Stichting Oude Groninger Kerken

arokorgel, maar voelt ook anders aan, althans voor de organist.
Het verschil is enigszins te vergelijken met dat tussen
een klavecimbel en een concertvleugel. Dat illustreert nog
eens dat het romatische orgel wezenlijk verschilt van dat uit
de barok, waarvan in Groningen zoveel prachtige voorbeelden
bewaard zijn gebleven.
Restauratiefilosofie
Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn we in Nederland de betekenis
van de grote rijkdom aan historische orgels steeds
meer gaan beseffen. Restaureren werd daardoor een belangrijke
activiteit. Aanvankelijk streefde men naar de reconstructie
van de oorspronkelijke situatie. In Leens, om bij dat
voorbeeld te blijven, ging men aldus terug naar de toestand
waarin het in 1733 was opgeleverd. Dat sloot direct aan op de
uitgesproken voorkeur die was ontstaan voor barokorgels,
maar het gevolg was ook dat romantische orgels nu veel minder
werden gewaardeerd.
Intussen zijn we minder eenkennig geworden: het besef is
doorgedrongen dat ook orgels uit de negentiende en twintigste
eeuw waardevol zijn. Het logische gevolg van dit veel genuanceerdere
standpunt is ook dat toen aangebrachte wijzigingen
aan oudere orgels in principe eveneens waardevol
kunnen zijn. Dat heeft in de afgelopen tien jaar geleid tot een
nieuwe visie op het restaureren van orgels.
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed noteerde in 2007
in zijn beleidsnota Klinkende monumenten dat restauraties
‘sober en doelmatig’ dienen te zijn, dat conserveren voor
restaureren dient te gaan, en restaureren voor reconstrueren.
‘Uitgangspunt’, aldus de nota, ‘bij het in stand houden,
dat wil zeggen het onderhouden en restaureren, van monumentale
orgels is het maximale behoud van het oude materiaal
en het historisch gegroeide klankbeeld.’ En: ‘Reconstructies
zijn slechts bij hoge uitzondering aan de orde en horen
het resultaat te zijn van zorgvuldige afwegingen van alle factoren
en overleg met alle betrokkenen. Het inruilen van een
latere klankstilistische eenheid voor een “originele”, in de
betekenis van “authentieke”, toestand wordt niet nagestreefd.’
3 Registers van het orgel.
Het orgel van Zuurdijk als document
Het orgel van Zuurdijk documenteert deze omslag in het denken.
Het is een romantisch orgel, met veel achtvoetsregisters
en pneumatiek, en toch is het nu vol enthousiasme gerestaureerd,
niet door een beunhaas, zoals die tot voor kort
vaak op dit soort orgels werden losgelaten, maar door de uitermate
deskundige firma Elbertse uit Soest. Bovendien
kreeg de restauratie de warme ondersteuning van de Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed, die het orgel al bij de eerste
kennismaking tot monument verklaarde. Dat opende de
mogelijkheid een restauratiesubsidie bij het Rijk aan te vragen,
die prompt verleend werd. Zo is het orgel in Zuurdijk nu
een prachtige romantische parel in het verder zo veel klassiekere
orgelbezit van de Stichting Oude Groninger Kerken.
Literatuur
Hans Fidom, Miskend, verguisd en afgedankt: Nederlandse
orgels uit de vroege 20ste eeuw (Zaltbommel 2006).
Hans Fidom is bijzonder hoogleraar Orgelkunde aan de Vrije
Universiteit in Amsterdam en als musicoloog werkzaam voor
het Orgelpark in Amsterdam. Hij initieert en begeleidt onderzoek
naar orgelmuziek en orgelbouw, waarbij aandacht voor
de meningsvorming daarover centraal staat. Hans Fidom is
lid van de orgelcommissie van de Stichting Oude Groninger
Kerken.
Foto’s: Regnerus Steensma (tenzij anders vermeld)
Dispositie
Manuaal (C-f’’’)
Prestant 8 vt
Bourdon 16 vt
Viola di Gamba 8 vt
Zacht gedekt 8 vt
Aeoline 8 vt
Vox celeste 8vt
Oktaaf 4 vt
Woudfluit 2 vt
Pedaal (C-d’)
Subbas 16 vt
Nevenregisters
Pedaalkoppel
Superoktaafkoppel
Speelhulpen
Piano
Forte
Tutti
Oplosser
Regnerus Steensma
Het hedendaagse gebruik van de Stichtingskerken
Minder religie en meer cultuur
Begin 0 bezat de Stichting Oude Groninger Kerken monumentale kerkgebouwen. Vroeger
dienden ze alleen voor de eredienst. Nu is dat bij slechts enkele nog het geval. Vele worden gebruikt
voor concerten, lezingen, exposities en andere cultuuruitingen. Daarnaast is er de uitstraling van
een oude kerk die bezoekers trekt.
Van regelmatige eredienst naar
religieuze folklore
Regelmatig wordt de vraag gesteld wat er nu met die kerken
gebeurt. Het antwoord is dat er twee ontwikkelingen zijn:
sterke afname van kerkdiensten en sterke toename van cul-
tureel gebruik. Op 1 april 2011 wordt alleen de kerk in Us-
quert nog elke zondag door de PKN-gemeente gebruikt (tien
tot vijftien mensen). Daarnaast wordt in Adorp de kerk ver-
huurd aan de Gereformeerde Kerken (Hersteld) en in Wester-
emden aan de Vrijgemaakt Gereformeerden. In feite betekent
dit dat van de zestig kerken er bijna geen enkele meer het
beeld laat zien van de gewone zondagse kerkgang, een pa-
troon dat vijftig jaar geleden normaal was.
Een aantal kerken wordt gebruikt in een rouleersysteem:
eenmaal per twee, drie of vier zondagen. Soms is hier sprake
van een ‘eerlijke’ verdeling, bijvoorbeeld in de gemeente van
Den Andel, Eenrum en Westernieland, waar in elke kerk eens
in de drie zondagen dienst is. Meestal echter moet de Stich-
Muzikale diversiteit in de kerk van Thesinge.
tingskerk tevreden zijn met één dienst in de maand en worden
de andere diensten elders gehouden. Eenum wordt eenmaal
per maand gebruikt door de gemeente van Loppersum,
Tinallinge eenmaal door de gemeente van Baflo en Wirdum
door de gemeente van Garrelsweer. De ervaring leert dat
men mogelijk over enige tijd een punt zal zetten achter dit
gebruik. Bij een dergelijke beslissing spelen de financiën
een voorname rol.
28 Stichtingskerken, dus bijna de helft, worden nog
slechts een enkele keer per jaar gebruikt. Dikwijls met als
achtergrond dat men toch iets van de oude functie van het
gebouw wil laten zien, bijvoorbeeld in Beerta, Obergum en
Wetsinge. In enkele kerken vindt in de zomer een Grunneger
dainst plaats, onder andere in Krewerd en Zuurdijk. In Breede
wordt één keer per jaar een campingdienst gehouden, in Niehove
een pinksterdienst, in Fransum een zomerdienst, in
Garnwerd een avondmaalsviering op Witte Donderdag, in
Niezijl en Visvliet een kerstnachtdienst, in Oudeschans een