samenleven: nieuwe feiten over relaties en gezinnen - Cbs

zaamheid waren wellicht beter te realiseren binnen het als economische eenheid
functionerende gezin dan binnen de familie. Dat het Nederlandse gezin al heel lang
een lossere positie ten opzichte van de familie bekleedde dan elders, blijkt uit de
specifieke wetgeving met betrekking tot het gezin die al in de 15e eeuw werd
ingevoerd. Een andere aanwijzing is het feit dat de Nederlandse taal, anders dan het
Duits, Frans of Engels, ‘gezin’ en ‘familie’ kan onderscheiden.
Na de middeleeuwen nam, voorzover valt na te gaan, de belangstelling voor zaken
die met huwelijk en gezin van doen hadden steeds meer toe. Het thema was daarbij
vaak de ‘strijd om de broek’. Mannen die zich met typisch vrouwelijke taken lieten
opzadelen, konden rekenen op maatschappelijke spot en minachting. Een van de
allereerste stripfiguren, Jan Hen, werd al eeuwen geleden door zijn bazige vrouw
Griet achter de kinderwagen geduwd, een positie waarin vele seksegenoten zich tot
ver na de tweede wereldoorlog ongemakkelijk voelden.
Van een uitgesproken ‘morele crisis’ was sprake rond 1800. Een burgerlijk beschavingsoffensief
werd ingezet tegen werkschuwheid, ‘onverstand’ leidend tot vroege
en gedwongen huwelijken en bandeloosheid die zich uitte in ongehuwd samenwonen
en het verwekken van bastaarden [17]. Het gezin, een bastion van deugd,
werd daarbij ingezet als stut van staat en maatschappij tegen ongeloof, gezagsverval
en revolutie. Huiselijkheid, meer aandacht voor opvoeding binnen het gezin, een
centrale positie van de moeder en meer toezicht moesten deze functie mogelijk
maken.
De relatie tussen samenleving en gezin was opnieuw tweezijdig: enerzijds tastte de
economische malaise, die het gevolg was van de Franse bezetting, de bestaanszekerheid
van het gezin aan, anderzijds leidde een afkalvende overdracht van normen en
waarden binnen het gezin tot een verruwing van de samenleving. In liberale kring
werd het debat over de zedelijke problemen vooral gevoerd in de context van de
malthusiaanse opvattingen over de relatie tussen bevolkingsgroei en armoede [70].
Hun analyses getuigden vaak van weinig fijngevoeligheid. Zo sprak de Leidse
hoogleraar Jacob Geel over zijn stadgenoten: ‘Het vervloekte gemeene vee trouwt
vóór hun 18e jaar, vreet aardappelen, maakt teringachtige kinderen, komt aan de
armenkas of gaat bedelen’ [82].
Op de bres voor het gezin
Rond 1900 bleek het opnieuw tijd voor een beschavingsoffensief, waarbij zedelijkheid
meer dan ooit in het middelpunt van de belangstelling kwam te staan. Aanvankelijk
richtte dit offensief zich, onder aanvoering van de Nederlandsche
Vereeniging tegen de Prostitutie, op de voor die tijd opvallend vrijzinnige seksuele
moraal. Om te voorkomen dat jonge mannen voor de bevrediging van hun lusten
gebruik zouden maken van eerbare vrouwen uit de burgerij, hadden liberale politici
gezorgd voor de legalisering van bordelen. Prostituees werden geregistreerd en,
10 Centraal Bureau voor de Statistiek