Fatale remedies. Over de onbedoelde gevolgen van beleid en ...

hulpverleners en van bureaucratische organisaties. De behandeling van individuen
door talloze organisaties vraagt om simpele technieken, om min of
meer eenduidige onderscheidingen tussen burgers, zodat mensen die voor
behandeling in aanmerking komen geselecteerd kunnen worden en een onderscheid
gemaakt kan worden tussen verschillende typen cliënten.
Classificaties kunnen verschillende onbedoelde gevolgen genereren. In
de eerste plaats door de reacties van degene die geclassificeerd wordt, wat
kan uitmonden in gedrag conform de classificatie of in verzet tegen de wijze
waarop men geclassificeerd is. In de tweede plaats zijn reacties van anderen
van belang voor de effecten van classificatie. Wanneer iemand als ‘crimineel’
bestempeld wordt is de kans groot dat anderen (werkgevers, uitkeringsinstanties,
het gerechtelijk apparaat) de betrokkene primair vanuit dit label gaan
benaderen. Dit verkleint zijn of haar kansen op bijvoorbeeld een baan of een
onbevooroordeelde behandeling, waardoor uiteindelijk de kans bestaat dat
de betrokkene in zijn criminaliteit bevestigd wordt en zich er meer en meer
naar gaat gedragen. Het zelfbevestigende effect van classificaties is dus zowel
het gevolg van de invloed ervan op het zelfbeeld van de betrokkene als van de
invloed op het beeld dat anderen zich vormen van de betrokkene.
In de tweede plaats zijn classificaties van invloed op de verwachtingen van
burgers. Door middel van het mechanisme van sociale vergelijking kan dit
leiden tot misbruik en oneigenlijk gebruik en tot stijgende verwachtingen.
Wanneer een bepaalde beleidsclassificatie voordelen met zich meebrengt
(bijvoorbeeld ‘arbeidsongeschikt’ zijn in plaats van ‘werkloos’ of ‘woningdeler’
in plaats van ‘samenwoner’), kan dit leiden tot het aanpassen van de eigen
situatie aan de officieel vereiste definitie van de situatie. Stijgende verwachtingen
als gevolg van classificatie zijn vooral van belang in geval van vormen
van herverdelend beleid (zoals sociale zekerheid en belastingwetgeving). Er
zijn altijd mensen die beter af zijn, terwijl het niet direct duidelijk is voor
betrokkenen waarom in het beleid onderscheid wordt gemaakt. Classificaties
zijn immers altijd tot op zekere hoogte arbitrair. Dit kan een motor van stijgende
verwachtingen in werking zetten. De bovenstaande mechanismen kunnen
perverse effecten bewerkstelligen. Stijgende verwachtingen kunnen, op
de wijze als door De Tocqueville beschreven, tot gevoelens van achterstelling
(relatieve deprivatie) leiden en vervolgens tot overvraging van beleid (vgl. Van
Doorn 1980). De effecten van classificaties op het zelfbeeld van mensen of het
beeld dat anderen van hen hebben, kunnen een bevestiging van de situatie in
de hand werken die via beleidsmatig ingrijpen juist veranderd had moeten
worden. Misbruik en oneigenlijk gebruik kunnen tot een uitputting van middelen
leiden en tot een volstrekt andere verdeling van middelen en rechten en
plichten dan aanvankelijk was beoogd.
36 Fatale remedies