hoofdstuk 1 - Basisboek Kwalitatief Onderzoek - Noordhoff Uitgevers

START 

1 

© Noordhoff Uitgevers bv 

Wat is mijn doelstelling en 

wat mijn vraagstelling? 

1 

Doelstelling 

en onderzoeksvraag 

1.1 

Formuleren doelstelling 

Is mijn onderzoek zowel 

praktisch als theoretisch 

relevant? 

NEE 

Is mijn onderzoek praktisch 

relevant? 

NEE 

Is mijn onderzoek theoretisch 

relevant? 

NEE 

Onderzoek heeft geen zin, of is 

niet verantwoord. Ga in overleg 

over de onderzoeksopdracht 

en de onderzoeksvraag 

en herformuleer deze zonodig 

2 

Informatieverzameling 

JA 

JA 

JA 

3 

Onderzoekstypen 

1.2 

Ethische aanvaardbaarheid 

Respondenten werken vrijwillig 

mee 

Ik geef geen valse voorstelling 

van zaken 

De onderzoeksgegevens worden 

anoniem verwerkt 

Er zijn geen nadelige effecten 

voor de respondenten 

en informanten 

Zijn bovenstaande vragen 

alle met ja beantwoord? 

NEE 






JA 

4 

Onderzoeksontwerpen 

1.3 

Formuleren onderzoeksvraag 

Mijn onderzoeksvraag is 

een open vraag (met een ?) 


geen beleidsvraag 


geen normatieve 

of ethische vraag 


geen esthetische vraag 



NEE 






5 

Onderzoekseenheden 

JA 

6 

Dataverzameling 

1.4 

Type onderzoeksvraag 

Mijn onderzoeksvraag 

impliceert het beschrijven van 

de eenheden en kenmerken 

NEE 

Mijn onderzoeksvraag betreft 

het exploreren van verbanden 

tussen de kenmerken 

NEE 

Mijn onderzoeksvraag 

impliceert de toetsing van 

een idee of gebruik van 

een (zoeklicht)theorie 

NEE 






JA 

JA 

JA

7 

Bestaande gegevens 


1.5 

Eenheden en kenmerken 

Uit mijn onderzoeksvraag 

wordt duidelijk wat de eenheden 

en kenmerken zijn 

Herformuleer de onderzoeks- 

vraag zo dat duidelijk wordt 

wat de eenheden 

en hun kenmerken zijn 

8 

Interviewen 

JA 

9 

Observeren 

1.6 

Attenderende begrippen / theorie 

Ik wil geheel blanco starten 

en heb nog geen idee 

waar ik precies op ga letten 

NEE NEE 

Ik heb al wel enige richting- 

gevende ideeën en theorieën, 

maar die liggen nog niet 

helemaal vast 

NEE 

Ik heb richtinggevende ideeën 

en theorieën waarvan ik wil 

nagaan of ze passen op 

de te verzamelen gegevens 

JA 

JA 

10 

Datapreparatie 

1.7 

Uitvoerbaarheid van het onderzoek 

Ik beschik over voldoende tijd 

Ik beschik over voldoende geld 

om dit onderzoek uit te voeren 

De beoogde respondenten 

en informanten zijn bereikbaar 

en bereid om mee te doen 



NEE 

11 

Data-analyse 






JA 

H2 

12 

Rapportage


In hoofdstuk 1 leggen we de basis voor het opzetten van een 

kwalitatief onderzoek. De formulering van de doelstelling en de 

vraagstelling staan hier centraal. Je gaat immers niet zomaar 

een onderzoek doen; je hebt daar een bedoeling mee. Vrijwel 

altijd gaat het om het verkrijgen van meer kennis over en meer 

inzicht in een verschijnsel in de werkelijkheid. Met die kennis 

wil je meestal iets gaan doen. In de doelstelling geef je aan 

waarom en voor wie je die kennis gaat vergaren. Je moet daarbij 

ook aangeven of het onderzoek met de door jou aangegeven 

doelstelling ethisch is te verantwoorden. Hebben alle betrokke- 

nen voordeel bij jouw onderzoek, en ben je van plan open en 

eerlijk te zijn over je onderzoek (of de plannen daartoe) en je 

bedoelingen jegens alle betrokkenen? 

Het onderzoek moet antwoord geven op de gestelde onderzoeks- 

vraag. Het formuleren van een onderzoeksvraag is een heel 

proces, dat meestal begint met een vage en globale probleem- 

stelling van een opdrachtgever. Die globale probleemstelling 

moet je veelal inperken en in overleg met de betrokkenen omzet- 

ten in een onderzoeksvraag die via empirisch onderzoek te 

beantwoorden is. Wanneer de doelstelling en vraagstelling zijn 

geformuleerd, moet je vooral de vraagstelling verder uitwerken. 

Bij kwalitatief onderzoek gaat het meestal om onderzoeksvragen 

met een open karakter. We onderscheiden drie typen onder- 

zoeksvragen: beschrijvende, verklarende en toetsende. Bij 

beschrijvende onderzoeksvragen gaat het erom het fenomeen 

(bijvoorbeeld harddrugverslaving bij oudere personen) in kaart 

te brengen, zonder een verklaring daarvoor te zoeken. Een ver- 

klarende onderzoeksvraag impliceert dat je tevens op zoek gaat 

naar een of meer factoren die een verklaring kunnen geven voor 

dat verschijnsel. Een bestaande theorie of theoretische notie kan 

daarbij als ‘zoeklicht’-theorie fungeren om tot een plausibele 

H1 Wat is mijn doelstelling en wat mijn vraagstelling? 

Veronderstelde 

voorkennis 

■ Er is geen 

specifieke 

voorkennis vereist.


verklaring te komen. In het kader van een theorie, maar ook los 

daarvan, kunnen bepaalde begrippen een sturende of richting - 

gevende werking hebben bij een kwalitatief onderzoek (bijvoor- 

beeld bij een studie naar drugverslaving: compensatiegedrag en 

sensatiezoekend gedrag als aspect van extraversie). We spreken 

in dat verband van ‘attenderende begrippen’. Wanneer je nagaat 

of een bestaande theorie het door jou te bestuderen verschijnsel 

kan verklaren is er sprake van een toetsende onderzoeksvraag. 

In een onderzoeksvraag komen twee soorten begrippen voor: het 

eenheidsbegrip (over wie of wat ga je iets zeggen?) en het eigen- 

schapsbegrip (over welk kenmerk ga je iets zeggen?). Wanneer 

min of meer duidelijk is geworden wat je gaat onderzoeken en 

waarom, moet je gaan nadenken over de haalbaarheid van je 

onderzoek. Dat hangt uiteraard af van de beschikbare tijd, maar 

ook van de kosten die het onderzoek met zich brengt. Verder zijn 

de bereikbaarheid van de respondenten en hun bereidheid om 

aan je onderzoek mee te werken van belang voor de haalbaar- 

heid of uitvoerbaarheid van je onderzoek. 

1.1 Formuleren van de doelstelling 

Casus 1; ALDAH-supermarkten 

De directie van een grote winkelketen heeft de indruk dat hun 

filialen minder klantvriendelijk zijn dan die van de concurrent. 

Zij overwegen om bedrijfskleding in te voeren. Ze gaan ervan uit 

dat daardoor het personeel beter herkenbaar wordt en de klanten 

waarschijnlijk sneller worden geholpen. Het idee is om in een 

aantal filialen dit eens uit te proberen. Op basis van de omzetcijfers 

van de filialen kunnen ze uiteraard zien wat het effect is op 

de omzet, maar ze willen ook weten of zulke bedrijfskleding nog 

andere effecten heeft, bijvoorbeeld op de sfeer in het filiaal. 

Daartoe willen ze een onderzoek laten uitvoeren. 

Casus 2; Imago Jong[en] 

Een uitgeverij van tijdschriften heeft op basis van marktonderzoek 

besloten een blad voor jongens in de markt te zetten. Op 

basis van een onderzoek onder jongeren en deskundigen die deze 25 

§1.1 Formuleren van de doelstelling

26 

Probleem 


markt goed kennen, is een opzet voor het blad gemaakt. Het blad 

is nu een jaar in de handel, maar de verkoopcijfers blijven ver 

achter bij de verwachting. Het gevolg is een grote verliespost. 

Men wil weten waarom het blad niet aanslaat. In dat verband wil 

de directie onder meer weten hoe jongeren over het blad denken. 

Aan een onderzoeker wordt gevraagd hiernaar onderzoek te 

doen. 

Casus 3; Harddrugverslaving 

De staf van een instelling voor zorg aan verslaafden wil weten 

hoe een verslaving verloopt. Gek genoeg is er veel bekend over 

het ontstaan van een verslaving, maar erg weinig over het verloop 

ervan. Is het verslavingsgedrag en het leven van een verslaafde 

na tien jaar anders dan het was in het begin van de verslaving? 

En, zo ja, wat houden die veranderingen in? Men wil dat graag 

weten omdat de groep oudere, langdurig verslaafden almaar groter 

wordt en men het gevoel heeft dat zij een speciaal soort begelei - 

ding vragen. Men wil graag dat hier onderzoek naar wordt gedaan. 

Casus 4; Vergadercultuur 

Een directeur-generaal van een ministerie maakt zich zorgen 

over de vergadercultuur binnen een aantal afdelingen. Niet alleen 

hij, maar ook anderen merken dat bij sommige afdelingen de 

vergaderingen veel efficiënter zijn, korter duren, meer en ‘betere’ 

besluiten opleveren en ook qua sfeer prettiger zijn dan de vergaderingen 

op andere afdelingen. Hij wil graag weten waardoor 

dat komt. Hij vraagt aan een onderzoeker dit uit te zoeken. 

In de beschrijving van bovenstaande casussen is min of meer al 

aangegeven wat de doelstelling en de vraagstelling van het 

onderzoek is dat uitgevoerd gaat worden. Die vraagstelling komt 

niet uit de lucht vallen. Aan de formulering van de doelstelling en 

vraagstelling van een kwalitatief empirisch onderzoek gaat 

meestal een heel proces vooraf. Meestal ziet een persoon, bedrijf, 

instelling of overheidsinstantie een bestaande situatie in zijn 

geheel, of onderdelen daarvan, als problematisch en stelt dat 

letterlijk als probleem. Bij casus 1 is het probleem de klantvriendelijkheid 

in de filialen van een grote supermarktketen. Als het 

personeel niet klantvriendelijk is, zal dat er zonder twijfel toe leiden 

dat er minder klanten komen. Dat resulteert in een lagere 

omzet, hetgeen uiteraard ongewenst is. 

Hetzelfde geldt voor casus 2. De ontwikkeling en het uitgeven 

van een nieuw blad kost veel geld. Als de verkoop ver achter blijft 

bij de verwachtingen leidt dat tot verlies en wellicht op termijn 

tot ontslagen. In casus 3 vormt de zorg voor langdurig verslaafden 

het probleem. In casus 4 is de aanleiding voor het onderzoek 

H1 Wat is mijn doelstelling en wat mijn vraagstelling?

Normatieve 

uitspraken 


de negatieve evaluatie van vergaderingen op een ministerie. Een 

onderzoek hoeft natuurlijk niet altijd om ongewenste of negatieve 

dingen te gaan. Het benutten van nog niet gerealiseerde mogelijkheden 

of potenties kan ook een uitgangspunt voor onderzoek 

zijn. In casus 3 gaat het om het verkrijgen van meer kennis en inzicht 

over de ontwikkeling en het verloop van de verslaving aan 

harddrugs. Hoewel de hulpverleners niet ontevreden zijn over de 

hulpverlening denken ze die nog te kunnen verbeteren. 

Op grond van bepaalde overwegingen wordt een bestaande situatie 

door een persoon of instantie dus als probleem gesteld of gedefinieerd: 

de zogeheten ‘probleemstelling’. Het oogmerk daarbij 

is uiteraard om dat probleem op te lossen of een nog niet gerealiseerde 

mogelijkheid te bewerkstelligen. De volgende stap in het 

proces is het schetsen van een meer gewenste situatie, waarin het 

probleem is verdwenen of gereduceerd. Bij casus 1 is dat idealiter: 

alle filialen zijn uiterst klantvriendelijk en in alle filialen 

heerst een aangename sfeer. Klanten vinden het fijn om te komen 

winkelen. Bij casus 2 is dat een veel betere waardering van het 

jongerenblad, en in het verlengde daarvan een veel groter aantal 

abonnees. In casus 3 gaat het om een optimale hulpverlening voor 

een specifieke groep verslaafden. In casus 4 is dat een vergadercultuur 

die zowel effectief als efficiënt is en tevens als plezierig 

wordt ervaren. 

De achterliggende normen hierbij zijn respectievelijk: veel ontevreden 

klanten en klanten die wegblijven zijn slecht voor de 

omzet en dus voor de continuïteit van het bedrijf. Hetzelfde geldt 

voor casus 2: tijdschriften die niet verkopen leiden tot daling van 

de omzet. En ook de dak- of thuisloosheid van oudere verslaafden 

is niet ideaal. Voor de samenleving als geheel is het een ongewenste 

situatie en waarschijnlijk geldt dat ook voor de thuislozen zelf 

(casus 3). Verder zijn een slechte sfeer en een inefficiënte besluitvorming 

in verschillende opzichten nadelig, zowel voor de 

organisatie als voor de individuele werknemers (casus 4). 

Zowel het stellen van een probleem als het schetsen van een meer 

wenselijke situatie gebeurt in de vorm normatieve uitspraken. De 

gewenste of ideale situatie is te omschrijven als een meer klantvriendelijke 

sfeer in de filialen en een hogere omzet bij casus 1. 

Bij casus 2 is dit een blad dat beter aansluit bij de interesses van 

doelgroep, maar ook meer tevreden klanten en dus ook een verhoging 

van de omzet. Door de huidige situatie (slecht imago van 

het jongensblad, lagere verkoopcijfers) te vergelijken met een 

meer gewenste situatie beschouw je de huidige als problematisch. 

Anders gezegd: je ontleent bepaalde maatstaven (of normen) 

aan de gewenste of ideale situatie waarmee je de bestaande 

situatie vergelijkt. Bij een (te) groot verschil tussen huidige en 

wenselijke situatie stellen de betrokkenen dat als een probleem 

en ondernemen ze actie. Onderzoek kan daarvan deel uitmaken. 

§1.1 Formuleren van de doelstelling 

27

Onderzoeks - 

doelstelling 

Onderzoeks - 

28 vraagstelling 


Probleemverheldering 

Als een bedrijf in de rode cijfers belandt, is het zonder meer duidelijk 

dat er een probleem is. Echter, bij een min of meer objectief 

vergelijkbare situatie (bijvoorbeeld het percentage ziekteverzuim) 

kan het ene bedrijf dat als probleem beschouwen en een 

ander (nog) niet. Naast een normatief element is hier dus ook 

sprake van een subjectief element. 

Lang niet ieder probleem impliceert het opzetten en uitvoeren 

van een empirisch onderzoek. In veel gevallen is directe en adequate 

actie geboden om het probleem op te lossen. De leiding in 

casus 4 kan zelf plannen ontwikkelen om de vergadercultuur te 

verbeteren, of een interne projectgroep instellen, externe (organisatie)adviseurs 

inhuren en dergelijke. 

Bij complexe problemen is meestal een fase van probleemverheldering 

nodig of wenselijk, voordat tot actie kan worden overgegaan. 

De directie van ALDAH zal in eerste instantie zichzelf niet 

als deel van het probleem beschouwen. Waarschijnlijk zijn ze 

verbaasd en verrast, misschien zelfs wel verontwaardigd, als 

naar voren komt dat de stijl van leidinggeven in het bedrijf en de 

organisatiecultuur mede de oorzaken kunnen zijn van de klantonvriendelijke 

sfeer. Het personeel behandelt de klanten zoals zij 

zelf behandeld worden door hun chefs. 

Wanneer duidelijk is geworden wat het probleem is, kan de directie 

besluiten een onderzoek te laten uitvoeren om een antwoord 

te krijgen op de vragen die zijn gerezen naar aanleiding 

van de tegenvallende omzet. De conclusie kan ook zijn dat er voldoende 

kennis beschikbaar is, maar dat die moet worden vertaald 

naar de situatie van het betreffende bedrijf. In dat geval wordt 

besloten om een literatuurstudie te doen over dit onderwerp en 

een externe adviseur te raadplegen. 

Een combinatie van de alternatieven is uiteraard ook mogelijk. 

Als de beslissing wordt genomen (door directeur of managementteam) 

dat er behoefte bestaat aan nieuwe informatie die via empirisch 

onderzoek verzameld gaat worden, dan wordt er contact 

opgenomen met een onderzoeker of onderzoeksteam, al dan niet 

verbonden aan een (commercieel) onderzoeksbureau. De directeur 

of het managementteam treedt dan in de rol van opdrachtgever 

en legt het probleem inclusief de achtergrond en voorgeschiedenis 

voor aan de onderzoeker. Vaak heeft de opdrachtgever 

dan al een vraagstelling geformuleerd waarop hij via onderzoek 

een antwoord hoopt te krijgen. Als hij dat nog niet gedaan heeft, 

zal de onderzoeker hem verzoeken dat alsnog te doen. 

Een empirisch onderzoek begint met de formulering van een 

onderzoeksdoelstelling en -vraagstelling. De voorlopige vraagstelling 

van de opdrachtgever neem je als uitgangspunt. In de 

regel moet je deze enkele keren herformuleren en kom je na enkele 

onderhandelingsronden tot een meer definitieve vraagstel- 



Onderzoeksvragen 

Relevantie van 

onderzoek 

ling voor je onderzoek. De doelstelling van je onderzoek is hier 

uitdrukkelijk niet het oplossen van het gestelde probleem. Een 

opdrachtgever verwacht soms te veel van een onderzoeker als het 

praktijk- of beleidsdoel en het onderzoeksdoel niet of onvoldoende 

worden onderscheiden. Het onderzoeksdoel is in dit geval: inzicht 

krijgen in de factoren die bij ALDAH leiden tot de klantonvriendelijke 

sfeer in de filialen en op basis daarvan een bijdrage 

leveren aan de maatregelen die de directie gaat nemen om de 

sfeer meer klantvriendelijk te maken. 

De vraagstelling bestaat meestal uit enkele tamelijk specifieke 

onderzoeksvragen, die je als onderzoeker via het opzetten en uitvoeren 

van een empirisch onderzoek hoopt te kunnen beantwoorden. 

Het is duidelijk dat er in de geschetste casussen behoefte is 

aan informatie. In casus 1 wil de directie weten of het inderdaad 

zo is dat in hun filialen een onplezierige en klantonvriendelijke 

sfeer heerst, en zo ja hoe dat komt. Die informatie is nodig om een 

gerichte maatregel te kunnen nemen. Wanneer de klanten ontevreden 

zijn over de houding en het gedrag van het personeel 

vergt dat een heel ander soort maatregel dan wanneer zij ontevreden 

zijn over het gebrek aan parkeerplaatsen, de opstelling 

van de artikelen, het assortiment of de lange rijen bij de kassa’s. 

Het is daarom ook belangrijk te weten wat de achtergrond is van 

het verzoek om onderzoek te verrichten. Bij ALDAH zijn dat de 

negatieve berichten over de klantonvriendelijke sfeer in de locale 

media. Het doel van het onderzoek is in eerste instantie het verkrijgen 

van inzicht in de factoren die daarbij een rol spelen. Het 

achterliggende praktijkdoel of beleidsdoel is uiteraard de verbetering 

van de sfeer en het geschonden imago. 

Bij het maken van je onderzoeksopzet moet je dus niet alleen aangeven 

dat je bepaalde gegevens gaat verzamelen, maar ook wie 

wat met die informatie wil gaan doen, dus wat jij of je opdrachtgever 

met de informatie willen bereiken. 

Met het onderzoeksdoel wordt de relevantie van het onderzoek 

aangegeven. Uit het onderzoek moet duidelijk worden waarom 

het zinvol en belangrijk is dit onderzoek uit te voeren. Het is ook 

belangrijk om grondig na te gaan voor wie of waarvoor de uitkomsten 

van een onderzoek relevant zijn. Het is duidelijk dat de 

informatie van het sfeeronderzoek relevant is zowel voor 

ALDAH, inclusief het winkelpersoneel, als voor de klanten van 

dat bedrijf. Casus 3 is van belang voor de verslaafden, voor de 

hulpverleningsinstantie en de samenleving als geheel. 

We maken onderscheid tussen praktische en theoretische relevantie. 

In de casussen 1, 2 en 4 is de doelstelling duidelijk praktisch 

van aard. Via onderzoek wordt informatie verzameld die de 

betrokkenen willen benutten bij de oplossing van het gestelde 

probleem, zodat een problematische situatie in de praktijk veran- 

§1.1 Formuleren van de doelstelling 

29

30 

Praktische relevantie 

Theoretische 

relevantie 


dert in een meer gewenste situatie. We spreken in dat geval dan 

ook van praktische relevantie. In casus 3 is niet alleen het verbeteren 

van de hulpverlening een oogmerk, maar ook het formuleren 

van een theorie over de ontwikkeling van harddrugverslaving 

en daarmee het leveren van een bijdrage aan de wetenschappelijke 

kennis over verslaving. In dat geval spreken we van theoretische 

relevantie. Bij theoretische relevantie is de doelstelling 

dus altijd het vergroten van wetenschappelijke kennis en is het 

niet nodig een direct aanwijsbaar maatschappelijk nut aan te 

geven. Een voorbeeld daarvan is het onderzoek van de Nederlandse 

Nobelprijswinnaars ’t Hooft en Veldman (1999) in de theoretische 

fysica, dat puur gericht was op het ontwikkelen van een 

theorie ter verklaring van een fenomeen. 

Samenvatting 1.1 

Als een opdrachtgever een onderzoek wil laten uitvoeren worden 

veelal de volgende globale stappen genomen. De opdrachtgever: 

■ stelt een bestaande situatie als een probleem: probleemstelling; 

■ geeft uitdrukkelijk aan dat hij dat probleem wil oplossen: dat is 

de praktijkdoelstelling of beleidsdoelstelling; 

■ besluit om via onderzoek nieuwe gegevens te verzamelen waarop 

hij mede zijn maatregelen kan baseren om de praktijkdoelstelling 

te realiseren; 

■ formuleert een (voorlopige) vraagstelling voor het empirische 

onderzoek die als uitgangspunt dient voor het overleg met de 

onderzoeker over de uiteindelijke vraagstelling van het onderzoek; 

■ voert overleg met de onderzoeker over de bedoelingen van het 

onderzoek: de onderzoeksdoelstelling, die veelal door de onderzoeker 

wordt geformuleerd. 

Het verzamelen van gegevens doe je immers altijd met een 

bepaald doel. Dit doel wordt vastgelegd in de doelstelling. Daarin 

beschrijf je de relevantie van je onderzoek, waarbij je aangeeft 

waarom je het onderzoek doet. Over het algemeen worden twee 

soorten relevantie onderscheiden: de praktische en de theore - 

tische. Praktisch relevant onderzoek wil zeggen dat de onderzoeksinformatie 

tot verbeteringen in de praktijk leidt. Bij praktische 

relevantie is het belangrijk je als onderzoeker af te vragen 

voor wie de onderzoeksgegevens relevant kunnen zijn en vooral 

ook in welke zin. Theoretisch relevant onderzoek beoogt een bijdrage 

te leveren aan de toename van wetenschappelijke kennis. 



1.2 Ethische aanvaardbaarheid van het onderzoek 


Op zichzelf is er niets mis mee om de sfeer in de filialen te willen 

verbeteren, de klantvriendelijkheid te vergroten en daarmee de 

omzet te verhogen. Een mogelijkheid is dat een deel van het personeel 

zich niet prettig voelt in een ‘uniform’ en de voorkeur geeft 

aan eigen kleding. Bij nieuw aan te trekken personeel kan het 

dragen van bedrijfskleding als eis worden gesteld om aangenomen 

te worden en voor het zittende personeel is het niet per se 

‘onethisch’ om dat verplicht te stellen. Wat de bereidheid betreft 

om als respondent te fungeren, worden de klanten niet geschaad 

in hun belangen, mede doordat de gegevens anoniem worden verwerkt. 


Het is niet onethisch om een jongerenblad te verbeteren, beter te 

laten aansluiten bij de wensen van de beoogde doelgroepen en 

daarmee de omzet te verhogen. Jongeren kunnen uiteraard niet 

gedwongen worden om aan het onderzoek mee te werken. Hun 

belangen worden in beginsel niet geschaad. Wanneer de betreffende 

uitgever, om het blad aantrekkelijker te maken, informatie 

en beeldmateriaal gaat opnemen en verspreiden die in strijd zijn 

met de wet en de ‘goede zeden’ kan er een ethisch probleem ontstaan. 


Het is de vraag of de respondenten vrijwillig meedoen, of dat zij 

zich min of meer verplicht of gedwongen voelen om aan het 

onderzoek mee te werken. Zij zijn immers in bepaalde opzichten 

afhankelijk van de betreffende hulpverleners. Vrijwillige deelname 

is een eerste vereiste. Als daaraan gedacht wordt, is het 

onderzoek als ethisch verantwoord te karakteriseren. Betrokkenen 

zijn al tevreden over de hulpverlening, maar willen dat deze 

nog verbeterd wordt, hetgeen uiteindelijk de begeleiding van de 

verslaafden ten goede zal komen. 


Hier kunnen zich ethische problemen voordoen. Worden de deelnemers 

aan vergaderingen geïnformeerd over het onderzoek? 

Welke rol kiest de onderzoeker? Presenteert hij zich als onderzoeker 

– en krijgen de werknemers dan een juiste voorstelling van 

zaken –, of worden zij bewust misleid? Of wordt een onderzoeker 

voor de periode van het onderzoek aangesteld op een reguliere 

functie, en probeert deze via onder meer participatie (aan de vergaderingen) 

en observatie gegevens te verzamelen om de onderzoeksvraag 

te kunnen beantwoorden. 31 

§1.2 Ethische aanvaardbaarheid van het onderzoek

32 


Gedragscode 

Ethische verantwoording 

onderzoek 

Er zijn vaak drie partijen die belang hebben bij een onderzoek: 

naast de onderzoeker en de opdrachtgever zijn er de klanten of de 

werknemers die de rol van respondent vervullen. Het kan voorkomen 

dat de respondenten, bijvoorbeeld werknemers, informatie 

aan de onderzoekers moeten verstrekken die nadelig voor hun 

eigen situatie is. Dit maakt de situatie uitermate gecompliceerd 

en vergroot de noodzaak om stil te staan bij de ethische consequenties 

van het onderzoek. In casus 4 bijvoorbeeld is het oogmerk 

van de directie onder meer een snellere en efficiëntere manier 

van vergaderen. De resultaten van dit onderzoek zouden 

voor de ambtenaren wel eens tot een verhoogde werkdruk kunnen 

leiden. Dan heb je als onderzoeker een ethisch probleem. 

Moet het onderzoek wel uitgevoerd worden ten koste van de belangen 

van de huidige werknemers? Hoe weeg je de belangen van 

directie en werknemers? 

Soms wordt onderzoek ook wel eens als verkooptechniek gebruikt. 

Men vraagt dan bijvoorbeeld aan de respondent of hij al 

een oudedagsvoorziening heeft en, zo nee, of hij er dan misschien 

aan denkt om een dergelijke regeling te gaan treffen. Het is kwalijk 

als de onderzoeker dan een verkoper blijkt te zijn die met een 

voorstel komt. Nog kwalijker is het uiteraard wanneer naam en 

telefoonnummer of adres worden doorgegeven aan bijvoorbeeld 

een verzekeringsmaatschappij. 

Niet alleen de belangen van de respondenten, ook de belangen 

van opdrachtgevers kunnen geschaad worden door onderzoek, 

vooral wanneer de onderzoeker mededeling doet aan derden zonder 

daarvoor toestemming te hebben van de opdrachtgever. Bijvoorbeeld 

wanneer een onderzoeker in een interview aan een 

krant vertelt over zijn negatieve ervaringen bij het ministerie. 

Vele beroepsorganisaties van onderzoekers hebben daarom een 

gedragscode voor onderzoekers opgesteld. Er is bijvoorbeeld een 

gedragscode voor de praktijk van het sociologische en het marktonderzoek, 

met als artikel 1: alle verklaringen en aan ondervraagde 

gedane toezeggingen, zowel mondeling als schriftelijk, 

dienen inhoudelijk juist te zijn en moeten worden nagekomen 

(ESOMAR/ICC). De ethische richtlijnen voor marktonderzoekers 

vind je op www.esomar.org. Ook de wetgeving op het gebied van 

de privacy maakt het belangrijk alert te zijn op mogelijk negatieve 

consequenties op ethisch gebied, zeker wanneer het om het 

waarborgen van de anonimiteit gaat. 

Een onderzoeker heeft zich te houden aan de afspraken die zijn 

gemaakt met de respondent en met de opdrachtgever. In het kort 

komt het erop neer dat een onderzoek ethisch verantwoord is 

wanneer: 

■ de respondent vrijwillig meewerkt; 

■ geen valse voorstelling van zaken wordt gegeven; 



■ de gegevens anoniem worden verwerkt; 

■ de uitkomsten geen nadelig effect voor de respondent hebben. 

Tegenover de opdrachtgever heeft de onderzoeker de plicht: 

■ het onderzoek op een eerlijke en objectieve manier uit te voeren; 

■ geen gegevens aan derden te verstrekken als de opdrachtgever 

daar niet mee instemt. 

Tot slot geldt voor de relatie opdrachtgever-onderzoeker dat de 

door de onderzoeker gebruikte onderzoeksmethoden geen eigendom 

van de opdrachtgever worden, tenzij uiteraard anders is afgesproken. 

Dat kan bijvoorbeeld het geval zijn wanneer een 

onderzoeker een nieuwe onderzoeksmethode heeft ontwikkeld 

om overlegstructuren, zoals vergaderingen, te analyseren en die 

ook voor andere vergelijkbare onderzoeken wil gebruiken. De opdrachtgever 

heeft dan wel recht op de uitkomsten van het onderzoek, 

maar niet op de gebruikte onderzoekstechnieken. 


Een onderzoek is ethisch verantwoord wanneer: 

■ de respondenten vrijwillig meewerken en er aan hen geen valse 

voorstelling van zaken wordt gegeven, de gegevens anoniem 

worden verwerkt en de uitkomsten voor hen geen nadelig effect 

hebben; 

■ de onderzoeker het onderzoek voor de opdrachtgever op een 

controleerbaar eerlijke en objectieve manier uitvoert, en geen 

gegevens aan derden verstrekt als de opdrachtgever daar niet 

mee instemt. 

1.3 Formuleren van onderzoeksvragen 


De algemene vraagstelling is: wat is het effect van de invoering 

van bedrijfskleding op de sfeer in de filialen? De achterliggende, 

meer specifieke vragen zijn: 

■ Is er in de ALDAH-filialen een minder klantvriendelijke sfeer 

dan in de filialen van de concurrenten? Indien ja: welke factoren 

leiden ertoe dat de sfeer in de ALDAH-filialen klantonvriendelijk 

is? 

■ Leidt de invoering van bedrijfskleding tot een betere sfeer in de 

winkels? 


De vraagstelling luidt: wat is het imago van het jongensblad 

Jong[en]? 

§1.3 Formuleren van onderzoeksvragen 

33

Oriënteren 

34 


Onderzoeksvragen 


Algemene vraagstelling: hoe ontwikkelt zich de verslaving aan 

harddrugs door de tijd heen? Meer specifieke onderzoeksvragen 

zijn: 

■ Welke factoren leiden ertoe dat sommige gebruikers na een 

korte of langere tijd stoppen met het gebruik van harddrugs en 

dat anderen daar jarenlang (tot hun dood) mee door blijven 

gaan? 

■ Zijn er verschillen tussen beginnende gebruikers en langdurige 

gebruikers in hun sociale netwerk, bronnen van inkomsten en 

tijdbesteding? 

■ Hebben langdurige gebruikers andere behoeften op het gebied 

van zorg en hulpverlening dan beginnende gebruikers? 

■ Waarom vinden sommige langdurige gebruikers een zeker 

evenwicht, terwijl anderen voortdurend problemen blijven 

houden? 


Welke factoren zijn bepalend voor de sfeer en de effectiviteit van 

vergaderingen in een afdeling op een ministerie? 

Nadat is vastgesteld wat het doel van het onderzoek is en of dit 

ethisch verantwoord is, kun je verdergaan met de onderzoeksopzet. 

Daarbij ga je meestal uit van het probleem dat de opdrachtgever 

heeft gesteld en van het verzoek om via onderzoek gegevens 

aan te dragen die een bijdrage kunnen leveren aan de oplossing 

van dat probleem. Vaak heeft een opdrachtgever zelf al 

ideeën over de vraagstelling van het onderzoek. Meestal zijn die 

nog tamelijk vaag en globaal, zodat je daar je onderzoeksvragen 

niet zonder meer op kunt baseren. In de globale vraagstelling van 

de opdrachtgever kun je meestal verschillende onderzoeksvragen 

onderscheiden, die soms ook nog verschillende soorten 

onderzoek vergen. De vraagstelling uit casus 1 is daarvan een 

voorbeeld; hier wordt gevraagd om zowel de factoren die de sfeer 

in de filialen bepalen, als het effect van de invoering van bedrijfskleding 

te onderzoeken. In feite zijn dat twee vragen. De onderzoeker 

formuleert uiteindelijk op grond van het ‘probleem’ en de 

vraagstelling van de opdrachtgever een of meer specifieke onderzoeksvragen. 

Aan het formuleren van goede onderzoeksvragen gaat een heel 

denkproces vooraf. In het begin is er meestal een vaag, globaal 

idee dat, naarmate er meer over wordt nagedacht, steeds verder 

wordt ingeperkt. Daardoor wordt het vaak concreter en beter uitvoerbaar. 

Wanneer je het verzoek krijgt om een onderzoek op te 

zetten met een bepaalde vraagstelling, dan ga je je meestal eerst 

oriënteren. Je overlegt bijvoorbeeld eerst met collega’s en zeker 

met je opdrachtgever, en je gaat kijken wat er al bekend is over 



het betreffende onderwerp in de literatuur, voordat je tot een min 

of meer definitieve formulering van de onderzoeksvraag overgaat. 

Meestal hebben verschillende formuleringen de revue al 

gepasseerd, alvorens besloten wordt tot een definitieve onderzoeksvraag. 

Ook dan is het vaak nog niet helemaal definitief. 

Zelfs een ogenschijnlijk eenvoudige vraagstelling blijkt meestal 

ingewikkelder te zijn dan je vooraf dacht. Het vergadercultuuronderzoek 

in casus 4 is daar een goed voorbeeld van. Het probleem 

is duidelijk: er heerst onvrede over de vergadercultuur. 

Het antwoord op de vraag ‘hoe komt dat?’ is echter onduidelijk. 

Mogelijk is er ook verschil van mening tussen leidinggevenden 

en niet-leidinggevenden. Leidinggevenden verwachten waarschijnlijk 

andere informatie van jou als onderzoeker, bijvoorbeeld 

over de inzet, houding en betrokkenheid van de werknemers 

bij het werk. Niet-leidinggevenden daarentegen verwachten 

informatie over de hiërarchische werkverhoudingen en toenemende 

werkdruk. Waarschijnlijk wordt het nog ingewikkelder 

als je je gaat verdiepen in de literatuur over vergadercultuur. 

Dan zul je merken dat ook factoren als leeftijd van de werknemer, 

geslacht, opleidingsniveau en positie in het bedrijf daarbij een rol 

kunnen spelen, maar ook de manier van leiding geven en het type 

werkorganisatie. Het is belangrijk met de opdrachtgever goed te 

bespreken wat hij wil weten. Dat is soms heel verwarrend: hij 

weet vaak wel wat hij met de informatie wil bereiken, maar hij 

weet niet precies welke informatie hij wil hebben. Het ligt dan 

voor de hand om eerst een uitgebreide literatuurstudie te doen; in 

dit geval naar vergadercultuur in non-profitorganisaties. Op 

basis van de resultaten van die studie kan dan aan de opdrachtgever 

een voorstel voor een onderzoeksvraag gedaan worden. 

Soms kan de opdrachtgever ook niet goed aangeven wat het probleem 

is. Het onderzoek bij casus 1 is daar een voorbeeld van. Is 

het probleem de parkeergelegenheid, waardoor de klanten gestresst 

binnen komen en gehaast achter hun karretje door de zaak 

rennen? Of gaat het om het voortdurend veranderen van de opstelling 

van de producten, of is het inderdaad de sfeer in de filialen 

en wat betekent dat dan voor de tevredenheid van de klanten? 

In feite vertaal je de vraagstelling van je opdrachtgever in een 

onderzoeksvraag. De vraagstelling van de opdrachtgever bij 

casus 2 – ‘hoe kan ik de verkoop van het blad Jong[en] bevorderen 

en dus verhogen?’ – is in feite een (beleids)vraag naar voorstellen 

of maatregelen die kunnen leiden tot het verhogen van het 

aantal abonnees en de losse verkoop. De marktonderzoeker heeft 

deze beleidsvraag vertaald en ingeperkt tot de volgende onderzoeksvraag: 

wat is het imago van het blad Jong[en] bij de beoogde 

doelgroep? 


35

36 


Reductie vraagstelling 

Beleidsvragen 

Dit voorbeeld illustreert dat het formuleren van een onderzoeksvraag 

meestal een reductie van de vraagstelling inhoudt. De 

meeste vraagstellingen zijn erg breed en roepen vragen op die 

niet allemaal tegelijk te beantwoorden zijn. Meestal beantwoord 

je dan ook met je onderzoeksvraag slechts een deel van de vraagstelling. 

Vaak heb je ook verschillende onderzoeksvragen nodig 

om de verschillende aspecten van de uitgangsvraagstelling te 

kunnen onderzoeken. Bij de vraagstelling ‘wat is bepalend voor 

de sfeer en de effectiviteit van vergaderingen in een afdeling’ kun 

je bijvoorbeeld de volgende specifieke onderzoeksvragen formuleren: 

1 Hoe is de vergadercultuur binnen de afdelingen te typeren, en 

zijn daar verschillen in te onderscheiden? 

2 Hoe ervaren leidinggevenden de vergadercultuur? 

3 Hoe ervaren de niet-leidinggevenden de vergadercultuur? 

4 Welke factoren bepalen de sfeer in de vergaderingen? 

5 Welke factoren bepalen de effectiviteit van de vergaderingen? 

Het is duidelijk dat je dit niet allemaal tegelijk kunt onderzoeken. 

Je moet een keuze maken. Het is belangrijk om alle verschillende 

aspecten van de vraagstelling en de daaruit voortvloeiende 

onderzoeksvragen op een rijtje te zetten en voor de opdrachtgever 

aan te geven wat voor consequenties dat voor het onderzoek 

heeft. Soms betekent het dat je verschillende onderzoeken moet 

doen, omdat de onderzoeksvragen niet in één onderzoek te beantwoorden 

zijn. Dit is bijvoorbeeld in casus 4 het geval wanneer je 

zowel bij de werknemers als bij de leidinggevenden informatie 

wilt verzamelen over hun persoonlijke ervaringen met en evaluaties 

van de vergaderingen. Het ligt uiteraard ook sterk voor de 

hand om als onderzoeker een aantal vergaderingen daadwerkelijk 

bij te wonen. Je zult daar aparte ’meetinstrumenten’ (bijvoorbeeld 

vragenlijst of topiclijst) voor moeten maken, die afzonderlijk 

verwerkt moeten worden. Je moet voor je opdrachtgever ook 

aangeven wat de verschillende onderzoeksvragen betekenen in 

termen van tijd en geld (zie paragraaf 1.7). Het is belangrijk dat 

het zowel voor de opdrachtgever als voor de onderzoeker duidelijk 

is wát er onderzocht wordt; dat voorkomt wederzijdse teleurstellingen. 

Leg de overeenkomst schriftelijk vast. 

Als je met je opdrachtgever tot een besluit over de onderzoeksvraag 

bent gekomen, maar ook als je zelf tot zo’n besluit komt, 

dan moet je een aantal zaken goed controleren: 

■ Je moet oppassen voor een bepaald type hoe-vragen, namelijk 

beleidsvragen zoals: 

– Hoe kunnen we de sfeer in de filialen verbeteren? 

– Hoe kunnen we het imago verbeteren van het blad Jong[en] 

en de verkoop verhogen? 

– Hoe kan ik de effectiviteit van vergaderingen verhogen? 


Normatieve onderzoeksvraag 

Ethiek 


Esthetische kwesties 

Vraagteken achter 

onderzoeksvraag 

Open vraagstellingen 

Onderzoeksgegevens kunnen indirect een bijdrage leveren aan 

het oplossen van dit soort problemen, doordat ze mogelijk relevante 

informatie opleveren voor het beantwoorden van dit soort 

vragen. Ze geven echter zelf nooit direct de oplossing aan. Je 

kunt bijvoorbeeld ontdekken dat de sfeer vooral bij bepaalde 

filialen (bijvoorbeeld de megasupermarkten) slecht is. Dit 

heeft consequenties voor de aanpak van het probleem, maar 

geeft niet precies de oplossing aan. Je kunt hoogstens een diag - 

nose stellen; de therapie, oplossing of ingreep moet door de opdrachtgever 

of door anderen worden bedacht. Je kunt uiteraard 

als onderzoeker het effect van een genomen maatregel wél evalueren. 

■ Ook normatieve onderzoeksvragen moet je vermijden. Deze 

zijn namelijk met onderzoek niet te beantwoorden. Dat betreft 

onder andere ethische vragen, zoals ‘is verplicht afkicken goed 

voor verslaafden?’ ‘Goed’ is een normatieve term. We hebben al 

aangegeven dat wanneer iets goed is voor een bedrijf, dit niet 

altijd goed hoeft te zijn voor de werknemers. En wat is goed 

voor de werknemers? Is een hoge werkdruk slecht? Wie bepaalt 

dat? Wat de een goed vindt, kan de ander juist slecht vinden. 

Ook vragen als ‘is straf goed voor kinderen?’ zijn niet met 

onderzoek te beantwoorden. Wel kun je onderzoeken of kinderen 

door straf van ouders agressief worden, maar je kunt niet 

zonder meer stellen dat straffen slecht is. Ook dat hangt af van 

de normen en waarden die je hebt. Suïcide is afkeurenswaardig. 

Echter, in zelfmoordcommando’s is suïcide de norm 

en de hoogste vorm van commitment aan de ‘goede zaak’. Een 

ander type normatieve vraag vormen esthetische kwesties. De 

vraag wat ‘mooi’ is kan eveneens niet met onderzoek beantwoord 

worden. Wel kan onderzoek gedaan worden naar wat 

mensen mooi vinden. 

■ Bij een onderzoeksvraag moet het altijd om een vraag gaan. Er 

moet dus achter de onderzoeksvraag een vraagteken staan. 

Controleer of dat klopt – en wanneer dat niet het geval is, moet 

je de onderzoeksvraag aanpassen. 

■ Bij kwalitatief onderzoek gaat het om open vraagstellingen en 

in het verlengde daarvan om open onderzoeksvragen, bijvoorbeeld: 

– Wat vinden jongens van het blad Jong[en]? 

– Hoe ervaren mensen het om een grote geldprijs te winnen? 

– Hoe ervaren mensen een scheiding, de geboorte van een 

(klein)kind, het krijgen van een chronische ziekte, het verliezen 

van hun baan et cetera. 

Controleer of het inderdaad om een open onderzoeksvraag gaat. 

Is dit niet het geval, dan moet je je afvragen of kwalitatief onderzoek 

wel geëigend is. 


37

38 


Onderzoeksvraag 

nooit heilig 

Realiseer je overigens dat bij een kwalitatief onderzoek de geformuleerde 

onderzoeksvraag nooit heilig is. Het kan zijn dat je tijdens 

je observaties bij de ALDAH ontdekt dat niet de klantvriendelijkheid 

het probleem is, maar de manier waarop de producten 

gepresenteerd worden. Het is dan zaak om je onderzoeksvraag 

bij te stellen, uiteraard in overleg met je opdrachtgever. Wees je 

voortdurend bewust van het open, flexibele karakter van het 

kwalitatieve onderzoek. 


In de onderzoeksvraag geef je aan wat je precies wilt weten. Het 

formuleren van een onderzoeksvraag is een proces dat meestal 

begint met een globale vraagstelling en eindigt met een beperktere, 

maar daardoor ook vaak concretere onderzoeksvraag of met 

een aantal specifieke onderzoeksvragen. Een belangrijk onderdeel 

van dit proces is de oriëntatie op het onderzoeksonderwerp 

aan de hand van gesprekken met deskundigen, opdrachtgevers, 

literatuuronderzoek en mogelijk (kwalitatief) vooronderzoek. Als 

je tot een min of meer definitieve onderzoeksvraag of specifieke 

onderzoeksvragen bent gekomen, moet je nog wel nagaan of het 

niet om een beleidsvraag gaat (Hoe kan ik ...?), of om een ethische 

(Wat is de beste ...?) of esthetische (Wat is de mooiste ...?). Op dit 

soort vragen kan onderzoek geen rechtstreeks antwoord geven. 

Controleer verder of het wel echt om een vraag gaat en ook of het 

een open vraag is. 

Bij kwalitatief onderzoek is een onderzoeksvraag pas definitief 

wanneer je het verslag schrijft; tussentijds kan op basis van de 

onderzoekservaringen de onderzoeksvraag namelijk worden aangepast. 

1.4 Typen onderzoeksvragen 


Het betreft hier zowel een verklarende als een toetsende onderzoeksvraag. 

Je wilt in eerste instantie ontdekken welke factoren 

de klantvriendelijkheid bepalen, maar je wilt tevens toetsen of 

het dragen van een uniform daar positieve invloed op heeft. 


Dit is een beschrijvende onderzoeksvraag. Je gaat na wat jongeren 

vinden van het blad. 


Hier is in eerste instantie sprake van een beschrijvende, maar 

mogelijk ook van een verklarende onderzoeksvraag. Je wilt eerst 


Verklarende 

Toetsende 


Beschrijvende 




weten hoe een langdurige harddrugverslaving zich ontwikkelt. 

Wil je ook nagaan welke factoren bepalen dat iemand een zekere 

mate van evenwicht vindt, dan is dat verklarend. 


Stel, de onderzoeker heeft een theorie gevonden waarin gesteld 

wordt dat de stemming en de effectiviteit grotendeels bepaald 

worden door de mate waarin er sprake is van een machtsstrijd in 

een vergadering. Hij wil nu nagaan of die theorie een verklaring 

vormt voor het bij het ministerie gesignaleerde verschil in vergaderen. 

Hier is sprake van een toetsende onderzoeksvraag. 

Soms wil je met je onderzoek alleen maar situaties beschrijven, 

bijvoorbeeld bij casus 2 wil je beschrijven wat jongeren van het 

blad Jong[en] vinden. We spreken dan van een beschrijvende 

onderzoeksvraag. Ook bij casus 3 is het je opdracht om als onderzoeker 

de ontwikkeling van langdurig harddrugverslaafden te 

beschrijven. Wil je echter verder gaan en wil je ontdekken welke 

verslaafden een zeker evenwicht vinden en welke niet, en vooral 

ook van welke factoren dat afhankelijk is, dan spreken we van 

een verklarende onderzoeksvraag. Je wilt hier in feite tot een 

theorie komen: je wilt een verklaring geven waarom het de ene 

verslaafde wel en de andere niet lukt om een evenwicht te vinden. 

Soms heb je al een theorie en wil je kijken of je het daarmee te 

onderzoeken fenomeen kunt verklaren. Dat is bijvoorbeeld het 

geval wanneer je gelezen hebt dat de stemming en effectiviteit 

van overleg en dus ook van vergaderingen vooral bepaald wordt 

door de mate waarin er sprake is van een machtsstrijd. Je kunt 

dan toetsen of er in vergaderingen waarin er sprake is van een 

machtsstrijd inderdaad een minder prettige sfeer is en er minder 

effectief vergaderd wordt, dan in vergaderingen waarin dat niet 

het geval is. Er is dan sprake van een toetsende onderzoeksvraag. 


De drie typen van onderzoeksvragen zijn beschrijvende onderzoeksvragen, 

verklarende onderzoeksvragen en toetsende onderzoeksvragen. 

1.5 Onderzoekseenheden en eigenschappen 


De onderzoekseenheden zijn de vestigingen van de supermarktketen. 

Een klant(on)vriendelijke sfeer is een eigenschap van een 

vestiging. Het personeel moet dat uitstralen en waarmaken. Maar 

§1.5 Onderzoekseenheden en eigenschappen 

39

40 


Eigenschapsbegrip 

je doet uiteindelijk uitspraken over een of meer supermarktvestigingen. 


De onderzoeksheden zijn jongeren, dus individuele personen. Je 

doet uiteindelijk uitspraken over hun mening over het blad 

Jong[en]. 


Hier gaat het ook om individuele personen, namelijk de drugverslaafden 

van wie je de ontwikkeling wilt beschrijven en verklaren. 


Hier is de afdeling of groep de onderzoekseenheid, of eigenlijk de 

vergaderingen. Sfeer van de vergadering, efficiëntie en effectiviteit 

zijn kenmerken van de onderzoekseenheid ‘vergadering’. 

In de onderzoeksvraag ‘wat is de mening van jongens over het 

blad Jong[en]?’ komen in feite twee begrippen voor: ‘de mening 

over het blad Jong[en]’ en het begrip ‘jongens’. Deze twee begrippen 

verschillen qua karakter van elkaar. Het begrip ‘de mening 

over het blad Jong[en]’ is een eigenschapsbegrip. Het is een kenmerk 

van bepaalde personen, in dit geval jongens. Een eigenschapsbegrip 

kan overigens ook een kenmerk zijn van een object, 

een situatie of een proces. In casus 1 is ‘vriendelijke sfeer’ een eigenschap 

van de supermarktvestiging, en in casus 4 is de ‘effectiviteit’ 

een kenmerk van vergaderingen. De eigenschappen ga je 

‘meten’. Soms moet je daarvoor speciale instrumenten maken, 

zoals misschien in casus 4 met ‘effectiviteit’ het geval is. Effectiviteit 

is immers niet rechtstreeks te meten. Het begrip ‘effectiviteit’ 

moet je eerst definiëren en dan bijvoorbeeld vertalen in het 

aantal besluiten dat genomen is, gerelateerd aan de tijd die daarvoor 

nodig is. Misschien moet je het zelfs wel koppelen aan de 

mate waarin een besluit als ingrijpend kan worden gekarakteriseerd. 

Hoe je de eigenschappen of kenmerken gaat ‘meten’ komt 

aan bod in de hoofdstukken 6, 7, 8 en 9. Daar gaan we uitvoerig in 

op het gebruik van bestaand materiaal, op interviewen en observeren. 

Bij kwalitatief onderzoek zijn de eigenschappen vaak de 

beleving en de ervaringen van mensen, zoals in casus 4. Of de betekenis 

die ze verlenen aan bepaalde ervaringen en/of gebeurtenissen, 

zoals bij de drugverslaafden uit casus 3. Soms gaat het 

ook om interacties in bestaande situaties en instellingen, zoals in 

de vergaderingen op het ministerie. Of het kan gaan om interacties 

in wijken, gezinnen, ziekenhuizen, bedrijven, scholen of in 

groepen, zoals jeugdbendes, mensen die een georganiseerde vakantiereis 

maken, en dergelijke. 


Informanten 


Eenheidsbegrip 

Naast het eigenschapsbegrip onderscheiden we het eenheids - 

begrip. Hiermee wordt aangegeven aan wie of wat een eigenschap 

toebehoort. We onderscheiden de volgende categorieën 

‘onderzoekseenheden’: locaties, groepen en individuele personen. 

Onderzoekseenheden zijn de locaties, groepen of individuen waar 

je uitspraken over wilt gaan doen. In casus 1 en casus 4 zijn respectievelijk 

de supermarktvestigingen en de vergaderingen 

(binnen afdelingen op een ministerie) de onderzoekseenheden. 

Het ligt voor de hand om met respectievelijk klanten en ambtenaren 

te gaan praten over hun ervaringen en meningen, maar uiteindelijk 

wil je uitspraken doen op het niveau van winkels en 

vergaderingen. De klanten en de ambtenaren zijn in dit geval de 

informanten. Zij geven informatie over de supermarkten en de 

vergaderingen waar je uitspraken over wilt doen. 

Het eenheidsbegrip geeft niet alleen aan van wie of wat de eigenschappen 

een kenmerk zijn, het geeft ook aan over wie of wat je 

uitspraken gaat doen. In casus 2 is ‘jongens’ het eenheidsbegrip, 

maar over welke jongens ga je een uitspraak doen? Waarschijnlijk 

beperk je het tot een bepaalde leeftijdscategorie, misschien wil je 

alleen iets zeggen over de lezers van Jong[en]. Het is daarom belangrijk 

om goed aan te geven over wie je uitspraken wilt gaan 

doen en wie (of wat) dus de eenheden vormen. Dit bepaalt namelijk 

ook hoe je tot de selectie komt van de personen die je gaat 

interviewen, of bijvoorbeeld situaties waarin je gaat interviewen. 

In hoofdstuk 5 komen we daar uitvoerig op terug. 


Het is belangrijk om bij de onderzoeksvragen aan te geven wat de 

onderzoekseenheden zijn, dat wil zeggen de locaties of groepen 

waarover of de personen over wie je uiteindelijk uitspraken gaat 

doen en wat de eigenschappen van deze eenheden zijn. De eenheden 

hoeven niet noodzakelijk mensen te zijn. Het kunnen ook instellingen, 

situaties of locaties zijn. Bij de laatst genoemde eenheden 

werk je meestal met informanten; situaties kunnen immers 

zelf niets zeggen. De eenheden bepalen je keuze van de personen 

die je gaat interviewen of van de situaties waarin je gaat observeren 

(hoofdstuk 5). De eigenschappen bepalen de vragen die je 

gaat stellen en de observaties die je gaat uitvoeren (hoofdstuk 6 

t/m 9) 

1.6 Attenderende begrippen en zoeklichttheorie 


Winkelen wordt de laatste tijd gezien als meer dan alleen ‘efficiënt 

en snel iets kopen dat je nodig hebt’. Winkelen is fun, winkelen 

§1.6 Attenderende begrippen en zoeklichttheorie 

41

42 

Beschrijvend 

onderzoek 


Verklarend onderzoek 

Gefundeerde-theoriebenadering 

Template-benadering 

heeft met een bepaalde lifestyle te maken en is een bepaalde manier 

om je vrije tijd te besteden. In hoeverre dat ook opgaat voor 

een supermarkt als ALDAH is de vraag, maar winkelen bij 

ALDAH betekent voor verschillende categorieën mensen iets anders. 

Oudere mensen zien de winkel misschien als hun dagelijkse 

ommetje, om wat te praten met andere mensen of iets dergelijks. 


Attenderende begrippen zouden kunnen zijn ‘mogelijkheden tot 

identificatie’ met personen die in het blad geïntroduceerd worden. 


Attenderende begrippen kunnen zijn ‘compensatiegedrag’ en ‘sociaal 

netwerk’. 


Vergaderingen zijn vaak de plek om machtsstrijden uit te vechten, 

vooral ook doordat het soms om verschillende en soms met 

elkaar conflicterende belangen gaat. Het begrip ‘machtsstrijd’ 

zou in dit kader een attenderend begrip kunnen zijn. 

Afhankelijk van het doel van het onderzoek hebben onderzoekers 

van tevoren al vaak meer of minder uitgesproken ideeën. Bij een 

beschrijvend onderzoek waar je dus alleen wilt weergeven wat 

bijvoorbeeld de mening van jongens over het blad Jong[en] is, zul 

je zo open mogelijk te werk gaan. Je wilt er immers achter komen 

wat voor ideeën er bij de jongeren leven, en je wilt in het bijzonder 

weten of er motieven spelen waar je zelf niet aan gedacht 

hebt. Je ontkomt er niet aan dat je met bepaalde verwachtingen 

het onderzoek ingaat, die van invloed zullen zijn op de vragen die 

je stelt. Het is belangrijk je daar bewust van te zijn. Ook wanneer 

je onderzoek verklarend van aard is – je wilt bijvoorbeeld een 

verklaring vinden voor het al dan niet goed verlopen van een 

langdurige drugverslaving – ga je zelfs als je kiest voor een 

gefundeerde-theoriebenadering (ofwel grounded-theorybenadering) 

vaak enigszins vooringenomen te werk. Bij een kwalitatief 

onderzoek begin je zelden volstrekt blanco. Reeds bestaande 

ideeën en mogelijk zelfs gesystematiseerde theorieën waarmee je 

bekend bent, zullen je al dan niet bewust beïnvloeden. Als je al 

een idee hebt hoe het zit en je wilt nagaan of dat klopt (via toetsend 

onderzoek), kun je expliciet gebruik maken van die theorie - 

en. We spreken dan van een template-benadering: je hebt een 

theoretisch model (= template) en je wilt kijken of dat past op de 

gegevens die je gevonden hebt. In een onderzoek naar sociale 

contacten tussen allochtone en autochtone kinderen kun je gebruik 

maken van de zogenoemde contacthypothese. Deze theore- 


Attenderende 

begrippen 


Zoeklichttheorie 

tische notie impliceert dat naarmate er meer contact is tussen 

onderscheiden categorieën van personen, dat contact ook meer 

zal worden gewaardeerd door de betrokkenen. 

Een theorie kan bij kwalitatief onderzoek van belang zijn als 

achterliggend verklaringskader of als zoeklichttheorie, waarmee 

je verschijnselen kunt interpreteren en verklaren. Als je gebruik 

maakt van een bepaalde theorie of theoretische notie, dan wordt 

het fenomeen dat je wilt bestuderen op een bepaalde wijze belicht. 

De gebeurtenissen, bijvoorbeeld in een voetbalstadion of 

tijdens een popconcert of in een koor, interpreteer en verklaar je 

in termen van die zoeklichttheorie. Als je een voetbalwedstrijd 

ziet als een economische transactie waar de spelers als acteurs 

aan het werk zijn en de toeschouwers waar voor hun geld willen, 

kom je tot geheel andere uitspraken dan wanneer je voetbal als 

‘oorlog’ percipieert of als een ‘ontmoetingsplaats’. Wanneer je 

een koor percipieert als een ‘huwelijksmarkt’ kom je tot heel andere 

uitspraken dan wanneer je het ziet als een ‘vorm van vrijetijdsbesteding’. 

Je moet met die theoretische achtergronden wel terughoudend 

zijn en zo veel mogelijk je onderzoekslocatie open en onbevangen 

betreden. Je moet zien te voorkomen dat je niet allerlei bestaande 

theoretische paden opnieuw betreedt of steeds dezelfde theoretische 

stokpaardjes berijdt, zonder tot verdere inzichten te komen. 

Wanneer bepaalde aspecten van een verschijnsel worden belicht 

of misschien zelfs overbelicht, bestaat de kans dat aspecten die 

belangrijk zijn voor een adequate interpretatie van dat fenomeen 

worden onderbelicht. 

Ook als er geen geschikte zoektheorie bestaat, is het toch raadzaam 

vooraf een strategie te bedenken met de stappen die je concreet 

gaat nemen om een bepaald fenomeen te verklaren. Bij 

casus 3 is de onderzoeker geïnteresseerd in de ontwikkeling van 

verslavingsgedrag. Hoewel je natuurlijk onbevangen de ‘drugscene’ 

betreedt, is het toch verstandig van tevoren na te denken 

over en te anticiperen op factoren die een rol zouden kunnen 

spelen bij de interpretatie en verklaring van dat fenomeen. We 

spreken in dit verband van attenderende begrippen. We bedoelen 

daarmee begrippen die richtinggevend kunnen zijn bij het onderzoek. 

Door gebruik te maken van dergelijke ‘wegwijzers’ op 

grond van oriëntatie en literatuuronderzoek, verzamel je wellicht 

sneller en efficiënter relevante informatie. Bij casus 3 zouden 

attenderende begrippen kunnen zijn ‘sociale’, ‘financiële’, 

‘educatieve’ en ‘facility’-hulpbronnen. 

Als er vooraf weinig informatie is, of wanneer er tegenstrijdige 

informatie is, kun je kwalitatief onderzoek doen juist om dit soort 

attenderende begrippen te ontdekken en te ontwikkelen. Je kunt 

§1.6 Attenderende begrippen en zoeklichttheorie 

43

44 

Cyclisch-iteratief 

proces 


bijvoorbeeld in eerste instantie geheel open bij de filialen van de 

ALDAH gaan kijken. Je schrijft na ieder bezoek op wat je hebt 

gezien. Als je een aantal ALDAH-filialen hebt bezocht, buig je je 

vervolgens over je aantekeningen en ga je proberen er een lijn in 

te ontdekken. Hoe je dat doet, leggen we uit in hoofdstuk 10 en 11. 

Mocht je op basis van die analyse tot een bepaald inzicht zijn gekomen 

en mogelijk zelfs tot een attenderend begrip, dan ga je opnieuw 

bezoeken aan ALDAH-filialen brengen en ga je kijken of je 

aan de hand van dat attenderende begrip kunt verklaren wat je 

ziet. Vaak moet je de theorie aanpassen en kun je met de nieuwe 

theorie verder gaan. Het is een proces van vallen en opstaan. Je 

blijft voortdurende proberen tot je de best passende oplossing 

hebt gevonden; dit wordt ook wel omschreven als een cyclischiteratief 

proces. Zie figuur A in de Leeswijzer. 

Soms vind je een model dat niet goed past, doordat de mensen of 

de situaties die je onderzoekt een te heterogene groep vormen. 

Misschien verloopt een harddrugverslaving bij vrouwen anders 

dan bij mannen. Mogelijk speelt ook de leeftijd waarop de harddrugverslaving 

begon en de leefsituatie waarin de verslaafde 

toen verkeerde een rol. Ga daarom in een verklarend onderzoek 

niet alleen na wat het best passende model is, maar denk van tevoren 

na over kenmerken die van invloed kunnen zijn op die fit 

van het model. Mogelijk heeft het bezoek aan de ALDAH voor oudere 

mensen een andere functie dan voor jongere mensen. Misschien 

past daarom het model alleen voor een bepaald soort mensen 

of voor een bepaald soort situaties. Het is goed om daar van 

tevoren stil bij te staan. Het bepaalt mogelijk de keuze van je respondenten 

en/of onderzoekssituaties. Als je van tevoren al denkt 

dat de situatie voor mannelijke langdurig drugverslaafden heel 

anders is dan voor vrouwelijke, is het verstandig in eerste instantie 

alleen mannelijke langdurig drugverslaafden te interviewen. 


Ook bij kwalitatief onderzoek betreed je niet geheel blanco het 

onderzoeksveld. Op grond van je oriëntatie op het onderzoeksonderwerp 

en de onderzoekseenheden, zal je al dan niet bewust 

gebruik maken van die informatie. Bij een beschrijvend onderzoek 

wil je meestal zo open mogelijk te werk gaan om tot nieuwe 

inzichten te komen. Dat is bijvoorbeeld het geval bij de gefundeerde-theoriebenadering. 

Bij een verklarend onderzoek gebruik 

je vaak bewust een theorie of theoretische notie die als zoeklicht 

fungeert. In een template-benadering ga je bijvoorbeeld na in 

welke mate een bestaande theorie een verklaring kan vormen van 

het door jou bestudeerde fenomeen. Je onderzoekt dan in hoeverre 

de theorie past op de praktijk. Attenderende begrippen kunnen 



in het kader van een theorie, maar ook los daarvan, richtinggevend 

zijn bij en je gevoelig of alert maken voor bepaalde aspecten 

van je onderzoekseenheden die je anders misschien over het 

hoofd zou zien. Het doel van een gefundeerde-theoriebenadering 

is vaak ook om dit soort attenderende begrippen te ontdekken. 

Vervolgens wordt er weer gekeken of die gevonden begrippen 

bruikbaar zijn om nieuw verzamelde gegevens te verklaren. Dit 

is vaak een proces van vallen en opstaan, in vaktermen ‘een iteratief 

proces’. 

Wel is het belangrijk om je te realiseren dat die theorieën vaak 

voor beperkte groepen mensen en situaties gelden. Denk daarom 

van tevoren goed na welke factoren mogelijk van invloed zijn op 

het al dan niet passen van je theorie. Dit kan ook de keuze van je 

respondenten en onderzoekssituaties bepalen. 

1.7 Uitvoerbaarheid van het onderzoek 


Het onderzoek zal starten op ... en zal in ... worden afgerond. 

Het onderzoek is begroot op ... onderzoekers- en ... assistenturen. 

Het onderzoek is begroot op ... euro en zal worden betaald door 

ALDAH. 

De bereikbaarheid en de bereidheid tot medewerking lijkt geen 

probleem. De supermarkten zijn publiek domein. De filiaalleiding 

zal worden geïnformeerd en ook worden betrokken bij het 

onderzoek. De leiding zal op haar beurt het personeel informeren 

dat er onderzoek plaatsvindt. 


Het bedrijf heeft een budget voor onderzoek. De lezers zijn te benaderen, 

ex-lezers ook. Nog-niet-lezers zijn moeilijker te bereiken. 

Wanneer er een beloning (cd-bon) gegeven wordt, zullen deze 

vast wel mee willen werken. Het onderzoek is goed uitvoerbaar. 


De zorginstelling heeft een budget voor onderzoek. Namen en 

adressen van verslaafden zijn bekend. Dit onderzoek lijkt haalbaar. 

Subsidie is toegezegd door de overheid. Adequate begeleiding 

van harddrugverslaafden is duur, maar altijd nog goedkoper 

dan (verplichte) opname in een ziekenhuis of in hechtenis nemen 

wegens crimineel gedrag. Dit onderzoek lijkt dan ook haalbaar. 

§1.7 Uitvoerbaarheid van het onderzoek 

45

46 

Bereidheid 


Financiële, personele 

en tijdsbegroting 


De leiding heeft er belang bij en heeft er een budget voor gereserveerd. 

De onderzoeker mag vergaderingen bijwonen, kan 

mensen individueel benaderen voor een gesprek, heeft toegang 

tot alle relevante stukken, notulen, beleidsnota’s et cetera. Ook 

dit onderzoek lijkt haalbaar. 

Nu je een eerste aanzet voor je onderzoek hebt geformuleerd, 

moet je je uiteraard afvragen of het onderzoek ook uitvoerbaar is. 

De factoren die de uitvoerbaarheid van een onderzoek bepalen, 

zijn: 

■ tijd; 

■ geld; 

■ bereidheid en bereikbaarheid van respondenten of proefpersonen. 

Het is belangrijk om al aan het begin van het onderzoek uitvoerig 

bij deze drie punten stil te staan. Je kunt alvast een globale financiële, 

personele en tijdsbegroting maken om de haalbaarheid te 

onderzoeken. Als het onderzoek al bij de start niet haalbaar lijkt 

te zijn, is het zonde van de energie om ermee door te gaan. Het 

spreekt vanzelf dat deze begrotingen moeten worden bijgesteld 

wanneer je een definitief onderzoeksplan hebt. Meestal heb je bij 

het begin een globaal idee van het onderzoek in je hoofd, op grond 

waarvan je alvast een voorlopige begroting kunt maken. 

Als er een tijdsbegroting is gemaakt, moet bekeken worden of die 

haalbaar is. Dit is een belangrijke beslissing: het voorkomt dat je 

in de problemen komt, waardoor het onderzoek niet afgerond kan 

worden en zowel de onderzoeker als de opdrachtgever ontevreden 

is. Na het maken van tijdsbegroting moet er ook globaal worden 

berekend wat de kosten zijn. Houd bij het begroten rekening 

met sociale lasten, premies en overheadkosten, zoals huur en 

energieverbruik van kantoor, en ook met de btw, als je die moet 

betalen. 

Niet alleen tijd en geld kunnen belemmerende factoren zijn. Een 

onderzoek staat of valt ook met de bereidheid van mensen om aan 

het onderzoek mee te doen. Die bereidheid hangt af van een aantal 

zaken: 

■ de instantie die het onderzoek uitvoert (is het een commercieel 

bureau, of wordt het door een universiteit of hogeschool uitgevoerd?); 

■ de wijze waarop iemand wordt benaderd; 

■ de tijd die het kost; 

■ de aantrekkelijkheid van het onderwerp; 

■ het nut van het onderzoek; 

■ een blijk van (materiële) waardering. 


Behandelde 

begrippen 


Bereikbaarheid 

Ga aan de hand van de genoemde punten na hoe moeilijk het is om 

mensen als respondent of informant te benaderen en tot medewerking 

te bewegen. Je moet je afvragen of er voldoende mensen 

bereid zullen zijn om aan het onderzoek mee te doen. Als er veel 

mensen weigeren, heeft het onderzoek niet veel zin, omdat je dan 

een heel selecte groep krijgt. Je kunt trachten de bereidheid te 

vergroten door aandacht te besteden aan bovenstaande punten. 

Niet alleen de bereidheid, ook de bereikbaarheid kan een probleem 

vormen. Van veel doelgroepen bestaat geen bestand waaruit 

je een steekproef kunt trekken. Waar vind je bijvoorbeeld 

mensen die het afgelopen jaar een kampeerwagen hebben gekocht, 

of werkloze vaders met kinderen tussen de 6 en 12 jaar, of 

– nog moeilijker – illegalen die in de criminaliteit verzeild zijn geraakt? 

Wanneer je een doelgroep hebt waarvan er geen bestand 

van namen en adressen bestaat, moet je eerst nagaan hoeveel 

moeite en tijd het je gaat kosten om voldoende mensen te kunnen 

selecteren. 

Tot slot moet je op de vier genoemde punten (tijd, geld, bereidheid 

en bereikbaarheid) de balans opmaken en beslissen of je 

verder zult gaan met het onderzoek. Zo ja, dan is het zinvol de 

volgende hoofdstukken te bestuderen. 


De uitvoerbaarheid van een onderzoek hangt onder meer af van 

de hoeveelheid tijd en geld die beschikbaar is. Andere belangrijke 

factoren zijn de bereidheid om aan het onderzoek mee te doen 

en de bereikbaarheid van je respondenten. Het is verstandig om 

aan de hand van de genoemde punten al in een vroeg stadium een 

eerste globale financiële en personele begroting te maken. Op 

basis van die begroting moet je beslissen of het onderzoek haalbaar 

is. 

■ probleemstelling (1.1) 

■ normatieve uitspraken (1.1) 

■ onderzoeksvraag (1.1) 

■ doelstelling (1.1) 

■ praktische relevantie (1.1) 

■ theoretische relevantie (1.1) 

■ ethisch verantwoord (1.2) 

■ vraagstelling (1.3) 

■ beleids(onderzoeks)vragen (1.3) 

■ normatieve/esthetische 

onderzoeksvragen (1.3) 

■ open vraagstelling (1.3) 

■ beschrijvende onderzoeksvraag 

(1.4) 

■ verklarende onderzoeksvraag (1.4) 

■ toetsende onderzoeksvraag (1.4) 

■ onderzoekseenheden (1.5) 

■ eigenschappen/kenmerken (1.5) 

■ informant (1.5) 

■ gefundeerde-theoriebenadering 

(1.6) 

■ template-benadering (1.6) 

■ zoeklichttheorie (1.6) 

■ attenderende begrippen (1.6) 

■ iteratief proces (1.6) 

■ uitvoerbaarheid onderzoek (1.7) 

■ financiële, personele en 

tijdsbegroting (1.7) 

■ bereidheid tot medewerking (1.7) 

■ bereikbaarheid respondenten (1.7) 

§1.7 Uitvoerbaarheid van het onderzoek 

47

hoofdstuk 1 - Basisboek Kwalitatief Onderzoek - Noordhoff Uitgevers

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?