Brochure 2010 - Hogeschool Leiden

Cursus- en Scholingsprogramma 

2010 

Centrum 

Bioscience 

Diagnostiek 

scholing 

advies 

onderzoek 

cbd.hsleiden.nl

InhoudSopgave 

Overzicht cursusprogramma 3 

Centrum Bioscience en Diagnostiek 5 

Algemene informatie 7 

Cursusprijzen, subsidies en fiscale aspecten 8 

Inschrijving, plaatsing en annulering 9 

Getuigschriften, certificering en accreditatie 11 

Kennisniveaus: voorkennis en cursusniveau 12 

Samenwerking met andere cursusaanbieders 13 

Incompany maatwerk (training, onderzoek, consultancy) 14 

Expertiseteam 16 

Cursusbeschrijvingen v.a.17 

Missie 

Het Centrum Bioscience en Diagnostiek wil zonder winstoogmerk door scholing, advies en onderzoek een belangrijke 

kwaliteitsbijdrage leveren aan het uitwisselen en creëren van kennis en kunde op het gebied van de biowetenschappen. 

De informatie in deze brochure is met de grootste zorg samengesteld. Desalniettemin kan de informatie aan verandering onderhevig zijn. 

Aan de inhoud van deze brochure kunnen dan ook geen rechten worden ontleend. 

Kijk t u voor de meest actuele informatie over de cursussen op:cbd.hsleiden.nl 

cbd.hsleiden.nl 

2

oveRZIChT CuRSuSpRogRaMMa 

1 Moleculaire biologie 17 

• Basiscursus moleculaire biologie (PH-1630) 

• Introductie tot de Polymerase Chain Reaction (PH-1631) 

• Real-time PCR in de praktijk (PH-1632) 

• De PCR; theoretische achtergronden en applicaties (PH-1633) 

• Kwaliteitsaspecten en ‘trouble-shooting’ bij PCR-technologie 

(PH-1634) 

• Workshop Primer en probe design (PH-1635 t/ PH-1637) 

• Workshop real-time PCR in de microbiologie (PH-1639) 

• Kwantitatieve PCR; analyse van genexpressie m.b.v. RT-qPCR 

(PH-1640) 

• Workshop High Resolution Smeltcurve Analyse (PH-1641) 

• Blokcursus micro array en DNA-chip technologie (PH-1642) 

• Workshop Sequencing-technieken (PH-1643) 

• Geno- en fenotypering van micro-organismen (PH-1647) 

• Workshop multiplex real-time PCR technologiein de 

microbiologie (PH-1742) 

2 Bio-informatica 22 

• Bio-informatica voor laboratoriummedewerkers (PH-1657) 

• Masterclass Analyse van qPCR data (PH-1658) 

• Statistiek voor diagnostische en researchlaboratoria (PH-1659) 

3 Immunologie/Immunochemie 

• Immunologie (PH-1667) 

• ELISA voor beginners (PH-1668) 

• ELISA in de praktijk (PH-1669) 

• ELISA theorie (PH-1670) 

24 

• Immunohistochemie voor beginners (PH-1778) 

• Immunohistocytochemie (PH-1779) 

• Immunohistocytochemie kwaliteit en specificiteit (PH-1780) 

• Masterclass immunohistocytochemie voor researchanalisten 

(PH-1781) 

• Immunologie voor microbiologisch analisten (PH-1739) 

4 Proefdierkundige opleiding 27 

• Proefdierkundige opleiding : HBO-certificaat Dierproeven 

(artikel 12 Wod) (PH-1684) 

• Farmacologie en toxicologie (PH-1686) 

• Vergelijkende Anatomie en Embryologie (PH-1687) 

5 Agrobotanie 28 

• Workshop ’validatie en kwaliteitsmonitoring van plantspecifieke 

ELISA’s en PCR’s (PH-1698) 

• Plantspecifieke PCR-technieken (PH-1699) 

6 Chemie 29 

• Basiscursus analytische chemie (PH-1710) 

• Natuurwetenschappelijke achtergronden van milieuwetgeving 

(PH-1711) 

• Chromatografie GC en HPLC (PH-1712) 

• Massaspectrometrie (PH-1713) 

• Titreren (PH-1714) 

• Biofarmaceutische wetenschappen en analyse (PH-1715) 

7 Medische microbiologie 32 



• Workshop multiplex real-time PCR technologie in de 


• Workshop Malaria (PH-1725) 

• Virologie; theoretische achtergronden (PH-1726) 

• TFT (Triple Faeces Test) voor beginners (PH-1727) 

• TFT (Triple Faeces Test) voor gevorderden (PH-1728) 

• Moleculaire diagnostiek van parasitaire infecties (WO) (PH-1729) 

• Biosafety op het laboratorium (PH-1730) 

• Werken met GGO’s; achtergronden, wetten en regels (PH-1731) 

• Diagnostiek van veel voorkomende schimmelinfecties (PH-1732) 

• Symposium en workshop; ‘Medische Mycologie (PH-1733) 

3 cbd.hsleiden.nl

• Symposium; ‘Medische Mycologie (PH-1734) 

• Klinische lessen medische microbiologie (PH-1735 t/m PH-1739) 

• Immunologie voor microbiologisch analisten (PH-1740) 

8 Klinische Chemie/Hematologie 

• Morfologie van perifeer bloed (PH-1756) 

• Themadag lymfocyten (PH-1758) 

• Bloed- en beenmergmorfologie (PH-1762) 

38 

• Immuunhematologie en bloedgroepenserologie (PH-1764) 

• Hemostase en trombose (PH-1765) 

• Pathologie voor klinisch chemisch analisten (PH-1766) 

• Klinische chemie (PH-1768) 

• Geavanceerde analysetechnieken ‘state of the art’ (PH-1769) 


4 

9 Pathologie/Histotechnologie 42 

• Instapcursus Histotechniek (PH-1773) 

• Histotechniek (PH-1774) 

• Kleurtheorie voor de dagelijkse praktijk (PH-1775) 

• Vergelijkende anatomie en embryologie (PH-1687) 

• Histologie (PH-1776) 

• Pathologie (PH-1777) 



• Immunohistocytochemie: kwaliteit en specificiteit (PH-1780) 

• Masterclass immunohistocytochemie voor research analisten 

[PH-1781) 

• Markers en panels in de diagnostiek van tumoren (PH-1782) 

10 Algemene biomedische laboratoriumpraktijk 49 

• Lean, 6 Sigma en 5S in het laboratorium (PH-1794) 

• Basischemie voor ‘Life Sciences’ (PH-1795) 

• Effectief probleem oplossen in de laboratoriumpraktijk (PH-1796) 

• Farmacologie en toxicologie (PH-1686) 

• Biofarmaceutische wetenschappen en analyse (PH-1715) 

• Werkplekorganisatie -5S- LEAN (PH-1798) 

• Minor Laboratoriummanagement en Kwaliteitszorg (regulier 

onderwijs) (PH-1800) 

Vroegboekkorting: 

Wij verlenen een vroegboekkorting op de cursusprijs wanneer u 

zich minimaal vier weken voor de uiterste inschrijfdatum inschrijft. 

Let goed op: de vereiste inschrijvingstermijn kan 

sterk verschillen. 

Gaat de cursus door? 

Wilt u actuele informatie,ook over nieuwe activiteiten? 

Kijk onder ‘Cursusnieuws’ op: cbd.hsleiden.nl

CenTRuM BIoSCIenCe en dIagnoSTIeK 

Het Centrum Bioscience en Diagnostiek (CBD) is een zelfstandig 

opererende afdeling binnen het cluster Techniek 

van Hogeschool Leiden. Vanuit het motto ‘Hogeschool 

Leiden werkt’ houdt het CBD zich bezig met dienstverlening 

aan bedrijven en instellingen op het terrein van kenniscreatie 

en -circulatie. De klant staat altijd centraal, of u 

nu deelneemt aan een cursus of andere vorm van scholing, 

of gebruik maakt van onze andere diensten. Nieuw in 

ons aanbod zijn consultancy en toegepast laboratoriumonderzoek 

en -dienstverlening. U kunt ons bijvoorbeeld 

benaderen voor een technische audit of een andere vorm 

van consultancy. Het CBD wil maximale kwaliteit leveren 

en organiseert haar activiteiten zonder winstoogmerk. 

Ons pakket aan scholing en andere dienstverlening wordt gedragen 

door het Expertiseteam. 

Ervaren docenten met elk hun specifieke kennis en netwerk op het gebied 

van moleculaire ‘Life Sciences’, diagnostiek en bio-informatica zijn 

aanspreekpunt bij alle activiteiten die vanuit het CBD worden georganiseerd. 

Alle informatie over het Expertise team vindt u op de achterzijde 

van deze brochure en op bladzijde 16. 

Scholing op hoog niveau 

Bij het CBD zijn circa 25 docenten van Hogeschool Leiden en veel 

gastdocenten betrokken. Dit en twintig jaar ervaring én de steeds 

intensievere contacten met bedrijfsleven, universiteiten en academische 

ziekenhuizen, verzekeren u van scholing op hoog niveau. Wij werken 

samen met vakspecialisten en gastdocenten om laboratoriummedewerkers 

de laatste stand van zaken op hun vakgebied op hbo-niveau aan te 

bieden. Een aantal cursussen en symposia zijn ook geschikt voor AIO’s 

en andere belangstellenden. Diverse cursussen zijn ontworpen voor 

analisten met een MLO/mbo of hbo-A opleiding. 

Er is een e-learning pakket ontwikkeld waarmee essentiële basale 

chemische kennis (cursus PH-1795) verworven kan worden. 

Speciaal voor diagnostische laboratoria bieden wij basale (starters) 

cursussen op het gebied van de histotechnologie en de immunochemie. 

Steeds meer medewerkers volgen een individueel scholingstraject 

om de specifieke kennis te verwerven die in hun functie noodzakelijk 

is (lees verder onder incompany maatwerk). Het CBD organiseert 

trainingen die in grootte, omvang, diepgang en uitvoering afgestemd 

zijn op de specifieke scholingsvraag. Over ons incompany maatwerk 

is ook een aparte brochure die u kunt downloaden van cbd.hsleiden. 

nl of kunt aanvragen via cbd@hsleiden.nl. 

Actueel onderwijsaanbod 

Jaarlijks wordt een nieuw cursusprogramma samengesteld. Uw 

feedback na afloop van een cursus of incompany maatwerk draagt 

bij aan een voortdurende kwaliteitsverbetering op zowel inhoud 

als uitvoering. In 2010 is er speciale aandacht voor de vakgebieden 

klinische chemie, hematologie en medische microbiologie. Na een 

landelijke inventarisatie in samenwerking met belangrijke contactpersonen 

uit de laboratoria, zijn aandachtsgebieden voor MLO en 

5 cbd.hsleiden.nl

CenTRuM BIoSCIenCe en dIagnoSTIeK 

HLO- gediplomeerden vastgesteld. Op basis hiervan zijn nieuwe 

cursussen, workshops en symposia ontwikkeld. Het programma voor 

het kalenderjaar 2010 gaat in op de recente ontwikkelingen in het 

beroepenveld met een groot aanbod aan nieuwe en bestaande cursussen 

en andere activiteiten. Het niveau varieert van basaal tot zeer 

hoog; vooral bij onze post-hbo en wo- cursussen kunt u veel actuele 

en nieuwe kennis verwachten. 

Samenwerking met kundige partners 

Het CBD werkt binnen Hogeschool Leiden nauw samen met het 

lectoraat Innovatieve Moleculaire Diagnostiek. Er zijn samenwerkingsovereenkomsten 

tot stand gekomen met Naktuinbouw, 

het LUMC en Scientia. Doel hiervan is in 2010 meer gezamenlijke 

activiteiten te ontplooien. Samen met de Boerhaave Commissie van 

het LUMC bieden wij cursussen en symposia aan over onderwerpen 

op het raakvlak tussen het academische (pre)klinische onderzoek, 

de diagnostiek en de ‘Biosciences’. Met Naktuinbouw wordt een 

gezamenlijk programma op agrobotanisch gebied verder ontwikkeld. 

Scientia Consultancy wordt betrokken bij scholingen op het gebied 

van projectmanagement en laboratoriumorganisatie. 

Consultancy 

U kunt bij het CBD tevens terecht voor Consultancy. Wij kunnen 

bijvoorbeeld bij u een audit uitvoeren, u helpen en adviseren bij 

problemen op het terrein van de laboratoriumtechnologie, bij de implementatie 

van nieuwe technieken, de validatie van een bestaande 

techniek of de inrichting van een laboratorium. Ook kunnen wij met 

u een scholingsplan maken voor een individuele medewerker of een 

hele afdeling. 

Website 

In deze brochure treft u beschrijvingen aan van globaal de helft 

van onze cursussen. Alle andere cursussen zijn vermeld in kaders bij 

het betreffende vakgebied. Het volledige cursusprogramma is te 


6 

vinden op cbd.hsleiden.nl. Hier vindt u van iedere cursus, workshop, 

symposium of andere activiteit een compacte beschrijving, aangevuld 

met extra inhoudelijke informatie, praktische zaken als data, cursusomvang, 

niveau, kosten en uiterste inschrijfdatum. Omdat wij grote 

waarde hechten aan de samenwerking met het beroepenveld vermelden 

wij, naast de onderwerpen van gastcolleges, zoveel mogelijk de bij 

de cursussen betrokken gastdocenten, bedrijven en instellingen. 

Onder Cursusnieuws vindt u o.a. de volgende onderwerpen vermeld: 

• cursussen waarvan de uiterste inschrijfdatum nadert, 

• cursussen die doorgaan, 

• de mogelijkheid tot na-inschrijving na sluiting van de uiterste 

inschrijfdatum van een bepaalde cursus, 

• nieuwe activiteiten die in de loop van het jaar worden ontwikkeld en 

aangeboden, 

• eventuele wijzigingen in cursusgegevens (bijvoorbeeld prijzen, 

extra lesdag, andere cursusdata en/of tijden). 

Klanttevredenheid 

Na afloop van een cursus, symposium of een scholing op maat wordt 

altijd naar de mening van de deelnemers gevraagd. Bent u benieuwd 

naar wat zij vonden van een cursus? Kijk dan naar de betreffende link 

op onze website. 

Downloads 

De volgende formulieren en documenten zijn te downloaden van onze 

website: 

• jaarschema met alle cursussen met data en cursusprijzen 

• inschrijfformulier 

• annuleringsformulier 

• reserveringsformulier 

• wijzigingsformulier (bijv. bij verandering van privé- of werkadres) 

• brochure Centrum Bioscience en Diagnostiek 2010 

• brochure incompany maatwerk 

• folder hbo-certificaat Dierproeven (art. 12 Wod)

algeMene InfoRMaTIe 

Veiligheidsregels 

Bij iedere praktische cursus dient u zich te houden aan de voor Hogeschool 

Leiden geldende veiligheidsvoorschriften. Met dit doel wordt 

een handleiding ‘Veiligheidsregels Techniek’ verstrekt. Het CBD zorgt 

voor een laboratoriumjas en indien nodig, een veiligheidsbril. 

Meerjarige cycli 

Niet alle activiteiten en cursussen staan ieder jaar op het programma. 

In 2011 worden buiten het huidige aanbod in principe de volgende 

cursussen met een tweejarige cyclus gepland: 

• Chemische veiligheid in pathologie laboratoria 

• Plantspecifieke ELISA technieken 

• Plantspecifieke real-time PCR technieken 

• Laboratoriumdiagnostiek Parasitologie 

• Workshop Laboratoriumdiagnostiek Malaria voor gevorderden 

• Diagnostische toepassingen van histochemische kleuringen in de 

pathologie 

• In situ hybridisatie 

Voor de klinische chemie en hematologie staan de volgende cursussen 

gepland voor 2011: 

• Bloedgassen (voorjaar 2011) 

• Workshop beenmergmorfologie (voorjaar 2011) 

• Workshop lichaamsvloeistoffen 

• Workshop urinesedimenten (najaar 2011) 

• Klinische lessen en casuïstiek binnen de laboratorium geneeskunde 

• Implementatie en beheer van poct (point of care testing) 

7 cbd.hsleiden.nl

CuRSuSpRIjZen, SuBSIdIeS 

en fISCale aSpeCTen 

Cursusprijs 

Bij de cursusprijs zijn lessen, schriftelijk studiemateriaal, examengeld, 

koffie, thee en lunches of warme maaltijden inbegrepen. U dient 

eventuele studieboeken zelf aan te schaffen. 

Er is een aantrekkelijke kortingsregeling wanneer twee of meer 

deelnemers van dezelfde afdeling van een bedrijf of instelling zich inschrijven 

voor een cursus of andere activiteit. De kortingen bedragen 


8 



Kijk onder ‘Cursusnieuws’ op: cbd.hsleiden.nl 

5% (2e deelnemer), 10% (3e deelnemer), 15% (4e en volgende deelnemer). 

Sommige cursussen worden in een samenhangend pakket aangeboden. 

Indien u binnen één cursusjaar aan zo’n pakket deelneemt 

ontvangt u korting. Deze informatie staat bij de afzonderlijke cursussen 

weergegeven. U ontvangt vroegboekkorting indien u zich ten 

minste 4 weken voor de uiterste inschrijfdatum hebt aangemeld. De 

ontvangstdatum van uw inschrijving op het secretariaat geldt als 

inschrijfdatum. 

Subsidie voor bijscholing tot mbo-niveau 

Diverse instellingen beschikken over subsidiegelden vanuit het 

Europees Sociaal Fonds (ESF) binnen het thema van ESF3 Actie A 

(additionele toerusting van personen met een achterstand op de 

arbeidsmarkt), D (verbetering van de arbeidspositie van laaggeschoolde 

werknemers of werknemers zonder startkwalificatie) of E 

(sociale innovatie). Hiermee verlaagt de netto kostprijs van bij- en 

nascholingsactiviteiten tot maximaal mbo-4 niveau. Onze mbocursussen 

en incompany maatwerktrajecten voldoen aan de criteria 

die in het kader van ESF3 criteria zijn geformuleerd. Op de website 

van het agentschap SZW (www.agentschapszw.nl/index.cfm) vindt u 

nadere informatie over de subsidierondes t/m 2013. 

Fiscale aspecten 

Belastingplichtigen mogen studiekosten of andere scholingsuitgaven 

onder bepaalde voorwaarden aanmerken als persoonsgebonden 

aftrek. Raadpleeg hiervoor de brochures van de Belastingdienst.

InSChRIjvIng, plaaTSIng en annuleRIng 

Om aan een cursus te kunnen deelnemen dient u in het bezit te zijn van een mbo- of hbo-diploma of beschikt u over 

voldoende relevante werkervaring op het desbetreffende vakgebied. Bij elke cursus is aanvullende informatie over de 

vereiste voorkennis opgenomen. Mocht u hierover twijfelen, aarzel dan niet om contact met ons op te nemen. 

Inschrijven 

Inschrijven voor een scholingsactiviteit is alleen mogelijk d.m.v. 

het inschrijfformulier 2010. Wij accepteren per post ingestuurde 

inschrijfformulieren, faxen of pdf’s voorzien van een handtekening. 

U wordt als deelnemer geplaatst in volgorde van ontvangst op het 

secretariaat. Wij sturen u vervolgens een bevestiging van inschrijving. 

De definitieve uitnodigingsbrief ontvangt u wanneer zeker is dat de 

cursus doorgaat; dit is ook het moment dat de factuur wordt verstuurd. 

Indien het maximum aantal deelnemers overschreden is, kunt 

u op een wachtlijst worden geplaatst. Soms organiseren wij dan een 

extra cursus. Het reserveren van plaatsen in drukbezette cursussen 

is mogelijk gedurende maximaal 2 weken d.m.v. een reserveringsformulier. 

Wij vragen onder andere naam en adresgegevens, maar 

reservering verplicht u tot niets. Veranderingen in adres- en andere 

gegevens (zoals verhuizing, verandering van werkkring) dient u 

schriftelijk met een wijzigingsformulier door te geven. 

Uiterste inschrijfdatum en vroegboekkorting 

U kunt zich uitsluitend inschrijven tot de uiterste inschrijfdatum 

van een cursus, zoals vermeld staat op de website. Na-inschrijving 

is alleen mogelijk wanneer dit op de website nadrukkelijk bij de 

desbetreffende cursus is aangegeven en dit ook in de rubriek 

‘Cursusnieuws’ vermeld staat (zie blz. 6). Neem bij twijfel contact op 

met het secretariaat. Het CBD behoudt zich het recht voor om al dan 

niet na-inschrijving te laten plaatsvinden. Voor diverse cursussen 

hanteren we vroege en strikte uiterste inschrijfdata (zie website). 

Alle informatie kunt u downloaden via cbd.hsleiden.nl 


Wij verlenen een vroegboekkorting op de cursusprijs wanneer u 

zich minimaal vier weken voor de uiterste inschrijfdatum inschrijft. 

Let goed op: de vereiste inschrijvingstermijn kan 

sterk verschillen. 

9 cbd.hsleiden.nl

InSChRIjvIng, plaaTSIng en annuleRIng 

Annuleren en annuleringsvoorwaarden 

Indien u zich na uw inschrijving voor een activiteit (cursus, symposium 

e.d.) onverhoopt afmeldt berekenen wij annuleringskosten. 

Het CBD accepteert uitsluitend annuleringen via het annuleringsformulier. 

Dit formulier dient per aangetekende brief te worden 

opgestuurd naar het secretariaat. 

Annuleringskosten worden gerelateerd aan het al dan niet gepasseerd 

zijn van de uiterste inschrijfdatum van een scholingsactiviteit 

(datumgegevens van de website). 

Wij berekenen geen annuleringskosten indien u een vervangende 

deelnemer aanmeldt. Dit kan worden aangegeven op het annuleringsformulier. 


10 

U dient rekening te houden met de volgende annuleringskosten: 

• 5 % van de cursusprijs bij annulering op een tijdstip eerder dan 

twee maanden voor de uiterste inschrijfdatum van de cursus 

• 15 % van de cursusprijs bij annulering op een tijdstip tussen twee 

maanden en één maand voor de uiterste inschrijfdatum van de 

cursus 

• 35 % van de cursusprijs bij annulering op een tijdstip binnen één 

maand voor de uiterste inschrijfdatum van de cursus 

• 100 % van de cursusprijs bij annulering na afloop van de uiterste 

inschrijfdatum van de cursus. 

Uitsluitingen 

Het Centrum Bioscience en Diagnostiek behoudt zich het recht voor 

om bij onvoldoende belangstelling een cursus of andere scholingsactiviteit 

te annuleren. De beslissing hierover wordt genomen op de 

uiterste inschrijfdatum van de cursus. Ingeschreven cursisten worden 

zo snel mogelijk op de hoogte gesteld. 

Voorwaarden 

Met het verschijnen van de brochure 2010 vervallen alle in eerdere 

cursusjaren gepubliceerde voorwaarden, cursusprijzen en activiteiten. 

Wij doen onze uiterste best om fouten in deze brochure en op 

onze website te vermijden. Mochten er desondanks toch fouten zijn 

ingeslopen dan bij voorbaat onze excuses. Wij stellen het op prijs 

indien u ons in kennis stelt van eventuele fouten. 

Nadere inlichtingen worden verstrekt door: mevr. S. Darbor, 

cbd@hsleiden.nl. 

Alle formulieren kunt u downloaden via: cbd.hsleiden.nl

geTuIgSChRIfTen, CeRTIfICeRIng 

en aCCRedITaTIe 

Getuigschriften: Na afloop van een cursus, symposium e.d. wordt 

een certificaat of een bewijs van deelname uitgereikt. 

Certificaat: Een certificaat is meer dan een bewijs van deelname 

aan een bepaald scholingsprogramma. Het geeft aan dat op de een 

of andere wijze is getoetst of de leerstof voldoende is verwerkt (bijv. 

door een schriftelijk tentamen, een verslag of door opdrachten). Het 

CBD organiseert toetsing bij voorkeur op de laatste cursusdag en 

in het uiterste geval drie tot vier weken hierna. Dit laatste geldt met 

name bij schriftelijke tentamens. Een hertentamen volgt uiterlijk 

binnen twee maanden. Mocht u onverhoopt niet slagen voor het bij 

de cursus behorende (her)tentamen dan is doorgaans herkansing in 

een volgend jaar mogelijk. Het secretariaat kan u hierover informeren. 

Voor een herkansingstentamen dient u zich tenminste 3 weken van 

tevoren schriftelijk aan te melden onder vermelding van het huidige 

cursusnummer. Voor een hertentamen wordt € 75,- aan kosten in 

rekening gebracht. U kunt desgewenst met een korting van 20% 

opnieuw deelnemen aan dezelfde cursus. 

Bewijs van deelname: U ontvangt een bewijs van deelname indien 

een scholingsactiviteit niet wordt afgesloten met een beoordeling of 

tentamen. Ook wordt een bewijs van deelname verstrekt indien men 

niet aan de eisen voor een certificaat heeft voldaan; o.a. door een onvoldoende 

tentamenresultaat (< 5,5). Een bewijs van deelname wordt 

alleen verstrekt wanneer men aan minstens 80% van de cursusactiviteiten 

heeft deelgenomen. 

Eurokredieten: In het Europees Professioneel Dossier worden alle 

nascholingsactiviteiten opgenomen en gewaardeerd met ‘Eurokredieten’ 

(UEC). UEC worden toegekend voor elke vorm van nascholing 

op post-hbo niveau. Voor alle aangesloten landen geldt hetzelfde 

waarderingssysteem zodat onderlinge vergelijking mogelijk is. Een 

brede landelijke commissie, samengesteld uit biomedische laboratoriumdisciplines, 

is belast met de controle van inhoud en niveau van 

de nascholingen. Waar nodig worden bij cursussen tevredenheidsonderzoeken 

gedaan onder de deelnemers. De NVML (www.nvml.nl) 

is beheerder van het dossier. Zij valideert de bij- en nascholingen 

en kent daarbij de UEC’s toe. Overzicht van onze geaccrediteerde 

opleidingen vindt u via www.nvml.nl/8/161/Opleiding_registratie. 

html. Naast de Eurokredieten verlenen diverse instanties accreditatie 

van de betreffende cursus of andere scholingsactiviteit. Dit houdt in 

dat een daartoe ‘bevoegd gezag’ de cursus erkent, bijvoorbeeld in 

verband met verplichte jaarlijkse scholing, of als keurmerk dat een bepaald 

niveau garandeert. Zo kennen de Nederlandse Vereniging voor 

Microbiologie en de Boerhaave Commissie accreditatiepunten toe. 

Dyslexie 

Voor deelnemers aan cursussen waaraan een tentamen is verbonden 

kan rekening worden gehouden met dyslexie. Indien u van verlengde 

tentamentijd gebruik wilt maken dient u bij inschrijving een dyslexieverklaring 

te overleggen. 



Kijk onder ‘Cursusnieuws’ op: cbd.hsleiden.nl 

11 cbd.hsleiden.nl

KennISnIveauS; vooRKennIS 

en CuRSuSnIveau 

De afdeling hanteert drie kennisniveaus: 

• Vooropleiding: beschrijft de minimaal vereiste vooropleiding die 

nodig is om succesvol aan een cursus of andere scholingsactiviteit 

te kunnen deelnemen. U vindt deze informatie bij de omschrijving 

van de doelgroep. Indien nodig is de benodigde vooropleiding 

nader gespecificeerd (bijv. medische microbiologie). Uiteraard 

geeft een opleiding gelijkwaardig aan MLO of HLO ook toegang 

tot een cursus. Voor de bio-informatica cursussen voldoet een 

hbo- of mbo-diploma in een relevante afstudeerrichting. 

• Voorkennis: beschrijft eventuele beroepsmatige- of achtergrondkennis 

die, naast de vooropleiding, relevant geacht wordt 

om succesvol aan een scholingsactiviteit te kunnen deelnemen. 

Ook is regelmatig aangegeven wat onze mogelijkheden tot extra 

bijscholing zijn voor kandidaten bij wie de vereiste voorkennis 

ontbreekt. 


12 

• Cursusniveau: beschrijft het kennisniveau dat u d.m.v. de cursus 

verwerft. Naast niveau spelen tempo en complexiteit van de 

lesstof mee in de vaststelling hiervan. Een belangrijk criterium 

in ons cursusprogramma is de zogenaamde ‘Dublin descriptor’ 

die beschrijft of het niveau van de cursus op mbo-, hbo- dan wel 

wo-niveau ligt. 

Het vakgebied van de laboratoriumtechnologie ontwikkelt zich 

zeer snel en het beroepenveld geeft aan dat nascholing essentieel 

is. De meeste van onze cursussen dragen bij aan de noodzakelijke 

‘education permanente’ van laboratoriummedewerkers op mbo- en 

hbo-niveau. 

• Mbo: de cursus bereikt het eindniveau van het meest recente 

cohort afgestudeerden op mbo-niveau gespecialiseerd in het 

betreffende vakgebied. Deze cursussen voldoen aan ESF3 criteria. 

• Post-mbo: de cursus heeft mbo-niveau en haakt in op de manier 

waarop de mbo-er leert en werkt. Door heel praktijkgericht te 

werken kan inhoudelijk het niveau worden bereikt van het reguliere 

hbo-onderwijs gespecialiseerd in het betreffende vakgebied. 

• Hbo: Met de cursus bereikt men het kennisniveau van het meest 

recente cohort hbo-gediplomeerden. Vergeleken met post-mbo 

cursussen wordt op dit niveau meer vanuit de achterliggende 

theorie gewerkt. Deelnemers met een mbo-diploma werkzaam 

binnen het betreffende vakgebied hebben vaak voldoende 

niveau om aan deze cursussen deel te nemen. 

• Post-hbo: de cursus heeft meer diepgang in het betreffende 

vakgebied dan verworven door het meest recente cohort hbogediplomeerden. 

• Wo: de cursus heeft wo-niveau en vereist voor deelnemers met 

een hbo-opleiding niet alleen praktische ervaring maar ook 

inhoudelijke kennis van het betreffende vakgebied. 

Mocht u twijfelen over vooropleiding, voorkennis, cursusniveau, 

dan wel over de inhoud, neem dan contact met ons op via: 

cbd@hsleiden.nl.

SaMenweRKIng MeT andeRe 

CuRSuSaanBIedeRS 

Ook dit jaar werkt het CBD samen met andere cursus- 

aanbieders. Dit maakt het mogelijk om wederzijdse ex- 

pertise te benutten en nieuwe doelgroepen te bereiken. 

Diverse cursussen zijn een spin-off hiervan. 

De Boerhaave Commissie (www.boerhaavenet.nl) 

De Boerhaave Commissie verzorgt postacademisch onderwijs, 

congressen, symposia en publieksdagen voor de gezondheidszorg 

en biomedische wetenschappen. Daarnaast heeft het als PAOG (Post- 

Academisch Onderwijs in de Geneeskunde) als taken het initiëren, 

stimuleren en organiseren van nascholing in de geneeskunde. 

Naktuinbouw (www.naktuinbouw.nl) 

Naktuinbouw ziet er op toe dat het teeltmateriaal in de bloemisterij-, 

boomkwekerij- en groentesector voldoet aan alle wettelijke eisen, 

zoals gesteld door het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit 

en de Europese Unie. De kwaliteit van teeltmateriaal op 

circa vierduizend bedrijven wordt door Naktuinbouw bewaakt en bevorderd. 

In het dienstenpakket van Naktuinbouw zitten onder meer 

enkele vakopleidingen. Hierbij wordt gebruik gemaakt van specifieke 

kennis en ervaring binnen Naktuinbouw en die van samenwerkingspartners 

waaronder Hogeschool Leiden. In dit kader worden twee 

gezamenlijke activiteiten opnieuw aangeboden (zie Agrobotanie 

blz. 28). 

Scientia Consultancy (www.scientia-consultancy.nl/) 

Scientia Consultancy is een adviesbureau gespecialiseerd in procesoptimalisatie 

en projectmanagement. Bedrijven en organisaties 

uit het MKB, de (non-)profit sector en het onderwijs, behoren tot de 

klantenkring (zie Algemene biomedische laboratoriumpraktijk 

blz. 49). 

Gezamenlijk scholingsprogramma in 2010: 

Boerhaave Commissie 

• Scholing op de kennisgebieden moleculaire 

diagnostiek, biologische veiligheid en de wet 

en regelgeving ten aanzien van GGO’s. 

Naktuinbouw 

• Workshop ‘validatie en kwaliteitsmonitoring 

van plantspecifieke 

ELISA’s en PCR’s’ 

• Cursus plantspecifieke PCR technieken 

Scientia Consultancy 

Maatwerktrajecten en cursussen gericht op 

laboratoriumorganisatie en -management 

• Projectmatig werken 

• 5S Werkplekorganisatie 

13 cbd.hsleiden.nl

InCoMpanY MaaTweRK 

(TRaInIng, ondeRZoeK, ConSulTanCY) 

Maatwerk wordt steeds meer beschouwd als een be- 

langrijke taak van de hogescholen. Als kennisinstelling 

merkt het CBD dit aan het toenemend aantal aanvragen 

op dit vlak. Tot onze klanten behoren o.a. onderzoeksinstituten 

(onafhankelijke en (semi)overheid), academische 

en perifere ziekenhuizen, diagnostische laboratoria 

op medisch en agrobotanisch gebied en biotechnologie 

bedrijven. Of het nu gaat om een workshop van één dag 

of een uitgebreide scholing; van Maastricht tot Leeuwarden 

heeft men het CBD weten te vinden. Op onze 

website staan ervaringen van onze klanten. 

Niet alleen voor bij- en nascholing maar ook voor consultancy en 

opdrachten voor toegepast onderzoek kunt u bij ons terecht. In deze 

brochure treft u een korte beschrijving van de mogelijkheden aan. 

Uitgebreide informatie is te vinden in de brochure en op de website 

onder ‘Incompany maatwerk’. 

Incompanytraining 

Omdat de scholingsbehoefte van laboratoriummedewerkers en 

instellingen verschilt en tijdens cursussen niet altijd op specifieke onderwijsvragen 

kan worden ingespeeld, verzorgt het CBD scholing op 

maat. Samen met u wordt uw specifieke scholingsbehoefte concreet 

gemaakt. De kosten van maatwerktrajecten worden aan de hand van 

het afgesproken programma vastgesteld. 

Naast bekende onderwijsvormen als (werk)colleges, met daarbij 

behorende vragen en opdrachten, maken wij bij incompanytrainingen 

regelmatig gebruik van problem-based learning. Hierbij wordt 

groepsgewijs gewerkt aan een casus/probleem uit de eigen dagelijkse 

praktijk. Deze werkvorm leidt ertoe dat deelnemers vaardiger 

worden in het zelf uitzoeken en oplossen van lastige vraagstukken. 

Ook e-learning behoort tot de mogelijkheden. Per training wordt 

een website ingericht waarop relevante teksten kunnen worden na- 


14 

gelezen. Daarnaast kunnen via de webomgeving opdrachten worden 

gedaan en toetsen worden gemaakt. 

Belangrijk bij een incompanytraining is dat in overleg wordt besloten 

welke werkvorm het beste bij uw situatie past. 

Het CBD onderscheidt twee typen maatwerktrajecten: 

• De incompanytraining die wordt ontwikkeld voor een groep 

medewerkers met een gemeenschappelijk scholingsdoel 

• Het individuele traject dat is bedoeld om de specifieke onderwijsvraag 

van een enkele medewerker vorm te geven. 

Indien u een verzoek heeft voor een scholingsproject kunt u een e-mail 

sturen naar cbd@hsleiden.nl. Een lid van het Expertiseteam zal dan zo 

spoedig mogelijk contact met u opnemen. 

Voorbeelden van recente scholingen op maat 

De afgelopen jaren heeft het CBD veel incompanytrainingen verzorgd. 

U vindt deze op de website. Hieronder staan ter illustratie enkele voorbeelden 

van recent afgeronde scholingstrajecten. 

Laboratorium voor infectieziekten Groningen: ‘5S werkplekorganisatie’ 

met een groep van 14 medewerkers. 5S omvat tools voor het 

opstellen, invoeren en handhaven van een optimale indeling van de 

werkplek. De deelnemers gingen hierbij op de werkplek zelfstandig 

aan de slag onder begeleiding van een docent. Deze manier van werken 

kan direct leiden tot implementatie. 

Klinisch chemisch laboratorium Haga ziekenhuizen: t.b.v. het 

klinisch/chemisch en hematologisch laboratorium ’Differentiëren van 

perifeer bloed’ t.b.v. een groep van 8 medewerkers (mbo, hbo). 

Moleculaire microbiologie Westeinde ziekenhuis: ca. 30 medewerkers 

op hbo-niveau zijn geschoold in moleculaire amplificatietechnieken. 

Mocht u in ons aanbod aan onderwijs iets missen, dan staan wij 

graag open voor tips en/of suggesties. Graag een mailtje naar: 

cbd@hsleiden.nl

Individuele trajecten 

In de periode 2006 t/m 2009 zijn diverse individuele trajecten door 

het CBD verzorgd. Op de website vindt u een compleet overzicht. De 

meest populaire scholing in dit verband is de Basischemie waarbij 

onderwerpen uit de moleculaire- en biochemie als voorbereiding 

op andere cursussen, bijvoorbeeld op het gebied van moleculaire 

biologie, histotechniek en PCR, aan de orde komen. In 2009 zijn diverse 

individuele trajecten op het gebied van de (punctie)cytologie, 

ELISA technieken en de microbiologie verzorgd. 

Toegepast onderzoek 

Wilt u een nieuwe test ontwikkelen, valideren of introduceren in 

uw laboratorium, of heeft u behoefte aan de productie, zuivering of 

karakterisering van een biomolecuul, dan kunnen wij mogelijk iets 

voor u betekenen. Sinds september 2007 is het modellaboratorium 

(TOPlab) van het lectoraat Innovatieve Moleculaire Diagnostiek 

van hogeschool Leiden gevestigd bij de Stichting BioPartner Academisch 

Bedrijven Centrum te Leiden. Hier functioneert een kenniskring 

bestaande uit docenten, promovendi, research-analisten en sterk 

gemotiveerde studenten die werkt aan diverse onderzoeksprojecten. 

De docenten zijn werkzaam bij het HLO, het MLO of bio-informatica 

en hebben een chemische, medisch en/of moleculair biologische 

achtergrond. 

Het lectoraat innovatieve Moleculaire Diagnostiek en bijbehorende 

kenniskring richt zich op de ontwikkeling van moleculair diagnostische 

strategieën en platforms op het gebied van infectieziekten 

in ruime zin. Op dit moment worden diverse klinische validatie procedures 

van door het TOPlab ontwikkelde diagnostische kits uitgevoerd. 

In 2009 is een groot samenwerkingsproject gestart, waarbij een 

diagnostisch instrument voor sneldiagnostiek van bacteriële sepsis 

wordt ontwikkeld. Hierbij zijn diverse bedrijven en een academische 

instelling betrokken. Dit project wordt via RAAKpro ondersteund door 

de Stichting Innovatie Alliantie (HBO-raad). 

Voor het midden- en kleinbedrijf bestaat de subsidieregeling ‘In- 

novatievoucher’ (zie: www.senternovem.nl/innovatievouchers). 

Deze regeling heeft als doel MKB-ondernemers in contact te brengen 

met kennisinstellingen als hogeschool Leiden om reeds bestaande 

kennis te benutten ter verbetering van hun product, productieproces 

of dienst. U kunt ‘Innovatievouchers’ bij het TOPlab en via het CBD 

verzilveren. Momenteel maken spin-off bedrijven binnen BioPartner 

reeds gebruik van deze mogelijkheid. 

Let u op de uiterste inschrijfdatum! 

15 cbd.hsleiden.nl

Expertiseteam CBD 

Hoofd Centrum Bioscience en Diagnostiek 

mevr. dr E. van Pelt-Verkuil 

Kennisgebied: Moleculaire biologie (PCR, arrays, 

moleculaire diagnostiek), bio-informatica, celkweek, 

celbiologie, (analytische) chemie 

mevr. dr M.J. Plug 

Kennisgebied: Pathologie, histologie, histotechnologie 

(kleurtheorie, immunohistocytochemie, in situ hybridi- 

satie), immunologie, ELISA, agrobotanie 

mevr. dr A.M.B.C. Tiggelman 

Kennisgebied: Klinische chemie/Hematologie, labo- 

ratoriumorganisatie en kwaliteit, proefdierkunde en 

individuele trajecten 

dhr ing. D.A. Hoogervorst 

Kennisgebied: Medische microbiologie (bacteriologie, 

mycologie, parasitologie, virologie, VMT, GGO), fytopa- 

thologie, algemene microbiologie 

mevr. drs C.E. van Goor 


Wij verlenen een korting van 5% op de cursusprijs wanneer u zich 

minimaal vier weken voor de uiterste inschrijfdatum inschrijft. 

Let goed op: de vereiste inschrijvingstermijn kan sterk 

verschillen. 


16

1 MoleCulaIRe BIologIe 

De moleculaire biologie neemt in ons cursusprogramma 

een belangrijke plaats in. Ook dit jaar bieden wij weer 

een verscheidenheid aan cursussen aan, waaronder veel 

cursussen op het gebied van de PCR. Het niveau van de 

cursussen varieert van basiscursussen zoals ‘Basiscursus 

Moleculaire Biologie’ (PH-1630) tot verdiepingscursussen 

zoals ‘Kwaliteitsaspecten en trouble-shooting bij 

PCR technologie’ (PH-1634), workshop ‘Primer en probe 

design’ (PH-1635 t/m 1637), en cursussen over kwantitatieve 

PCR (PH-1639, PH-1640). Verder is er aandacht voor 

microarray technieken (PH-1642), nieuwe ontwikkelingen 

op het gebied van sequencing technieken (PH-1643) 

en high resolution smeltcurve analyse (PH-1641). 

Introductie tot de Polymerase Chain Reaction 

(PH-1631) 

De Polymerase Chain Reaction (PCR) is één van de meest belangrijke 

moleculair biologische technieken, die een ware revolutie teweeg 

heeft gebracht binnen de biomedische wetenschappen. Deze DNA 

amplificatie techniek kent een breed scala aan toepassingen en is uit 

onderzoeks-, analytische-, forensische- en diagnostische laboratoria 

niet meer weg te denken. De PCR technologie is nog steeds volop in 

ontwikkeling. Tijdens deze introductiecursus wordt er ingegaan op de 

achtergronden van de techniek (zowel conventioneel als real-time), 

de isolatie van nucleïnezuren, primer ontwikkeling, het opzetten van 

de reacties, het vaststellen en optimaliseren van PCR-condities en 

de analyse van de amplimeren. In het praktijkgedeelte wordt DNA 

geanalyseerd, worden een aantal PCR reacties ingezet, wordt het 

gevormde DNA gekarakteriseerd en maakt u kennis met de real-time 

PCR. Tevens bevat de cursus een basaal bio-informatica practicum, 

waarin u kennis maakt met een aantal PCR-gerelateerde bio-informatica 

tools. 

Doelgroep laboratoriummedewerkers (MLO/ HLO) met geen 

of minimale ervaring met de PCR 

Voorkennis enig begrip van de opbouw van DNA en RNA 

Cursusniveau hbo 

Cursusdata 1, 2, 3 en 4 februari 2010 

Lestijden 09.30 – 17.00 uur 

Omvang 8 uur theorie, 24 uur practicum 

Getuigschrift bewijs van deelname 

Inschrijving vóór 14 december 2009 

Cursusprijs € 1.420,- (met vroegboekkorting € 1.350,-) 

Bij de cursussen 'PCR, theoretische achtergronden en applicaties' 

(PH-1633), 'Kwaliteitsaspecten en trouble-shooting 

bij PCR technologie'(PH-1634), ‘Kwantitatieve PCR; analyse 

van genexpressie m.b.v. RT-qPCR’ (PH-1640), 

en de workshop 'Primer en probe design' (PH-1635 t/m 

1637), bevelen wij onderstaand boek aan: Principles and 

Technical Aspects of PCR Amplification by Elizabeth van 

Pelt-Verkuil, Alex van Belkum, John Hays. Hardcover, ISBN 

1402062400. Springer, 2008. 

Incompanytraining PCR technieken 

Het CBD heeft de afgelopen jaren bij meerdere bedrijven 

en instellingen een PCR cursus op maat verzorgd. De PCRtechniek 

kent vele toepassingen en steeds meer laboratoria 

gebruiken deze techniek. U kunt in overleg met ons bepalen 

welke onderwerpen en toepassingen van de PCR, qPCR of 

real-time PCR tijdens de cursus aan bod komen en in welke 

vorm. Ook op het gebied van de moleculaire RNA diagnostiek 

zijn wij u graag van dienst. 

17 cbd.hsleiden.nl


De PCR; theoretische achtergronden en 

applicaties (PH-1633) 

Deze cursus bespreekt de PCR van ‘A’ tot ‘Z’. Naast alles wat in technische 

zin met design en de optimalisatie van PCR-bepalingen en 

bijbehorende achtergronden te maken heeft, komen de kwaliteitscontrole, 

de analyse van knelpunten en de bedrijfsvoering aan de 

orde. Accenten worden gelegd op o.a. isolatie van DNA/RNA targets, 

primer design, speciale primers en primersynthese, reactiemengsel 

(diverse DNA-polymerasen, hulpstoffen en essentiële componenten). 

Heel belangrijk is het begrip fidelity van de PCR dat de sleutel vormt 

voor zowel conventionele als real-time applicaties. Ook kwantitatieve 

methoden (conventioneel, en real-time) en de analyse van genexpressie 

met RT-PCR worden besproken. Er is in dit verband uitleg 

van verwarrende begrippen als ‘standaard, controle en referentie’. 

De post-PCR fase krijgt aandacht met de analyse van amplimeren 

(fluorescentie, elektroforese, hybridisatie, micro-arrays en sequensen). 

Bijzondere PCR-technieken (repeat PCR, touch down/up, time 

release, multiplex, inhibitie etc.) worden besproken. Voorafgaande 

aan gastcolleges over de toepassingen uit verschillende vakgebieden 

staan kwaliteitscriteria (IQA en EQA) en GLP- procedures voor een PCR 

laboratorium centraal. Onderwerpen van gastcolleges komen uit de 

pathologie, (medische/veterinaire) microbiologie, klinische chemie en 

hematologie, genetica, forensisch onderzoek en agrobotanie. 

De cursusprijs van deze cursus is inclusief de workshop ’Primer en 

probe design’ (PH-1635 t/m 1537). Deelname is facultatief. Mocht u 

geen interesse in deze workshop hebben dan brengen wij € 195,- in 

mindering op de cursusprijs. De workshop 'Primer en probe design' 

wordt 3 keer per jaar georganiseerd. 

Doelgroep hbo en wo afgestudeerden 

Voorkennis op niveau van ‘Basiscursus moleculaire biologie’ 

(PH-1630) en ‘Introductie tot de Polymerase Chain 

Reaction’ (PH-1631) 

Cursusniveau post-hbo 


18 

Studieboek zie blz. 17 

Cursusdata 19 november, 3 december 2010, 7, 21 januari 4 en 

18 februari 2011 


Omvang 42 uur theorie 


Inschrijving vóór 8 oktober 2010 





Let goed op: de vereiste inschrijvingstermijn kan sterk verschillen. 

Real-time PCR in de praktijk (PH-1632) 

Tijdens deze praktische cursus doen de deelnemers zelf ervaring op 

met de mogelijkheden van real-time PCR. In de theorie zal dieper 

worden ingegaan op technische aspecten, single- en multiplex applicaties, 

primer design, de verschillende apparaten en methoden 

alsmede het ontwikkelen en valideren van real-time PCR bepalingen. 

Tijdens de gastcolleges komen diverse toepassingen in vooral klinische 

laboratoria aan bod. 

Praktisch zullen de deelnemers ervaring opdoen met verschillende 

real-time PCR bepalingen en toepassingen: gebruik van SYBRgreen I, 

probe gerelateerde methoden, kwalitatieve- en kwantitatieve bepalingen. 

Speciale aandacht is er voor de interpretatie van real-time PCR 

uitslagen. Een deel van de praktijk wordt besteed aan de uitgebreide 

analyse van de resultaten. 

De cursusprijs van deze cursus is inclusief een workshop ‘Primer en 

probe design’ (PH-1635 t/m 1637). Deelname is facultatief. Mocht u 


mindering op de cursusprijs.

Doelgroep laboratoriummedewerkers die op (korte) termijn 

zelf real-time PCR zullen gaan uitvoeren. Deze 

cursus is niet geschikt voor cursisten met ruime 

ervaring op het gebied van de real-time PCR 

Voorkennis kennis van PCR op het niveau van cursus ‘Introductie 

tot de PCR’ (PH-1631) 

Cursusinformatie deze cursus is ontwikkeld in samenwerking met 

BioRad en de afdeling Medische Microbiologie van 

het LUMC 


Cursusdata 23 en 24 november 2010 


Omvang 7 uur theorie; 9 uur practicum 


Inschrijving vóór 27 september 2010 


Is al bekend of de cursus doorgaat? 

Wilt u actuele informatie; ook over nieuwe activiteiten? 

Kijk in de rubriek ‘Cursusnieuws’ op cbd.hsleiden.nl 

Kwaliteitsaspecten en 'trouble-shooting' bij PCR 

technologie (PH-1634) 

De implementatie van kwaliteitscriteria bij de PCR wordt voor steeds 

meer laboratoria een belangrijk item. Dit speelt als eerste bij de inrichting 

van het laboratorium en de noodzakelijke werkwijzen. 

Deze gaan vooraf aan de wijze van opzet en optimalisatie van elke 

willekeurige PCR assay. De kwaliteitscontrole gedurende routinematige 

PCR toepassing in bijvoorbeeld de patiëntenzorg wordt uitgebreid 

belicht. Kennis van begrippen als analytical range, accuratesse, reproduceerbaarheid 

en efficiëntie naast diverse niveaus van specificiteit 

en sensitiviteit is dan essentieel. Trouble shooting, dus het herkennen 

en het oplossen van problemen met afwijkende uitslagen, slecht 

lopende PCR bepalingen, alsmede fout-negativiteit en -positiviteit 

vraagt kennis van de bij PCR voorkomende reactie evenwichten 

(PCR-fidelity) en de mogelijkheid deze te manipuleren in zowel een 

conventionele als een real-time setting. Daarnaast is het met name in 

de diagnostiek van belang te voldoen aan criteria voor IQA en EQA, 

run tot run validatie en de lijnscontroles (1e , 2e lijn en ringonderzoek). 

De cursus wil laboratoriummedewerkers informeren over de gehanteerde 

criteria voor het succesvol en reproduceerbaar uitvoeren van 

een PCR. Daarnaast wil het de deelnemers een platform bieden om 

hun casus voor te leggen aan een docent. Relevante casus worden 

met de deelnemers besproken. Een aantal gastcolleges, verzorgd 

door specialisten op het gebied van kwaliteitszorg en -borging uit 

diverse instellingen, complementeren het geheel. 

De cursusprijs van deze cursus is inclusief een workshop 'Primer en 

probe design' (PH-1635 t/m/ 1637). Deelname is facultatief. Mocht u 




Doelgroep hbo en wo afgestudeerden 

Cursusinformatie deze cursus (op post-hbo-niveau) is een uitbreiding 

van de cursus 'De PCR; theoretische achtergronden 

en applicaties' (PH-1632) 


Cursusdata 7, 14 en 21 april 2010 


Omvang 18 uur theorie, de cursusomvang van de workshop 

'Primer en probe design' bedraagt 7 uur theorie en 

7 uur bio-informatica practicum 


Inschrijving vóór 22 februari 2010 

Cursusprijs € 1.000,- (met vroegboekkorting € 950,-) 

19 cbd.hsleiden.nl


Schrijft u zich minimaal 4 weken voor de uiterste inschrijfdatum 

in, dan heeft u recht op 5% korting op de cursusprijs. 

Workshops Primer and probe design 

(PH-1635/1636/1637) 

Om een succesvolle (real-time) PCR bepaling te kunnen ontwikkelen 

zijn goede primers en probes essentieel. Diverse firma's brengen 

softwarepakketten op de markt die een grote verscheidenheid in ontwerpkeuze 

aanbieden. Tijdens de workshop wordt kennis gemaakt 

met Beacon Designer en komen de mogelijkheden en beperkingen 

van web-based primer programma's als Primer 3 aan de orde. 

BLAST-analyses zijn een hulpmiddel bij de selectie van een adequaat 

primerpaar, een TaqMan probe of een Molecular Beacon. Ook wordt 

een overzicht gegeven van bekende en minder bekende producten 

als hairpin probes, scorpion primers, dual probes, applicaties van LNA, 

M13-primers of MGB, en de eigenschappen van de fluorochromen. 

Bij diverse klinische toepassingen is er een trend van single naar multiplex 

PCR. Dit onderwerp wordt door een van de gastdocenten bij 

deze workshop behandeld. Ook komen er tips om de bruikbaarheid 

van geselecteerde primers te controleren. Deze compacte workshop 

geeft laboratoriummedewerkers die werken met conventionele en 

real-time PCR up-to-date informatie over primer en probe design en 

biedt diverse tips and trics die de specificiteit van de PCR kunnen verbeteren. 

Aan de cursus is een bio-informatica practicum verbonden, 

waarin de belangrijkste stappen van primer design met behulp van 

verschillende web-based programma's en Beacon Designer worden 

behandeld. Tijdens de tweede cursusdag is er ruimte voor casusbespreking. 

De deelnemers worden uitgenodigd om hiervoor een casus 

in te dienen. 

Scholingsvragen? Mail ons via cbd@hsleiden.nl 


20 

Doelgroep laboratoriummedewerkers op hbo-niveau die hun 

kennis van primers en probes willen aanvullen 

Cursusinformatie deze cursus staat open voor alle belangstellenden. 

Voor deelnemers aan de cursussen 'De PCR; theoretische 

achtergronden en applicaties'(PH-1632), 

'Kwaliteitsaspecten en trouble-shooting bij PCR 

technologie'(PH-1633), 'Real-time PCR in de 

praktijk' (PH-1634) en Kwantitatieve PCR; analyse 

van genexpressie m.b.v. RT-qPCR (PH-1640) is 

deelname gratis. 


Cursusdata 11 en 12 februari (PH-1635) 

20 en 21 mei 2010 (PH-1636) 

1 en 2 november 2010 (PH-1637) 


Omvang 7 uur theorie; 7 uur bio-informatica practicum 


Inschrijving 6 weken voor cursusaanvang 

Cursusprijs € 420,- (met vroegboekkorting € 395,-) 

Kwantitatieve PCR; analyse van genexpressie 

m.b.v. RT-qPCR (PH-1640) NIEUW 

Bij het kwantificeren van genexpressie is er geen unieke en goed 

gedefinieerde standaard waartegen concentraties mRNA kunnen 

worden afgelezen. Wel zijn er genen te vinden waarvan het expressieniveau 

wordt gebruikt als normaliser van het gen waarin men is 

geïnteresseerd. Nieuwe inzichten laten zien dat stabiel tot expressie 

komende huishoudgenen als normaliser minder geschikt zijn dan 

aanvankelijk gedacht. Het GeNorm algoritme helpt om de juiste set 

aan referentiegenen te vinden. 

Tijdens deze cursus wordt de normalisatie en de keuze van referentiegenen 

en controles besproken. Ook is er een computerpracticum waarin 

u zelf met praktijkvoorbeelden voor relatief kwantificeren aan de slag 

kunt gaan. Gastdocenten lichten enkele toepassingen uit de praktijk

toe en ook casusbesprekingen maken deel uit van het programma. 

De cursusprijs van deze cursus is inclusief een workshop 'Primer en 

probe design'. Deelname is facultatief. Indien u zich hiervoor wilt 

aanmelden dient u dit aan te geven op uw inschrijfformulier. Mocht u 




Doelgroep laboratoriummedewerkers op hbo-niveau die 

meer willen weten van (semi)-kwantitatieve PCRbepalingen 

Cursusinformatie deze cursus is een vervolg op de cursus 'De PCR; 

theoretische achtergronden en applicaties' (PH-1633) 


Cursusdata 10 en 17 juni 2010 


Omvang 12 uur theorie, de cursusomvang van de workshop 

'Primer en probe design' bedraagt 7 uur theorie en 

7 uur bio-informatica practicum 


Inschrijving vóór 29 april 2010 

Cursusprijs € 760,- (met korting € 725,-) 

In 2010 worden de volgende cursussen 

ontwikkeld: 

• Workshop High Resolution Smeltcurve Analyse (PH-1641) 

• Workshop Sequencing technieken (PH-1643) 



• Workshop multiplex real-time PCR technologie in de 


Cursusinformatie en de cursusdata vindt u vanaf januari 

2010 op onze website (cbd.hsleiden.nl). 

Basiscursus moleculaire biologie (PH-1630) 

Cursusdata 4, 11, 18, 25 november, 2, 9, 16 december 

en 6 januari 2011 



Blokcursus microarray en DNA-chip 

technologie (PH-1642) 



Inschrijving vóór 5 maart 2010 

Bio-informatica voor laboratoriummedewerkers 

(PH-1657) 

Masterclass Analyse van qPCR data (PH-1658) 

Zie bio-informatica op blz. 22 

Binnen het thema algemene biomedische laboratorium praktijk 

vindt u dit jaar een aantal nieuwe cursussen die binnen elk 

vakgebied van toepassingen kunnen zijn. 

• Minor Laboratoriummanagement en Kwaliteitszorg 

(regulier onderwijs) (PH-1800) NIEUW 

• Lean, 6 Sigma en 5S in het laboratorium (PH-1794) NIEUW 

• Biochemie (Basiscursus met theorie en praktijk) 

(PH-1797) NIEUW 

Een nieuw speerpunt van het Centrum Bioscience en Diagnostiek 

zijn de cursussen binnen de chemie met onder andere: 


• Massaspectrometrie (PH-1713) NIEUW 

• Workshop chemische analyses m.b.v. geavanceerde 

titratie apparatuur (PH-1714) NIEUW 

21 cbd.hsleiden.nl

2 BIo-InfoRMaTICa 

Met de ontrafeling van het menselijk genoom heeft de 

bio-informatica een vlucht genomen. Het CBD zal ook in 

2010 een aantal bio-informatica cursussen aanbieden. 

Deze cursussen zijn erg praktijkgericht. De komende 

jaren gaan wij onze activiteiten op dit vakgebied verder 

uitbouwen. Actuele informatie over deze cursussen 

en activiteiten is te vinden op de website van het CBD. 

Heeft u vragen over scholingen op het gebied van de 

bio-informatica? Wij kijken graag of we iets voor u kunnen 

betekenen. 

Bio-informatica voor laboratoriummedewerkers 

(PH-1657) 

De enorme groei in biologische data (b.v. het human genome project) 

en de mogelijkheid om toegang te krijgen tot deze data via het 

internet hebben er toe geleid dat het gebruik van computers op de 

laboratoria steeds belangrijker wordt. Er zijn honderden biologische 

en chemische databanken vrij toegankelijk, als ook bio-informatica 

websites. Deze maken bewerking van deze data met behulp van 

bio-informatica tools mogelijk. Van veel laboratoriummedewerkers 

wordt dan ook steeds meer basale kennis van de bio-informatica en 

het gebruik ervan gevraagd. Tijdens deze introductiecursus maakt u 

kennis met een aantal van de meest gebruikte web-based bio-informatica 

hulpmiddelen. Er wordt een overzicht gegeven van wat er met 

bio-informatica te bereiken is en hoe data snel te vinden en effectief 

te bewerken zijn. Een belangrijk deel van de cursus zal aan de PC 

worden verricht, waar u, aan de hand van praktijkvoorbeelden uit 

de biomedische research, aan de slag gaat met database searching, 

sequentie analyse en BLAST homology searches. 

Doelgroep laboratoriummedewerkers (MLO/HLO) 

Voorkennis basale computervaardigheden alsmede kennis 


22 

op het niveau van cursus ‘Basiscursus moleculaire 

biologie’ 

Cursusinformatie de cursus bio-informatica voor laboratoriummedewerkers 

is een introductiecursus 

Cursusniveau hbo/post-mbo 

Cursusdata 9 en 10 februari 2010 


Omvang 6 uur theorie; 8 uur informatica practicum (21 UEC) 


Inschrijving vóór 19 december 2010 


Masterclass Analyse van qPCR data (PH-1658) NIEUW 

Real-time PCR krijgt een steeds belangrijkere plek binnen de moleculaire 

biologie in verschillende onderzoeksrichtingen. Nauwkeurig 

kwantificeren lijkt niet ingewikkeld, maar de praktijk wijst echter 

anders uit. Het gebruik van 1 of enkele ‘huishoudgenen’ is meestal 

niet toereikend. Het CBD biedt een qPCR Masterclass ‘kwantificeren 

van gen-expressie’ in samenwerking met Prof. J. Vandesompele aan. 

Prof. J. Vandesompele is verbonden aan de Universiteit Gent en 

Biogazelle en is expert op het gebied van het kwantificeren van 

gen-expressie met behulp van real-time PCR. Tijdens deze masterclass 

komen de volgende onderwerpen aan bod: absoluut kwantificeren, 

relatieve kwantificatie modellen, selectie en validatie van referentie 

genen (geNorm),en normalisatie met meerdere referentie genen. 

Er wordt ingegaan op de data kwaliteit, bio-statistiek analyses en 

trouble-shooting. Tevens is er een computerpracticum waarin met 

qBase gewerkt wordt. 

Deze masterclass wordt in het najaar van 2010 aangeboden. 

Nadere informatie vindt u vanaf januari 2010 op onze website 

(cbd.hsleiden.nl).

In 2010 wordt georganiseerd: 

Statistiek voor diagnostische en research 

laboratoria (PH-1659) 

Informatie over deze cursus vindt u vanaf januari 2010 op 

onze website (cbd.hsleiden.nl). 

Ook voor informatie over nieuw te ontwikkelen cursussen 

op het gebied van bio-informatica kunt u op onze website 

bezoeken. 


• Beter omgaan met grote gegevensbestanden in 

biomedisch onderzoek 

• Ondersteuning van uw data-analyse met behulp van 

bio-informatica tools 









Een nieuw speerpunt van het Centrum Bioscience en 

Diagnostiek zijn de cursussen binnen de chemie met onder 

andere: 



• Workshop chemische analyses m.b.v. geavanceerde titratie 

apparatuur (PH-1714) NIEUW 

23 cbd.hsleiden.nl

3 IMMunologIe/IMMunoCheMIe 

Reeds vele jaren worden met succes diverse cursussen 

op het gebied van de Immunologie/ Immunochemie 

verzorgd. 

In dit hoofdstuk staan de cursus ‘Immunologie’ 

(PH-1667) en diverse cursussen over ELISA’s beschreven. 

De cursussen op het gebied van de immunohistochemie 

staan beschreven in het hoofdstuk Pathologie/Histotechnologie. 

Wanneer u nog geen of weinig theoretische 

kennis en praktische ervaring heeft met immunochemische 

technieken worden de cursussen ‘ELISA voor beginners’ 

(PH-1668) of ‘Immuno(histo)chemie voor beginners’ 

(PH-1778) sterk aangeraden als voorbereiding op 

andere cursussen op dit gebied. 


24 

Immunologie (PH-1667) 

Deze theoretische cursus biedt alle basiskennis die nodig is om een 

goed inzicht te krijgen in de opbouw en werking van het immuunsysteem. 

De cellen van het immuunsysteem, hun functies en onderlinge 

samenwerking komen uitgebreid aan bod. Vanzelfsprekend krijgen 

de eigenschappen van antigenen en antilichamen veel aandacht. 

Naast het normale functioneren van het immuunsysteem worden 

ziekten of afwijkingen waarbij het immuunsysteem is betrokken 

op hoofdlijnen besproken (immuundeficiënties, overgevoeligheid, 

auto-immuniteit en immunologisch afweer bij tumoren). Afsluitend 

worden de principes en toepassingen van diverse immunochemische 

technieken behandeld. 

Deze cursus biedt een goede basis van de immunologie voor 

laboratoriummedewerkers die in hun werk veel te maken hebben 

met onderzoek gerelateerd aan immunologische vraagstellingen of 

immunochemische technieken. 

Doelgroep laboratoriummedewerkers op tenminste mboniveau 


Studieboek Immunologie, Rijkers G.T. e.a., (2009) Bohn Stafleu 

van Loghum, ISBN 9789031342631 

Cursusdata 5, 12, 16, 26 januari, 2, 9 februari, 2, 9, 16 en 23 

maart 2010 



Tentamen 30 maart 2010 (15.00 – 16.30 uur) 

Hertentamen 20 april 2010 (15.00 – 16.30 uur) 

Getuigschrift certificaat 

Inschrijving vóór 29 november 2009 

Cursusprijs € 1.115,- (met korting € 1.060,-)

ELISA voor beginners (PH-1668) 

Laboratoriummedewerkers met weinig of geen ervaring met ELISA’s 

leren in deze theoretische en praktische cursus de basisprincipes van 

de ELISA. 

In de theorie wordt gestart met de algemene immunochemie: hoe 

zijn antilichamen opgebouwd, wat zijn de verschillen tussen een monoklonaal 

antilichaam en een polyklonaal antiserum, hoe bindt een 

antilichaam aan een antigeen (het te detecteren molecuul) en hoe 

wordt een antigeen-antilichaam binding zichtbaar gemaakt. Daarna 

worden de belangrijkste aspecten van de ELISA besproken. 

Tijdens de praktijk wordt een ELISA met de bijbehorende controles 

uitgevoerd. Hierbij wordt veel aandacht gegeven aan het doel van 

iedere stap in het protocol, waardoor de besproken theorie direct aan 

de praktijk wordt gekoppeld. 

Doelgroep laboratoriummedewerkers met een mbo-diploma 

op ‘beginners-niveau’ met weinig kennis van de 

immunochemie. Bij deze groep cursisten blijkt de 

voorkennis voor andere immunochemische 

cursussen vaak onvoldoende. 

Cursusinformatie deze cursus wordt voor de algemene theoretische 

onderdelen gecombineerd met de cursus 

‘Immunohistochemie voor beginners’ (PH-1778) 

Cursusniveau mbo 

Cursusdata 2, 11 en 12 november 2010 

Lestijden 12.30 – 16.30 uur (2 november 2010) 

12.30 – 17.30 uur (11 november 2010) 


09.30 – 16.30 uur (12 november 2010) 

Tentamen 19 november 2010 (10.00 – 11.45 uur) 

Hertentamen 10 december 2010 (10.00 – 11.45 uur) 



Cursusprijs € 1.095,- (met korting € 1.040,-) 

ELISA in de praktijk; design en ontwikkeling (PH-1669) 

De ELISA wordt zowel in de diagnostiek als in de research veel toege- 

past. Vaak worden zowel in-house ontwikkelde ELISA’s als commerci- 

ele kits gebruikt. 

Voor specifieke vraagstellingen kan het relevant zijn om commercieel 

verkrijgbare ELISA kits aan te passen of om zelf nieuwe ELISA’s op te 

zetten. 

Tijdens de cursus wordt inzicht gegeven in de aspecten die voor het 

opzetten, aanpassen en optimaliseren van een ELISA noodzakelijk 

zijn. Er wordt geoefend in het maken van een proefopzet om de 

aspecten die nodig zijn bij het opzetten en optimaliseren van ELISA’s 

te testen. Een aantal van de uitgedachte stappen wordt tijdens de 

praktijk van deze cursus getest. 

Aansluitend komen enige basale aspecten van trouble shooting en 

kwaliteitscontroles bij lopende ELISA’s aan de orde. 

Indien u geïnteresseerd bent in de uitgebreide theorie achter de principes 

van de ELISA, trouble shooting en kwaliteitscriteria van ELISA’s 

dan wordt de cursus ‘ELISA theorie’; achtergronden en kwaliteitsaspecten 

(PH-1670) aangeraden. 

Doelgroep diagnostisch en medisch-biologisch werkenden. 

De cursus is niet bedoeld voor diegenen met al 

25 cbd.hsleiden.nl

3 IMMunologIe/IMMunoCheMIe 

veel ervaring met ELISA’s. Medewerkers uit de landen 

tuinbouwsector maken wij graag attent op de 

cursus ‘Plant-specifieke ELISA technieken’, die in 

2011 weer gepland is. 

Cursusinformatie de cursus is ontwikkeld in samenwerking met de 

afdeling Nierziekten van het LUMC 

Cursusniveau post-mbo 








ELISA theorie; achtergronden en kwaliteitsaspecten 

(PH-1670) 

Cursusdata 24, 30 september, 7 en 14 oktober 2010 

Inschrijving vóór 7 juli 2010 

Immunologie voor microbiologisch analisten 

(PH-1740) 

Cursusdatum 4 maart 2010 


Zie voor verdere informatie over deze cursus hoofdstuk 9 



• Immunohistocytochemie; kwaliteit en specificiteit 

(PH-1780) 

• Masterclass Immunohistocytochemie voor research 

analisten (PH-1781) 

Zie verder ‘Pathologie/Histotechnologie’ op blz 46, 48 


26 

Binnen het thema algemene biomedische laboratorium 

praktijk vindt u dit jaar een aantal nieuwe cursussen die 

binnen elk vakgebied van toepassingen kunnen zijn. 



• Lean, 6 Sigma en 5S in het laboratorium 





Diagnostiek zijn de cursussen binnen de chemie met 

onder andere: 




titratie apparatuur (PH-1714) NIEUW

4 pRoefdIeRKundIge opleIdIng 

HBO-certificaat Dierproeven (artikel-12 Wod) (PH-1684) 

Alleen laboratoriummedewerkers die het HBO- certificaat dierproeven 

(art. 12 Wod) bezitten mogen proefdierkundige handelingen verrichten 

met levende proefdieren. Het certificaat is d.m.v. onderstaande cursus 

te behalen. Als eerste is er een inhoudelijke onderbouwing van de 

(vergelijkende) anatomie en embryologie van de belangrijkste groepen 

proefdieren, hun fysiologie alsmede de effecten van farmaca en aspecten 

van farmacologische onderzoek in twee afzonderlijke cursussen. 

Hierna volgt de cursus proefdierkunde waarin diverse biotechnische 

handelingen worden geleerd en veel informatie over het werk met 

proefdieren aan de orde komt. Diverse (gast) docenten belichten wettelijke, 

ethische, maatschappelijke en sociale aspecten die de afweging 

t.a.v. dierproeven bepalen. Het laatste, meest omvangrijke onderdeel 

van het certificaat, wordt verricht op de werkplek van de cursist. 

Hier wordt, na een introducerende biotechnische stage bij de eigen 

instelling, gedurende 6 maanden aan een project gewerkt dat een 

proefdierkundige component van voldoende complexiteit en omvang 

bezit. De volgorde van de lesblokken en stages ligt vast; zie verder de 

brochure 'HBO-certificaat Dierproeven' op onze website. 

Toegangseisen HLO-diploma biologie en medisch laboratorium 

onderzoek en basiskennis op propedeuseniveau. 

De toelaatbaarheid wordt vastgesteld aan de hand 

van een intake gesprek 

Cursusinformatie De brochure ‘HBO-certificaat Dierproeven’ met 

uitgebreide informatie, cursusonderdelen, studieboeken, 

studiebelasting en aanvullende informatie 

kunt u downloaden van de website 


Cursusdata zie website (cbd.hsleiden.nl) 

Omvang 480 SBU theoretische en praktische kennis als voorbereiding 

op biotechnische stage en proefdierkundige 

praktijkervaringperiode 840 SBU, waarvan 150 

SBU daadwerkelijke handelingen met proefdieren 

van voldoende complexiteit 

Getuigschrift HBO-certificaat Dierproeven (artikel-12 Wod) 

Inschrijving vóór 15 augustus 2010 

Cursusprijs € 5.672,- (excl. studieboeken). Op deze cursus is de 

vroegboekkorting niet van toepassing. 

Werknemers bij universitaire instellingen kunnen 

vaak korting krijgen (vraag informatie bij mevr. 

A.J.M. Robbers-Degenaar (071- 5188743) 

Vergelijkende anatomie en embryologie (PH-1687) 

Cursusdata 16, 23, 30 september, 7, en 14 oktober 2010 

Inschrijving vóór 17 juni 2010 

Farmacologie en toxicologie (PH-1686) 

Cursusdata 3, 17, 24 en 31 november 2010 


27 cbd.hsleiden.nl

5 agRoBoTanIe 

Naktuinbouw (Stichting Nederlandse Algemene 

Kwaliteitsdienst Tuinbouw) heeft jarenlange ervaring 

met het toetsen van planten op de aanwezigheid van 

plantenziekten. Sinds 2007 organiseren het CBD en 

Naktuinbouw gezamenlijk cursussen en workshops voor 

medewerkers van laboratoria in de agrobotanie. 

Laboratoria in de landen tuinbouwsector besteden op 

dit moment veel aandacht aan kwaliteit en validatie van 

technieken. In dit kader organiseren wij een workshop 

op het gebied van de validatie en kwaliteitsmonitoring 

van plantspecifieke ELISA’s en PCR’s. In 2010 verzorgen 

wij weer de tweejaarlijkse cursus 'Plantspecifieke PCR 

technieken' (PH-1699). 

In 2011 worden de tweejaarlijkse cursussen 'Plantspecifieke 

ELISA technieken', en 'Plantspecifieke real-time PCR 

technieken weer georganiseerd. 

Plantspecifieke PCR technieken (PH-1699) 

De ‘Polymerase Chain Reaction’ (PCR) wordt in de tuin- en akkerbouwsector 

in toenemende mate gebruikt voor genetische kwaliteitscontrole 

en de detectie en identificatie van micro-organismen. Voor de 

detectie van bijvoorbeeld bacteriën, virussen, schimmels en aaltjes zijn 

de verschillende RNA/DNA amplificatie technieken inmiddels niet meer 

weg te denken uit de plantaardige sector. De PCR is ook één van de 

belangrijkste moleculair biologische technieken binnen het kwaliteitsonderzoek 

tuin- en akkerbouw. 

Tijdens deze cursus wordt ingegaan op de achtergronden van de 

techniek, de isolatie van nucleïnezuren, het opzetten van de reacties, 

het optimaliseren van PCR-condities, de analyse van de PCR-producten 

en ‘trouble shooting’. Tijdens de praktijklessen worden een aantal plantspecifieke 

PCR-reacties (bacterie/schimmel PCR en een virus/viroïd 

PCR) ingezet en worden de resultaten geanalyseerd. 


28 

Doelgroep laboratoriummedewerkers uit de plantaardige sec- 

Cursusniveau 

toren (mbo-niveau of gelijkwaardig denkniveau) met 

relevante praktijkervaring 

mbo+ 





Inschrijving vóór 8 september 2010 met behulp van het gemeenschappelijke 

inschrijfformulier van Naktuinbouw en 

CBD dat u bij deze cursus aantreft op de website 


Workshop validatie en kwaliteitsmonitoring 

van plantspecifieke ELISA’s en PCR’s (PH-1698) 

Cursusdata 19, 2 en 3 juni 2010 

Inschrijven vóór 24 maart 2010 d.m.v. inschrijfformulier 

van Naktuinbouw/CBD 

De cursussen 

• Plantspecifieke ELISA technieken 

• Plantspecifieke real-time PCR technieken 

worden in 2011 georganiseerd 








(PH-1797) NIEUW

6 CheMIe 

Een nieuw speerpunt binnen de het Centrum Bioscience 

en Diagnostiek zijn de cursussen op het gebied van de 

chemie. Afgelopen jaar werd de cursus chromatografie 

GC en HPLC al aangeboden en daar zijn de cursussen 

op het gebied van milieuchemie en de farmacie aantoegevoegd. 

Deze richting zal dit en komend jaar verder 

worden uitgebreid. 

Natuurwetenschappelijke achtergronden van 

milieuwetgeving (PH-1711) NIEUW 

Cursusdata 1, 8, 15 en 23 april 2010 



Cursusdata 3, 17, 24 en 31 november 2010 


Biofarmaceutische wetenschappen en analyse 


Deze cursus behandelt de chemische en fysische eigenschappen die 

van belang zijn bij farmacologische processen en de bestudering 

daarvan. Hierbij komen de meeste facetten van de farmacologische 

processen aan de orde. Zoals, absorptie (drug delivery), distributie 

(verdeling en bindingsvormen), receptor interacties (competitief, 

reversibel, irreversibel), metabolisme (vorming en verdeling van 

metabolieten) en excretie (pathways). 

Een gedegen inleiding in de algemene farmacologie waarbij de 

nadruk ligt bij de kwalitatieve en kwantitatieve aspecten van de 

interactie tussen organismen en medicijnen. Dit vormt de basis van 

het lesprogramma. Daarnaast zal aandacht besteed worden aan casus 

waarin gangbare chemisch analytische technieken en methoden de 

oplossing bieden voor een breed scala aan problemen. 

Doelgroep laboratoriummedewerkers op tenminste mboniveau 


Cursusdata 2, 9 en 16 maart 2010 


Hertentamen 12 april 2010 (13.30 – 15.00) 






29 cbd.hsleiden.nl

6 CheMIe 

Chromatografie GC en HPLC (PH-1712) 

Een groot deel van de activiteiten in research- en routinelaboratoria 

van bedrijven en instellingen betreft analytisch chemisch onderzoek. 

Daarbij nemen scheidingstechnieken zoals gaschromatografie (GC), 

vloeistofchromatografie (LC), een belangrijke plaats in. Hoge druk vloeistofchromatografie 

(HPLC) is wellicht de meest gebruikte analytische 

techniek en kent dan ook een groot aantal toepassingsgebieden. Het 

is van belang dat medewerkers die werken met dergelijke apparatuur 

kennis hebben van de werking en de mogelijkheden van deze techniek. 

Deze cursus zorgt voor een gedegen basis op het gebied van de 

hedendaagse vloeistofchromatografie en is bedoeld voor analisten die 

nog geen of weinig ervaring hebben hiermee. Daarnaast is deze cursus 

zeer geschikt voor analisten die enkele jaren (andere) laboratoriumwerkzaamheden 

hebben uitgevoerd en hun kennis en inzicht willen 

opfrissen/uitbreiden. Gedurende deze cursus worden verschillende LC 

technieken besproken waarbij de achtergronden van de scheidingsprocessen 

worden uitgelegd, zoals adsorptiechromatografie, verdelingschromatografie 

en size exclusionchromatografie. 

De cursus is zo opgezet dat de cursist na afloop een goed beeld heeft 

van de praktische toepassingen van de huidige scheidingstechnieken, 

waarbij de nadruk ligt bij de HPLC techniek. 

Doelgroep MLO- en (HLO)-analisten werkzaam in analytische 

laboratoria die meer inzicht in het doel en de 

achtergronden van hun dagelijkse werk willen krijgen. 

Voorkennis Wij gaan uit van een parate kennis van de chemie 

Cursusniveau mbo/hbo 

Cursusdata 29 januari, 5 en 12 februari 2010 



Hertentamen 12 maart 2010 (13.30 – 15.00 uur) 


Getuigschrift Certificaat 


30 

Inschrijving vóór 19 december 2010 


Massaspectrometrie (PH-1713) NIEUW 

Massaspectroscopie neemt een steeds belangrijker plaats in research- 

en routinelaboratoria van bedrijven en instellingen bij analytisch 

chemisch en biochemisch onderzoek. 

De doelstelling van deze cursus is het inzichtelijk maken van achtergronden 

van deze techniek met als doel een beter begrip te krijgen van 

wat er bij uitvoering en interpretatie van deze techniek komt kijken. 

Tijdens deze cursus worden als eerste de fundamenten van de massaspectroscopie 

besproken, bijvoorbeeld de rol van isotopen verhoudingen 

bij atoommassa’s en het begrip ionisatie. 

Na deze inleiding worden een groot aantal de verschillende ionisatie 

technieken besproken en wordt gekeken welke moleculen met welke 

ionisatie techniek het beste geïoniseerd kunnen worden binnen een 

probleem(vraag)stelling? 

Hierna komen de verschillende massaspectrometers aan bod zoals 

quadropool, triple quad, TOF en ITD. Ook zullen enkele ms/ms 

technieken worden behandeld. Hierbij zullen zowel kwalitatieve als 

kwantitatieve aspecten worden besproken. 

Deze cursus is bedoeld voor analisten die nog geen of weinig ervaring 

hebben met massaspectroscopie maar behoefte hebben om hun 

kennis te verbreden. 

De cursus is zo opgezet dat de cursist na afloop een goed beeld heeft 

van de fundamenten van de moderne massaspectroscopie en de 

praktische toepassingen. 

Doelgroep medewerkers die met deze techniek werken of dit 

gaan doen 

Voorkennis MLO chemie 


Cursusdata 30 maart, 6, 13 en 20 april 2010 

Lestijden 13.30 – 17.45 uur

Tentamen 27 april 2010 (13.30 – 15.00 uur) 

Hertentamen 11 mei 2010 (13.30 – 15.00 uur) 

Omvang 4 uur theorie en 12 uur practicum 




Workshop chemische analyses m.b.v. geavanceerde 


Titreren is niet meer met een glazenburet, druppels tellen. Tegenwoordig 

kunnen geavanceerde analyses worden uitgevoerd met 

software aangestuurde titratieapparatuur, waarbij de klassieke titratie 

slechts één van de mogelijkheden is. 

Tijdens de workshop zult u niet alleen leren om een lastige titratie uit 

te voeren met geavanceerde titratieapparatuur met bijbehorende 

software, maar ook hoe u deze titratie-apparatuur kunt inzetten voor 

andere analyses en of onderzoeksexperimenten. Naast de praktisch 

kant van deze workshop zult u ook theorie aangereikt krijgen over 

titraties, pH en bufferoplossingen. 

Doelgroep analisten en andere belangstellende die graag 

weer met titratie apparatuur willen gaan werken 

of die er op dit moment mee werken, maar meer 

diepgang in hun werkzaamheden willen hebben. 


Omvang 4 uur theorie en 12 uur praktijk 

Lestijden 12.00 - 17.30 uur 

Tentamen 29 april 2010 (12.30 – 14.00 uur) beoordeling d.m.v. 

assesment 

Hertentamen 12 mei 2010 (12.30 – 14.00 uur) beoordeling d.m.v. 

assesment 








regulier onderwijs) (PH-1800) NIEUW 




31 cbd.hsleiden.nl

7 MedISChe MICRoBIologIe 

De helaas toenemende desastreuze gevolgen van nieu- 

we en telkens weer opduikende bekende infectiezieken 

blijven aanleiding geven om ons cursusprogramma op 

het gebied van de medische microbiologie voortdurend 

‘up to date’ te maken. Een marktonderzoek en een 

webenquête onder microbiologische laboratoria hebben 

dit jaar dan ook geresulteerd in de ontwikkeling van 

twee nieuwe workshops en een cursus op het gebied van 

de moleculaire microbiologische diagnostiek. (PH-1639, 

PH-1644 en PH-1742). 

Moleculair biologische technieken worden steeds belangrijker in 

de dagelijkse diagnostiek binnen microbiologische laboratoria. 

Vooral met de komst van de real-time PCR-technologie zijn snelle en 

betrouwbare bepalingen mogelijk geworden. Deze trend is zichtbaar 

binnen alle subdisciplines van de microbiologie. Vrijwel alle real-time 

bepalingen kunnen in een gesloten systeem worden uitgevoerd, 

hetgeen contaminatiegevaar vermindert en een goede kwaliteitsmonitoring 

mogelijk maakt. Hiermee zijn veel problemen van de 

conventionele PCR-techniek opgelost. 

Extra expertise wordt ingebracht door samenwerking met de patientgebonden 

afdelingen van het LUMC te Leiden (Infectieziekten, 

Klinische Virologie, Medische Microbiologie en Parasitologie), de 

Reinier de Graaf Groep te Delft (Virologie) en de afdeling Medische 

Microbiologie van het UMC St. Radboud (Mycologie) te Nijmegen. 

Hierdoor wordt de actualiteit geborgd en kunnen we alle microorganismen 

in het cursuspakket zowel theoretisch als praktisch aan 

bod laten komen. 


32 

Workshop real-time PCR in de microbiologie 


Real time PCR wordt op 2 manieren binnen de microbiologie 

gebruikt. Veel bepalingen zijn bedoeld om een ja/nee antwoord 

te genereren. Bij deze bepalingen wordt met gebruik van de juiste 

controles vastgesteld of een pathogeen, een resitentiegen of een 

bepaald genotype van een pathogeen aanwezig is. Een andere 

groep bepalingen is bedoeld om absolute hoeveelheden pathogeen 

vast te stellen. Denk aan viral load van virussen in diverse klinische 

setting (HIV, Hep B en C, CMV) of aan het vaststellen van een klinisch 

relevante drempel. 

In de workshop behandelen wij kwaliteitsborging, de interpretatie 

van de data en een aantal toepassingen. Er wordt ingegaan op 

standaarden die gebruikt worden en welke zijn goedgekeurd door 

de WHO. Gastdocenten bespreken de opzet en de optimalisatie in 

de moleculair diagnostische microbiologische laboratoriumpraktijk 

en gaan in op de vraag of de gouden standaard bestaat. Tevens is er 

gelegenheid tot de inbreng van casus die op de tweede dag worden 

besproken. 


Cursusdata 20 september en 4 oktober 2010 



Inschrijven vóór 15 augustus 2010 


Geno- en fenotypering van micro-organismen 


Pathogene micro-organismen kunnen vanuit hun reservoirs (mens, 

dier en milieu) aanleiding geven tot uitbraken en grote epidemieën. 

Om deze uitbraken te controleren wordt epidemiologische typering

toegepast, gebaseerd op fenotypische of genotypische eigenschappen, 

zodat bronnen en verspreidingsroutes van deze micro-organismen 

kunnen worden opgespoord. Er is een grote diversiteit aan 

typeringstechnieken ontwikkeld. Conventioneel werden fenotypische 

technieken toegepast, maar vanwege de vele nadelen (reproduceerbaarheid, 

typeerbaarheid, resolutie, etc.) worden tegenwoordig 

genotyperings technieken gebruikt. Deze technieken zijn gebaseerd 

op de variabiliteit van de epidemiologische DNA-markers. Bandenpatroon 

genererende technieken (PFGE, AFLP, REP-PCR, RAPD etc.) 

worden zeer frequent toegepast, maar gezien de matige reproduceerbaarheid 

stapt men over op sequencing technieken (MLST, SLST) 

of binaire technieken (microarrays). Een nieuwe trend in de ontwikkeling 

van microbiologische typeringssytemen zijn de spectroscopische 

technieken. Diverse bestaande platforms, zoals MALDI-TOF 

en Ramanspectroscopie, worden geoptimaliseerd voor subspecies 

identificatie. Het betreft high-throughput technieken, welke binnen 

seconden een stabiel spectrum genereren. Deze platforms zijn nog 

in een onderzoeksfase en worden voor de toepassing op de markt 

gebracht. 

De cursus behandelt de verschillende technieken; het principe, de 

opzet, interpretatie en bewerking van de resultaten. Bovendien 

wordt ingegaan op de performance criteria en op de ‘convenience’ en 

toepasbaarheid van deze typeringstechnieken. 

Cursusinformatie deze cursus wordt georganiseerd met het lectoraat 

Innovatieve Moleculaire Diagnostiek van de Hogeschool 

Leiden 


Cursusdata 12 en 13 oktober 2010 


Inschrijven vóór 1 september 2010 


Workshop multiplex real-time PCR technologie in de 

microbiologie (PH-1742) NIEUW 

Het aantonen van pathogenen m.b.v. real time PCR technologie 

wordt in steeds meer microbiologische laboratoria toegepast. De 

bepalingen zijn kostbaar, complex en tijdrovend. Vaak gaat het deze 

diagnostiek niet alleen om het vaststellen van de aanwezigheid van 

een bepaald pathogeen, maar ook om het uitsluiten van anderen. 

Multiplex PCR is daarom een steeds meer gebruikte benadering. Met 

de moderne apparatuur is het mogelijk om 4-5 pathogenen in een 

monster binnen 1 PCR reactie te detecteren. 

Hoewel het idee achter de multiplex PCR relatief simpel is, is het 

oplossen van technische problemen en het design van dit soort bepalingen 

complexer. Deze workshop gaat diep in op de achterliggende 

theorie. Aan de cursus is een bio-informatica practicum verbonden, 

waarin de belangrijkste stappen van primer en probe design aan 

de hand van een concreet voorbeeld en met behulp van Beacon 

Designer worden behandeld. Gastdocenten lichten toe hoe diverse 

panels zijn samengesteld en volgens welke criteria is geoptimaliseerd. 

Tot slot worden aspecten van kwaliteitsborging en interpretatie van 

de resultaten toegelicht. 

Curusniveau post-hbo 

Cursusdatum 16 november 2010 



Inschrijven vóór 1 oktober 2010 


Diagnostiek van veelvoorkomende schimmelinfecties 

(PH-1732) 

Deze inleidende cursus heeft tot doel medisch microbiologische ana- 

listen de vaardigheden bij te brengen in het kweken en determineren 

van schimmelsoorten die meer of minder frequent in patiëntenmate- 

33 cbd.hsleiden.nl


riaal kunnen voorkomen. In 6 lesblokken op 6 dagen wordt de theorie 

van deze medisch belangrijke schimmelsoorten behandeld en komen 

systematiek en biologie aan bod. De theorie wordt telkens gevolgd 

door een practicum. 

De opzet is om laboratoriummedewerkers in het meest in ziekenhuizen 

geïsoleerde schimmelsoorten een ruimere en betere onderbouwing 

in kennis en vaardigheid te geven en daardoor de betrouwbaarheid 

van de afgegeven uitslag te vergroten. 

Deze cursus zal gegeven worden in samenwerking met dr B.H. Rep. 

Doelgroep laboratoriummedewerkers op MLO/HLO niveau die 

zich regelmatig met de diagnostiek van schimmelinfecties 

bezig houden of gaan bezighouden 

Cursusniveau mbo/hbo 

Cursusdata 18, 23, 25 november, 2, 9 en 16 december 2010 

Lestijden 16.30 – 20.15 uur (incl. diner) 





Virologie; theoretische achtergronden (PH-1726) 

Influenza, aids en zoönotische infecties laten zien dat virussen een 

bijzonder groot effect hebben op gezondheid en welzijn van mens en 

dier. Steeds is er de dreiging voor een nieuwe influenza pandemie, alsook 

voor opkomende nieuwe infecties. Binnen de virale diagnostiek is 

de traditionele diagnostiek met weefselkweek en serologie vrijwel geheel 

vervangen door diverse moleculaire technieken. Deze komen die 

uitgebreid aan bod in de voordrachten. Virussen zijn echter niet alleen 

ziekteverwekkend. Ze worden ook gebruikt bijvoorbeeld bij gentherapie 

en de ontwikkeling van vaccins. Dit alles maakt de virologie tot een 

dynamisch en uiterst belangrijk wetenschappelijk vakgebied, waarin de 

laatste jaren vele nieuwe ontwikkelingen hebben plaatsgevonden. 


34 




Let goed op: de vereiste inschrijvingstermijn kan sterk 

verschillen. 

De cursus wordt verzorgd in samenwerking met gastsprekers van 

afdeling virologie van het LUMC en het RIVM. Tijdens een van de bij- 

eenkomsten zullen virologische diagnostische technieken gedemon- 

streerd worden op het laboratorium van het diagnostisch centrum 

van S.S.D.Z. te Delft. 

Cursusdata 7, 14, 21, 28 april, 19 en 26 mei 2010 


Omvang 25 uur theorie, een middag demonstratie praktijk 




TFT voor beginners en TFT voor gevorderden 

(PH-1727 en PH-1728) 

De TFT (Triple Faeces Test) is een drievoudige ontlastingtest op de 

aanwezigheid van parasieten, die inmiddels in Nederland door veel 

huisartsen en ziekenhuizen gebruikt wordt. Nog niet alle laboratoria 

zijn volledig op de hoogte van het bestaan van de test en het 

percentage en ernst van een besmetting met parasieten. Het doel 

van deze cursussen is het verkrijgen van kennis en vaardigheden in 

het opsporen en herkennen van trofozoieten en cysten bij intestinale 

protozoaire infecties. 

De beginnerscursus (PH-1727) is bedoeld voor medewerkers van 

die laboratoria die de TFT gaan invoeren en omvat drie dagen. Tijdens 

de eerste twee dagen zullen tijdens de theorie achtergrond en prak

tische vaardigheden behandeld worden en tijdens de praktijk zullen 

de verschillende technieken gedemonstreerd en geoefend worden. 

Ook zijn er van alle darmprotozoa preparaten, die microscopisch 

bekeken kunnen worden. De TFT kan daarna worden ingevoerd op 

het laboratorium. 

Deze twee dagen worden gevolgd door een terugkomdag na 

3 maanden waarvoor men zich ook apart kan inschrijven: De TFT 

voor gevorderden (PH-1728). 

Wanneer de Triple Faeces Test en de permanente kleuring van faeces 

is ingevoerd in het laboratorium kan men in de praktijk tegen allerlei 

valkuilen en problemen aanlopen. Om daarover van gedachten te 

wisselen en ook om de nieuwste aanpassingen te horen, wordt deze 

terugkomdag georganiseerd. Validatie van parasitologische diagnostiek 

wordt steeds belangrijker. Daarom zal er ook aandacht besteed 

worden aan het kwaliteitssysteem CCKL met name aan de validatie 

van deze methode. Er zal weer uitgebreid geoefend worden met 

casuïstiek tijdens de praktijk. 

Deze twee cursussen worden georganiseerd in samenwerking met dr 

T. G. Mank van het Streeklaboratorium Haarlem. 

TFT voor beginners (PH-1727) 

Doelgroep laboratoriummedewerkers en analisten die de TFT 

willen gaan invoeren op hun laboratorium. 


Cursusdata 4, 11 februari en 22 april 2010 




Inschrijving vóór 18 december 2009 

Cursusprijs € 1.000,- (met korting € 950,-) excl. studieboek 

Let u op de uiterste inschrijfdatum! 

TFT voor gevorderden (PH-1728) 

Doelgroep deze cursus is primair bestemd voor laboratorium- 

medewerkers en analisten die zich regelmatig met 

de TFT en de permanente kleuring van faecespreparaten 

bezig houden en hun vakkennis op dit 

gebied willen uitbreiden en/of opfrissen. 


Cursusdata 22 april 2010 



Cursusprijs € 395,- (met korting € 375,-) excl. studieboek 

Studieboek Fixatives and Permanent Stains in the laboratory 

diagnosis of Intestinal Protozoal infections T.G. Mank 

en T. Van Gool (deze is verkrijgbaar tijdens de 

cursus). 

35 cbd.hsleiden.nl


PAOG cursus Parasitologie (IC-0023) 

Cursusdata 1 t/m 12 november 2010 

Inschrijving via Boerhaave Commissie 

(www.boerhaavenet.nl) 

Workshop Malaria (PH-1725) 

Cursusdatum 17 november 2010 



36 

Biosafety op het laboratorium (PH-1730) 

Voorheen VMT: Veilig werken met micro-organismen en 

GGO’s in theorie en praktijk 

Cursusinformatie deze cursus is ook in een Engelstalige Laboratory 

Safety) variant beschikbaar 

Cursusdata 19, 20, 21 en 26 april 2010 


Werken met GGO’s; achtergronden, 

wetten en regels (PH-1731) 

Cursusdatum 26 april 2010 


Symposium en workshop Medische Mycologie 

(PH-1733 en PH-1734) 



Klinische lessen (PH-1735 t/m PH-1739) 

Cursusdata 3 februari 2010 (PH-1735) 

31 maart 2010 (PH-1736) 

2 juni 2010 (PH-1737) 

13 oktober 2010 (PH-1738) 

15 december 2010 (PH-1739) 

Inschrijving uiterlijk 4 weken van tevoren 

Immunologie voor microbiologisch analisten 




Engelstalige training Laboratory safety 

Aanvang op verzoek

Moleculaire diagnostiek van parasitaire infecties 

(PH-1599) 

Deze cursus is primair gericht op de detectie van parasitair DNA in 

klinische samples met behulp van multiplex real-time PCR. Daarnaast 

wordt uitgebreid stilgestaan bij de klinische relevantie van die parasitaire 

aandoeningen die in Nederland met enige regelmaat worden 

gezien en de (klassieke) wijze waarop de diagnostiek veelal (nog) 

plaatsvindt. Deze cursus wordt georganiseerd in samenwerking met 

de afdeling Parasitologie van het LUMC. 

Doelgroep moleculair Medisch Microbiologen in opleiding 

Cursusniveau post-academisch 

Cursusdata 30 oktober, 4, 11 en 12 november 2009 




Inschrijving 1 week voor aanvang 

Cursusprijs: € 800,- 

Parasitologie 

Cursusdata november 2011 


Deze cursus wordt in het najaar van 2011 aangeboden. 

Uitgebreide cursusinformatie en de cursusdata vindt u vanaf 

najaar 2010 op onze website (cbd.hsleiden.nl). 

Zie ook: 

www.rivm.nl/infectieziektenbulletin 

www.parasitologie.nl 

www.nvvm.nl 

37 cbd.hsleiden.nl

8 KlInISChe CheMIe/heMaTologIe 

Komend cursusjaar bieden we een verscheidenheid 

van korte en langere cursussen en workshops aan op 

het gebied van de klinische chemie en de hematologie. 

Dit programma is samengesteld naar aanleiding van 

een landelijke peiling met specifieke vragen naar de 

scholingsbehoefte van verschillende laboratoria. Dit resulteert 

in uitbreiding van het cursusaanbod. Daarnaast 

kunnen de scholingen ook als incompanytraject worden 

verzorgd (zie verder hoofdstuk Incompany maatwerk, 

training en consultancy. Heeft u een vraag over een 

scholing of heeft u behoefte aan een training of scholing 

die er niet tussen staat? Neem dan contact op met het 

CBD (zie achterzijde brochure). 

Klinische chemie (PH-1768) NIEUW 

Het huidige klinisch chemisch laboratorium kenmerkt zich door 

verregaande automatisering van laboratorium bepalingen. Veel medewerkers 

binnen de klinisch chemische laboratoria zijn geschoold 

in een tijd dat geautomatiseerde analysesystemen nog niet binnen 

de ziekenhuis laboratoria geïntroduceerd waren waarbij binnen hun 

opleiding vooral de nadruk gelegd werd op chemische basiskennis. 

Voor deze analisten is er in verloop van tijd hierdoor een verschuiving 

in kennisbehoeften ontstaan. Ook voor MLO gediplomeerden vraagt 

een toenemend aanbod van de bepalingen en de complexiteit van 

de operationele processen binnen het laboratorium om aanvullende 

kennis op HLO niveau. 

Tijdens deze cursus komen de theoretische achtergronden van 

de meest gangbare bepalingen aan bod die in de huidige klinisch 

chemische laboratoria uitgevoerd worden. Naast aandacht voor de 

chemische achtergronden van deze bepalingen zal er ook aandacht 

zijn voor in- en externe kwaliteitscontrole, proces organisatorische 

aspecten binnen het laboratorium en point of care testing. Tevens 


38 

wordt in deze cursus sterk de nadruk gelegd op de interpretatie van 

laboratoriumuitslagen in relatie met de klinische vraagstelling. 

Doelgroep analisten met minimaal een MBO diploma klinische 

chemie 

Cursusniveau post-mbo/hbo 

Cursusdata 15, 22, 29 september en 7 oktober 2010 






Geavanceerde analysetechnieken 

‘state of the art’ (PH-1769) NIEUW 

Identificatie en karakterisering van eiwitten en het opsporen van 

nieuwe biomarkers zijn belangrijke uitdagingen van het proteomicsonderzoek. 

Belangrijke analysetechnieken binnen dit onderzoek zijn 

2D-gelelektroforese en andere eiwitscheidings- of zuiveringstechnieken, 

gevolgd door massaspectrofotometrische indificatie van peptiden. 

Binnen de klinische chemie is er een toenemende belangstelling 

voor diverse toepassingen van massaspectrofotometrie t.b.v. toxicologisch 

onderzoek, diagnostiek en therapiemonitoring van erfelijke 

stofwisselingsziekten, onderzoek naar lichaamvloeistoffen en bij de 

diagnostiek van verschillende aandoeningen door bijv. de ziekte van 

Alzheimer en longaandoeningen. 

Tandem-massaspectrofotometrie (Tandem-MS) is een snelle, specifieke, 

gevoelige en kwantitatieve techniek waarbij in één analyse veel 

metabolieten gelijktijdig kunnen worden geanalyseerd. Binnen deze 

theoretische cursus zullen achtergronden en toepassingsmogelijkheden 

van de Tandem-MS uitgebreid aan bod komen. Veelal wordt 

Tandem-MS gecombineerd met HPLC technieken voor het scheiden 

van metabolieten met dezelfde fragmentatie van elkaar en van

interfererende ionen. Naast Tandem-MS en HPLC zal er in de cursus 

ook aandacht zijn voor gerelateerde technieken zoals MALDI-TOF-MS 

en SELDI-TOF-MS. 

Doelgroep analisten met een mbo/hbo diploma klinische 

chemie 


Cursusdata deze cursus staat gepland in het najaar van 2010. 

In januari 2010 vindt u meer informatie over deze 

cursus op onze website: cbd.hsleiden.nl 

Pathologie voor klinisch chemisch analisten (PH-1766) 

In een klinisch chemisch laboratorium worden een groot aantal 

bepalingen uitgevoerd om tot een juiste diagnose te komen. Het 

vaststellen van een diagnose loopt uiteen van een relatief onschuldige 

infectie tot genetische aandoeningen en kanker. 

Veel klinisch chemisch analisten weten heel goed wat de standaardwaarden 

van de door hen uitgevoerde bepalingen zijn, maar de ziekten 

en aandoeningen achter de aanvraag zijn vaak minder bekend. 

Deze cursus is juist bedoeld om een duidelijk beeld te geven van 

de ziekten die aan veel voorkomende laboratoriumbepalingen ten 

grondslag liggen, waaronder verschillende tumormarkers, CRP versus 

BSE, leverenzymen, hartmarkers, alcohol, glucose, cholesterol en 

stollingseiwitten. Van de hieraan gerelateerde aandoeningen zullen 

de klinische en pathologische achtergronden worden besproken, o.a. 

ontstekingsreacties, leveren hartaandoeningen, metabool syndroom, 

verschillende tumoren, alcoholmisbruik, anemie en stollingsafwijkingen. 

Tevens zal er worden ingegaan op het belang van verschillende 

laboratoriumbepalingen voor de prognose en therapie van patiënten 

met tumoren, bijv. PSA bepalingen bij het prostaatcarcinoom. 

Doelgroep analisten met een MLO-diploma klinische chemie 

die meer willen weten van de achtergronden van 

de ziekten waarvoor zij de bepalingen doen 

Voorkennis enige werkervaring in een klinisch chemisch 


laboratorium 

Studieboek Interpretatie van medisch laboratoriumonderzoek. 

Cursusdata 

J.A. Raymakers et al. ISBN 9789031330997 (Bohn 

Stafleu Van Loghum) 

21, 28 september en 5 oktober 2010 



Tentamen 12 oktober 2010 (10.00 – 11.45 uur) 

Hertentamen 2 november (10.00 – 11.45 uur) 



Cursusprijs € 1.025,- (met korting € 975,-) (excl. studieboek) 

Immunohematologie en bloedtransfusie (PH-1764) 

De intensieve behandeling van hemato-oncologische patiënten heeft 

geleid tot het transfunderen van specifieke bloedcomponenten, 

waarvan de protocollaire bereiding streng wordt gecontroleerd. De 

huidige wetgeving m.b.t. kwaliteitsbewaking vereist gedegen kennis 

bij medewerkers op een bloedtransfusielaboratorium op dit gebied. 

Het aantal patiënten met irregulaire antistoffen tegen erytrocyten 

vertoont een stijgende lijn; daarentegen wordt HLA-immunisatie 

meer en meer voorkomen. 

Deze cursus behandelt de theoretische achtergronden die in het 

huidige transfusielaboratorium onmisbaar zijn. Omdat kwaliteitszorg 

binnen het bloedtransfusielaboratorium een meer en meer prominente 

rol speelt, zal er in de cursus veel aandacht aan dit onderwerp 

worden besteed. De nieuwste ontwikkelingen zullen aan de orde komen 

en de cursist wordt in de mogelijkheid gesteld eigen praktijksituaties 

in te brengen. Binnen de cursus wordt geen practicum gegeven. 

Diegenen die niet zelf in een transfusielaboratorium werkzaam zijn, 

39 cbd.hsleiden.nl

8 KlInISChe CheMIe/heMaTologIe 

wordt met klem aangeraden om in een dergelijk laboratorium te 

gaan kijken en zo mogelijk enkele technieken te oefenen. 

Doelgroep analisten met een MLO-diploma, die werkzaam 

zijn op een klinisch-chemisch/hematologisch en 

microbiologisch laboratorium 


Voorkennis mbo 

Studieboek wordt nader bekend gemaakt 

Cursusdata 22, 29 november, 6 en 13 december 2010 

Tentamen 10 januari 2011 (10.00 – 11.45 uur) 

Hertentamen 17 januari 2011(10.00 – 11.45 uur) 






Hemostase en trombose voor klinisch chemisch 

analisten (PH-1765) 

Op het hematologisch laboratorium worden veel stollingsonderzoeken 

routinematig uitgevoerd met behulp van een stollingsanalyzer. 

Maar hoe zit het nu met de achtergronden van die onderzoeken? Wat 

betekenen afwijkende waarden van deze stollingsonderzoeken voor 

de patiënt en voor de therapie die de patiënt volgt? 

In deze cursus wordt ingegaan op de achtergronden van de 

hemostase. Er wordt ruim aandacht besteed aan de basis van het 

bloedstelpings-, het bloedstollingsproces en de fibrinolyse. Daarnaast 

komen de meest voorkomende afwijkingen van de hemostase aan 

bod, waarbij aandacht is voor zowel de verhoogde bloedingsneiging 

als voor trombose. Het verband wordt gelegd tussen deze afwijkingen 

en de routinematig uitgevoerde laboratoriumbepalingen op het 


40 

gebied van de stolling. Verder wordt de gevolgde therapie besproken 

aan de hand van casuïstiek. 

Doelgroep analisten met tenminste MLO-diploma klinische 

chemie die meer willen weten over de stollingsproblematiek. 

Voorkennis Werkervaring met laboratoriumonderzoek op 

gebied van stolling 


Studieboek Hematologie, Dr. J.J.M.L. Hoffmann e.a. ISBN 90 

77423 25 7, uitgegeven door Syntax Media 

Cursusdata 1, 8 en 15 maart 2010 


Omvang 12 uur theorie (15 UEC) 


Hertentamen 12 april 2010 (10.00 – 11.45 uur) 


Inschrijving vóór 18 januari 2010 


Bloed- en beenmergmorfologie (PH-1762) 

De morfologische beoordeling van bloedcellen vormt een belangrijk 

onderdeel binnen de hematologische diagnostiek. In deze cursus 

wordt de deelnemer vertrouwd gemaakt met de praktische diagnostiek 

van niet-maligne en maligne hematologische aandoeningen, 

waarbij de nadruk ligt op de cytologie van bloed en beenmerg. 

Thema’s zijn o.a. het normale bloed en beenmerg, ijzergebreksziekten, 

hemolytische anemie, lymfatische maligniteiten, myelodysplastisch 

syndroom, myeloproliferatieve syndromen en acute leukemie: 

AML, ALL. De cursus wordt verzorgd door arts-hematologen van het 

Centraal Klinisch Hematologisch Laboratorium (CKHL) van het Leids 

Universitair Medisch Centrum (LUMC).

Doelgroep medewerkers van hematologische laboratoria op 

tenminste hbo niveau hun kennis op het niveau 

van de beenmergdiagnostiek willen uitbreiden. 

Cursusinformatie deze cursus is op hbo-niveau. Dit betekent dat u 

enige kennis van immunocytochemie moet hebben 

alsmede gedetailleerde kennis van normale 

en afwijkende bloedbeelden en beperkte ervaring 

met beenmergcytologie. 

Cursusdata 22 en 23 april 2010 

Lestijd 09.30 – 17.00 uur 




Cursusprijs € 1.045,- (met vroegboekkorting € 995,-) 


praktijk vindt u dit jaar een aantal nieuwe cursussen die binnen 

elk vakgebied van toepassingen kunnen zijn. 








andere: 





Mocht u in ons aanbod aan onderwijs iets missen, dan staan wij 

graag open voor tips en/of suggesties. Graag een mailtje naar: 

cbd@hsleiden.nl 

Morfologie van perifeer bloed (PH-1756) 

Doelgroep analisten met een MLO diploma, die 

werkzaam zijn op een klinisch-chemisch/ 

hematologisch laboratorium 

Cursusdata 1, 15, 29 maart en 12 april 2010 

Inschrijving vóór 15 januari 2010 

Incompanytraining Perifeer bloed 

In de training leren analisten veel voorkomende afwijkingen 

van cellen en bloedbeelden, zoals bepaalde anemieën, 

reactieve aandoeningen en de belangrijkste vormen van 

leukemie te herkennen. Bij de beelden komt ook de achterliggende 

theorie aan bod. 

Incompanytraining Bloed- en 

beenmergmorfologie 

Op laboratoria waar naast de diagnostiek van perifeer bloed 

ook beenmergmateriaal wordt beoordeeld bestaat regelmatig 

de wens de kennis van de analisten op dit brede terrein 

op te frissen. 

Wanneer u dit onderwerp ‘op maat’ wilt laten verzorgen en 

uw medewerkers wilt laten trainen op speciale gebieden, 

of op een moment dat het u uitkomt, dan is een incompany 

traject wellicht iets voor u. 

41 cbd.hsleiden.nl

Iv.9 paThologIe/hISToTeChnologIe 

De afgelopen jaren heeft het CBD, deels in samenwer- 

king met de afdeling Pathologie van het LUMC, een 

uitgebreid pakket aan cursussen op het gebied van de 

Pathologie/Histotechnologie ontwikkeld. 

De cursussen over de histotechniek en immunohistocytochemie 

bieden kennis op alle niveaus, van zeer basaal 

(bijv. 'Instapcursus Histotechniek' (PH-1773), ’Immunohistochemie 

voor beginners‘ (PH-1778)) tot mbo en hbo 

niveau (bijv. 'Kleurtheorie voor de dagelijkse praktijk' 

(PH-1775), 'Immunohistocytochemie' (PH-1779)). 

De 'Instapcursus Histotechniek' (PH-1781) is in overleg 

met een aantal pathologie laboratoria in de regio 

Zuid-Holland ontwikkeld in verband met het algemene 

tekort aan geschoold personeel. Medewerkers zonder 

scheikunde of biologie in hun vooropleiding worden 

in deze cursus zodanig geschoold dat zij een aantal 


42 

routinematige werkzaamheden (bijv. inbedden, snijden 

van coupes, vullen van een kleurmachine) zelfstandig en 

veilig uit kunnen voeren. Deze cursus is een voorloper 

op de cursussen 'Histotechniek' (PH-1774) en ’Kleurtheorie 

voor de dagelijkse praktijk‘ (PH-1775). 

In alle technische cursussen wordt de achterliggende 

theorie altijd zoveel mogelijk aan de dagelijkse praktijk 

gekoppeld, en wordt veel geoefend in het herkennen en 

oplossen van problemen. 

In de cursussen over de algemene aspecten van de pathologie 

(bijv. ‘Pathologie’ (PH-1777), ‘Markers en panels 

in de diagnostiek van tumoren’ (PH-1782)) wordt geleerd 

belangrijke pathologische veranderingen in weefsels te 

herkennen en de achtergrond achter de aanvragen van de 

diverse kleuringen te begrijpen. Als voorkennis voor deze 

cursussen bieden wij de cursus ‘Histologie’ (PH-1776).

In onderstaand schema en op onze website vindt u een volledig overzicht van al onze cursussen voor medewerkers van pathologie laboratoria. 

Overzicht cursussen Pathologie/Histotechnologie 

Immunohistocytochemie; kwaliteit en 

speciciteit 

(PH-1780, tweejaarlijks, wordt in 

2010 gegeven) 

Immunohistocytochemie (PH-1779) 

In situ hybridisatie* 

(tweejaarlijks, wordt 

in 2011 gegeven) 

Immunohistochemie voor beginners 

(PH-1778) 

Aanbevolen leerroute 

* Enige moleculair biologische kennis vereist 

** Voorheen Histotechniek voor beginners 

Markers en panels in de 

diagnostiek van tumoren 

(PH-1782, tweejaarlijks, wordt in 

2010 gegeven) 

Pathologie (PH-1777) 

Histologie (PH-1776) 

Histotechniek (PH-1774)** 

Instapcursus histotechniek 

(PH-1773) 

Cursussen op het gebied van Pathologie/Histotechnologie die niet zijn opgenomen in dit schema: 

- Vergelijkende Anatomie en Embryologie (PH-1687) 

- Masterclass immunohistocytochemie voor research analisten (PH-1781) 

- Cursussen die nog in voorbereiding zijn. 

Diagnostische toepassingen van 

histochemische kleuringen in de 

pathologie (tweejaarlijks, wordt 

in 2011 gegeven) 

Kleurtheorie voor de dagelijkse 

praktijk (PH-1775) 

Cursusniveau 

HLO cytohistopathologie 

vervolgopleiding 

HLO cytohistopathologie 

MLO cytohistopathologie, 

HLO geen cytohistopathologie 

MLO geen cytohistopathologie, 

HAVO Natuur en Techniek of 

Gezondheid 

Geen specieke vooropleiding 

43 cbd.hsleiden.nl

9 paThologIe/hISToTeChnologIe 

Overzicht cursussen pathologie/histotechniek 

Voor researchanalisten en onderzoekers organiseren wij naast 

bovengenoemde cursussen tevens de cursus ‘vergelijkende anatomie 

en embryologie’ (PH-1678), en in samenwerking met dr C.M. van 

der Loos (afdeling Pathologie, AMC) een eendaagse ‘Masterclass 

immunohistocytochemie voor researchanalisten’ (PH-1781). In deze 

masterclass wordt heel compact en overzichtelijk de theorie achter 

immunochemische (dubbel)kleuringen besproken. 

Op dit moment zijn er een aantal nieuwe cursussen die wij in 2010 

zullen aanbieden, nog in ontwikkeling. Informatie over deze cursussen 

wordt bekend gemaakt via onze website en mailings. 

Naast het hier getoonde cursusaanbod verzorgen wij ook incompanytrainingen 

op het gebied van de Pathologie/Histotechnologie. 

Bij dit soort trainingen wordt de inhoud en uitvoering volledig 

afgestemd op de specifieke wensen van het betreffende laboratorium 

waar de cursus wordt gegeven. Op aanvraag kunnen wij ook 

cursussen uit ons vaste cursusaanbod of onderdelen hiervan op de 

werkplek verzorgen. 

Instapcursus Histotechniek (PH-1773) 

Als gevolg van het tekort aan MLO en HLO opgeleid personeel zijn 

er binnen diverse pathologie laboratoria medewerkers zonder specifieke 

scholing of diploma’s in dienst. Vaak hebben deze medewerkers 

geen medische of scheikundige achtergrond. Zij verrichten algemene 

taken als het opruimen van blokjes en glaasjes, en het snijden van 

coupes. 

Het doel van de ‘Instapcursus Histotechniek’ is deze medewerkers op 

een basaal niveau op te leiden zodat zij enkele meer specifieke histotechnische 

werkzaamheden kunnen uitvoeren. Denk aan assisteren 

bij het uitsnijden, zelfstandig inbedden, bereiden van oplossingen en 

doen van de HE- en PAS kleuring. In deze cursus ligt het accent op de 

basale scheikunde en medische kennis die nodig is om deze werk- 


44 

zaamheden op een juiste manier, verantwoord en veilig te kunnen 

uitvoeren. Alle theorie en praktijk in deze cursus zijn zoveel mogelijk 

aan de dagelijkse praktijk van bovengenoemde histotechnische werkzaamheden 

gekoppeld. Medewerkers met een MLO diploma of met 

enige scheikundige achtergrond attenderen wij graag op de cursus 

’Histotechniek’ (PH-1774). 

Doelgroep medewerkers van pathologie laboratoria zonder 

HLO/MLO diploma en zonder een scheikundige / 

medische achtergrond. 

Studieboek Scheikunde voor het laboratoriumonderwijs, basisboek, 

Leene, H.R., Thieme Meulenhoff B.V., 1e druk 

ISBN: 9003414394 

Cursusdata 1, 15 oktober, 4, 18 november en 2 december 2010 


Omvang 20 uur theorie, 10 uur practicum (microscopie) 

Tentamen 9 december 2010 (10.00 – 11.45 uur) 

Hertentamen 6 januari 2011 (10.00 – 11.45 uur) 




Kleurtheorie voor de dagelijkse praktijk (PH-1775) 

Op veel pathologie laboratoria worden de kleuringen routinematig 

uitgevoerd, maar vinden analisten het lastig te achterhalen waarom 

een kleuring niet lukt. Om de kwaliteit van gekleurde coupes te 

kunnen beoordelen en op peil te houden is kennis van de technische 

aspecten van kleuringen essentieel. In deze cursus komen alle onderwerpen 

die hierbij nodig zijn aan bod, en wordt de achterliggende 

theorie consequent gekoppeld aan de dagelijkse praktijk op een 

pathologie laboratorium. 

Er wordt gestart met het effect van de fixatie van het weefsel op 

de kleuring. Hierna komen de kleurstoffen en verschillende typen

kleuringen aan bod. Om de binding van een kleurstof aan het weefsel 

te begrijpen passeren ook de moleculen in het weefsel die kleurstoffen 

binden de revue. Al deze theorie wordt behandeld aan de hand 

van veelgebruikte kleuringen (o.a. HE, Alcian Blue, PAS, PAS+, Congo 

Rood, zilverkleuringen, melanine, ijzer, elastine kleuring, van Gieson, 

Ziehl Nielsen, Giemsa). Hierbij wordt tevens aandacht besteed aan 

trouble-shooten, kwaliteit van preparaten en veiligheidsaspecten. 

De theorie wordt eigen gemaakt aan de hand van verschillende 

typen opdrachten. Hierbij wordt veel gebruik gemaakt van protocollen 

die cursisten van hun werkplek meenemen. Er wordt in de praktijk 

geoefend om de technische kwaliteit van gekleurde preparaten te 

beoordelen en voorstellen te doen voor verbetering van de kwaliteit. 

Doelgroep MLO analisten werkzaam bij pathologie laboratoria. 

Voorkennis kennis op het niveau van de cursus ’Histotechniek’ 

(PH-1774) 


Cursusdata 29 september, 13 oktober, 3, 10, 24 november en 8 

december 2011 




Hertentamen 12 januari 2010 (10.00 – 11.45 uur) 




Pathologie (PH-1777) 

Materiaal dat bij de pathologie laboratoria wordt aangeboden valt 

op hoofdlijnen in te delen naar ontstekingen, circulatiestoornissen en 

maligniteiten. In deze cursus worden het ontstaan en beloop hiervan 

gekoppeld aan de bijbehorende morfologische veranderingen in het 

weefsel. Naast de theorielessen, bekijkt en beoordeelt u microscopi- 

sche preparaten van ontstekingen (acuut, chronisch), circulatiestoor- 

nissen (bijvoorbeeld ten gevolge van een trombus en een choles- 

terolembolus) en tumoren (mammaen colontumoren, poliepen). 

De verworven kennis wordt vervolgens zeer interactief verwerkt in 

bijbehorende casussen, die door dr V.T.H.B.M. Smit (patholoog, LUMC) 

aan de twintig-kopsmicroscoop worden besproken. 

Doelgroep MLO- en HLO-analisten werkzaam in pathologie 

laboratoria die meer inzicht in het doel en de achtergronden 

van hun dagelijkse werk willen krijgen. 

Research analisten geïnteresseerd in basiskennis 

van de pathologie 

Voorkennis kennis van de histologie op het niveau van de 

cursus ’Histologie’ (PH-1776) 


Studieboek Pathologie, Hoedemaker Ph. J. e.a. Elsevier Gezondheidszorg, 

5e druk, ISBN: 90 352 2546 5 

Cursusdata 5, 12, 19, 26 november, 3 en 10 december 2010 




Hertentamen 12 januari 2011 (10.00 – 11.45 uur) 




45 cbd.hsleiden.nl


Immunohistocytochemie (PH-1779) 

Hoewel op veel laboratoria inmiddels de autostainers het meeste 

praktische werk doen voor de immunohistochemie, blijft de analist de 

specialist die bijvoorbeeld de juiste titer van de antilichamen bepaalt 

en bekijkt of de coupes technisch goed zijn. 

Deze cursus biedt een compleet overzicht van alle aspecten die van 

belang zijn bij het opzetten, uitvoeren en controleren van immunohisto/cytochemische 

kleuringen. We starten met de eigenschappen 

van antilichamen (mono- en polyklonalen), en van de antigenen in 

het weefsel en de effecten van fixatie hierop. Vervolgens komen we 

via antigeen ’retrieval’, de keuze van geschikte labels, versterkingsmethoden, 

controles, etc., uiteindelijk uit bij begrippen als sensitiviteit en 

specificiteit en bij de principes en het belang van interne en externe 

kwaliteitsystemen. 

De theorie wordt eigen gemaakt aan de hand van verschillende 

oefeningen. Hierbij wordt veel gebruikgemaakt van bijsluiters en 


46 

protocollen die door cursisten worden meegebracht. In de praktijk 

oefenen we in het beoordelen van de kwaliteit van coupes en in de 

interpretatie van resultaten aan de hand van de bijsluiters van de 

gebruikte antilichamen. 

Verschillende gastdocenten verzorgen specifieke onderdelen van de 

cursus; dr C.M. van der Loos (AMC): ‘Hoe krijg ik een nieuw antilichaam 

aan de praat’ en ’Dubbelkleuringen’, mevr. P. van Loenen (CT(IAC), Erasmus 

MC): ’Immunofenotypering op monolayers t.b.v. cytodiagnostiek’, 

mevr. E. de Bruijn (ing., Erasmus MC): ‘Met digitale kwaliteitsborging 

verbetert de borging en kwaliteit’ en ‘Validatie van weefselbewerking’. 

Laboratoriummedewerkers die dieper in willen gaan op kwaliteit- en 

kwaliteitssystemen op het gebied van de immunohistocytochemie 

verwijzen wij graag naar onze tweejaarlijkse cursus ’Immunohistocytochemie; 

kwaliteit en specificiteit’ (PH-1780) die in het najaar van 

2010 is gepland (zie onze website).

Doelgroep laboratoriummedewerkers op tenminste MLO 

niveau 

Voorkennis laboratoriumervaring met immunohistochemie en 

kennis van de chemie en immunohistocytochemie 

op het niveau van cursus ’Immunohistochemie 

voor beginners’ (PH-1778) 

Cursusinformatie de cursus bespreekt alle achtergronden van de 

immunohistochemie die nodig zijn voor zowel 

diagnostische als research applicaties. 


Cursusdata 8, 22 januari, 5 februari, 5, 19 maart, 9 en 23 april 

2010 



Tentamen 29 april 2010 (10.00 - 11.45 uur) 

Hertentamen 25 mei 2010 (10.00 - 11.45 uur) 




Markers en panels in de diagnostiek van tumoren 

(PH-1782) 

Immunohistochemische markers en panels zijn essentieel voor 

de classificatie, prognose en therapie van tumoren. In deze cursus 

worden de achtergronden en microscopische beelden van veel 

gebruikte markers (bijv. cytokeratines, desmine, vimentine, diverse 

CD markers, receptoren, bcl2, bcl6, S100 en EGFR) besproken aan de 

hand van representatieve voorbeelden uit de kliniek. Hierbij wordt in 

het bijzonder aandacht besteed aan lymfomen, prostaat-, mammaen 

coloncarcinomen en metastasen van onbekende herkomst. Tevens 

wordt ingegaan op markers die gerelateerd zijn aan therapie (steroïdreceptoren, 

Her2neu, CD117). 

Om het belang en de toepassing van de markers te kunnen plaatsen 

komen ook de pathogenese, etiologie, epidemiologie en biologische 

aspecten van tumoren aan bod. Tijdens de praktijklessen bekijken en 

beoordelen cursisten microscopische preparaten van veelgebruikte 

markers. De verworven kennis wordt vervolgens toegepast en verdiept 

in bijbehorende casussen die door dr V.T.H.B.M. Smit (patholoog, 

LUMC) aan de twintig-kopsmicroscoop worden besproken. 

Doelgroep MLO- en HLO-analisten die de immunohistochemi- 

sche kleuringen uitvoeren op PA laboratoria 

Voorkennis kennis van de histologie op het niveau van de 

cursus ‘Histologie’ (PH-1776) en kennis van de immunohistochemie 

minimaal op het niveau van de 

cursus ‘Immunohistocytochemie voor beginners’ 

(PH-1778). 

Cursusinformatie de cursus wordt éénmaal per twee jaar georganiseerd 

en wordt afgewisseld met de cursus 

‘Diagnostische toepassingen van histochemische 

kleuringen in de pathologie’. Ten opzichte van de 

cursus in 2008 is een extra cursusdag gepland 

waarop coloncarcinomen aan bod komen 

Studieboek Pathologie, Hoedemaker Ph. J. e.a., Elsevier Gezondheidszorg, 

5e druk, ISBN: 90 352 2546 5 


Cursusdata 21, 28 mei, 4, 11 en 18 juni 2010 






47 cbd.hsleiden.nl


Histotechniek (PH-1774) 

Cursusdata 13, 27 januari, 10 februari, 3, 17, 31 maart, 

14 en 28 april 2010 


Vergelijkende anatomie en embryologie 

(PH-1687) 

Cursusdata 16, 23, 30 september, 7 en 14 oktober 2010 


Histologie (PH-1776) 

Cursusdata 7, 21 januari, 4 februari, 4 en 18 maart 2010 


Immunohistochemie voor beginners (PH-1778) 



Immunohistocytochemie; kwaliteit en 

specificiteit (PH-1780) 

Cursusdata 21, 28 september, 5 en 12 oktober 2010 


Masterclass Immunohistocytochemie voor 

research analisten (PH-1781) 

Cursusdata 17 november 2010 



48 

De volgende cursussen worden tweejaarlijks georganiseerd, 

en staan in 2011 weer op het programma: 

• Diagnostische toepassingen van histochemische kleuringen 

in de pathologie 

• In situ hybridisatie 


praktijk vindt u dit jaar een aantal nieuwe cursussen die binnen 

elk vakgebied van toepassingen kunnen zijn. 





(PH-1797) NIEUW

10 algeMene BIoMedISChe 

laBoRaToRIuMpRaKTIjK 

Het laboratorium dringt steeds verder door in de maatschappij. 

Operationele processen worden daarbij steeds 

belangrijker. Vandaar dat ook en meer behoefte ontstaat 

aan cursussen op het gebied van kwaliteitszorg, personeel 

en organisatie, beheer, kwaliteit, Statistical Process 

Control (SPC), process improvement en riskmanagement 

centraal. Lean, en Six Sigma zijn daarbij veelgebruikte 

managementfilosofieën. 

Wilt u deze zaken het hoofd bieden dan bieden de 

cursussen binnen dit thema een mogelijk antwoord. 

De cursussen zijn bedoeld voor zowel medewerkers als 

leidinggevenden. Ook zijn er basiscursussen voor medewerkers 

zonder chemische achtergrond die werkzaam 

zijn in aan functies verwant aan het laboratorium. 

Minor Laboratoriummanagement en Kwaliteitszorg 


Een laboratorium is een complexe organisatie waarin naast analyses 

zaken als planning van activiteiten, inzet van personeel en middelen, 

aan- en afvoer van monsters en reagentia, ICT, nauwkeurigheid van 

de bepalingen enz. van groot belang zijn. De opleiding tot analist 

richt zich met name op de vakinhoudelijke kennis en kunde, nodig 

voor het werk aan de labtafel; hoe moet een bepaling op de juiste 

wijze worden uitgevoerd. De minor Laboratoriummanagement en 

kwaliteitszorg biedt een verbreding en introduceert cursisten in de 

organisatie van het laboratorium. Welke activiteiten spelen zich af in 

een laboratorium en hoe kunnen deze het beste gestuurd worden. 

Basis chemie voor ‘life sciences’ (individueel 

traject) (PH-1795) 

Aanvang en omvang worden in overleg vastgesteld. 

De opzet van deze minor is dat cursisten in het eerste deel colleges 

volgen en opdrachten uitvoeren op het gebied van management, 

personeel, beheer van processen en middelen, kwaliteitszorg, statistiek 

en validatie. Het tweede deel van de minor omvat de eindopdracht 

waarin de cursist het geleerde in praktijk kan brengen. Een 

vraag of probleem uit het eigen laboratorium van de cursist wordt 

vertaald naar een project waarin een oplossing voor het probleem 

concreet wordt gemaakt. Voorbeelden van eindopdrachten zijn: het 

in kaart brengen van werkprocessen binnen een laboratorium, het 

invullen van een ontbrekend stukje in het kwaliteitssysteem, het 

evalueren van onderdelen van het kwaliteitssysteem, het uitwerken 

van validatieresultaten, het maken van een overzicht van binnen 

gekomen klachten en de afhandeling hiervan enz. 

Incompanytraining Celkweek 

Ondersteuning van uw celkweekprocedures in theorie en 

praktijk. Uw praktijkvragen en problemen worden direct met 

u doorgenomen. 

Effectief probleem oplossen in de 

laboratoriumpraktijk (PH-1796) 


Biofarmaceutische wetenschappen en 

analyse (PH-1715) 

Kijk voor cursusdata en inschrijfdata op cbd.hsleiden.nl 

49 cbd.hsleiden.nl

10 algeMene BIoMedISChe 

laBoRaToRIuMpRaKTIjK 

Het eerste deel van de minor laboratoriummanagement en kwaliteitszorg 

bestaat uit vijf onderdelen die elk bestaan uit (gast)colleges 

en het uitvoeren van opdrachten: 

• Organisatiekunde en Personeel 

140 studiebelastinguren 

• Organisatiekunde: basisprincipes 

• Personeel: theoretische achtergrond en oefeningen in gesprekstechniek 

• Management van processen en middelen 


• Managementtheorie 

• Procesbeschrijving en procesvalidatie 

• Planning van middelen 

• Kwaliteitszorg 


• Achtergrond 

• Kwaliteitssystemen 

• kwaliteitstechnieken 

• Methodeontwikkeling en validatie 


• Ontwikkeling, validatie en evaluatie van analysemethoden 

• Benodigde statistische technieken 

• ARBO en veiligheid 


• ARBO 

• Veiligheid 

• Kwaliteitssystemen GLP en GMP 

Na afloop van de minor is een cursist in staat om een vraagstelling 

op het gebied van organisatiekunde, personeel, kwaliteit, ARBO, 

veiligheid, methodeontwikkeling te bewerken en tot een oplossing 

te brengen. 


50 

Voorkennis minimaal mbo+ relevantie beroepservaring 


Omvang 30 EC 


Inschrijven voor 15 december 2009 

Cursusprijs € 5295,- 

Opmerking: u volgt deze lessen samen met studenten uit het regu- 

liere onderwijs. Lestijden worden nader bekend gemaakt en vallen in 

de periode februari t/m juni 2010. 


Werkplekorganisatie 

Goede analyse resultaten met de kortste analyse tijden tegen 

de laagste kosten kunnen alleen worden geleverd door een 

laboratorium waarin processen optimaal verlopen. De basis 

voor een excellent analyse proces is een optimale werkplekorganisatie. 

Hierbij is het van belang dat naast leidinggevende en 

managers ook de mensen op de werkvloer inzicht hebben 

in de methode van werkplekinrichting. In de incompany 

cursus 5S werkplekorganisatie worden medewerkers ‘on the 

job’ getraind om een werkplek in te kunnen richten en deze 

ook optimaal ingericht te kunnen houden zelfs als processen 

of eisen worden bijgesteld. De nadruk ligt hierbij op de 

werkzaamheden, de veiligheid, een prettige werkomgeving 

en effectief en efficiënt werk verrichten. 

De 5S methode wordt uitermate succesvol toegepast in het 

bedrijfsleven. 

Bereik ook een optimale werkplek organisatie en voeg u bij 

de vele andere instellingen en multinationals op het gebied 

van operationele excellentie!

Lean, 6 Sigma en 5S in het laboratorium 


Om concurrerend of wetenschappelijk toonaangevend te blijven zijn 

laboratoria gedwongen tot continue verbeteringen of veranderingen 

op het gebied van kwaliteitsmanagement, kostenreductie, of invoering 

van nieuwe analyse methoden. Een laboratoriumorganisatie 

moet erop gericht zijn om verspilling tot een minimum te beperken. 

Dit tot een verbetering van de kwaliteit van de laboratoriumtest, of 

het geproduceerde product. 

Een Lean laboratoriumorganisatie en 6 Sigma prestaties zijn er opgericht 

om met zo min mogelijk inspanning (minder middelen en minder 

tijd) het gewenste resultaat te bereiken. Dit geldt voor alle disciplines 

en werkzaamheden in een laboratorium van de diagnostiek in de gezondheidszorg 

tot de productie binnen de farmaceutische industrie. 

De ‘klant’ van het laboratorium heeft hierbij veel voordeel. Zo kunnen 

analyses sneller worden uitgevoerd, kan de doorlooptijd van een 

bepaling worden verlaagd, heeft een arts sneller een uitslag van de 

patiënt en gaan het aantal missers en de productiekosten omlaag. 

De basis voor een excellent analyse of productie proces is een 

optimale laboratorium werkplekorganisatie. De methode voor het bereiken 

en handhaven van een optimale werkplekorganisatie is de 5S 

methode. De 5S methode wordt uitermate succesvol toegepast door 

verschillende multinationals. 

In deze cursus zal in gegaan worden op wat lean laboratory en 

6Sigma voor een laboratoriumsituatie inhouden. Daarnaast zullen 

handvatten worden geboden om deze te kunnen bereiken. Binnen 

de cursus zullen vele praktijkvoorbeelden en casussen worden 

behandeld. 

Daarnaast wordt de 5S werkplekorganisatie behandeld, een methodiek 

voor het bereiken en behouden van een optimale werkplekorganisatie. 

Voorkennis minimaal mbo 

Cursusniveau hbo niveau 

Studieboek Hand-outs en casus materiaal 

Cursusdata wordt nader bekend gemaakt 




Inschrijven wordt nader bekend gemaakt 

Cursusprijs wordt nader bekend gemaakt 



andere: 





51 cbd.hsleiden.nl

scholing 

advies 

onderzoek 


Expertiseteam CBD 

Hoofd Centrum Bioscience en Diagnostiek 

mevr. dr E. van Pelt-Verkuil 

Kennisgebied: Moleculaire biologie (PCR, arrays, moleculaire diagnostiek), 

bio-informatica, celkweek, celbiologie, (analytische) chemie 

mevr. dr M.J. Plug 

Kennisgebied: Pathologie, histologie, histotechnologie (kleurtheorie, 

immunohistocytochemie, in situ hybridisatie), immunologie, ELISA, 

agrobotanie 

mevr. dr A.M.B.C. Tiggelman 

Kennisgebied: Klinische chemie/Hematologie, laboratoriumorganisatie en 

kwaliteit, proefdierkunde en individuele trajecten 

dhr ing. D.A. Hoogervorst 

Kennisgebied: Medische microbiologie (bacteriologie, mycologie, 

parasitologie, virologie, VMT, GGO), fytopathologie, algemene microbiologie 

mevr. drs C.E. van Goor 

Contact 

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het CBD. De leden 

van het Expertiseteam zijn bereikbaar via het secretariaat. Daar kunt u 

ook terecht voor nadere inlichtingen op organisatorisch gebied. 

Secretariaat CBD 

mw. T. Robbers Degenaar 

mw. S. Darbor 

Centrum 

Bioscience 

Diagnostiek 

Hogeschool Leiden 

Centrum Bioscience en Diagnostiek 

Postbus 382 

2300 AJ Leiden 

Tel.: 071-518 87 43 

Fax: 071-518 84 15 

Algemeen e-mailadres: cbd@hsleiden.nl 

Website: cbd.hsleiden.nl

Brochure 2010 - Hogeschool Leiden

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?