10 09 15 De ethiek van Dag Hammarskjold vert M Papma

De ethiek van
Dag Hammarskjöld

De ethiek van Dag Hammarskjöld
Deze publicatie is gemaakt door de Dag-Hammarskjöld-stichting, in samenwerking met het
Dag Hammarskjöld-programma in Voksenåsen. Ze is ook online beschikbaar op
www.dhf.uu.se
Samenstelling: Henning Melber
Taalredacteur: Wendy Davies
Ontwerp door Mattias Lasson.
Drukwerk door X-O Graf Tryckeri AB, Uppsala 2010.
Verspreid door de Dag-Hammarskjöld-stichting
Övre Slottsgatan 2, SE-753 10 Uppsala, Zweden
Tel: +46-18-410 10 00, Fax: +46-18-122072
Web: www.dhf.uu.se
ISBN: 978-91-85214-56-3
Vertaling Engels-Nederlands: Margriet Papma
1

De ethiek van Dag Hammerskjöld
Met bijdragen van
Hans Corell
Inge Lønning
Henning Melber
Uppsala
2010
2

Inhoudsopgave
Voorwoord 4
De Noodzaak van Rechtsorde in Internationale Kwesties 6
– Beschouwing over Dag Hammarskjölds
toespraak aan de Universiteit van Oxford op 30 mei 1961,
‘Het Internationale Ambtelijk Apparaat op Juridisch
Gebied en in Feiten’
Hans Corell
Politiek, Moraliteit en Religie 18
– De erfenis van Dag Hammarskjöld
Inge Lønning
Dag Hammarskjölds zeitgemäße Betrachtungen 38
– Beschouwing over Inge Lønnings
Dag Hammarskjöld-lezing
Henning Melber
3

Voorwoord
De Dag-Hammarskjöld-stichting, het Dag Hammarskjöldprogramma in Voksenåsen en
Networkers SouthNorth hebben alledrie profijt van hun gelijkgestemde inspanningen om de
waarden en normen te promoten waar de tweede secretaris-generaal van de Verenigde Naties
voor stond.
Dag Hammarskjöld stierf ’s ochtends vroeg op 18 september 1961 bij een vliegtuigongeluk in
Ndola in het toenmalige Noord-Rhodesië, vlakbij de grens met de (voorheen Belgische)
Congo. Hij wilde bemiddelen in het conflict dat volgde op de dekolonialisatie van dit land,
waar de mensen nu nog steeds lijden onder onderdrukking, exploitatie en geweld. Dag
Hammarskjöld gaf zodanig vorm aan de rol en verantwoordelijkheden van een internationaal
ambtenaar dat hij een maatstaf schiep waaraan zijn opvolgers nog steeds gemeten worden.
In 2009 nam de herdenking van Hammarskjölds voortijdige dood voor het eerst nieuwe
vormen aan in Uppsala en in Voksenåsen. Op 18 september gaf Hans Corell bij de Dag-
Hammarskjöld-stichting in Uppsala een voordracht over Hammarskjölds pionierende
invulling van zijn rol als internationaal ambtenaar. Op 2 oktober gaf Inge Lønning de eerste
Dag Hammarskjöld-lezing in Voksenåsen, over het vermogen van de overleden secretaris-
generaal om politiek, moraliteit en religie in zijn inzichten over netelige kwesties te
combineren. Om de gezamenlijke agenda te benadrukken, werd Henning Melber uitgenodigd
om zijn aanvullingen te geven op deze presentatie.
4

Omdat deze elkaar aanvullende toespraken alledrie een duidelijke betrokkenheid met aspecten
van Hammarskjölds politieke, ethische en morele filosofie deelden, was het bijna
vanzelfsprekend dat we zouden besluiten tot een gezamenlijke publicatie. Dit vergroot niet
alleen het respect en de erkenning voor de relevantie van Hammarskjölds gedachten in de
context van onze 21 e eeuw; het is in bepaalde zin een vroege bijdrage aan de speciale
herdenking die plaatsvindt in 2011, op de vijftigste sterfdag van Hammarskjöld. Een
herdenking die vooruitkijkt in de zin dat deze ons uitnodigt zaken aan te pakken die even
cruciaal zijn als een halve eeuw geleden.
Wij vertrouwen erop dat de teksten in deze bundel een brede kring van lezers aanspreekt.
Lezers die het belang van het voortbestaan van de waarden en normen waar Dag
Hammarskjöld voor leefde en stierf naar waarde weten te schatten.
John Y. Jones Henning Melber
Dag-Hammarskjöld-programma Dag-Hammarskjöld-stichting
Voksenåsen Uppsala
5

De Noodzaak van Rechtsorde in Internationale Kwesties
- Beschouwingen over Dag Hammarskjölds toespraak aan de Universiteit van Oxford op 30
mei 1961, ‘Het Internationale Ambtelijk Apparaat op Juridisch Gebied en in Feiten’.
Door Hans Corell 1
Dank u voor de uitnodiging om bij deze herdenkingsbijeenkomst te mogen spreken. Ik ervaar
het als een grote eer. Toen ik nog studeerde in Uppsala volgde ik met grote interesse het werk
van Dag Hammarskjöld, de tweede secretaris-generaal van de Verenigde Naties. En ik zal die
septemberdag in 1961 nooit vergeten toen het nieuws van zijn tragische dood in Ndola in
Afrika ons bereikte. Een paar dagen later assisteerde ik bij tijdens de ceremonie bij zijn
begrafenis in de kathedraal van Uppsala.
*Lezing gegeven ter gelegenheid van een herdenkingsbijeenkomst op de 48 e gedenkdag van de dood van
Dag Hammarskjöld bij de Dag-Hammarskjöld-stichting, Uppsala, op 18 september 2009.
Hans Corell was vice-secretaris-generaal voor Juridische Zaken en Juridisch Raadsman van de Verenigde
Naties van maart 1994 tot maart 2004. Van 1962 tot 1972 diende hij de Zweedse rechtelijke macht. In 1972
kwam hij bij het Ministerie van Justitie waar hij in 1979 directeur van de Divisie voor Administratief en
Constitutioneel Recht werd. In 1981 werd hij aangesteld als Hoofd Juridisch Zaken van het ministerie. Hij
was van 1984 tot 1994 ambassadeur en vice-secretaris voor Juridische- en Consulaire Zaken van het
Ministerie van Buitenlandse Zaken. Sinds zijn pensionering van de overheid in 2004 is hij betrokken bij veel
verschillende activiteiten op juridisch gebied, onder andere als juridisch adviseur en als docent en lid van
verschillende colleges. Hij is betrokken bij onder meer het werk van de Internationale Orde van Advocaten,
de International Centre for Ethics, Justice and Public Life op Brandeis University en het Haagse Institute for
the Internationalisation of Law. Hij is voorzitter van de Board of Trustees of the Raoul Wallenberg Institute
of Human Rights and Humanitarian Law van Lund University.
6

Toen ik meer dan 30 jaar later vice-secretaris-generaal voor Juridische Zaken en de
Juridische Raad van de Verenigde Naties werd, lag het voor de hand om richtlijnen te
zoeken in Dag Hammarskjölds geschriften en gedachtegoed. Ik vond met name advies in
een toespraak die hij gaf aan de Universiteit van Oxford op 30 mei 1961, genaamd ‘Het
Internationale Ambtelijk Apparaat op Juridisch Gebied en in Feiten’.
Om die reden heb ik deze toespraak van Dag Hammarskjöld als basis voor mijn
voordracht van vandaag, die ik de titel ‘De Noodzaak van de Naleving van Wetgeving in
Internationale Zaken’ geef.
Alhoewel, laat mij, voordat we overgaan op het onderwerp waarop Dag Hammarskjöld
zich richtte tijdens zijn toespraak, eerst de plaats van handeling schetsen.
Kijkend naar de toestand in de wereld van vandaag, zou je met zekerheid kunnen zeggen
dat de noodzaak voor de naleving van internationale wetgeving nog nooit groter is
geweest. De uitdagingen waar de mensheid voor staat in onze tijd van globalisering zijn
enorm.
De belangrijkste uitdaging die bij mij opkomt is dezelfde als de allergrootste uitdaging in
1945. Toen werd het Handvest van de Verenigde Naties aangenomen ter bevordering van
internationale vrede en veiligheid. Het doel van de Verenigde Naties is ‘komende
geslachten te behoeden voor de gesel van de oorlog’. En toch zijn er onze tijd nog zoveel
conflicten.
Binnenkort wordt een wereldwijd onderzoek naar conflicten gepubliceerd. Het onderzoek
werd uitgevoerd door het ISISC, het Internationale Instituut voor Hogere Studies van
Strafrechtelijke Wetenschappen. Het onderzoek en de verzamelde gegevens tonen aan dat
tussen 1945 en 2008 ongeveer 310 conflicten plaatsvonden. Afhankelijk van de schatting,
schommelt het aantal slachtoffers tussen 92 en 101 miljoen doden. Dit is twee maal het
aantal gesneuvelden van de Eerste en Tweede Wereldoorlog tesamen. Volgens professor
Peter Wallensteen komt dit overeen met de informatie van het Uppsala conflict-
gegevensprogramma.
7

Een andere uitdaging is armoede. Miljoenen mensen lijden, levend op minder dan een
dollar per dag. Velen hebben geen toegang tot schoon drinkwater. De millennium-
doelstellingen, gericht op 2015, lijken te ver weg nu we nog maar zes jaar over hebben
voor hun voltooiing.
Nog een andere uitdaging is de wereldbevolking, die nu 6,7 miljard bedraagt, met een
voorspelde verhoging van 40 procent in 2050. De verwachting is dat we dan met 9,2
miljard zijn. Ziekten zoals malaria en HIV/AIDS zijn andere uitdagingen waar de
mensheid voor gesteld staat. En dan is er natuurlijk het milieu: het veranderende klimaat,
problemen met toegang tot schoon water, verwoestijning, smeltende gletsjers en de
rijzende zeespiegel. Bovendien moeten we vechten tegen misdaden die wereldwijd alle
samenlevingen bedreigen: terrorisme, grensoverschrijdende criminaliteit en corruptie.
De combinatie van dit alles vertegenwoordigt een enorme bedreiging voor de mensheid en
de internationale vrede en veiligheid.
We realiseren ons dat de enige weg voorwaarts een multilaterale, internationale, op regels
gebaseerde maatschappij is. De noodzaak van een internationale rechtsorde werd met
klem onderstreept in de uitkomst van de Wereldtop, aangenomen door de Algemene
Vergadering van de Verenigde Naties in september 2005. Ook de Veiligheidsraad ziet de
noodzaak hiervan in. Er komen voortdurend verwijzingen naar de internationale
rechtsorde in documenten van de Wereldbank en het Internationale Monetaire Fonds.
Er wordt eveneens op verschillende niveaus naar verwezen in verklaringen van de G-20-
bijeenkomsten.
In de burgermaatschappij wordt in toenemende mate aandacht geschonken aan de
noodzaak om landen te helpen de internationale rechtsorde na te leven.
8

Dit staat al vele jaren op de agenda van de mensenrechtenorganisaties. Nu is het een
prominent hoofdonderwerp van organisaties zoals de Internationale Orde van Advocaten.
Een World Justice Project is gelanceerd om landen te helpen en een internationale
Rechtsordeindex is in voorbereiding.
Van bijzonder belang in dit verband is de positie die het Interactiecollege van Voormalige
Staatshoofden en Regeringen bekleedt. Gedurende hun jaarlijkse ontmoeting vorig jaar,
sprak het college over het onderwerp ‘Vernieuwing van Internationale Wetgeving:
wettelijke, politieke en menselijke dimensies’. Op 27 juni 2008 heeft het College een
communiqué uitgegeven dat onder andere de volgende vier aanbevelingen bevat:
• Erkenning dat de uitdagingen waar de mensheid voor staat het hoofd moet worden
geboden door multilaterale oplossingen binnen een op bestuur gebaseerd
internationaal systeem;
• Erop aandringen dat landen hun verplichtingen onder internationale rechtspraak, in
bijzonder het Handvest van de Verenigde Naties, nauwgezet naleven en de leidende
machten aanmoedigen om het voorbeeld te geven door volgens de wet te werken en
zich eraan te houden, zich realiserend dat dit tevens in hun eigen belang is;
• Het belang van de Veiligheidsraad te onderstrepen en zijn mandaat effectief en
daadkrachtig uit te voeren in overeenstemming met de verantwoordelijkheid
toegekend door het Handvest van de VN;
• Erkenning van het feit dat er situaties zijn die vereisen dat de Veiligheidsraad met
autoriteit en eventuele gevolgen optreedt, in overeenstemming met het principe van de
verantwoordelijkheid tot beschermen;
De duidelijke conclusie is dat we effectieve internationale organisaties nodig hebben en in
het bijzonder een effectieve Verenigde Naties.
9

De Verenigde Naties zijn vaak bekritiseerd en herhaaldelijk is gezegd dat hervorming
noodzakelijk is. Dit was het belangrijkste onderwerp van een toespraak die ik hield in
november 2006 met als titel ‘Wie heeft hervorming het meest nodig – de Verenigde Naties of
de lidstaten?’.
Ik herhaal wat ik toen gezegd heb, namelijk dat de Verenigde Naties voortdurend moeten
worden hervormd evenals welke organisatie dan ook. Er kan altijd worden beweerd dat de
Verenigde Naties het beter kunnen doen. Maar het is belangrijk in gedachten te houden dat de
organisatie uit zes hoofdorganen bestaat. Vier van deze zijn samengesteld uit lidstaten die
dientengevolge ook verantwoordelijk zijn voor het functioneren van deze hoofdorganen. De
twee anderen zijn het Internationale Gerechtshof en het Secretariaat, met aan het hoofd de
secretaris-generaal, tevens de belangrijkste functionaris van de VN.
Het punt dat ik naar voren bracht in mijn voordracht in 2006 was dat de Verenigde Naties het
zeer zeker beter konden doen, maar dat veel van de kritiek op de Organisatie gericht moet
worden op haar leden. Verder moet men bij het uiten van kritiek op de VN duidelijk zijn over
waar de kritiek zich op richt. Moet men het Secretariaat, de Algemene Vergadering, de
Veiligheidsraad of een ander VN-orgaan bekritiseren?
Omdat ik mij in 2006 richtte op de lidstaten, wil ik mij nu graag concentreren op het
Secretariaat van de Verenigde Naties en het internationale ambtelijke apparaat. Hierbij baseer
ik mij op Dag Hammarskjölds zienswijze in zijn toespraak van 1961.
Zijn toespraak opent met de volgende zinnen:
In een recent artikel vertelt de heer Walter Lippmann over een interview met de heer
Chroesjtsjov in Moskou. Volgens dit artikel verklaarde voorzitter Chroesjtsjov: ‘Al bestaan er
neutrale landen, er bestaan geen neutrale mensen’. De auteur trekt hierop de conclusie dat,
omdat nu de Sovjetregering vindt ‘dat er niet zoiets als een onpartijdige ambtenaar in deze
uiterst verdeelde wereld kan zijn en dat het soort politieke celibaat dat de Britse theorie van
een functionaris eist, in de internationale praktijk fictie is’.
10

Om helderheid te scheppen, ga ik nu artikel 97 en 98 van het VN Handvest citeren:
Artikel 97
Het Secretariaat omvat een secretaris-generaal en een zodanige staf als de Organisatie
nodig heeft. De secretaris-generaal wordt, op aanbeveling van de Veiligheidsraad,
door de Algemene Vergadering benoemd. Hij is de hoogste ambtenaar van de
Organisatie.
Artikel 98
De secretaris-generaal treedt in die hoedanigheid op in alle bijeenkomsten van de
Algemene Vergadering, de Veiligheidsraad, de Economische en Sociale Raad en de
Trustschapsraad en vervult alle andere functies die hem door deze organen worden
opgedragen. De secretaris-generaal brengt jaarlijks aan de Algemene Vergadering
verslag uit over het werk van de Organisatie.
In zijn toespraak concentreert Dag Hammarskjöld zich op Artikel 98 en concludeert dat dit
Artikel van wezenlijk belang is in het Handvest omdat het de Algemene Vergadering en de
Veiligheidsraad het recht geeft om de secretaris-generaal taken betreffende de uitvoering van
politieke besluiten toe te vertrouwen. Zelfs als dit hem – en met hem het Secretariaat en de
leden – bij een mogelijk politiek conflict zou betrekken.
Daarna richt hij zich op Artikel 99, dat de secretaris-generaal het recht geeft elke zaak die,
naar zijn oordeel, de handhaving van de internationale vrede en veiligheid kan bedreigen,
onder de aandacht van de Veiligheidsraad te brengen.
11

Artikel 99 werd door de opstellers van het Handvest meer dan enig ander artikel
beschouwd als de transformatie van een puur administratieve functionaris tot een VN-
secretaris-generaal met een expliciete politieke verantwoordelijkheid.
Na verdere analyse maakt Dag Hammarskjöld de volgende samenvatting:
Resumerend bepaalde het Handvest deze essentiële juridische principes voor een
internationale ambtelijke dienst:
Deze moest een internationaal orgaan worden, in de eerste plaats ingesteld voor
efficiëntie, competentie en integriteit, maar ook op een zo breed mogelijke
geografische basis;
Deze moest geleid worden door een secretaris-generaal die constitutioneel de
verantwoordelijkheid heeft voor het werk van het secretariaat richting de andere
hoofdorganen;
En tenslotte geeft Artikel 98 de Algemene Vergadering en de Veiligheidsraad het recht
om de secretaris-generaal taken toe te vertrouwen die boven de verba formalia van
Artikel 97 gaan – met de nadruk op de administratieve kant. Zodoende wordt een deur
geopend naar een mate van politieke verantwoordelijkheid die duidelijk anders is dan
de autoriteit die expliciet aan de secretaris-generaal wordt verleend onder Artikel 99,
maar wel in overeenstemming is met de geest van dat Artikel.
Dag Hammarskjöld zegt daarna dat verondersteld kon worden dat praktisch niemand in San
Francisco, waar het VN Handvest in 1945 werd aangenomen, de omvang voorzag van de
taken die de lidstaten van de Organisatie opdroegen aan de secretaris-generaal. Taken die hem
noodzaakten standpunten in te nemen in zeer controversiële politieke aangelegenheden.
Vervolgens geeft hij actuele voorbeelden van dergelijke mandaten om te laten zien hoe groot
de omvang van de autoriteit gedelegeerd door de Veiligheidsraad en de Algemene
Vergadering aan de secretaris-generaal was in aangelegenheden op het gebied van vrede en
veiligheid.
12

Hij concludeerde dat deze voorbeelden tonen in welke mate de lidstaten de secretaris-generaal
taken hebben toevertrouwd die hem noodzaakten acties te nemen die onvermijdelijk tegen de
meningen van tenminste sommige lidstaten indruisten. Daarna formuleert hij het probleem:
De overeenkomst, bereikt in de algemene bewoordingen van een resolutie hoeft, zoals
we hebben gezien, niet meer voort te duren wanneer meer specifieke kwesties zich
voordoen. Zelfs als de oorspronkelijke resolutie tamelijk precies is, kunnen
daaropvolgende onvoorziene ontwikkelingen op controversiële wijze de door de
resolutie gewenste actie veranderen.
Dag Hammarskjöld verwijst naar de unanieme resolutie die hulp aan de centrale regering van
Congo autoriseerde. Deze resolutie bood naar zijn mening weinig raad aan de secretaris-
generaal toen die regering in concurrerende machten uiteenviel. Elke macht claimde de
centrale regering te zijn, elk met steun van verschillende groepen lidstaten binnen en buiten de
Veiligheidsraad.
Dag Hammarskjöld merkt op dat ernstige problemen ontstaan juist omdat de organen zelf zo
vaak niet in staat zijn om een controversieel probleem waarmee de secretaris-generaal
geconfronteerd wordt op te lossen. In specifieke gevallen waarbij een botsing ontstaat van
belangen en posities, kan het zo zijn dat de vereiste meerderheid in de Veiligheidsraad of de
Algemene Vergadering niet beschikbaar is voor enige oplossing. Hij vervolgt:
Gesteld kan worden dat de secretaris-generaal in deze situatie het uitvoeren van de
resolutie zou moeten weigeren, omdat de invoering bepaalde lidstaten zou beledigen.
Bovendien zou hij er van kunnen worden beschuldigd dat hij de politieke neutraliteit
en onpartijdigheid heeft verloochend die essentieel zijn voor zijn ambt.
13

De enige manier om dergelijke kritiek te vermijden, zegt hij, is dat de secretaris-
generaal afziet van de uitvoering van de oorspronkelijke resolutie totdat de organen
besloten hebben over de kwestie met de vereiste meerderheid (en in het geval van de
Veiligheidsraad, met de unanieme overeenstemming van de permanente leden). Of,
misschien, als de secretaris-generaal een andere manier heeft gevonden om
verantwoordelijkheid over te brengen op regeringen.
Maar Dag Hammarskjöld kiest een andere positie. Hij verklaart dat de antwoorden in de wet
duidelijk genoeg leken. Hij concludeert dat de verantwoordelijkheden van de secretaris-
generaal onder het Handvest niet ter zijde kunnen worden geschoven louter omdat de
uitvoering van besluiten door hem waarschijnlijk politiek controversieel is. De secretaris-
generaal blijft verplicht om het vastgestelde beleid van de organen te controleren. Wat nodig
is, volgens Dag Hammarskjöld, is dat de secretaris-generaal dit doet op basis van zijn
exclusieve verantwoordelijkheid en niet in het belang van enige staat in het bijzonder of groep
staten.
Vervolgens wijst hij op de tegenstelling van het woord ‘neutraliteit’ in een dergelijke context:
Uit wat ik heb gezegd blijkt duidelijk dat de internationale ambtenaar niet beschuldigd
kan worden van gebrek aan neutraliteit simpelweg voor het innemen van een
standpunt over een controversiële aangelegenheid als dit zijn taak is en daardoor niet
vermeden kan worden. Maar er blijft een ernstig intellectueel en moreel probleem als
we in een situatie komen waarin een persoonlijke oordeel vereist wordt.
We hebben tenslotte te maken met de kwestie van integriteit of, zoals u wilt, een
kwestie van geweten.
In deze context stelt Dag Hammarskjöld dat de internationale ambtenaar zichzelf nauwgezet
moet observeren. Er wordt niet van hem gevraagd neutraal te zijn
14

in de zin dat hij geen sympathieën of antipathieën mag hebben en dat er geen belangen mogen
zijn die hem in zijn persoonlijke hoedanigheid na liggen. Maar, zegt Dag Hammarskjöld, er
wordt van hem gevraagd zich volledig bewust te zijn van die menselijke reacties en zichzelf
grondig te controleren, zodat ze zijn acties niet kunnen beïnvloeden. Dit is niets nieuws, zegt
hij en hij eindigt met de retorische vraag: Hoort niet elke rechter dezelfde beroepsethiek te
hebben?
De diepe essentie van Dag Hammarskjölds denkwijze in deze zaak blijkt de voorlaatste
paragraaf van zijn betoog te zijn:
Als de internationale ambtenaar van zichzelf weet dat hij vrij is van dergelijke
persoonlijke invloeden in zijn acties en uitsluitend geleid wordt door de
gemeenschappelijke doelen en regels vastgesteld voor en door de Organisatie die hij
dient en door erkende juridische beginselen, dan heeft hij zijn plicht gedaan. Dan kan
hij kritiek tegemoet treden die, evengoed, onvermijdelijk zal zijn. Zoals ik zei bij het
laatstgenoemde is dit een kwestie van integriteit. Als integriteit in de betekenis van
respect voor de wet en respect voor de waarheid hem in een conflictsituatie zouden
drijven met tegenstrijdige belangen, dan is dat conflict een teken van zijn neutraliteit
en niet van zijn tekortkoming om neutraliteit na te leven. Dan is het in lijn en niet in
conflict met zijn taken als internationaal ambtenaar.
Dit is een krachtige boodschap zowel voor de lidstaten als voor de internationale ambtelijke
dienst. Het moet als herinnering dienen voor zowel hen die reeds in dienst zijn als voor hen
die betrokken zijn bij de werving. Waar de staten en de secretaris-generaal naar moet zoeken
zijn personen die in staat zijn de gevraagde standaard eigen te maken en die niet bezwijken
onder druk. Internationale ambtenaren die niet het soort integriteit tonen waaraan Dag
Hammarskjöld refereert, brengen vroeg of laat het functioneren van de Organisatie in gevaar.
15

Wat de Organisatie nodig heeft zijn mensen die beoordelingen kunnen maken en besluiten
kunnen nemen in overeenstemming met de heldere richtlijnen die uit het betoog van Dag
Hammarskjöld naar voren komen. Dit betekent tevens dat het onvermijdelijk is dat de
secretaris-generaal van de Verenigde Naties van tijd tot tijd waarschijnlijk een verschil van
mening heeft met een of meer lidstaten, met name de voornaamste machten. Dit is zeker niet
iets waar hij of zij op uit zou moeten zijn, maar het is een onontkoombaar gegeven voor een
secretaris-generaal tijdens het uitoefenen van zijn bevoegdheid.
Als deze situatie voorkomt, zouden de lidstaten niet meteen de conclusies moeten trekken die
confrontaties doen ontstaan. Zij zouden een stap terug moeten doen voor een moment van
reflectie. Is deze situatie eigenlijk niet meer dan een teken van gezondheid – dat de secretaris-
generaal zijn of haar werk doet? Bij nader inzien is misschien het strenge standpunt van de
secretaris-generaal in zowel de korte als de lange termijn in het belang van de lidstaten,
inclusief van hen die niet blij zijn met hun specifieke situatie.
Mijn eigen conclusie, gebaseerd op het dienen van twee secretarissen-generaal van 1994 tot
2004, waarvan drie jaar voor Boutros Boutros-Ghali en zeven jaar voor Kofi Anan, is dat de
secretaris-generaal kritische adviseurs rond hem nodig heeft. Het is in het bijzonder belangrijk
dat moeilijke kwesties grondig worden besproken en dat verschillende meningen worden
gehoord in het debat voordat de secretaris-generaal zijn of haar beslissing neemt. De discussie
in de Senior Management Group die door Kofi Anan is ingesteld springt hierbij in mijn
gedachte. Uit mijn eigen ervaring weet ik dat mijn meest vertrouwde adviseurs diegenen
waren die mij hielpen bij het grondig doordenken van mijn ideeën en mij er op die manier toe
dwongen op een andere manier naar een zaak te kijken voordat ik besliste.
Concluderend, Dag Hammarskjölds betoog heeft een belangrijke boodschap aan de huidige en
komende generaties van VN-secretarissen-generaal en aan de internationale ambtelijke dienst.
Om die reden is het van belang dat deze boodschap niet in de vergetelheid raakt. Wat zou
passender kunnen zijn dan deze onder de aandacht te brengen tijdens een
herdenkingsbijeenkomst op de sterfdag van Dag Hammarskjöld? De boodschap is vandaag
net zo relevant als toen het bijna 50 jaar geleden werd uitgedragen.
Laat mij nu afsluiten door naar de persoon Dag Hammarskjöld terug te gaan. Als we naar
buiten kijken door het raam van onze vergaderruimte naar de heuvel en het kasteel dat eens
16

het thuis was van Dag Hammarskjöld, zien we in het park een borstbeeld van hem. Het kijkt
naar het noordwesten – in onze richting. Het borstbeeld werd onthuld in december 2005,
samen met de opening van het Museum van de Vrede dat tegenwoordig gehuisvest is in het
kasteel. Bij deze opening herinnerde ik het publiek aan Dag Hammarskjölds essay
Slottsbacken (Kasteelheuvel). Ik zou graag het volgende uit zijn essay willen citeren:
Eindelijk is het de vooravond van 1 mei, het eigen nieuwjaarsfeest van dorp en
platteland. In het vervagende licht drijft de rook van de vreugdevuren in linten over het
land. Terwijl de avond invalt, wordt de heuvel overstelpt met mensen. Nadat de
klokken negen keer hebben geluid, heeft de processie van studenten de noordtoren
bereikt. Het is een opeengepakte menigte.. Het zingen zwelt aan. De traditionele
toespraak wordt opnieuw aangepast. Maar nauwelijks is er een sfeer van
saamhorigheid ontstaan of deze ebt alweer weg en is het voorbij. Spoedig ligt de
heuvel er opnieuw verlaten bij, in stilte wachtend op wat komen gaat. Ook al is de
einder het helderst in het noorden, je kunt nog steeds een paar vuren aan de horizon
voorbij de kerken van Bälinge en Åkerby waarnemen, fonkelend als vallende sterren.
De hele nacht hangt de geur van brandend teer in de wind, vermengd met de frisheid
van naakte, vochtige aarde.
Er is een diepe symboliek in het borstbeeld van Dag Hammarskjöld dat nu op de
Kasteelheuvel staat terwijl het– in stilte – wacht op wat komen gaat.
17

Politiek, Moraliteit en Religie
– de Erfenis van Dag Hammarskjöld
Door Inge Lønning*
Dag Hammarskjöld werd geboren op 29 juli 1905. De combinatie van datum en jaar roept
onvermijdelijk enige associatie op met de plaats waar we nu bij elkaar zijn en de aanleiding
van onze samenkomst in Voksenåsen. Voksenåsen, het geschenk van het Noorse volk aan
Zweden. Het is gegeven als bewijs van dankbaarheid voor de steun die wij ontvingen van
onze buren gedurende de moeilijkste periode van de moderne Noorse geschiedenis. Op 29 juli
1030 vond de gebeurtenis plaats die de meest blijvende impact op onze nationale identiteit
heeft gehad: Olav Haraldsson verloor zijn leven en werd – daar zijn dood werd opgevat als de
paradigmatische dood van een martelaar – the rex perpetuus Norvegiae. Gedurende de
Middeleeuwen werd Olsok, de dag van zijn marteldood, niet alleen in Noordelijke landen
herdacht, maar in heel Europa. In het jaar 1905 werd de unie tussen Zweden en Noorwegen,
opgericht als onderdeel van de afspraken voor Europese politieke orde in de nasleep van de
Napoleontische oorlogen in 1814, beëindigd. *
De eerste Dag-Hammarskjöld-lezing gegeven in het Dag-Hammarskjöld-programma in Voksenåsen, 2
oktober 2009.
Inge Johan Lønning, geboren op 20 februari 1938 in Fana, Noorwegen, is een Noorse theoloog en politicus
(in de Conservatieve Partij Høyre). Dr. Lønning werd een doctoraat toegekend en werd professor in de
theologie in 1971. Hij bekleedde de positie van rector op dezelfde universiteit van 1985-1995. Dr. Lønning
diende als lid van het Noorse Parlement van 1997 tot 2009 en als president van het Parlementshuis
(Lagtinget) van 2005 tot 2009. Dr. Lønning is sinds een aantal jaar redacteur van de wetenschappelijke
periodiek Kirke og Kultur (Kerk en Cultuur) Tevens is hij voorzitter van het Noors-Duitse Genootschap en
voorzitter van het bestuur van de uitgeverij van de Universiteit van Oslo, Universitetsforlaget.
18

De twee eeuwfeesten werden beide gevierd in 2005, het einde van de unie tussen Zweden en
Noorwegen met enige twijfel – tenminste van Noorse zijde – en de geboorte van Dag
Hammarskjöld zonder enige schroom. De bijna enthousiaste hernieuwde interesse in de
nalatenschap van Dag Hammarskjölds werk. Het kan zelfs gerechtvaardigd worden om te
spreken over een herontdekking van Dag Hammarskjöld, 48 jaar na zijn tragische dood
tijdens de Congocrisis in 1961. In zijn introductie van de bundel getiteld Att föra världens
talan. Tal och uttalanden av Dag Hammarskjöld, vertelt Kaj Falkman hoe verbaasd hij was
toen hij, tijdens de voorbereiding van de bloemlezing van toespraken en uitspraken voor het
komende eeuwfeest, ontdekte dat een aanzienlijk aantal hooggeplaatste functionarissen in het
hoofdkantoor van de Verenigde Naties in New York een portret van Dag Hammarskjöld in
hun kamer hadden hangen naast het portret van de huidige secretaris-generaal. De reden voor
de deze opvallende voorkeur voor de tweede secretaris-generaal van de organisatie geeft
Falkman door te verwijzen naar twee van deze hooggeplaatste functionarissen. De eerste
verklaart dat Dag Hammarskjöld diegene was die de Verenigde Naties definieerde en de
organisatie voorzag van een ethische dimensie. De tweede stelt dat Hammarskjöld van de
Verenigde Naties meer een instrument voor burgers heeft gemaakt dan voor staten. De
betekenis van de tweede uitspraak, volgens Falkmans interpretatie, was om te onderstrepen
dat gedurende Dag Hammarskjölds periode de prioriteit aan mensenrechten werd gegeven
boven de rechten – of eigenlijk de politieke claims – van lidstaten. ‘Deze geest is nog steeds
levend binnen de Verenigde Naties’, haalt Falkman aan, ‘met een blijvende impact’(Falkman,
2004: 50)
Hoe de complexe relatie tussen mensenrechten en internationale wetgeving op een adequate
manier zou moeten worden gezien en toegepast voor operationele doelen in conflictsituaties,
blijft – zoals we allemaal weten – een open vraag. De uitleg die geciteerd wordt is misschien
niet voldoende om de unieke positie van Dag Hammarskjöld in de reeks secretarissen-
Generaal van de Verenigde Naties, van Trygive Lie tot Ban Ki-moon, te begrijpen.
19

Echter, wat onbetwist leek is dat als de observatie juist is dat het basisidee over
mensenrechten een enigszins sterkere positie heeft verkregen dan het principe van non-
interventie in de zogenaamde interne zaken van iedere lidstaat van de Verenigde Naties dan
deze had in de 1950er en 1960er jaren, dit een ontwikkeling is met als vertrekpunt Dag
Hammarskjölds 8 jaar als secretaris-generaal (1953-1961) en diepgaand beïnvloed is door de
wijze waarop hij zijn rol als internationale ambtenaar definieerde.
Onder zijn opvolgers in de groep secretarissen-generaal van de Verenigde Naties, is Kofi
Annan degene die het duidelijkst is beïnvloed door Dag Hammarskjölds opvatting van de rol.
De programmatische verklaring gegeven in zijn inaugurale rede in 1997 dat hij de nadruk
wilde leggen op de morele dimensie van de inspanningen die de Verenigde Naties zouden
moeten plegen, laat daarover weinig twijfel. Als er enige twijfel was geweest zouden de
veelvuldige publieke uitingen met bewondering voor de paradigmatische kalmte en morele
integriteit waarmee Hammarskjöld alle uitdagende conflicten tegemoet trad als internatonale
ambtenaar par excellence, deze tot zwijgen hebben gebracht.
Zonder verder in discussie te gaan over dit onderwerp houd ik er rekening mee dat Dag
Hammarskjöld een unieke positie in de geschiedenis van de Verenigde Naties inneemt en in
de nabije toekomst zal hebben. Dat was in geen geval voorspelbaar in de tijd van zijn
verkiezing als de opvolger van Trygve Lie in 1953. Integendeel, tot de mate waarin de
speciale procedures voor de selectie van kandidaten voor de betrekking vergeleken zou
kunnen worden met de procedures van het Vaticaan voor het vinden van een nieuwe paus,
werd de tamelijk anonieme ambtenaar afkomstig uit een tamelijk anonieme staat als de
mogelijk nieuwe secretaris-generaal gezien als een typische compromis kandidaat, een
tussenfiguur, waarvan verwacht werd om op laag profiel de afbrokkelende organisatie van de
Verenigde Naties te reorganiseren.
20

Evenals sommige van de compromis-kandidaten voor de Heilige Stoel zich door de eeuwen
heen hebben ontpopt tot de sterkste en meest invloedrijke leiders van de rooms-katholieke
kerk – het meest recente voorbeeld is Johannes XXIII gedurende zijn tamelijk korte
pontificaat – openbaarde Dag Hammarskjöld zich, zodra als hij de baan had geaccepteerd, als
de verbazingwekkend toegewijde en wilskrachtige leider, zijn rol als de hoogste in rang zijnde
ambtenaar van de internationale gemeenschap op een onderscheidende en weloverwogen
manier invullend volgens zijn opvatting van het doel van de Verenigde Naties. Zoals van hem
werd verwacht, stopte hij meteen veel energie in het reorganisatieproces en het stroomlijnen
van de organisatie van de Verenigde Naties, met behoorlijk veel succes. Maar tegelijkertijd –
tegen alle verwachtingen in – bleek hij een visionair diplomatiek leider, volledig toegewijd
aan de taak om de Verenigde Naties te veranderen van een naoorlogs slagveld om het
bevroren evenwicht tussen de blokken verdeeld door het Europese ijzeren gordijn te
conserveren, in een instrument voor de veel grotere problemen van conflicterende belangen
die veel van de nieuwe lidstaten voortkomend uit de val van het 19 e eeuwse koloniale
systeem. In een snel veranderende wereld realiseerde Hammarskjöld zich dat als de Verenigde
Naties moesten overleven als het unieke instrument voor een vreedzame oplossing van
conflicten waarvoor het bedoeld was, er een dringende noodzaak was voor een verandering
van de nadruk op de doelstelling van het bewaren van de heersende internationale orde – of
disorde – van de periode van de Koude Oorlog naar het doel om te ontmoeten en op een
constructieve manier om te gaan met de nieuwe uitdagingen waar de ontwikkelingslanden in
Afrika en Azië voor stonden.
Het is niet de Sovjet Unie of enige andere Grootmacht die de Verenigde Naties nodig
hebben als bescherming, maar alle anderen. In deze betekenis is de Organisatie de
eerste van al hun Organisaties en ik geloof stellig in de wijsheid waarmee zij in staat
zullen zijn deze te benutten en de weg te wijzen. Ik zal op mijn post blijven
21

gedurende de termijn van mijn ambtsperiode als dienaar van de Organisatie in het
belang van alle andere naties, zolang zij wensen dat ik dat doe. In dit verband sprak de
vertegenwoordiger van de Sovjet Unie over moed. Het is heel gemakkelijk om ontslag
te nemen. Het is niet gemakkelijk om aan te blijven. Het is erg gemakkelijk om te
buigen voor de wensen van een Grootmacht. Het is een andere zaak om te weerstaan.
Zoals genoegzaam bekend is bij alle leden van deze Vergadering, heb ik dit gedaan bij
veel gelegenheden en in veel richtingen. Het is de wens van die naties die de
Organisatie zien als hun beste bescherming in de huidige wereld. Ik zal dat weer doen.
Dit is de manier waarop Dag Hammarskjöld antwoordde op de vraag om zijn ontslag als
secretaris-generaal, tijdens de meest turbulente periode van de VN’s betrokkenheid bij de
Congocrisis door zijn machtigste tegenstander Nikita Chroesjtsjov. De passage is een
interessant voorbeeld van Dag Hammarskjölds eigenschappen, zijn bijna ascetische wijze van
het beoefenen van de klassieke kunst van spreken in het openbaar. Nog interessanter is echter
de essentie van deze gecomprimeerde passage, vooral als het wordt geïnterpreteerd in de
originele context van een van de meest dramatische bijeenkomsten van de Algemene
Vergadering in de geschiedenis van de Verenigde Naties. De vier korte zinnen – ‘Het is heel
gemakkelijk om ontslag te nemen’, ‘Het is niet makkelijk om aan te blijven’, ‘Het is erg
gemakkelijk om te buigen’, ‘Het is een andere zaak om te weerstaan’ – bevatten alle lessen
die geleerd zijn ten koste van zijn ervaringen tot dusverre, gedurende zijn zeven jaar
verantwoordelijkheid voor de activiteiten van de Verenigde Naties. Op hetzelfde moment
geven zij een duidelijke getuigenis van zijn schijnbaar onvoorwaardelijke en onbeperkte
bereidheid om zichzelf te identificeren met de rol van internationaal ambtenaar zonder
verplichting naar iemand of iets uitgezonderd de verbintenis aan de organisatie die hij had
toegezegd te dienen.
Het gebrek aan de persoonlijke deugd van moed, waarvan de Sovjetleider de secretaris-
generaal had beschuldigd omdat hij niet overeenkwam met zijn verzoek om een onmiddellijk
ontslag was duidelijk voor Hammarskjöld het wezenlijke van de morele verplichting die
inherent was aan zijn ambt. Die verplichting kon, in overeenstemming met
22

zijn opvatting, slechts tegemoet worden getreden met zelfontkenning en een tegelijk
optredende weerstand tegen alle verleidingen om de gemakkelijke uitweg te kiezen.
Dus, onderworpen aan de meest dramatische en veeleisende beproeving van al zijn dienstjaren
voor de Verenigde Naties had hij eenvoudigweg geen keuze dan – in zijn eigen woorden –
‘aan te blijven’ en te ‘weerstaan’. Ons bewust van de gebeurtenissen die volgden op deze
acute controversie in de Algemene Vergadering zouden we kunnen toevoegen: aanblijven en
weerstaan tot het bittere einde.
We zijn aangekomen op het punt waar de meest delicate van alle vragen die uit het onderzoek
naar Dag Hammarskjölds leven en werk moeten worden beantwoord: in welke mate verwierf
hij zijn unieke positie in het collectieve geheugen van de organisatie die hij diende als gevolg
van het tragische einde van zijn dienst in het vliegtuigonderzoek in Ndola, op het hoogtepunt
van de Congocrisis op 18 september 1961? Het tragische einde werd ongetwijfeld gevoeld als
een duidelijk uitroepteken na een loopbaan die op zichzelf bijzonder was. Maar de
mysterieuze fascinatie voor het lot en de persoonlijkheid van Dag Hammarskjöld zou
waarschijnlijk – of bijna zeker – zijn vervaagd als er niet de publicatie, postuum, van zijn
manuscript was geweest, dat Gustaf Aulén treffend het witboek over zijn onafgemaakte
dialoog met God noemde. Geen andere prominente leider of ambtenaar in de 20 e eeuw en zeer
zeker geen andere secretaris-generaal van de Verenigde Naties, heeft teksten achtergelaten die
vergelijkbaar zijn met Vägmärken, of Merkstenen (zoals Falkman terecht voorstelt,
‘Wegwijzers’ zou een meer precieze vertaling zijn geweest, omdat het woord een verborgen
verwijzing heeft naar Jeremiah 31, vers 21:
Zet mijlpalen neer, plaats bakens, richt je aandacht op de weg die je volgt,
effen de weg die je gaat
En waarschijnlijk heeft geen ander literair werk een vergelijkbare hoeveelheid verwarring en
onbegrip veroorzaakt onder zijn lezers. Geconfronteerd met het verbazende feit dat de altijd
onberispelijk geklede diplomaat, tot zijn vingertoppen correct in zijn publieke verschijning en
23

met de reputatie van het hebben van een immense en tamelijk bijzondere werkcapaciteit, hem
in staat stellend gedurende periodes van crisismanagement wekenlang tot 20 uur per dag te
werken – dat deze meest publieke persoon in de hele wereld, naast zijn extreem veeleisende
leven een eigen geheim leven had geleefd, met God als zijn enige tegenhanger en
dialoogpartner en met zijn dagboek als de enige getuige van wat hijzelf ‘een soort witboek
over mijn onderhandelingen met mijzelf – en met God’ noemde, veel critici gaven
eenvoudigweg de poging om een uitweg uit hun shocktoestand te vinden op. Voor veel van
Dag Hammarskjölds tijdgenoten, vooral voor hen die hun intellectuele wortels in dezelfde
hoek van Europa hadden waar Hammarskjöld de vormende jaren van zijn leven doorgebracht
had, was de publicatie van Vägmärken een gebeurtenis die bijna zo schokkend was als een
aardbeving met een gemiddelde omvang. Zij weigerden eenvoudigweg om te accepteren wat
hun ogen lazen en liepen weg door de dichtstbijzijnde nooduitgang die beschikbaar was.
Sommigen hadden het gevoel dat de schrijver van Vägmärken aan een ernstige psychische
ziekte moet hebben geleden – veronderstellingen besloegen een breed gebied aan
psychiatrische diagnoses van een extreem soort narcistische egocentriciteit en algemene
megalomania tot het specifiekere soort: een volslagen Messias-complex. Sommige critici
gingen zelfs zo ver dat zij suggereerden dat zijn universum van krankzinnige religieuze ideeën
Hammarskjöld volledig gevangen hadden en, tegen het einde van zijn leven, hem zo
geobsedeerd hadden gemaakt met het idee van zijn persoonlijk martelaarschap dat hij geen
andere keuze had dan het te plannen en het op een geschikte manier op te voeren, sensationeel
genoeg om het doel te dienen. Het vliegtuigongeluk in de junge op 18 september 1961, waar
in totaal 15 levens verloren werden, zouden overeenkomstig die interpretatie de
onvermijdelijke uitkomst zijn geweest van de secretaris-generaals obsessie van zijn
messiaanse rol.
Extreme interpretaties zoals deze zijn duidelijk – tamelijk letterlijke – onzin. In een notitie,
gedateerd 1951, die aan de aandacht van vele van zijn critici is ontsnapt, geeft de schrijver
van Merkstenen een zeer toepasselijke opmerking: ‘Mijn vriend, de Populaire Psycholoog, is
24

zeker over zijn diagnoses. En hij heeft niets, niets begrepen’. (Merkstenen, p. 73). Het blijft
echter belangrijk om een antwoord te vinden op de vraag van waarom zoveel lezers op een
dwaalspoor werden gebracht door Dag Hammarskjölds ‘witboek’. Toegegeven, de literaire
vorm is misschien een uitdaging: filosofische en theoretische reflecties, vaak uitgedrukt in een
gecomprimeerde, aphoristische vorm die hen moeilijk te begrijpen maakt. De gedichten,
waarvan een behoorlijk aantal in de Japanse haikuvorm, zouden zelfs nog ontoegankelijker
kunnen zijn. En dan het verwarrende ‘U’ steeds weer expliciet toegesproken als een
dagelijkse dialoogpartner en doorlopend impliciet aanwezig in de geest van de eenzame
schrijver. Vreemd en verwarrend voor een moderne lezer kunnen de talrijke referenties zijn –
referenties naar de klassieke, middeleeuwse traditie van het Christelijke mysticisme,
vertegenwoordigd door schrijvers zoals Meister Eckhart, de Heilige Johannes van het Kruis
en Johann Tauler en gedurende een later deel van Dag Hammarskjölds jaren als secretaris-
generaal van de Verenigde Naties, in toenemende mate naar de Bijbel, met een speciale
voorkeur voor het Boek Psalmen, gewoonlijk geciteerd uit het Anglicaanse Book of Common
Prayer.
In 2005 presenteerde Mads Svegfors, in zijn sobere en zeer leesbare biografie, Dag
Hammarskjöld als de eerste moderne Zweed (Dag Hammarskjöld. Den første moderne
svensken). Voor de meeste van zijn lezers uit dezelfde tijd werd de schrijver van Vägmärken
als allesbehalve modern gewaardeerd. Voor hen behoorde Hammarskjölds witboek, eigenlijk
tot het soort literatuur dat Friedrich Nietzsche noemde Unzeitgemässe Betrachtungen
(zienswijzen die niet in de tijd passen). Het struikelblok, waar veel lezers uit zijn tijd niet
overheen konden stappen, was duidelijk het contrast met, en enorm verwijderd van, al hun
begrip van moderniteit en de moderne wereld. Zij waren gewoonweg niet in staat om te
begrijpen hoe een topdiplomaat en cosmopolitisch leider, met een reputatie van
25

uitmuntend intellectueel, met een wetenschappelijke training die welke academische carrière
dan ook mogelijk had gemaakt, die geleefd had in een soort metafysisch geestelijk universum,
kennelijk in een onzichtbare wereld zonder enige mogelijke link naar de zichtbare wereld van
strenge politieke realiteiten die voortdurend zijn volledige aanwezigheid eiste en het
vermogen om moeilijke beslissingen te nemen.
In de noordelijke landen hadden de 1950er en 1960er jaren van de periode waarin de lange
anti-metafysische traditie, die sinds de 1929er jaren geleidelijk was gegroeid, het hoogtepunt
bereikte. De positieve filosofie van Axel Hägerström, die Hammarskjöld ontmoette als
student in Uppsala, had een vooraanstaande positie. In 1960 kon Herbert Tingsten het eind
van alle ideologieën verkondigen, in een boek dat met in het algemeen positieve reacties werd
ontvangen en het begin was van een nieuw tijdperk van rationalisme waarin alleen het
gewicht van de betere argumenten doorslaggevend zou zijn in politiek beraad. Aan de
westerse kant van het ijzeren gordijn was het proces van secularisatie op het punt van
securalisme gekomen. Aan de oostelijke kant was het atheïsme al tientallen jaren de
dominante publieke doctrine geweest en bleef dat tot de val van het Sovjetrijk. Ik herinner me
een bezoek aan St Petersburg – toen nog Leningrad – in 1975, waar ik tot mijn verrassing
ontdekte dat de beroemde Isak kathedraal was veranderd in – in de donkere kelder – een
museum over alle verschrikkingen in de kerkgeschiedenis en vervolgens, terwijl de bezoekers
omhoog klommen naar het daglicht op de begane grond, in een galerie met alle
indrukwekkende prestaties van modern wetenschappelijk atheïsme.
In de historische context waarin Vägmärken voor het eerst werd gepubliceerd werd het
onvermijdelijk tegemoet getreden met sceptisme en het werd gezien als een soort vreemde
substantie. Maar voor hen die de ontwikkeling van Dag Hammarskjöld van nabij mee hadden
gemaakt was er geen echte reden tot verbazing over zijn affiniteit met het christelijke geloof.
In een radioprogramma getiteld ‘Dit geloof ik’ verklaarde Hammaskjöld in de tijd dat hij zijn
26

internationale carrière in New York startte, tamelijk bot dat hij de principes en idealen van
zijn jeugd nooit had verlaten, ondanks het feit dat de wereld waarin hij opgroeide er heel
anders uitzag dan de hedendaagse wereld, 48 jaar later. Integendeel, hij verklaart dat ervaring
en reflectie hem hun voordurende geldigheid en relevantie hadden doen realiseren. Op zijn
reis was hij onlangs – een oplettend lezen van Vägmärken laat zien dat Hammarskjöld in de
jaren onmiddellijk voor het keerpunt in 1953 gevochten had met een existentiële mid-life
crisis – op een niveau van helderheid en vertrouwen aangekomen dat hem in staat stelde om
niet alleen de inhoud van zijn spirituele erfenis volledig te begrijpen maar om het tevens tot
een persoonlijke getuigenis van zijn eigen geloof te maken. Hammarskjöld schrijft de
deugden van toewijding, integriteit en een sterk gevoel voor sociaal
verantwoordelijkheidsgevoel toe aan zijn voorouders van vaders kant; aan de voorouders van
moederskant het geloof dat alle mensen, in de fundamentele zin van het evangelie, dezelfde
waardigheid delen als kinderen van God en deze zouden in overeenstemming daarmee
tegemoet moeten worden getreden en behandeld. Tevens omschrijft hij, met een expliciete
verwijzing naar de Heilige Johannes van het Kruis, geloof als ‘de eenwording van God met de
ziel’, als een gemoedstoestand die alleen op een goede manier uitgedrukt kan worden door
middel van religieuze taal, die onderscheidend anders is dan de taal die we gebruiken om de
wereld te beschrijven die we waarnemen met onze zintuigen en kunnen analyseren door
middel van logische deductie. Zonder compromissen aan de idealen van intellectuele
eerlijkheid die de echte sleutel zijn naar een volwassen geest, verklaart Hammarskjöld dat hij
nu tot een vergelijk komt met het geloof waarin hij is opgegroeid als zijn eigen spirituele
eigendom, genomen als een vrije, persoonlijke beslissing. De enige autoriteit naast de Heilige
Johannes van het Kruis waaraan hij expliciet refereerde in deze korte en zeer uitvoerige
toespraak, is Albert Schweitzer, wiens ethiek Hammarskjöld in perfecte harmonie vindt met
de idealen van onvoorwaardelijke toewijding aan de dienst van alle medemensen en wiens
kritische onderzoek van de evangelische traditie en de Duitse Leben Jesu-Forschung moderne
lezers voorziet van een sleutel tot begrip van de historische Jezus en de wereld van het
evangelie.
27

Hammarskjöld noemt de beslissende ontdekking die hij deed gedurende zijn spirituele reis
door nogmaals te wijzen op de lessen die hij leerde door het bestuderen van de grote
middeleeuwse mystieken: voor de mens is zelfontkenning de enige weg naar persoonlijke
identiteit, gerealiseerd door creatieve liefdesdaden voor medemensen. Het beschouwende
leven en het leven van politieke actie zijn geen tegenstellingen, maar zouden als aanvullend
aan elkaar moeten worden gezien. Met een verwijzing naar de oproep in de Bergrede om je
geen zorgen te maken over wat morgen gebeurt, onderstreept hij dat alle inspanningen om
vrede te promoten uitgevoerd zouden moeten worden met het geduld dat mensen
karakteriseert die niet bang zijn voor de uitkomst, maar acteren vanuit de kalme
onzelfzuchtigheid van een overtuigd geloof. Verwijzend naar de Heilige Paulus ‘Iedereen
heeft gezondigd en ontbeert de nabijheid van God’ (Romeinen 3, 23), uit de
voorbereidingspapieren van de conferentie concludeert Hammarskjöld in zijn betoog door de
essentie van de christelijke boodschap, het kruis, niet als een verdelende maar een bijeen
brengende boodschap te interpreteren: ‘Op deze manier begrepen zou het kruis, ondanks het
gegeven dat het een uniek feit is waarop de christelijke kerken hun hoop bouwen, niet hen die
het christelijke geloof belijden ten opzichte van anderen, maar zij zouden eerder de spanning
in hun leven die hen in staat stelt om hun hand uit te reiken naar mensen van andere geloven,
een universele broederschap voelend waarvan wij hopen dat we deze eens zien in een wereld
28

van werkelijk verenigde naties.’ Dezelfde toespraak geeft een helder verschil aan tussen de
taak van geloofsgemeenschappen en de taak van de Verenigde Naties, hen als niet
concurrerend ervarend maar als elkaar aanvullende instituten: ‘De kerken zijn wachters van
en woordvoerders van de diepste geloven en de meest verheven dromen van mensen. Aan de
andere kant is de Verenigde Naties een organisatie voor voortdurende diplomatieke
onderhandelingen over concrete politieke issues, tevens zorgend voor de internationale
administratieve activiteiten op economische en sociale gebieden. Toch, ondanks alle
verschillen in karakter en verantwoordelijkheid, hebben de kerken en de Verenigde Naties een
gezamenlijk doel en een actieveld waarin zij naast elkaar werken.’
Het gezamenlijke doel en het gedeelde actieveld in dezelfde passage is gedefinieerd door een
verwijzing naar het antwoord dat Hammarskjöld had gegeven aan een jongere van 16 die
vroeg of er geen verwijzing naar God was in het handvest van de Verenigde Naties. ‘In mijn
antwoord wees ik hem op de preambule van het handvest waarin de Verenigde Naties
uitdrukken ‘geloof in de waardigheid en waarde van de menselijke persoon’ en zichzelf
beloven “om tolerant te zijn en samen te leven in vrede met elkaar als goede buren.” Ik was er
zeker van dat hij hier een uitdrukking zag van hetgeen, in zijn geloof, werd gezien als de wil
van God: dat we onze buren lief moeten hebben zoals onszelf. Hij kon niet een document
verwachten dat zou moeten dienen als de basis voor wereldsamenwerking om verder te gaan
in de richting die hij in gedachte had. De Verenigde Naties moeten alle geloofsovertuigingen
en gedragingen van al haar lidstaten erkennen en respecteren.’ De conclusie die aan het meest
gerespecteerde orgaan van de christelijke kerken werd gepresenteerd als zo ruim mogelijk
was: ‘De Verenigde Naties blijft buiten – noodzakelijkerwijs buiten – alle overtuigingen maar
het is desondanks een instrument van geloof. Op die manier is het geïnspireerd op hetgeen
bindt, niet door hetgeen de grote religies in de wereld verdeelt.’
Vertolkers met een wetenschappelijke opleiding op het gebied van de geschiedenis van
filosofie en theologie hebben zeer verschillende beoordelingen gegeven van Dag
Hammarskjölds begrip van de christelijke traditie. De vroegere professor van Lund en
bisschop van Strängnäs, Gustaf Aulén, diep geworteld in de spiritualiteit van de lutherse kerk
29

van Zweden die Hammarskjöld in zijn ‘Dit geloof ik’-toespraak omarmt als de erfenis
waaraan hij trouw wil blijven, neigt ernaar in zijn grondige interpretatie van Vägmärken
(Dag Hammarskjölds bitbok. Tvivel och tro i ‘Vägmärken’, 1970) de geldigheid van
Hammarskjölds eigen beoordeling te bevestigen en vindt dat zijn algemene theologische
ideeën consistent zijn met de heersende lutherse (Zweedse) spiritualiteit. Aan de andere kant
beweert Henry van Dusen in zijn studie Dag Hammarskjöld – de staatsman gepubliceerd in
1967, dat Hammarskjölds opvatting van de christelijke traditie opvallend onorthodox was en
bijna geen enkel kenmerk van werkelijke invloed van de spirituele erfenis bevatte waaraan hij
loyaal wilde zijn. Mij lijkt Auléns beoordeling plausibeler dan die van Van Dusen. ‘Orthodox’
behoort tot de meest tegengestelde termen die in theologische verhandelingen circuleren.
De geldigheid van oordelen over de veronderstelde mate van orthodoxie van theologische
uitspraken is duidelijk afhankelijk van hoe de term gedefinieerd is evenals de ideologische
context waarbinnen deze plaatsvindt. Voor Van Dusen is ‘onthodox’ zijn een meer
prijzenswaardige houding in religieuze zaken, eenvoudigweg omdat de contrasterende term
‘orthodox’ populair is, maar deze wordt nogal eng en oppervlakkig geassocieerd met de
letterlijke weergave van geautoriseerde overtuigingen en dogmatische uitspraken.
Toegegeven, dergelijke uitspraken komen bijna niet voor in Vägmärken en in Hammarskjölds
publieke toespraken, maar dat betekent niet dat de vertolker vrij is om verreikende conclusies
op basis van stilzwijgen te trekken. Alleen in de context waar de afwezigheid van ‘orthodoxe’
uitspraken opvallend zijn kan de lezer een goede reden hebben om deze te missen. Ik kan
nauwelijks zien dat het redelijk is om bezig te zijn met Hammarskjölds werk alsof ze in een
dergelijk verband zouden horen. Mij lijkt het redelijker om te verwachten dat de schrijver van
dergelijke werken graag het herhalen van dogmatische formules wil voorkomen.
Zover ik kan zien is Hammarskjöld, in zijn opvatting over de centrale elementen van de
christelijke traditie, zo orthodox als een ieder terecht zou wensen. Een passage van
30

Vägmärken gedateerd 24 februari 1957, die ontsnapt lijkt te zijn aan de aandacht van de
meeste vertolkers, zou uitstekend geschikt zijn om dit op te helderen. Het onderwerp dat op de
agenda is gezet is het meest achterhaalde en vreemdste gedeelte van de christelijke doctrine
sinds het jaar van de Verlichting, de doctrine van oorspronkelijke zonde. De passage onthult
dat het geen toeval was dat Hammarskjöld drie jaar eerder in zijn redevoering voor de Wereld
Raad van Kerken een aanbeveling deed voor de uitspraak van de Heilige Paulus (‘Iedereen
heeft gezondigd en ontbeert de nabijheid van God’, Romeinen 3, 23) als de meest solide basis
voor onvoorwaardelijke solidariteit onder menselijke wezens.
We kunnen op een punt komen dat het mogelijk voor ons wordt om oorspronkelijke
zonde, het donkere tegencentrum van slechtheid in onze natuur, te erkennen en te
begrijpen. Dat wil zeggen, alhoewel het onze natuur niet is, is het van onze natuur –
dat iets in ons dat toejuicht dat rampen de zaak die we proberen te dienen overkomen
of ongelukke gebeuren, zelfs als het gaat om hen die we liefhebben.
Leven in God is geen vlucht ervoor, maar de manier om er volledig inzicht in te
verkrijgen. Het is niet onze verdorvenheid die ons dwingt tot een verzonnen religieuze
verklaring, maar de ervaring van religieuze realiteit die de ‘Nachtkant’ in het licht
dwingt.
Het is als we in het rechtschapen allesziende licht van de liefde staan dat we ernaar
kunnen kijken, toegeven, en bewust lijden onder dit iets in ons dat rampen oplegt,
ongeluk, alles verslagend dat buiten de sfeer van ons nauwste eigenbelang ligt. Een
levende relatie met God is de benodigde voorwaarde van de zelfkennis die ons in staat
stelt om het rechte pad te bewandelen en op die wijze onszelf te overwinnen en onszelf
te vergeven. (Merkstenen, p. 149).
31

Deze passage laat duidelijk zien dat Aulén gelijk heeft als hij een parallel trekt met
Martin Luthers definitie van zonde als incurvatio in se, het zich klein maken van de
mens. Luther is niet bij de autoriteiten waaraan Hammarskjöld refereert in Vägmärken.
Om precies te zijn is er ook geen teken dat Hammarskjöld hem ooit las.
Desalniettemin is zijn spirituele aanwezigheid onmiskenbar in centrale passages waar
Hammarskjöld bezig is met basiselementen van de christelijke traditie. De echo van
Luthers paradoxale begrip van libertas christiana als onvoorwaardelijke vrijheid en
onvoorwaardelijke dienst kan tegelijkertijd moeilijk worden genegeerd.
Hammarskjölds diep gevoelde persoonlijke begrip voor de rol van de ambtenaar als
een roeping achter wie God de onzichtbare auteur/werkgever is, zou niet mogelijk zijn
geweest zonder Luthers revolutionaire vervanging van de middeleeuwse term vocation
met het Duitse beruf. Roeping was een beperkte technische term, exclusief gebruikt
als een label voor religiosi – dat betekent priesters van religieuze orders – om hun
status als verschillend van de laici te definiëren – dat wil zeggen van alle andere
burgers die in het dagelijkse leven wereldse leven staan. Voor Luther, heeft Beruf
precies de tegenovergestelde functie; het is bedoeld om zeer verschillende beroepen en
alle menselijke inspanningen om de levensomstandigheden in deze wereld te
verbeteren, hen aanduidend als larvi dei – dat betekent, als maskers van sociale rollen,
waarachter God zijn creërende Voorzienigheid verstopt. Dag Hammarskjölds
opvatting over zijn rol als ambtenaar van de mondiale menselijke gemeenschap, met
alleen God als zijn opdrachtgever waaraan hij rekenschap verschuldigd is, zou
nauwelijks een optie zou zijn geweest zonder ‘Luthers doctrine over roeping’, zoals
een hedendaagse Zweedse theoloog etiketteerde (Gustaf Wingren, Luthers lära om
kallelsen, 1942).
In zijn vertolking van Vägmärken, maakt Aulén ook een parallel met Søren
Kierkegaard (1813-55) en Dietrich Bonhoeffer (1906-45). De eerste voegt niet veel toe
aan de opvatting van Hammarskjöld, gewoon omdat het proces van, om met
Hammarskjölds woorden te spreken, onderhandelingen met hemzelf en God, in
32

Kierkegaards geval geen enkele link heeft met het wereldse leven van professionele en
sociale verantwoordelijkheid. Bonhoeffers postuume Resistance and Devotion
(Wiederstand und Ergebung, 1952), bevat brieven en notities die geschreven zijn
gedurende zijn tweejarige gevangenschap in Berlijn tegen het einde van de Tweede
Wereldoorlog en biedt een substantieel aantal overeenkomsten met betrekking tot de
reflecties over opoffering, zoeken naar betekenis en een nieuwe opvatting van
wereldse heiligheid bewerkstelligd door handelingen die politieke
verantwoordelijkheid tonen.
Laten we proberen tot een conclusie te komen met betrekking tot Dag Hammarskjölds
erfenis in de hedendaagse wereld. Gedurende de Noorse verkiezingscampagne van
deze herfst, bezocht ik een debat waar van de panelleden werd verwacht met een
redelijk antwoord te komen op de vraag ‘Teveel religie in politiek?’ Het spijt mij te
moeten zeggen dat de manier waarop het probleem werd gepresenteerd bijna even
populair als misleidend is. Ik herinner mij een soortgelijk debat van een paar jaar
geleden in een academie in Schleswig-Holstein met als titel Wie viel Religion verträgt
und braucht die Politik? (How much Religion does politics bear and need?’). Ik kan
mij de antwoorden die de panelleden gaven niet herinneren – inclusief mijn eigen –
waarschijnlijk omdat van dwaze vragen niet verwacht kan worden meer dan dwaze
antwoorden op te leveren. De vijf decennia die sinds 1960 voorbij zijn gegaan hebben
zowel snelle en spectaculaire omwentelingen in de religiemarkt als in politieke
ideiologieën teweeggebracht. Tingstens 1960-visie van een rationele samenleving,
voor altijd en immer immuun tegen ideologie, was in 1968 absoluut al overboord
gegooid, toen golven van revolutionair Marxistisch enthousiasme onder de jongere
leeftijdsgroep veroorzaakte dat de meeste instituten die de Westerse rationaliteit
vertegenwoordigden aan het wankelen raakten. In hetzelfde tijdsframe kruimelde
bestaand socialisme, vertegenwoordigd door Oostelijke marxistische regimes,
langzaam af tegen het einde van de 1980er jaren, het proces van ontbinding
versnellend dat eindigde op een symbolische manier met de val van de Berlijnse Muur.
33

(Ik herinner mij nog steeds een terloopse opmerking van een Poolse professor bij een
Europese universiteitsconferentie in de overgangsperiode: ’Onze ervaring met het
Marxistische systeem’, zei hij, ‘is dat het geen enkel potentieel heeft als het aankomt
op het veranderen van het heden of het vormgeven aan de toekomst; in ruil heeft het
onbeperkte potentie als het gaat om het veranderen van het verleden’). In
wetenschappelijke theologie werden lievelingsonderwerpen van de 1960er en 1970er
jaren zoals ‘de dood van God’ en secularisatie, geïnterpreteerd als de laatste fase van
menselijke emancipatie – het werelddorp in de vorm van ‘seculaire stad’ (Harvey Cox)
– werden vervangen gedurende de 1980er en 1990er jaren door ‘de terugkeer van
religie’/terugkomst van God’, het feest van dwazen’ (nog een keer Harvey Cox) en
gedurende de 1990er jaren, door een opkomende golf van religieus
fundamentalistisme, zowel binnen als buiten het christendom. Nu – na 9/11 – heeft de
fusie tussen religieus en politiek fanatisme zoals vertegenwoordigd in de zogenaamde
‘radicale islam’ de term religie vervangen met onplezierige associaties zoals
‘terrorisme’ en ‘suicide bombers’. En de schijnbaar nooit eindigende ‘oorlog tegen
terrorisme’ komt dichtbij de terminale fase van uitputting, het enige element dat
onberoerd is gelaten omdat het de wortel is van het fenomeen dat bedoeld was om uit
te roeien.
We zijn bij de laatste wegwijzer in deze lezing gekomen, de eerste in – laten we hopen
– een lange opeenvolging van Dag Hammarskjöldlezingen hier in Voksenåsen. In deze
herfst van 2009 stevenen de Verenigde Naties ook af op een van hun wegwijzers, de
wereldtop over klimaatverandering in Kopenhagen. Zeer waarschijnlijk is het toeval
per ongeluk; desalniettemin lijkt het wel de bedoeling. Sta mij daarom toe om een
parallel te trekken naar een andere toevallige ervaring, die een bezoek aan de
Universiteit vn Tartu betreft in de vroege 1990er jaren. De universiteit is opgericht in
1632, in de periode dat Estland nog onderdeel was van het Zweedse rijk, en heeft
eeuwenlang als handelsmerk een enorm ruiterbeeld van de stichter gehad, Gustaf
Adolf. Toen Estland werd ingelijfd door het Sovjetrijk, werd het beeld omgesmolten
en omgegoten tot een beeld van Lenin en iedereen was stralend gelukkig over het
vooruitzicht van een nieuw omsmeltingsproces ten gunste van een omgesmolten
34

Zweedse koninklijk figuur op een paard. Tijdens mijn bezoek had ik het privilege een
plechtige uitreiking van doctorale graden en de festiviteiten ter ere van de nieuwe
doctors bij te wonen, onder hen was een jonge wiskundige uit Minsk. Toen hij zich
realiseerde dat ik de Universiteit van Oslo vertegenwoordigde, moest hij mij beslist
vertellen dat zijn doctorale dissertatie over de Noorse wiskundige Sophus Lie (1842-
99) ging – een van die 19 e eeuwse Noorse wetenschappers die beroemd zijn in het
oostelijke deel van Europa en bijna vergeten zijn in Noorwegen. Op basis van het
inzicht dat door de jaren heen verworven was door grondige studie van de werken van
Sophus Lie stond hij erop te verkondigen dat zijn Noorse held ‘De Wiskundige van de
21 e eeuw’ is.
Vägmärken opnieuw lezend en de toespraken uit Dag Hammarskjölds periode als
secretaris-generaal van de Verenigde Naties, vanaf de afstand van een halve eeuw, is
voor mij een ervaring die mij herinnert aan de titel van een bekende naoorlogse roman
van Sigurd Hoel: A rendezvous with years forgotten (stevnemøte med glemte år, 1954).
Zonder de vergelijking met mijn enthousiaste vriend te benadrukken – ik ben
uiteindelijk 50 jaar ouder – heeft het lezen van Hammarskjölds werken mij
aangemoedigd om het risico te nemen en hem uit te roepen tot ‘De Politicus van de 21 e
Eeuw’. Mocht iemand dit in twijfel trekken en protesteren dat dit wishful thinking is,
dan zou mijn antwoord zijn: natuurlijk is dat zo. Maar het is wishful thinking
gebaseerd op een aantal zuivere argumenten, waarvan ik mij zal beperken tot de meest
duidelijke:
1. De wereld van de 21 e eeuw heeft een hernieuwde basis voor politiek leiderschap
hard nodig en gezamenlijke standaarden voor het beoordelen van hoe macht wordt
uitgeoefend op alle niveaus, van de kleinste lokale gemeenschap tot de
topontmoetingen van de Verenigde Naties.
2. Gemeenschappelijke standaarden voor de beoordeling van hoe macht wordt
uitgeoefend zouden slechts morele standaarden kunnen zijn, rustend op
gemeenschappelijke menselijk moraliteit, uitgedrukt met onverslaagbare
nauwgezetheid in de zin ‘We beschouwen het als vanzelfsprekend dat alle mensen
hetzelfde gecreëerd zijn’(‘The preamble to the United States’ Declaration of
Independence, 1776).
35

3. Het principe van gelijke waardigheid van alle mensen is de onontbeerlijke
veronderstelling van het idee van mensenrechten, die wordt aangevuld in de
erkenning van menselijke verplichtingen, in gecomprimeerde vorm uitgedrukt in
het gebod over liefde.
4. Om een duurzame leidende ster voor de wereld van de politiek te zijn moet de
driehoek van menselijke waardigheid/mensenrechten/menselijke verplichtingen
verstevigd worden door de erkenning van de mensheid als een gemeenschap van
gedeelde verantwoordelijkheid en gedeelde schuld, uitgedrukt in de kortst
mogelijke formulering in de uitspraak van de Heilige Paulus, ‘Iedereen heeft
gezondigd en ontbeert de nabijheid van God’ (Romeinen 3, 23).
5. Moraliteit heeft, ongeacht of het tot bewustzijn van het individu is gebracht of niet,
een religieuze dimensie. Onder modellen van ethische reflectie zou een
hernieuwing van de oude ethiek van deugdzaamheid het meest veelbelovende
alternatief zijn om voor die dimensie te zorgen, wat onmisbaar is tegen de valkuil
van moralisme.
6. Als bewaker van de religieuze dimensie van moraliteit, zou religie nooit de bron
van haat, mishandeling, terroristische daden of andere schendingen van
mensenrechten kunnen zijn. Noch zou het een spreekbuis kunnen zijn of een
bondgenoot in fanatisme en desintegratie.
7. In tegendeel, de enige kracht die waarschijnlijk in staat is om tegen een
terroristische oorlog te strijden zonder verslagen te worden door uitputting is
religie.
Dit is de Reader’s Digest versie van de erfenis van Dag Hammarskjöld, gebaseerd op mijn
2009 rendez-vous met zijn wegwijzers. Noch wijsheid achteraf noch wishful thinking
zouden door iemand van ons veracht moeten worden – uiteindelijk zou kunnen blijken dat
het de enige beschikbare waarheid was. De beroepsopvatting van politiek leiderschap als
36

De rol van een – precies gezegd – ambtenaar, heeft zeer waarschijnlijk niet het
kleinste beetje van zijn relevantie verloren in de 21 e eeuw of voor de 21 e eeuw. Een
apocrief gezegde van Martin Luthers – het is niet ergens in de meer dan 100 delen van
zijn verzamelde werken gevonden – gaat als volgt ‘Als ik wist dat deze wereld morgen
zou vergaan, dan zou ik vandaag nog steeds een appelboom in mijn tuin hebben
geplant.’ Apocriefe gezegden kunnen de kernboodschap van een auteur evengoed
overbrengen als de echte – soms zelfs beter. Als ik gerechtigd ben om Dag
Hammarskjöld te rekenen tot de naaste erfgenamen van de spirituele erfenis van
Martin Luther, zouden we net zo goed het apocriefe gezegde aan hem kunnen
toedichten en het in gedachte houden als onderdeel van zijn erfenis.
In ieder geval: het plaatje van de appelboom in de tuin, geplant op de avond voor de
Dag des Oordeels is zeer zeker een plaatje dat het waard is om in gedachte te houden –
van elke geest die er nog steeds naar streeft zuiver te blijven.
37

Dag Hammarskjölds zeitgemäße Betrachtungen
– Beschouwing over Inge Lønnings
Dag Hammarskjöld lezing
Door Henning Melber *
Het is een enorme eer vanavond bij u te zijn voor de eerste Dag Hammarskjöld Lezing in
Voksenåsen, daarnet zo welbespraakt gebracht door Inge Lønning. Het is een nog grotere eer
om uitgenodigd te zijn om een paar aanvullende gedachten te delen over deze lezing met de
gerenommeerde spreker (naar ik begrepen heb een van leidende intellectuelen in Noorwegen)
en de bezoekers van dit augustusevenement.
Volgens mij had Inge Lønning geen geschiktere thematische focus kunnen kiezen om de
eenvoudige complexiteit van Hammarskjöld en zijn relevantie voor nu te laten zien. Als je je
afvraagt of ‘eenvoudige complexiteit’ een contradictio in terminus is, laat mij dan ophelderen
dat ik denk dat complexiteiten niet gecompliceerd hoeven te zijn. Evenals Hammarskjöld
politiek niet scheidde van natuur en kunst, konden zijn politieke overtuigingen en de politiek
geleid door hen niet worden gescheiden van moraliteit en religie. Hij was een uiterst spiritueel
mens. Echter, zij die dit associëren met obscurantisme of mysticisme die niet van deze wereld
*Gepresenteed als een commentaar op de eerste Dag Hammarskjöld Lezing in het Dag Hammarskjöld
Programma in Voksenåsen, 2 oktober 2009.
Henning Melber (geboren in 1950) verwierf een PhD in politieke wetenschappen in 1980 en een venia
legendi (“het recht om les te geven”) in ontwikkelingshulp wetenschappen in 1993. Hij was directeur van
NEPRU, het Namibische economisch politieke onderzoek instituut in Windhoek (1992-2006) en directeur
Onderzoek bij het Nordic Africa Institute in Uppsala/Zweden (2000-2006), in die tijd was hij tevens
directeur van de Dag Hammarskjöld Foundation.
38

zijn doen Hammarskjöld onrecht aan als een politiek rolmodel dat de standaard stelde voor
allen die hem opvolgden in deze positie met zijn ‘mission impossible’. Zij ontzeggen de
secretaris-generaal ook de volle erkenning van zijn leidende principes, waarden en normen.
Ik ben Inge Lønning erkentelijk voor het rechtzetten van de zaak. Dag Hammarskjöld was
inderdaad sterk beïnvloed door de socialiserende invloed van zijn ouders en de specifieke
sfeer die toen in Uppsala zo sterk aanwezig was. Hij vatte zijn getuigenissen samen en
presenteerde ze op indrukwekkende wijze in het radioprogramma ‘Dit geloof ik’, uitgezonden
in 1954, zoals Inge Lønning heeft beschreven. Geloof, benadrukte Hammarskjöld toen, ‘is een
toestand van het verstand en van de ziel’. En het geloof dat hij erfde was
dat geen leven meer voldoening geeft dan dat van onzelfzuchtige dienst aan je land –
of de mensheid. Deze dienst vroeg een offer van alle persoonlijke belangen, maar
evenzeer de onverschrokken moed om op te komen voor je overtuigingen. (Falkman
2005: 58).
In dezelfde tekst die Hammarskjöld schreef voor de radio, vertaalde hij het leven volgens deze
overtuigingen, het actief practiseren van deze waarden, naar het woord Liefde. Liefde,
gedefinieerd als een overvloeien van de kracht die individuen voedt die leven volgens het
principe van ware zelf-wegcijfering, als een standvastige plichtsvervulling en onbevangen
acceptatie van leven – of het nu hard werken, lijden of geluk brengt (Falkman 2005: 59).
Inge Lønning deelt meer bewijzen met ons, van het sterke geloof dat Hammarskjölds
denkbeelden en activiteiten leidde. Hij laat ons zien dat een sterk geloof in fundamentele
waarden kleingeestige politieke ideologieën overstijgt en vertaalt in bijna revolutionaire
volharding als het dientengevolge wordt nageleefd. Dit wordt onderbouwd op misschien wel
spectaculaire wijze in Hammarskjölds beroemde verklaring uitgesproken op 3 oktober 1960
39

in de Algemene Vergadering van de VN als antwoord op de eis van de Sovjet Unie om
aftreding. Inge Lønning gebruikt dit terecht als illustratie om het punt te maken dat
overtuiging politiek is en blijvend. Zoals hij uitlegt, verandert in een dergelijk begrip beroep
in Beruf en uiteindelijk in Berufung (misschien het beste vertaald in ‘roeping’).
Ik ben het helemaal eens met de sprekers suggestie dat alhoewel Friedrich Nietsche naar alle
waarschijnlijkheid Hammarskjölds postuum gepubliceerde persoonlijke notities had
beoordeeld als Unzeitgemäβe Betrachtungen (meningen die niet in de tijd passen) deze in
feite zeer zeitgemäβ zijn (in de tijd passen). Zijn moraliteit en godsdienst, ik herhaal, waren
politiek en vertaald in politiek hetgeen de norm stelde voor elke secretaris-generaal die na
hem volgde. Als Hammarskjöld de Verenigde Naties opvat als een ‘instrument van geloof’,
dan moet dit begrepen worden als een overtuiging van fundamentele waarden en normen die
de worsteling leiden naar een beter leven voor iedereen. Het is een uiterst seculaire agenda die
niet gescheiden kan worden gezien van de spirituele wijzers die zijn missie leiden. Een missie
was het zeker. Terwijl Inge Lønning de nadruk legt op het ontdekken van het raamwerk van
deze missie meer dan op de ethische dimensies geleid door godsdienst, zou ik in de
overblijvende tijd graag verwijzen naar een paar van de politieke dimensies die dit met zich
meebrengt. Voor zijn eigen opvatting van de rol van een internationale ambtenaar – een
concept dat hij vormgaf, dat tot vandaag geldt als het ultieme criterium voor dienst in het
systeem van de Verenigde Naties – hield hij in een betoog in John Hopkins University in
Baltimore op 14 juni 1955 vol dat ‘veel ethische problemen krijgen een nieuwe betekenis en
onze behoefte om zin te geven aan ons leven overstijgt de geërfde standaarden’(Falkman
2005: 64). Hij wijst op de behoefte dat geërfde en conventionele ideeën ons niet zullen
beschermen en ons niet toe zullen staan een lui leven te leiden:
Intellectueel en moreel vraagt internationale dienst daarom de moed om toe toe geven
dat jij en zij die je vertegenwoordigt, ongelijk hebben als je tot de conclusie komt dat
40

zij ongelijk hebben, zelfs in het gezicht van een zwakkere tegenstander en de moed om
jouw overtuiging te verdedigen zelfs als je tegenover de bedreigingen van machtige
tegenstanders staat. Maar terwijl zo’n situatie ons blootstelt aan conflicten, biedt het
ons ook een bron van innerlijke zekerheid; want het zal ons ‘zelfrespect voor ons
onderdak geven’. (Ibid: 65).
Toen hij al twee jaar in dienst was, bracht hij in kaart wat hij voortzette als een internationale
ambtenaar: de deugd van standvastige integriteit in de uitvoering van het mandaat en de
volharding van de lijn. Op 31 oktober 1956, gedurende de Suezcrisis, verklaarde hij voor de
Veiligheidsraad in geen onzekere termen dat volgens zijn zienswijze ‘de discretie en
onpartijdigheid…opgelegd aan de secretaris-generaal…. niet mag degenereren tot een beleid
van slimme berekening (Falkman 2005: 120-121). Hiermee sprak hij een geloof uit dat hij
later zou herhalen in zijn introductie van het jaarverslag van de VN voor 1959-1960.
Het is mijn stellige overtuiging dat enig resultaat dat voor de prijs van een compromis
met de principes en idealen van de Organisatie, zowel door toegeven aan kracht, met
verontachtzaming van gerechtigheid, door verwaarlozen van gezamenlijke belangen of
door verachting van mensenrechten, voor een te hoge prijs wordt gekocht. Dat is zo
omdat een compromis met principes en doelen de Organisatie verzwakt op een manier
die een definitief verlies voor de toekomst vertegenwoordigt hetgeen op geen enkele
wijze goed kan worden gemaakt door enig bereikt doel. (Falkman 2005: 71)
Gedurende zijn acht jaar in dienst leefde Dag Hammarskjöld zoals hij weergaf in een
uiteindelijke nalatenschap ‘Het ambtenaarschap volgens de weten in feiten’ in zijn toespraak
in de universiteit van Oxford op 30 mei 1961 – niet veel meer dan honderd dagen voor zijn
onvoortijdige dood. Zoals hij toen verklaarde:
41

..de internationale ambtenaar kan niet worden beschuldigd van gebrek aan neutraliteit
eenvoudigweg voor het innemen van een standpunt in een controversiële zaak als dit
zijn taak is en niet voorkomen kan worden. Maar er blijft een serieus intellectueel en
moreel probleem wanneer we ons in een intern gebied bewegen waarbij een
persoonlijk oordeel in het spel moet komen. Tot slot, we moeten omgaan met de
integriteitsvraag of met, als u wilt, een bewustzijnsvraag. (Geciteerd uit Hans Corells
toespraak in deze compilatie)
En hij vervolgde:
..als integriteit in de zin van respect voor de wet en respect voor de waarheid hem in
conflictsituaties zouden drijven met dit of dat belang, dan is dat conflict een teken van
zijn neutraliteit en niet van zijn falen om neutraliteit te observeren – dan is het in lijn,
en niet in conflict met, zijn taken als internationaal ambtenaar. (Ibid.)
Vanaf zijn eerste jaren in dienst won Dag Hammarskjöld het respect en de erkenning voor zijn
mediatorschap geleid door enorme integriteit. Hij was wars van enige veroordeling of
eigenbelang. Hij geloofde sterk in menselijkheid en dialoog tussen tegenstanders, gebaseerd
op wederzijds respect en het zoeken naar een gemeenschappelijke basis, maar hij weerstond
de verleiding om te opteren voor een pragmatische en gemakkelijke pseudo-oplossing
ontbloot van de fundamentele waarden die gerespecteerd zouden moeten worden. In deze
context zijn de gedachtenwisselingen met Martin Buber onthullend. 1 Tegenwoordig zouden
we het erkenning van anderszijn in een wereld van diversiteit kunnen noemen. Maar op
hetzelfde moment voelde hij ook sterk dat anderszijn partijen er niet van weerhoudt een
gedeelde basis te vinden voor de duurzame toekomst van de mensheid.
1 De Foundation heeft dit belangrijke aspect van Hammarskjölds ethiek en overtuigingen gedocumenteerd in
haar gelegenheidsnotities in de series Critical Currents (no. 8, januari 2010), die gaat over de
gedachtenwisselingen tussen Hammarskjöld en Buber (Marin 2010); zie ook Frölich (2008: 103-116 en 2002:
192-211).
42

Hammarskjöld werd geleid door pogingen om meer gerechtigheid en minder schending van
mensenrechten in deze wereld te brengen zonder het institutionaliserend raamwerk van een
VN-systeem dat de betekenis en praktische relevantie van de verschillende handvesten voor
de invoering van een variëteit aan mensenrechten tracht te verbeteren.
Een halve eeuw geleden deelde hij reeds de overtuiging om het wereldwijde bestuurlijke
raamwerk voor de promotie van het welzijn van de mensen te gebruiken en niet voor hun
heersers.
Hij was zich bewust van de lange weg naar een wereldcontract dat niet alleen de gedeelde
verantwoordelijkheid over zaken van algemene menselijke aangelegenheden zou formuleren
maar ook uitvoeren en invoeren. In een betoog op 1 mei 1960 in de Universiteit van Chicago
maakte hij een ontnuchterende maar realistische beoordeling, die politieke realiteiten binnen
het systeem van de niet zo verenigde naties tot vandaag weergeeft:
Zij die pleiten voor wereldbesturing en deze of die speciale vorm van wereld
federalisme brengen vaak uitdagende theorieën en idealen naar voren, maar wij, evenals onze
voorouders, kunnen alleen tegen de terugwijkende muur duwen die de toekomst verbergt. Het
is door dergelijke inspanningen, uitgevoerd naar ons beste vermogen, meer dan door de
constructie van ideale patronen om in de maatschappij op te leggen, dat we de basis leggen en
de weg plaveien naar de maatschappij van morgen. (Falkman 2005: 164)
Inge Lønning deelde inzichten met ons in Hammarskjölds strijd met zichzelf en de taken en
verplichtingen (zo niet de plicht) die zijn protestantse ethiek van hem vroeg tegemoet te
treden. Het ethische, morele en spirituele (sommigen zouden het religieus noemen) kompas
was wat zijn onophoudelijke pogingen om de uitdagingen en kansen die de weg plaveien voor
een maatschappij van de toekomst leidden. Deze weg is lang en vol obstakels. Het vraagt
geduld, doorzettingsvermogen en veel meer deugden om te gaan met terugvallen en
teleurstellingen zonder capitulatie of opgeven. Dag Hammarskjöld, die veel van deze deugden
43

in zijn persoonlijke geloof belichaamt, was zich bewust van de tijd die dit deze verbinding
nodig heeft om resultaat op te leveren. Zoals hij verklaarde in zijn betoog in de universiteit
van New York op 20 mei 1956:
..we zijn nog steeds aan het zoeken naar manieren om onze internationale instituten
ertoe aan te zetten het fundamentele doel effectiever te vervullen zoals uitgedrukt in
Woodrow Wilsons woorden – ‘het oog van de naties te zijn om te waken over het
gezamenlijke belang.’
Ik twijfel er niet aan dat we over veertig jaar nog steeds bezig zijn met hetzelfde
streven. Wat kunnen we anders verwachten? Wereldorganisatie is nog een nieuw
avontuur in de menselijke geschiedenis. Het heeft meer perfectionering nodig in de
smeltkroes aan ervaringen en er is geen vervanging voor tijd in dat opzicht. (Falkman
2005: 67-68)
Vijftig jaar na deze woorden hebben we nog steeds niet het gewenste doel bereikt. Laten we
hopen dat de tijd nog niet opraakt. We zijn zeker in een periode in de geschiedenis van de
mensheid gekomen die nog urgenter vraagt om maatregelen om een toekomst voor mannen,
vrouwen en hun kinderen op deze aarde veilig te stellen. Dag Hammarskjöld had geloof in de
toekomst van de mensheid, zoals hij vertrouwen had in het morele kompas van mensen. Zoals
opgenomen in de kopie van geïmproviseerde opmerkingen bij de ter ere van hem gegeven
VN-lunch voor de vereniging voor correspondenten op 9 april 1958, stelde hij een
… overtuiging en het geloof dat de toekomst goed zal zijn omdat er altijd genoeg
mensen zullen zijn om te vechten voor een ordentelijke toekomst.
Hij geloofde ook vast dat
… er genoeg mensen zijn die grondig betrokken zijn bij deze strijd en sterk genoeg en
toegewijd genoeg zijn om dit succes te garanderen. (Falkman 2005: 51-52)
44

Ik heb geen redenen om aan te nemen niet alleen Inge Lønning maar ook de anderen hier
vandaag bij elkaar zijn gekomen omdat zij horen bij de mensen die actief zijn in de geest van
de overleden Dag Hammarskjöld en zijn visie op een betere wereld. Een wereld die hij niet tot
stand zag komen. Onder de vele, bijna pijnlijke notities in zijn Vägmärken (dat inderdaad een
betere titel verdient in het Engels dan Markings) is zijn enige rijmende gedicht van 3
december 1960. Het is met deze woorden van de tweede secretaris-generaal van de
Verenigde Naties dat ik zou willen eindigen:
Vägen,
Du skall följa den.
Lyckan,
Du skall glömma den.
Kalken,
Du skall tömma den.
Smärtan,
Du skall dölja den.
Svaret,
Du skall lära det.
Slutet,
Du skall bära det. 2
2 W.H. Auden voelde zich niet in staat de Engelse versie te rijmen en om die reden is de originele versie
gegeven. Zijn vertaling is: ‘De weg, je moet hem volgen. Het plezier, je zult het vergeten. De kop, je zult hem
legen, De pijn, je zult hem verbergen, De waarheid, die zal je worden verteld, Het einde, je zult het verdragen.’
(Hammarskjöld 1993: 177)
45

Verwijzingen
Falkman, Kaj (ed.) (2005), To Speak for the World. Speeches and
Statements by Dag Hammarskjöld, Stockholm: Atlantis.
Fröhlich, Manuel (2002), Dag Hammarskjöld und die Vereinten
Nationen. Die politische Ethik des UNO-Generalsekretärs, Paderborn/
München/Wien/Zürich: Schöningh.
Fröhlich, Manuel (2008), Political Ethics and the United Nations.
Dag Hammarskjöld as Secretary-General, Oxon and New
York: Routledge (korte versie van de Duitse bundel).
Hammarskjöld, Dag (1993), Markings, New York: Ballantine
(16e editie).
Marin, Lou (2010), Can We Save True Dialogue in an Age of
Mistrust? The Encounter between Dag Hammarskjöld and Martin
Buber, Uppsala: de Dag Hammarskjöld Foundation (Critical
Currents, no. 8)
46

Dag Hammarskjöld was een wereldburger. Gedurende zijn periode als secretarisgeneraal
van de Verenigde Naties van 1953 tot zijn dood in 1961 werd hij
bekend als een extreem efficiënt en toegewijd internationaal ambtenaar. Dag
Hammarskjöld benadrukte dat het dienen van de belangen van kleine landen in
relatie tot de grootmachten een belangrijke taak van de VN is. Hij vormde tevens
de VN’s mandaat voor het oprichten van vredesstrijdkrachten. Voordat hij werd
benoemd tot VN secretaris-generaal had Dag Hammarskjöld hoge posities als
ambtenaar bij de Zweedse overheid. Dag Hammarskjöld had ook sterke culturele
interesses en hij was lid van de Zweedse Academie van Letteren. Zijn postuum
gepubliceerde boek Merkstenen is een klassieker geworden.