Fatale remedies. Over de onbedoelde gevolgen van beleid en ...

heeft voortgebracht. 2 Durkheims verhandeling over anomie levert een ander
voorbeeld van perverse effecten op. Toename van de collectieve welvaart kan
leiden tot een afname van het individuele welzijn. Het uiteenvallen van sociale
verbanden en de verzwakking van morele codes als gevolg van welvaartstoename
kunnen anomie in de hand werken en vervolgens een afname van het
individuele welzijn bewerkstelligen.
Bovenstaande voorbeelden illustreren het hoge niveau van abstractie en generalisatie
waarop klassieke auteurs het thema van perverse effecten van sociaal
handelen uitwerkten. Ook het abstractieniveau van veel huidige discussies
over de perverse effecten van beleid is hoog. Het betreft vaak effecten van
grootschalig ingrijpen in het maatschappelijke en economische verkeer van
omvangrijke groepen. Het aanwijzen van directe oorzaak-gevolgrelaties is dan
ook uitermate lastig. Dit is – naast het probleem verbonden aan het vaststellen
van intenties van beleid – een tweede methodologisch probleem verbonden
aan de discussie over de onbedoelde effecten van beleid: het vaststellen van
oorzakelijkheid. Voor geen van beide problemen bestaat een eenvoudige oplossing
(vgl. Merton 1936: 897). Een derde probleem betreft de tijdsdimensie.
Veel onbedoelde effecten van menselijke interactie openbaren zich pas op de
middellange of zeer lange termijn (vgl. ook Dexter 1981; Laeyendecker 1984).
Tevens vinden in de loop van de tijd aanpassingen plaats ten aanzien van de
oorspronkelijke doelstellingen van beleid. Daarmee moet rekening worden
gehouden bij het evalueren en signaleren van onbedoelde effecten. Zij kunnen
onbedoeld zijn in het licht van de eerste doelstelling, maar bedoeld in het licht
van later aangepaste doelen.
2.3 Moderne benaderingen
Het thema van onbedoelde effecten van menselijk handelen is nader uitgewerkt
binnen verschillende stromingen of, voorzichtiger geformuleerd, benaderingen
binnen de sociale wetenschappen. Wij zullen verschillende posities
kort toelichten, zonder ook maar enige aanspraak te maken op volledigheid. 3
Binnen het functionalisme , en in het bijzonder in het werk van Merton,
heeft het thema van onbedoelde effecten de nodige aandacht gekregen. Volgens
Merton waren de onbedoelde gevolgen van menselijk handelen het kernthema
van de sociologie. 4 In zijn werk vinden we verschillende uitwerkingen
van onbedoelde effecten. De eerste heeft betrekking op wat door Marianne
Weber (1975) de ‘tragedie van het idee’ is genoemd; de teloorgang van waardesystemen
als gevolg van maatschappelijke ontwikkelingen die deze hebben
26 Fatale remedies