Fatale remedies. Over de onbedoelde gevolgen van beleid en ...

6.3 Selectieve affi niteiten
Twee antwoorden op de vraag naar verandering en vernieuwing zijn hierboven
al gegeven. Veel vernieuwingen zijn padafhankelijk, ze sluiten aan of bouwen
voort op bestaande regels, normen en tradities. De paden die in het verleden
zijn geplaveid, bepalen de wegen van de toekomst. Een tweede antwoord is
dat vernieuwingen het resultaat zijn van onverwachte keuzeverwantschappen
tussen personen, groepen, ideeën of, op een algemener niveau, tussen economische,
politieke en culturele instituties. Ik zal overigens, in navolging van
Laeyendecker (1981: 321-323), spreken van selectieve affiniteit . Het begrip ‘selectieve
affiniteit’ kan op verschillende manieren worden gehanteerd, zowel in
de zin van een samenhang tussen twee op het eerste gezicht onafhankelijke
geesteshoudingen (kapitalistische mentaliteit en protestantse ethiek), als in
de betekenis van specifieke relaties tussen ideeën en de economische klassen
of structuren die zij legitimeren , of – nog ruimer – in de betekenis van samenhangen
tussen instituties. 18 Daarbij ligt de betekenis van het begrip selectieve
affiniteit vooral ook in de onderkenning van de complexiteit en het fuzzy karakter
van causale relaties. In dit tijdperk van mondialisering en individualisering
zijn eenduidige causale verbanden zelden te leggen. Het is precies
ook om die reden dat Weber het begrip Wahlverwandtschaft gebruikte. 19 De
protestantse ethiek heeft de ontwikkeling van het moderne kapitalisme mede
gestimuleerd, maar ook organisationele, wettelijke en staatkundige factoren
hebben een belangrijke rol gespeeld (De Jong 1997: 119-120).
De twee antwoorden op de vraag naar maatschappelijke vernieuwing – padafhankelijkheid
en selectieve affiniteit – liggen overigens vaak in het verlengde
van elkaar. Uit selectieve affiniteiten tussen instituties kunnen nieuwe
arrangementen ontstaan die op den duur een zodanige hardheid krijgen dat
zij moeilijk zijn te veranderen. De ontwikkeling van westerse verzorgingsstaten
is daar een fraai voorbeeld van. Zij kennen alle een andere en unieke
ontstaansgeschiedenis. De Engelse verzorgingsstaat , bijvoorbeeld, is vooral
ontstaan uit de verbinding tussen de markt en de familie, terwijl de continentale
verzorgingstaten voortkomen uit de driehoeksverbinding tussen de
civil society, de familie en de staat (vgl. Rieger 1992) (zie figuur 1 op pagina
96).
Andere Europese verzorgingsstaten, zoals de Scandinavische en de Zuid-
Europese, laten weer andere combinaties van verbindingen zien (Kuhnle en
Alesto 2000). Inmiddels weten we dat de verschillende typen verzorgingsstaten
die uit de verschillende combinaties zijn ontstaan een opmerkelijke
De alchemie van de samenleving
95