouden van oud-Germaanschen
oorsprong zijn en een godsdienstigen grondslag
hebben. De tekst onderging daarbij dikwijls
veranderingen. Zoo b.v. stond in het Duitsche kinderliedje
,,Adam ging und wollte sich erquicken"
oorspronkelijk in plaats van Adam, Amor; het was
dan ook oorspronkelijk een oude liefdedans der
volwassenen. Dat zulke rondedansen bij ons alleen
door meisjes en heel jeugdige knapen worden uitgevoerd,
hangt vermoedelijk daarmee samen, dat
oudere jongens er iets onmannelijks in zien, dat
hunner onwaardig is.
Het duidelijkst komt de sociale beteekenis van
het spel tot uiting in de kinderfeestjes, b.v. schoolwandelingen
of buitenpartijtjes. ,,Als deze met twee
of drie kinderen zouden plaats vinden, zouden de

250
HOOFDSTUK XIV
kinderen er weinig aardigs in zien, maar als er
20 of meer samen zijn, heerscht er een geheel andere
geest en geldt het bekende spreekwoord: hoe meer
zielen, hoe meer vreugd. Ook vele van deze kinderfeesten
zijn van de volwassenen afgekeken en hebben
bij de laatsten, zooals reeds gezegd werd, hun
oorsprong in oude heidensche feesten, zooals de
Paasch-, Mei-, Pinkster-, Lente-, Zomerfeesten enz.
(fig- 47).
Bij de feesten der volwassenen speelt de zucht
tot nabootsing een niet minder groote rol. Zooals
James zegt, ,,hebben de meest primitieve wilden
hunne min of meer door bepaalde vormen geregelde
dansen. De verschillende godsdiensten hebben hun
plechtige gebruiken en oefeningen en de burgerlijke
en militaire macht geeft blijken van haar grootheid
door optochten en feesten van allerlei soort. Wij
hebben onze opera's, schouwburgen en maskerades.
Een aan alle deze ceremonieele spelen (zooals men
ze zou kunnen noemen) gemeenschappelijk element
is de vreugdevolle opwinding bij de gemeenschappelijke
actie, die van een georganiseerde tnenigte uitgaat.
Dezelfde handelingen, gemeenschappelijk door
een groote menigte uitgevoerd, schijnen veel meer
te beteekenen, dan wanneer wij ze alleen zouden
uitvoeren.... Het geeft niet alleen voldoening zoo
vele vreemde menschen te zien, maar het vormt een
bijzondere bekoring, deel te nemen aan het collectieve
leven der massa."
Zoowel bij onbeschaafde als bij beschaafde volken
zijn de feesten, als uiting der sociale samenhoorigheid,
talrijk. Bij de eersten is het in vele gevallen
de eenige mogelijkheid tot het houden van
bijeenkomsten, daar de stammen dikwijls op voet
van oorlog met elkander leven, althans elke aan-

Fig. 47.
Het dansen om den
Meiboom, in verschillende
landen,
zooals Oostenrijk,
Beieren, Zwedenenz.
nog in zwang om de
overwinning van den
zomer op den winter
te vieren.

252
HOOFDSTUK XIV
raking vermijden. De hoofdfeesten daarentegen worden
menigmaal door een aantal stammen samen
gevierd. Vele stammen bezitten afzonderlijke, somtijds
rijkelijk versierde gebouwen (fig. 46), welke
alleen voor feestelijke bijeenkomsten bestemd zijn.
Hoewel de vele feesten een godsdienstigen grondslag
hebben, gaan diegenen te ver, die in alle dergelijke
feesten overblijfselen van oude religieuse
handelingen willen zien. Zoo vieren de Bakai'ri,
een Indianenstam in Brazilie, jaarlijks in April een
groot oogstfeest. Von den Steinen, die zulk een
feest bijwoonde, meende dat het met de vereering
hunner goden zou samenhangen, maar op een desbetreffende
vraag luidde het antwoord: ,,wij vieren
het feest in den oogsttijd, omdat wij dan iets hebben
om feest te vieren; in den drogen tijd moeten
wij spaarzaam zijn, in den regentijd zou alles beschimmelen".
Wel proza'isch, maar goed te begrijpen.
Zoo ook vieren de Australiers alle belangrijke
gebeurtenissen door dansen: het rijpen der gewassen,
het begin der oestervangst, de wijding der
jongelingen, de ontmoeting met een bevrienden
stam, een gelukkige jacht, het begin van een oorlog,
het sluiten van vrede, dit alles geeft aanleiding tot
dansfeesten. Niet anders is het bij vele andere onbeschaafde
volken. Van de Negers zegt Carl Hagemann:
zij dansen en dansen gaarne, zoo lang de
krachten het uithouden en de nacht duurt. De
zooveel mogelijk onondenbroken beweging van het
lichaam in al zijn onderdeelen wekt bij hen de gewenschte
lustgevoelens op. Dit is alles/' Het hoofddoel
van den dans is bij hen het opwekken van
den dansroes, het te voorschijn roepen van een min
of meer duurzamen romantisch-erotischen, half bewusten
toestand, als het krachtigste en best werken-

SOCIALE SPELEN 253
de middel om de ellende van het leven te vergeten.
Indien hij kon, zooals hij wilde, zegt Hagemann
verder, zou de Neger den geheelen nacht doordansen
en ook den dag daarbij. Hier en daar gebeurt
zulks inderdaad, o.a. bij de Bopoto-Negers (fig.
48). Het schijnt daarom, dat het ontstaan van
feesten eenvoudig is terug te voeren op de algemeetie
sociale behoefte om bij gewichtige gebeurtenissen
aan de opgewonden gevoelens gemeenschappelijk
uiting te geven, en doordat het gemeenschappelijk
gebeurt, wordt deze uiting tot den hoogsten
graad opgevoerd.
De hoofdbestanddeelen van het primitieve feest
zijn de maaltijd en de dans. Beide geschieden meestal
op buitensporige wijze, hetgeen juist een kenmerk
der massa-suggestie is. Zooals kinderen bij partijtjes
een groote hoeveelheid koekjes en taartjes kunnen
verorberen, zoo gaat het ook met volwassenen,
die niet aan de gevolgen hunner onmatigheid denken,
en zulks doen natuurvolken gewoonlijk niet.
Daarbij komt nog de opwindende invloed van
alkoholische dranken, waarvan het gebruik over
de geheele bewoonde aarde verbreid is. Van de
zwelg- en braspartijen, waarin de feestmaaltijden
der onbeschaafde volken in vele gevallen ontaarden,
kan men verhalen bij talrijke reizigers lezen. Eveneens
verhalen zij ons van de ongeloofelijke volharding,
waarmee bij zulke volken gedanst wordt,
dagen en nachten lang. Er wordt gedanst tot men
volslagen uitgeput is en daarna begint men weer opnieuw.
De bewegingsroes, die volgens vele onderzoekers
de hoofdprikkel bij het dansvermaak
vormt, wordt bij zulke feesten gemeenschappelijk
genoten en daardoor aan de sociale instincten dienstbaar
gemaakt. Grosse schildert de groote beteekenis

Fig. 48, Een doodendans bij de Bopoto-negers in Afrika, die somtijds gedurende eenige dagen en
nachten achter elkander wordt voortgezet.

SOCIALE SPELEN 255
van den dans voor de nog primitieve maatschappij
vootreffelijk, als hij zegt: Bij de Polynesiers staat
het dansen van alle vermakelijkheden bovenaan en
mag bij geen ceremonieele gelegenheid ontbreken.
Eigenaardig zijn hier op sommige eilanden, zooals
op Samoa, de zitdansen, die ook op Nieuw Zeeland
voorkomen en waartoe dikwijls de bewoners van
het eene dorp, die van het naburige dorp uitnoodigen
(fig. 49) . Op de Nikobaren wordt bij het sluiten
van een vrede steeds gedanst door beide partijen. Na
den dans weenen beide partijen en ruilen zij hun
Fig. 49. Zitdans op de Samoa-eilanden (Polynesie).
wapens. Sommige Eskimostammen bouwen danshuizen
van sneeuwblokken, waarin overdag gedanst
wordt, bij andere stammen van dit Poolvolk
geschiedt het dansen 's avonds en geeft somtijds,
zooals de bekende ,,lampendans", o.a. door Nansen
beschreven, aanleiding tot uitspattingen. Bij
sommige Indianenstammen in het zuiden van
Suriname worden de zweepdans en de bijendans
hartstochtelijk beoefend, waartoe de bewoners van
naburige dorpen elkander te gast noodigen en niet
slechts dagen, maar ook weken lang samen blijven,

256 HOOFDSTUK XIV
waarbij voortdurend geheele nachten gedanst
wordt. Om de twee etmalen wordt een nacht gerust.
Ook vele andere dansen worden door hen uitgevoerd.
De verscheidenheid in dansen bij de onbeschaafde
volken is verbazend groot en ongetwijfeld hebben
zij bij hen ten deele een andere beteekenis dan
alleen een bewegingsroes te doen ontstaan. Bij vele
is het een instinctieve uiting van levensvreugde,
zooals Hagemann beweert, bij andere een middel
om erotische gevoelens op te wekken, bij nog andere
liggen godsdienstige motieven er aan ten grondslag.
Theodor Preuss heeft, op grond van een zeer
uitgebreid onderzoekingsmateriaal, het eerst aangetoond,
dat bij vele volken toovenarij den oorsprong
en het doel vormt van den dans. Dat daarbij de
dansers in een roes kunnen geraken en ook andere
verschijnselen kunnen optreden, is waar, maar
vormt slechts een oorspronkelijk niet bedoeld nevenverschijnsel.
Ook Ludwig Reinhardt huldigt de opvatting,
dat evenals het spreken, zingen, de muziek
en de geheele dichtkunst, ook het dansen ten
slotte is terug te brengen tot de zucht om met behulp
daarvan toovenarij en bezwering uit te oefenen.
Zoo dansten vroeger de Mandan-Indianen
van N.-Amerika, als buffels verkleed, den buffeldans,
om bij een voorgenomen jacht de buffels tot
zich te lokken en macht over hen te verkrijgen, of
wel om voor magische vermeerdering der buffels te
zorgen. Op soortgelijke wijze dansen de Australiers
den kangeroedans, om de kangeroes, waarop
ze jacht willen maken, te betooveren en daardoor
gemakkelijker te kunnen vangen. Als de Negers
der Goudkust ten strijde waren getrokken, dansten
de achter gebleven vrouwen een tooverdans, om de

SOCIALE SPELEN 257
macht hunner mannen over den vijand te vergrooten.
Zoo worden ook bij vele volken tooverdansen
uitgevoerd om zieken te genezen, alsmede bij andere
gewichtige levensomstandigheden. Bekend zijn de
duivelsdansen der Singhaleezen op Ceylon, hoewel
dergelijke dansen volstrekt niet tot dit volk beperkt
zijn. Zij berusten op het, ook in ons land
nog niet overal verdwenen geloof, dat een zieke
door den duivel is bezeten en dat deze uitgebannen
moet worden. Vroeger geschiedde dit bij de Singhaleezen
door den dokter aan het ziekbed onder
een helsch lawaai. Tegenwoordig passen de geneesheeren
er een meer symbolisch bedoelde duivelstherapie
toe, die niet aan het ziekbed, maar op een
open plaats of in den tuin van het huis, dan wel in
een naburig bosch of op een hoogte in de buurt
wordt uitgevoerd. Bij een zieke wordt dus de dokter
gehaald, die de diagnose stelt, d.w.z. bepaalt,
van welken duivel de zieke is bezeten. Dan trekt
hij met eenige helpers naar de meest geschikte plek
om daar, onder zijn leiding, den duivelsdans te doen
uitvoeren en wel volgens den ouden ritus, onder
gebruikmaking van streng voorgeschreven attributes
Zoo dragen de dansers bepaalde maskers, die
op onheimelijk fantastische wijze in kleur en lijnen
het karakteristieke van de betreffende ziekte weergeven.
Terwijl een der deelnemers als een waanzinnige
op een trom slaat, voeren de anderen onder
hartstochtelijk geschreeuw allerlei stuipachtige bewegingen
uit, slaan met armen en beenen in de
lucht, doen woeste sprongen en verdraaien op de
onmogelijkste manier alle lichaamsdeelen. De oor-
Zie de afbeeldingen bij Albert Grunwedel, Singhalesische Masken
(Internationales Archiv fiir Ethnographie, dl. VI, Leiden 1893,
biz. 71 vv.).
Het Spel 1 7

Fig . 50 . De duiveldansen der Singhaleezen op Ceylon

SOCIALE SPELEN 259
spronkelijke bedoeling van dezen dans is, dat de
dansers zelf van een bepaalden daemon en derhalve
van de daarmee samenhangende ziekte bezeten zijn
en door den dans een strijd tusschen mensch en
duivel willen demonstreeren, waarin de mensch
overwinnaar blijft. Daardoor bevrijdt hij zich dus
van de duivelslast, met het gevolg, dat de duivel
ook uit den patient wordt gebannen, zoodat deze
na eenigen tijd herstelt. Hoe ernstiger de ziekte, des
te langer en intensieveris de bezwering, des te heviger
en woester is de dans, des te grooter het lawaai,
vooral aan het slot. Daarbij steekt men in zeer ernstige
gevallen geweldige vuren aan, om den duivel
met zijn eigen element te bestrijden en te verdrijven.
Volgens Grunwedel moet de strijd achtereenvolgens
gevoerd worden tegen niet minder dan 18
duivels, daar men niet weet, wie van deze de ziekte
veroorzaakt heeft, zoodat de duivelsbanner achtereenvolgens
ook 18 verschillende maskers draagt en
het dansen alsook het lawaai, van 6 uur 's avonds
tot 6 uur 's ochtends duurt, als wanneer alle duivels
den schrik te pakken hebben en op de vlucht
slaan. Sterft de zieke ondanks alle inspanning, dan
is er nu eenmaal niets aan te doen. ,,Bij ons", zegt
Hagemann, ,,helpt de medicijn toch ook niet altijd,
volgens sommigen zelfs maar bij uitzondering. Het
geloof maakt niet alleen zalig, maar kan somtijds
ook een physieken invloed uitoefenen. In elk geval
moet aan een ziekbed iets gebeuren; of de duivelsdanser
dan wel de apotheker er van profiteers
komt vrij wel op hetzelfde neer."
In de beschaafde maatschappij komt bij feesten
wel veel voor, dat geheel nieuw is, maar in menig
opzicht herinneren zij ook nog aan de toestanden
bij natuurvolken. De feestmaaltijden hebben hun

260 HOOFDSTUK XIV
beteekenis behouden, het dansen daarentegen heeft
zijn sociale waarde grootendeels verloren. Trouwens
in niets openbaart zich wellicht zoo duidelijk
de decadentie van onzen tijd, als in de moderne
dansen, die bijna zonder uitzondering ontleend zijn
aan de sterk erotische dansen van Negers, Amerikaansche
cowboys of veedrijvers en dergelijke personen.
Wel is daarnaast in onzen tijd ook de rhytmische
dans in zwang gekomen, maar dit is, in
vergelijking met Oostersche volken, toch ook slechts
klatergoud; het is kunst volgens bestelling en tegen
vergoeding in klinkende munt. Men laat zich iets
voordanseri door degenen, die er een beroep van
maken om er geld mee te verdienen. Hoe geheel
anders is het b.v. op Java of in Britsch-Indie, waar
de danskunst ook wel achteruit is gegaan, maar
toch nog oneindig hooger staat dan in het Westen,
reeds doordat kunst en godsdienst er nog innig
verbonden zijn. In de Indische tempeldansen wordt
dan ook het leven en werken, de roem en macht
der goden door de danseressen uitgebeeld. En ook
in de profane dansen wordt een rijkdom van uitdrukking
en gevoeligheid ten toon gespreid, waarvan
men de weerga bij ons te vergeefs zoekt. Wat
daarbij ook wel vermelding verdient is, dat de Indische
danseressen — geheel anders dan in West-
Europa — nooit optreden in een kleedij, die haar
liichaam laat zien of haar vormen bijzonder doet
uitkomen. Wel is waar beoefent de Indische danseres
haar kunst voornamelijk met de vingers, die
door bepaalde bewegingen der voeten en een rhytmische
beweging van het geheele lichaam vergezeld
worden. Zoo heet het dan ook bij Aage Krarup Nielsen
van een danseres (fig. 51), die hij in Birma bij
een familiefeest zag optredenHaar handen zijn als

Fin. 51. Danseres in Britsch-Indic.

262 HOOFDSTUK XIV
bloemenkelken, die open gaan en zich weer sluiten.
Alle wisselende stemmingen van den dans weten
deze smalle, zielvolle handen weer te geven: toewijding
en minachting, geluk en teleurstelling,
angst en overmoed — al de gevoelens, waarvoor
de Europeesehe danseres zich van gelaatsuitdrukking
bedient, geeft zij weer in haar dans, zonder
dat de stille voorname rust van het gelaat een
oogenblik verandert. Van het moment, dat de eerste
tonen van de fluit, de doffe klank der trommels
weerklinken, is het alsof het rhytme golft door dit
kleine, tengere lichaam, dat net van spieren en trillende
zenuwen. De muziek wordt luider en luider,
dan een plotselinge overgang van een krachtig fortissimo
tot een doodstille pauze; de danseres danst in
een zeldzame extase, alsof haar lichaam een gevoelig
instrument was, waarin de echo van de muziek
nog lang naklinkt. Weer valt de muziek in met
een wirwar van tonen, die steeds hartstochtelijker
worden, maar het tempo van den dans en de bewegingen
worden steeds langzamer en langzamer,
totdat er ten slotte een bijna onbewegelijk klein, in
zijden gehuld, ivoren beeldje staat, met op het gelaat
de stille rust van een godenbeeld, terwijl twee
prachtige handen en een lichaam, dat trilt onder de
zijden plooien, een schat van teederheid en een
wereld van hartstocht verraadt. Ploseling is de
dans uit. Geen sloteffect, stil en bescheiden, zooals
de dans begonnen is, is de danseres teruggekeerd uit
de verre geheimzinnige wereld, waarin zij de toeschouwers
had meegesleept."
Van de gemeenschappelijke innetlijke nabootsing
kan hier niet veel gezegd worden reeds omdat,
zooals vroeger reeds werd opgemerkt (biz. 240),
de innerlijke nabootsing bij een uitvoerige behan-

SOCIALE SPELEN 263
deling ons te ver op het terrein van aesthetica en
psychologie zou voeren. Alleen mag niet onvermeld
blijven, dat zij ook als sociaal spel haar beteekenis
bezit, dat zich de aandrift tot gezelligheid
ook in dit opzicht met kracht doet gelden. Het
kind zoowel als de volwassene verlangt bij elk
schouwspel, dat de ziel vervult, meestal naar een
andere ziel, die mede geniet, en waar zich een geheele
sociale groep tot gemeenschappelijke innerlijke
nabootsing vereenigt, kunnen de bij elken deelnemer
afzonderlijk opgewekte gevoelens tot een geweldige,
meeslepende kracht aanzwellen. De sociale
beteekenis van zulk een collectief genieten ligt in
het algemeen in de versterking van den gemeenschapszin.
In tallooze reisbeschrijvingen kan men
lezen hoe sterk zich de meeslepende invloed op de
toeschouwers openbaart, zoowel van den dans als
van de daarbij behoorende muziek. Dat ook in
de beschaafde maatschappij de muziek een machtigen
invloed kan uitoefenen, b.v. de Marseillaise
tijdens de Groote Fransche Revolutie, is bekend
genoeg, terwijl het drama bij ons een soortgelijke
rol kan vervullen als de dans bij primitieve
volken. Daarom ook wordt de opvoering van sommige
tooneelstukken in onrustige tijden verboden,
evenals in onze dagen in vele plaatsen de vertooning
van den Potemkin-film.

HOOFDSTUK XV
DE PAEDAGOGISCHE BETEEKENIS
VAN HET SPEL
EN besehouwing der spelen zou niet volledig
zijn, indien niet tevens, al is het maar
kort, werd stil gestaan bij de paedagogische
waarde ervan voor de opgroeiende
jeugd. Uit het voorafgaande is duidelijk gebleken,
dat het spel meer is dan ontspanning of ijdel vermaak,
dat het zelfs een groote waarde bezit, zoowel
voor de lichamelijke als voor de geestelijke ontwikkeling
der mensehheid. Hieruit volgt vanzelf*
dat aan de spelen als opvoedinsmiddel der jeugd
bijzondere beteekenis moet toegekend worden. Arbeid
en spel zijn de hoofdmiddelen om de den
mensch en in het bijzonder het kind aangeboren
zucht tot werkzaamheid te bevredigen, te leiden en
te ontwikkelen. Het ligt in den aard der dingen,
dat de voor de krachtsontwikkeling vereischte
werkzaamheid des te beter haar doel bereikt, naarmate
zij meer van de vrije kracht, van de aandrift
tot werkzaamheid afkomstig is, daarentegen des te
minder zal slagen, naarmate die werkzaamheid
plaats vindt onder den invloed van een uitwendigen
druk. Ook Ernst M. Roloff wijst in het
,,Lexikon der Padagogik" bij het artikel Spel er
op, hoe van een psychologisch standpunt uit het
spel hooger staat dan de arbeid. Dat het spel als
opvoedingsmiddel onmisbaar is, werd dan ook
van ouds door de meeste paedagogen erkend, van
Plato af tot in onze dagen toe. Het geeft gelegenheid
tot vrije, uit eigen wil gekozen werkzaamheid,
het voldoet aan de natuurlijke behoefte aan

DE PAEDAGOGISCHE BETEEKENIS VAN HET SPEL 26 5
vreugde, het oefent zoowel de lichamelijke als de
geestelijke vermogens en vormt een ontspanning
na de inspanning en nog meer na den dwang van
den arbeid. Het spel is het kind, evenals het dier,
aangeboren, werken daarentegen moet het leeren.
En nu vormt het spel een der beste middelen om
dit te leeren. Het kind stoot bij de meeste spelen op
hindernissen en moet allerlei op zich zelf onaangename
dingen doen, ten einde het gewenschte resultaat
te kunnen bereiken. De handeling in haar geheel
is spel, maar haar onderdeelen zijn arbeid.
Zoo wil het kind een vesting of kasteel bouwen,
maar het moet daartoe de steenen of houtblokken
samen slepen; het maakt een sneeuwpop, moet
daartoe echter eerst de sneeuw bijeen scheppen; het
wil vischjes vangen, maar moet vooraf aas zoeken
en somtijds een heel eind loopen. Het sjouwt met
planken, duwt een wagen voort en verricht allerlei
handelingen, die het op zich zelf erg vermoeiend
of vervelend zou vinden, als het geen spel was en
daardoor tot een genoegen worden. Zoo kan ook
voor volwassenen een inspannend werk tot een genot
vol spel worden. Een midden vorm tusschen spel
en arbeid vormen de gezelschapsspelen, daar zij een
min of meer geregeld verloop van werkzaamheden
en van herhalingen der zelfde handeling insluiten.
Kirkpatrick acht in onzen tijd met zijn
grootstadsleven en sterk doorgevoerde verdeeling
van den arbeid, waardoor slechts een klein deel der
krachten van den gezonden mensch bij zijn werk
verbruikt wordt, ook voor den volwassene de spelen
onmisbaar. ,,De mensch" zegt hij, ,,die niet op de
een of andere wijze speelt, ontaardt weldra."
In de prilste jeugd verricht het kind geen andere
handelingen dan spelen, en daar dit een aange-

266 HOOFDSTUK XV
boren neiging is, komt men in de meeste gevallen
het doel, dat de natuur daarbij heeft, het meest te
gemoet door het kind aan zich zelf over te laten.
Juist is dan ook de opvatting, dat men het kind
niet te vroeg speelmakkers moet geven. Hieruit
mag echter niet afgeleid worden, dat de opvoeder
of verzorger zich in het geheel niet om het spel
zou mogen of moeten bekommeren. Vele kinderen
hebben ook bij hun spelen wel degelijk aansporing
noodig; want anders zou, waar alleen de aanleg
bij het kind aanwezig is, deze niet ontwikkeld
.worden en in een beginstadium blijven steken.
,*Voor een ding echter", heet het bij Biihler, ,,moet
de opvoeding zich in acht nemen, n.l. voor de
dwaze poging om bij de spelen der kinderen reeds
vroegtijdig leerdoeleinden te willen binnensmokkelen."
Zoodra het kind den leerplichtigen leeftijd
bereikt heeft, treedt naast, niet in plaats van het
spel, de arbeid, n.l. het leeren. Waar, het heet:
,,mijn spelen is leeren, mijn leeren is spelen," heeft
het eerste meer reden van bestaan dan het laatste,
mits dit leeren bij het spel steeds onopzettelijk geschiedt.
Uit de geschiedenis der paedagogiek blijkt,
dat men in den loop der tijden op tweeerlei wijze
getracht heeft, onderwijs en spel met elkander in
verbinding te brengen , n.l. door het onderwijs
spelender wijze te geven en omgekeerd door van
het spel een methodisch geleid vak van onderwijs
te maken. Beide richtingen hebben zich vroeger aan
schromelijke overdrijving schuldig gemaakt, het ergst
wel de eerste, die aan het onderwijs dus het karakter
van een spel trachtte te geven (fig. 52 en 53). Hiertoe
Zie o.a. het art. ,.Spiel" bij Schmid und Schrader, Enzyklopaedie
des gesamten Erziehungs- und Unterrichtswesens (2de druk, Gotha
en Leipzig 1876—1887).

Fig. 52. Onderwijs door middel van het spel in het begin der
19de eeuw. Het bepalen van den afstand uit de snelheid van
het geluid
Fig. 53. Onderwijs door middel van het spel in het begin der
19de eeuw. De leer der botsing verklaard door het werpen
van ballen

268 HOOFDSTUK XV
behooren b.v. de raadselspelletjes volgens de richting
van Basedow, waarbij de onderwijzer o.a. de
vraag stelde: ,,Ik ken een dier, dat gras eet, twee
horens op den kop, een staart en gespleten hoeven
heeft. Welk dier kan dit zijn? Als het iets verlangt,
loeit het, het brengt een kalf ter wereld,
zoogt het en kan gemolken worden/' De verbazend
scherpzinnige leerling moest daarop onmiddellijk
antwoorden: ,,Het komt er niet op aan, welken
naam gij er aan geeft; gij hebt toch aan een koe gedacht,
welk dier een planteneter, gehoornd, viervoetig
en tweehoevig is; zij kan loeien, kalveren
voortbrengen, kan gezoogd en gemolken worden/'
Natuurlijk ontstond er tegen dergelijke dwaasheden
reactie en reeds in 1776 verklaarde J. G. Schlosser:
,,in de school moet men leeren werken en hij zal
eeuwig een spelend kind blijven, die alles spelend
heeft verricht/' Meer en meer won dan ook de
overtuiging veld, dat reeds vroeg een scheidingslijn
moet getrokken worden tusschen leeren en spelen.
Voor de beschaafde volken is het gewennen aan
een ernstige, volhardende, niet op zich zelf aangenarne
werkzaamheid een onmisbare voorwaarde
voor den strijd om het bestaan en volgens Groos
moet de school haar hoofdtaak er in zien, de leerlingen
te doordringen van he't begrip plicht. Hieruit
volgt niet, dat in de school in het geheel niets
meer van den prikkel der speelstemming mag overblijven,
vooral niet, waar het jonge kinderen geldt;
alleen moet de scheidingslijn tusschen vroolijk spelen
en ernstig leeren nooit uit het oog verloren
worden. Maar evenals er gevallen bestaan, waarin
het spel zich min of meer als ernstigen arbeid
voordoet (b.v. gymnastische spelen van volwassenen),
kan ook de arbeid menigmaal het karakter van

DE PAEDAGOGISCHE BETEEKENIS VAN HET SPEL 269
cen spel aannemen. De vraag, hoever de onderwijzer
met dit laatste gaan mag, kan in het algemeen niet
beantwoord worden, omdat het daarbij voornamelijk
op de persoonlijkheid van den onderwijzer aankomt.
Hierbij speelt, evenals in zoo menig ander
geval, de kunst van opvoeden een veel grootere roi
dan de methode van opvoeden.
Ook in de tweede richting, die dus van het spel
een nuttig gebruik voor onderwijsdoeleinden wil
maken, vallen heel wat paedagogische zonden aan
te wijzen. Als verbindingslid tusschen spel en arbeid
kan het bezig h oud en gelden. Hieronder zijn die
speelachtige oefeningen te verstaan, waartoe het
.kind door zijn opvoeders wordt gebracht en die als
overgang moeten dienen van de absolute vrijheid
de ! r eerste levensjaren tot het geregeld onderwijs in
den leerplichtigen leeftijd. Op dit gebied hebben
vooral Froebel en Montessori zich zeer verdienste-
Jijk gemaakt. Dit bezig houden is geen zuiver spel
meer, omdat het doel te oefenen en leiding te geven
duidelijk op den voorgrond treedt; maar in het algemeen
staat het toch dicht bij het vrije spel. Wat
nu de vraag betreft, in hoeverre het spel door den
opvoeder aan paedagogische doeleinden kan dienstbaar
gemaakt worden, zonder het zuivere en vrije
speelkarakter verloren te doen gaan, hangt ook weer
veel af van het karakter en de eigenschappen van
den opvoeder. Ree'ds werd er op gewezen, dat vele
kinderen bij het spel zekere leiding niet kunnen
missen. Deze leiding kan in meer dan een opzicht
nuttig werken. Behalve dat zij n.l., waar noodig,
tot spelen aanspoort, kan zij er voor zorgen het
goede en nuttige te bevorderen en van den anderen
kant het schadelijke en onzedelijke tegen te gaan.
De aansporing om te spelen komt reeds bij die-

270
HOOFDSTUK XV
ren voor, want hoewel volwassen dieren ook onderling
spelen, treedt de speelneiging toch vooral sterk
op in de verhouding der moeder tot haar jongen.
De moederliefde openbaart zich o.a. duidelijk in
de behoefte van het dier om zich spelend met de
jongen bezig te houden. Niet slechts laat zij de
jongen over zich heen loopen, met staart en ooren
spelen en verdraagt zij verder alles geduldig, wat
uit het rennen en stoeien van haar kroost voortvloeit,
maar in vele gevallen spoort zij dit zelf tot
het spel aan. Bij den mensch is deze aandrift nog
sterker ontwikkeld. Niet alleen de moeder, maar elk
normaal vrouwelijk wezen voelt een onweerstaanbare
neiging om met kinderen te spelen (fig. 54)
Fig. 54.
Grieksche moeder, spelend met
haar kind.
en ook de vader heeft menigmaal de behoefte om
,,einen kleinen Ausflug in das verlorene Paradies
der Kinderlust zu wagen." De ouders zijn, behooren
althans te zijn, gedurende de eerste levensjaren
de natuurlijke speelkameraden van het kind
en het is voor dit laatste van het grootste belang,
dat bij hen de natuurlijke aandrang daartoe bestaat.
Waar deze ontbreekt, kan het kind somtijds gedurende
zijn geheel verder leven de nadeelige gevolgen
daarvan ondervinden.

DE PAEDAGOGISCHE BETEEKENIS VAN HET SPEL 2 7 I
De aansporing om te spelen voert van zelf tot
de tweede taak, n.l. om bij het spel het goede en
nuttige te bevorderen. Met het oog op die taak is
het vooreerst zaak om aan het kind geschikt speelgoed
te verschaffen. Dit gebeurt zelfs in de dierenwereld,
waar men bij roofdieren he'rhaaldelijk heeft
waargenomen, dat de ouden aan hun jong een
levend gevangen prooi brengen om er mee te
spelen. Bij de keuze van het speelgoed moet men
rekening houden, zoowel met de behoefte aan illusie
van het kind, als met zijn productieve neiging,
d.w.z. zijn drang om te doen, te handelen, te zoeken
en te ontdekken. Het kind heeft een rijke fantasie,
die voor hem een waardevol bezit is en het
natuurlijke gebrek aan ervaringskennis compenseert.
Het is niet datgene, wat het kind ziet, dat zijn
wereld uitmaakt, maar datgene wat het wil zien
in de hem omringende dingen. Zoo vertelt Amy
Vorstman ten Have in een beschouwing over
?,Kinderspeelgoed": 2 )
Toen ik een klein meisje was, had ik een heele
verzameling poppen, die mij alien zeer dierbaar
waren en die met roerende zorg werden.... vernield.
Wat zou ik verontwaardigd geweest zijn, zoo
iemand mij dit had durven zeggen. . . ! Zoo iemand
met vernielen had durven bestempelen mijn teedere
zorgen, waarmede ik met een oude stofkam zoolang
aan het vlashaar van het poppenhoofd rukte
tot het poppenhoofd meer op een kokosnoot dan
op een hoofd met ,,echt haar" geleek!
Het zou mij bitter gegriefd hebben, zoo men
van bederven gesproken had, telkens wanneer ik
a ) Provinciale Groninger Courant van 24 October 1925.

HOOFDSTUK XV
het arme papier-mache poppengelaat heftig met
water boende, tot er eindelijk met de kleur de verf
verdween en het grijze karton te voorsehijn trad. ..
Was het toen niet nog veel heerlijker. . . Was toen
de pop niet ziek. . . ? Had zij niet mazelen, waterpokken
en kinkhoest tegelijk? Was er toen geen
reden om met extra zorg en dubbele waakzaamheid
met dit poppenkind te spelen? Gaf de gehavende
pop geen stof tot oneindige en ongebreidelde
fantasieen?
Het was geen spelen meer, het was bittere vrees!
Sint Nicolaas naderde. ..
Tijd van hooggespannen verwachting en angstig
kloppende hartjes. . . . Een nieuwe pop was beloofd...
Een heele groote.. . echte. . .
Kleine potjes hebben groote ooren. . . en op een
kwaden dag had ik iets opgevangen. . . iets dat mij
zoo hevig ontstellen deed, dat ik er 's avonds niet
van slapen kon.
Er was e'erst iets gefluisterd. . . dat ,,het" gekomen
was. . .
Nog sloeg ik er geen acht op. . . tot plotseling
op denzelfden fluistertoon dat andere gezegd werd:
,,dan kan dat vod meteen in de vuilnisbak.
Het was een adembeklemmende schrik. . .
De doodzieke pop. . . in de vuilnisbak bij den
inhoud van de papiermanden uit het huis. . . en het
stof van de kleeden en trappen. .. in de vuilnisbak.
. . buiten op de plaats. . . in de kou. . .
Ik haatte bij voorbaat de nieuwe pop....
In de drukte van de feestviering en de opwinding
voor de geschenken vergat ik. . .
Een volgenden dag zat de reusachtige nieuwe pop
voor mijn bed op een grooten stoel. . . Ze had kleer-

DE PAEDAGOGISCHE BETEEKENIS VA N HET SPEL 273
tjes aan uit de luiermand.... kleertjes, die ik
zelf eenmaal gedragen had. . . het leek een heusch
kind. . . en 't zat zoo naar stil. . . Ze had lang
krullend haar. . . en een porceleinen gezicht, dat je
echt wasschen kon. . . en heusche oogharen. . .
We mochten nimmer voor het ontbijt in de
speelkamer. Met een huilerig gevoel in mn keel at
ik mijn boterhammen. Na het ontbijt rende ik naar
de ; speelkamer. . .
De zieke pop was weg. . .
Nooit heb ik ze meer terug gezien. . . en nooit
heb ik met de groote kind-pop gespeeld.
Wat voor ons onze illusies zijn, dat is voor onze
kinderen hun fantasie, die hen de dingen doet zien,
niet zooals ze zijn, doch zooals zij ze graag zouden
willen hebben. Een te echt nagebootst dier
he*eft maar een fout. . . dat het niet ook nog leven
en bewegen kan — terwijl een beestje-uit-de-arke-
Noach's, van ruw hout gesneden. allerlei verrukkelijke
mogelijkheden opent. voor de kinderfantasie:
vandaag is het een hond, morgen een hert, overmorgen
weer wat anders enz.
Een prachtige vliegmachine uit den winkel .. .
daar kan je serieus echt mee vliegen.
Maar een leeg borstplaatkistje met twee vleugels
van het gespleten dekseltje, met een leeg garenklosje
met een spijker van voren. en een zelfgeknipte
kartonnen vin — daar kan je mee door de
straat hollen en dan is het ,,reuzen" als de vin wil
draaien!
Och, laten we het geloof in onze kinderen behouden.
Laten we niet meenen, dat ze heusch al
dat kunstige en prachtige speelgoed noodig hebben
om gelukkig te zijn.
Zoo heet het ook in het ,,Lexikon der Padago-
Het Spel 18

274
HOOFDSTUK XV
gik" (dl. IV, biz. 1140): ,,Het meest vormlooze
materiaal is gebleken het beste speelgoed te zijn/'
Deze laatste waarheid is zoo vaak reeds verkondigd
en zoo duidelijk in het oogvallend voor iedereen,
die zich de moeite getroosten wil kinderen met
hun speelgoed gade te slaan, dat het haast onbegrijpelijk
moet genoemd worden, dat er nog zoo
veel tegen gezondigd wordt.
Ook bij die spelen, welke de ontwikkeling der
lichamelijke en geestelijke vermogens van het kind
bevorderen en waarbij me'estal geen bepaald speelgoed
noodig is, kunnen de ouders en opvoeders
door het geven van raad en door zelf mee te spelen,
het doen en laten der kinderen in de meest gewenschte
richting leiden. Hierbij zijn, althans in
groote steden, openbare speelplaatsen noodig, en in
het buitenland is men hier en daar zelfs reeds er
toe over gegaan speelstraten in te richten, door
sommige straten op bepaalde uren van den dag
voor het verkeer met voertuigen te sluiten.
Bij de vraag, hoe door het spel de zedelijke ontwikkeling
van het kind op positieve wijze bevorderd
kan worden? verdient het de aandacht, dat
het spel op zich zelf reeds veel kan bijdragen tot
de vorming der zedelijke persoonlijkheid. Het individu
toch zal zich alleen tot zulk een persoonlijkheid
ontwikkelen door omgang met zijn soortgenooten,
en dit verkeer bestaat voor de jeugd hoofdzakelijk
in spelen. Eerst te midden van zijn makkers
voelt de knaap zich behagelijk en gelukkig, en de
wedstrijd met anderen doet bij hem alle kiemen van
zijn innerlijk wezen ontwaken en brengt ze tot
ontwikkeling: slagvaardigheid, moed, vindingrijkheid,
geestkracht, volharding, overleg en vele andere,
terwijl door de noodzakelijkheid om zich aan

DE PAEDAGOGISCHE BETEEKENIS VAN HET SPEL 275
den wil van anderen te onderwerpen, zelfzucht en
eigenzinnigheid onderdrukt worden. Wat bij het
geven van leiding vermeden moet worden, is het
streven om zedelijke doeleinden, in welken vorm
ook, b.v. door middel van liedjes, in het spel der
kinderen te willen binnensmokkelen. Eveneens is
het verkeerd hen, die zich bij het spel op de een
of andere wijze onderscheiden, te veel te prijzen of
hen te beloonen; want door zulke handelingen
wordt het idealisme en de vrijheid van het spel ernstig
in gevaar gebracht. Daarentegen is er niets tegen
om, als men de keuze heeft, aan zulke spelen de
voorkeur te geven, die op zichzelf geschikt zijn om
zedelijke karakters te vormen.
Nog een derde taak kan de spelleider vervullen,
en in dit opzicht kan zijn invloed werkelijk groot
zijn, n.l. alles tegen te gaan en te remmen wat
schadelijk is. Zoo dient er voor gewaakt te worden,
dat het kind niet al te veel speelt, want laat
men het aan zichzelven over, dan zet het somtijds
het spel voort, totdat het volslagen uitgeput is.
Hier werkt beperking reeds zedelijk door het ethische
gebod: ,,leer maat houden". Evenzoo moet
het al te hartstochtelijk spel tegengegaan worden,
waardoor zelfbeheersching aangekweekt wordt.
Natuurlijk dient alles vermeden te worden, wat
leven en gezondheid in gevaar brengt, daar het
kind er dikwijls toe neigt dingen te ondernemen,
die boven zijn krachten gaan of op andere wijze
voor hem schadelijk of gevaarlijk kunnen worden.
In de vierde plaats is het geboden in te grijpen als
de aangeboren kampneiging zich op ruwe of boosaardige
wijze uit. Eindelijk dient er ook voor gewaakt
te worden, dat het kind zich niet eenzijdig
tot een enkel, bepaald soort van spel of speelter-

276 HOOFDSTUK XV
rein beperkt; want daardoor mist het spel zijn
mooie roeping, den toekomstigen mensch in elk opzicht,
zoowel geestelijk als lichamelijk, harmonieus
te ontwikkelen. In hoever en wanneer in al deze
gevallen de leider moeten ingrijpen, valt niet nauwkeurig
te omschrijven. Veel hangt daarbij af van
de omstandigheden, veel ook van zijn persoonlijkheid.
Al te angstvallig mag daarbij in elk geval niet
te werk worden gegaan en elk rechtstreeksche ingrijpen
in het spel moet zoo lang mogelijk worden
vermeden, opdat voor het kind het spel inderdaad
ook spel blijfi.

LITTERATUUR
Alix, E, L'esprit de nos betes (Parijs 1890).
Alkema, B. en Bezemer, T. J., Beknopt handboek der vol
kenkunde van Nederlandsch-Indie (Haarlem 1927).
Hoofdstuk: Spelen en Vermaken.
Andree, R., Ethnographische Parallelen und Vergleiche. Neue
Folge (Leipzig 1889).
Andree, R., Das Kreiselspiel und seine Verbrcitung (Globus,
dl. LXIX biz. 371 v.v.).
Appleton, A comparative study of the play activities of adult
savages and civilized children (Chicago 1910).
Arnous, H. G., Spiele und Feste der Koreaner (Globus, dl.
LX, biz. 239 v.v.).
Bain, A., The senses and the intellect (4

278 LITTERATUUR
Buytendijk, F. J. J., Proevcn over gewoontevorming bij dieren.
Dissertatie (Utrecht 1918).
Buytendijk, F. J. J., Instinct en leven (Academische redevoeringen
Nr. 1. Kampen 1918).
Buytendijk, F. J. J., Psychologie der dieren (Haarlem
1920).
Buytendijk, F. J. J., De wijsheid der mieren (Amsterdam
1922).
Carr, Harvey A., The survival values of play (Colorado
1902).
Chanoine-Davranches, L., Notes sur Torigine et l'histoire des
jeux (Rouaan 1917).
Compayre, G., L'evolution intellectuelle et morale de l'enfant
(Parijs 1893).
Coudreau, H., Chez nos Indiens (Parijs 1893).
Crooke, W., Natives of Northern India (Londen 1907)
Hoofdst. IX. Child life.
Culin, Stewart, Exhibit of games in the Columbian exposition
(Journal of American Folklore, dl. IV, biz. 205 v.v.
Zie ook dl. XI biz. 245 v.v.).
Culin, Stewart, Games of the North American Indians (24.
Annual Report of the Bureau of American Ethnology,
Washington 1907).
Cunnington, William A., String figures and tricks from
Central Africa (Journal of the Anthrop. Instit. of Great
Britain and Ireland, dl. XXXVI, biz. 121 v.v.).
Dam, H., Die gymnastischen Spiele der Indonesier und Siidseevolker
(Leipzig 1922).
Darwin, C., De afstamming van den mensch (Ned. vertaling
door Dr. H. Hartogh Heys van Zouteveen, z.j.).
Doflein, Franz, Das Tier als Glied des Naturganzen (Leipzig
1914), dl. II. von Tierbau und Tierleben von Dr. R.
Hesse und Dr. Fr. Doflein.
Dougall, W. Mac, An outline of Psychology (Londen 1923).
Ebert, Max, Reallexikon der Vorgeschichte, dl. XI (Berlijn
1928), artikel Spiele.
Eichler, Lilian, The customs of mankind (Londen 1924).
Encyclopaedic van Nederlandsch-Indie (2de druk, dl. Ill,
Leiden 1919), artikel Spiele.
Encyclopaedic van Nedcrlandsch West-Indie (Leiden 1917),
artikel Spelen.
Falkenstein, Giissfeld und Pechuel-Loesche, Die Loango-
Expcdition (Leipzig 1897).
Forrcr, Robert, Reallexikon der prahistorischen, klassischen

LITTERATUUR 279
und friihchristlichen Altertiimcr (Berlijn 1907). De artikelen:
Kinderspielzeug, Kinderrasseln, Puppen en Wiirfel.
Friedrich, Geschichte des Ratsels (Dresden i860).
Fritsch, Gustav Theodor, Die Eingeborenen Siid-Afrikas
(Breslau 1892).
Grasberger, Lorenz, Erziehung und Unterricht im klassischen
Altertum (Wurzburg 1881).
Groos, Karl, Die Spiele der Tiere (2de druk, Jena 1907).
id. , Die Spiele der Menschen (Jena 1899).
id. , Der Lebenswert des Spiels (Jena 1910).
id. , Das Seelenleben des Kindes (6de druk, Berlijn
1923).
Grosse, E., Die Anfange der Kunst (Freiburg 1894).
Hagemann, C., Spiele der Volker. Afrika und Ostasien (Berlijn
1919).
Hagenbeck, Carl, Van dieren en menschen (Nederl. vertaling
door Gos de Voogt, 3de druk, Amsterdam z.j.).
Hagenbeck, John, Tusschen olifanten en krokodillen (Nederl.
vertaling door A. van der Hoeven, Amsterdam z.j.).
Hall, Stanley, Adolescence (Londen 1904).
Hall, K. S., Children at play in many lands (1912).
Hartmann, E. von, Das Spiel (Tagesfragen. Leipzig 1896).
Id. , Philosophie des Unbewussten (iide
druk, Berlijn 1904).
Hudson, W. H., The naturalist in La Plata (3de druk,
Londen 1895).
Jnternationales Archiv fur Ethnographie (Leiden, vele jaargangen).
Jacob, Karl Hermann, Der diluviale Mensch (Leipzig z.j.).
Jahn, Fritz, Alte deutsche Spiele (2de druk, Berlijn 1917).
James, W., The Principles of Psychologie (Londen 1872).
Joest, W., Weltfahrten (Berlijn 1875).
Id. , Aus Japan nach Deutschland durch Sibirien (2de
druk, Keulen 1887).
Kafka, Gustav, Einfiihrung in die Tierpsychologie (dl. I.
Leipzig 1914).
Kirkpatrick, Edwin A., Fundamentals of child study (2de
druk New York 1913).
Klinkert, H. C., Eenige Maleische spreekwoorden en spreekwijzen,
benevens raadsels en kinderspelen (Bijdragen v. h.
Kon. Inst. v. d. Taal~, Land- en Volkenkunde v. Ned.-
Indie, dl. I, biz. 37 v.v. en dl. IV, biz. 24 v.v.).
Klose, H., Musik, Tanz und Spiel in Togo (Globus, dl. 89,
biz. 9 v.v. en 69 v.v.).

28o LITTE RATUUR
Klutschak, H., Als Eskimo unter Eskimos (Weenen 1881).
Kohler, W., Intelligenzpriifungen an Menschaffen (2de druk,
Berlijn 1921).
Kralik, R. von, Zur Philosophic des Spiels (Die Kultur, Jrg.
15, biz. 146 v.v., Weenen 1914).
Kiick, Eduard, und Sohnrey, H., Feste und Spiele des Landvolks
(2de druk, Berlijn 1911).
Landsdell, Through Sibiria (Londen 1882).
Lange, Konrad, Das Wesen der Kunst (2de druk, Berlijn
1907).
Lange, Konrad, Gedanken einer Aesthetik auf entwicklungsgeschichtlicher
Grundlage (Zeitschr. f. Psych, und Phys.
der Sinnesorgane, dl. XIV biz. 270 v.v.).
Lazarus, M., Ueber die Reize des Spiels (Berlijn 1883).
Leden, Christian, Ueber Kiwatins Eisfelder (Leipzig 1927).
Lindley, E. H., A study of Puzzles (American Journal of
Psychology dl. VIII biz. 455 v. v.).
Long, William J., Dierenleven in de wildernis (Nederl. vertal.
door C. Stoffel, Haarlem 1914).
Loskiel, Geschichte der Mission der evangelischen Briider
unter den Indianern Nordamerikas (Barby 1789).
Lucanus, Friedrich von, Das Leben der Vogel (Berlijn 1925).
Lucanus, Friedrich von, Die Ratsel des Vogelzuges (2de druk
Langensalza 1923).
Lumholz, K., Unter Menschenfressern (Hamburg 1892).
Mallinckrodt, B. B. J., De Dajaks in de afdeeling Koeala
Kapoeas (Bijdragen van het Kon. Instituut v. d. Taal~,
Land- en Volkenkunde v. Ned. Indie, dl. 81, 1).
Mark Baldwin, J., Social and ethical interpretations (New
York 1897).
Marshall, W., Die Papageien (Leipzig 1889).
Meyer, Adolf, Psychologie des Spiels (Nord und Slid,
Breslau 1916 biz. 202 v.v.).
Mills, Wesley, The Nature and development of animal intelligence
(Londen 1898).
Montgelas, Elisabeth Grafin von, Tiergeschichten (Leipzig
1921).
Montgelas, Elisabeth Grafin von, Exotische Wildtiere in
Gefangenschaft (Leipzig 1925).
Morgan, Lloyd, Animal Behaviour (Londen 1912).
Miiller, A. u. K., Charaktere aus der Thierwelt (Die Gartenlaube
1867).
Miiller, A. u. K., Thiere der Heimath (Kassel 1881).
Miiller, F., Sozialpadagogische Bedeutung der Jugendspiele

LITTE RATUUR 281
Korper und Geist. Zeitschr. f. Turnen und Jugendspiel,
Jrg. 21, 1913, biz. 393 v.v.).
Musil, Arabia Petraea. Rcisebericht (4 din., Weenen 1908).
Newland, Bingham, What is instinct? (Londen 1916).
Nielsen, Aage Krarup, De halve wereld rond (uit het Deensch
vertaald door Claudine Bienfait, Amsterdam 1926).
Nyrop, De kus en zijn geschiedenis (Deensch, Kopenhagen
1897, Engelsche vertaling Londen 1902).
Parmentier, A., Les Jeux et les Jouets. Leur histoire (Parijs
1922).
Perez, Bern., La psychologie de l'enfant (Parijs 1886).
Perez, Bern., Les trois premieres annees de l'enfant (5de
druk, Parijs 1892).
Petermann, H., Reizen im Orient (Leipzig 1861).
Pieron, H., L'evolution de la memoire (Parijs 1918).
Plosz, H. u. Renz, B., Das Kind in Brauch und Sitten der
Volker (3de druk, 2 din. Leipzig 1911 —1912).
Preyer, W r ., Die Seele des Kindes (7de druk, Leipzig 1908).
Ranneft, Meyer, Verklaring van de meest bekende Javaansche
raadsels in poezie (Verhandel. Batav. Gen. v. Kunsten
en Wetensch., dl. XLVII, 2de st. en dl. XLIX,
2de st.).
Rasmussen, Wilhelm, Psychologie des Kindes zwischen vier
und sieben Jahren (uit het Deensch door Albert Rohrberg,
Leipzig 1925).
Rein, W., Enzyklopadisches Handbuch der Padagogik (dl.
IV, art. Spiel).
Reinhardt, Ludwig, Die Erde und die Kultur (Miinchen
1913).
Ribot, Th., L' Heredite psychologique (5de druk, Parijs
1894).
Ribot, Th., Psychologie des sentiments (Parijs 1896).
Ruloff, Ernst M., Lexikon der Padagogik (dl. IV, art. Spiel,
Freiburg i. Br. 1915).
Romanes, Geo J., Animal intelligence (5de druk, Londen
1892).
Rougier, Emile, Danses et jeux aux Fijis (Oceanie) (Anthropos,
dl. VI, biz. 466 v.v.).
Sanderson, M. G., Native games of Central-Africa (Journal
of the Royal Anthrop. Institute of Gr. Britain and Ireland,
Londen 1914, biz. 726 v.v.).
Schaller, J., Das Spiel und die Spiele (Weimar 1861).
Schierbeek, A., Instinkt of Verstand? (Encyclopaedie van
de Wereldbibliotheek, Amsterdam 1927).

282 LITTERATUUR
Schillings, C. G., Met flitslicht en buks (2de druk, Arnhem
1925, vertaald door A. F. J. Portielje).
Schlager, G., Einige Grundfragen der Kinderspielforschung
(Zeitschr. d. Vereins fur Volkskunde Jaarg. 27, biz.
106 v.v. en Jaarg. 28 biz. 15 v.v.).
Schmid, Bastian, Das Seelenleben der Tiere (Weenen-Leipzig
1926).
Schmid und Schrader, Enzyklopaedie des gesamten Erziehungs-
und Unterrichtswesens (2de druk, Leipzig 1876-
1887).
Schmidt, W., und Koppers, W., Gesellschaft und Wirtschaft
der Volker. Erster Teil der Volker und Kulturen (Der
Mensch aller Zeiten, dl. Ill, Regensburg 1925).
Schomburgk, R., Reisen in Britisch Guiana 1840—1844
(Leipzig 1848).
Schneider, Geo Hein, Der thierische Wille (Leipzig 1880).
Schneider, Karl Camillo, Vorlesungen iiber Tierpsychologie
(Jena 1919).
Schuster, Das Spiel, seine Entwicklung enz. (Weenen 1878).
Schweinfurth, G., Im Herzen von Afrika (Leipzig 1874).
Scupin, E. und G., Bubis erste Kindheit. Ein Tagebuch iiber
die geistige Entwicklung eines Knaben wahrend der ersten
drei Lebensjahre (Berlijn 1907).
Selenka, E. und L., Sonnige Welten (Wiesbaden 1896).
Sikorsky, J. A., Die seelische Entwicklung des Kindes (2de
druk, Leipzig 1908).
Spencer, Herbert, The principles of psychology (3de druk,
Londen 1890).
Stahel, G., De expeditie naar het Wilhelminagebergte (Suriname)
in 1926 (Tijdschr. v. h. Kon. Ned. Aardr. Gen.
Januari 1927).
Stefanson, V., My life with the Eskimos (Londen 1924).
Steinen, Karl von den, Unter den Naturvolkern Central Braziliens
(2de druk, Leipzig 1897).
Stern, W., Psychologie der friihen Kindheit (Berlijn 1914).
Sterzinger, Zur Psychologie und Naturphilosophie der Geschicklichkeitsspiele
(Fortschritte der Psychologie dl. V,
biz. 1—73)^
Stow, E., Boys' Games among the North American Indians
(Dutton 1914).
Strickland, Margaret, Fun and Humour in Animals (The
Strand Magazine, Augustus 1926, biz. 129 v.v.).
Sully, J., Untersuchungen iiber die Kindheit (Duitsche vertaling
van Stimpfl., Leipzig 1909).

LITTERATUUR 283
Sutermeisters, O., Das grosse Ratselbuch (Bern en Dresden
1903).
Tarde, G., Les lois de limitation (2de druk, Parijs 1895).
Thorndike, E. L., Annimal intelligence (New York 1909).
Tyler, Edward B., Remarks on the geographical distribution
of games (Journal of the Anthrop. Instit. of Great Britain
and Ireland, dl. IX, biz. 23 v.v.).
Tylor, Edward B., Primitive Culture (3de druk, Londen
1911).
Tylor, Edward B., On american lot-games, as evidence of
asiatic intercourse before the time of Columbus (Ethnographische
Beitrage 1896, biz. 55 v.v.).
Vogt, Carl, Bilder aus dem Thierleben (Frankfurt a. M.
1 852).
Volkelt, H., Ueber die Vorstellungen der Tiere (Leipzig en
Berlijn 1914 ).
Wahsburn, The animal mind (New York 1909).
Wasmann, E., Instinkt und Intelligenz im Tierreich (3de
druk, Freiburg i. Br. 1905).
Wasmann G., Die psychischen Fahigkeiten der Ameisen
(Zoologica 1909, afl. 26).
Watson, J. B., Behavior (New York 1914).
Weller, H., Die kindlichen Spiele in ihrer paedagogischen
Bedeuting bei Locke, Jean Paul und Herbart (Padagogisches
Magazin, Leipzig 1908).
Wundt, Wi, Vorlesungen iiber die Menschen- und Tierseele
(4de druk, Hamburg 1906).
Wijnaendts Francken, C. J., De psychologie van het spel en
zijn opvoedkundige beteekenis (Uit Zenuw- en Zieleleven,
Ser. VI, nr. 5, Baarn 1920).
Yerkes, R. M., Mental life of monkeys and apes, a study
of ideational behavior (Behavior monogr. dl. Ill, nr. 12,
New York 1916).
Zeitschrift fiir Ethnologie (Berlijn, vele jaargangen).
Ziegler, Th., Das Gefiihl, (4de druk, Stuttgart 1908).
Ziegler, H. E., Die Seele des Tieres (Berlijn 1916).
Ziegler, H. E., Der Begriff des Instinktes Einst und Jetzt
(3de druk, Jena 1920).

INHOUD
BLZ.
VOORBERICHT . . . . 5
INLEIDING 7
A. DE SPELEN DER DIEREN 15
HOOFDSTUKI: INSTINCT, DRESSUUR EN INTELLECT .. X 7
HOOFDSTUK II: OORZAAK EN DOEL VAN HFT SPEL .... 39
HOOFDSTUK III: DE VOORNAAMSTE SPELEN DER DIEREN 60
1. Indeeling der spelen 60
2. De experimenteerspelen 64
3. De bewegingsspelen 68
4. De jachtspelen 75
5. De kampspelen 84
6. De bouwkunst der dieren 88
7. De verplegingsspelen 90
8. De nabootsingspelen 92
9. De nieuwsgierigheid 97
10. Liefdespelen 100
HOOFDSTUK IV: DE PSYCHOLOGISCHE FACTOR EN BIJ HET
SPEL DER DIEREN 114
B. DE SPELEN DER MENSCHEN 121
HOOFDSTUK V: BETEEKENIS DER MENSCHEl.l .JKE SPELEN 123
HOOFDSTUK VI: DE OORZAAK VAN DE SPELEN DER MEN-
SCHEN 130
HOOFDSTUK VII: INDEELING DER SPELEN VAN DEN
MENSCH 136

286 INHOUD
BLZ.
EERSTE AFDEELING: DE SPELEN DER EERSTE
ORDE OF EXPERIMENTEERSPELEN 143
HOOFDSTUK VIII: SPELENDE WERKZAAMHEID DER AAN-
DRIFTEN VAN HET GEVOEL 145
1. Het spel van het tastgevoel 145
2. Het spel der overige gevoelens 147
HOOFDSTUK IX: DE SPELENDE WERKZAAMHEID DER BE-
WEGINGSAANDRIFTEN 154
1. De spelende beweging der eigen lichaamsdeelen. . 154
2. De bewegingsspelen met vreemde voorwerpen . . 159
HOOFDSTUK X: DE SPELENDE OEFENING DER HOOGERE
PSYCHISCHE VERMOGENS 170
1. Het experimenteeren met intellectueele vermogens 170
2. Het experimenteeren met het gevoel 178
3. Het experimenteeren met den wil 182
TWEEDE AFDEELING: DE SPELEN DER TWEEDE
ORDE OF DE GEZELSCHAPSSPELEN 185
HOOFDSTUK XI: KAMPSPELEN 187
1. Rechtstreeksche kampspelen 188
2. Wedstrijden 199
3. De vernielzucht, het plagen, de vreugde aan het
komische 210
4. De jachtspelen 213
5. Het aanschouwen van gevechten en kampspelen.
Het genot van het tragische 215
HOOFDSTUK XII: LIEFDESPELEN 220
1. De natuurlijke paringspelen 220
2. De liefdespelen in de kunst 224
3. Het genot van het sexueel-komische 226

INHOUD 287
BLZ.
HOOFDSTUK XIII: NABOOTSINGSPELEN 228
1. De spelende nabootsing van afzonderlijke handelingen
. v 230
2. Dramatische nabootsingspelen 232
3. Plastische nabootsingspelen 237
4. De innerlijke nabootsing 239
HOOFDSTUK XIV: SOCIALE SPELEN 241
HOOFDSTUK XV: DE PAEDAGOGISCHE BETEEKENIS VAN
HET SPEL 264