DE JACOBSSTAF - Santiago

DE
JACOBSSTAF

SINGEL 393 s 1012 WN AMSTERDAM
telefoon 020 -

COLOFON INWQUD
DE JACOBSSTAF is
h e t verenigingsblad
van het Nederlands
Genootschap van Sint-
Jacob. Het verschünt
viermaal per Jaar.
Oplage: 825
ISSN 0923-1 145
Redactie:
Annet van Wiechen en
Frank Claessen.
Nieu wredactfe-adres:
Grote Noord 3,
1 621 KD Hoorn
telefoon: 02290-15210.
Mede werker: R. Conens
@Nederlands Genoot-
schap van Sint-Jacob.
Niets uit deze uitgave
mag worden verveel-
voudigd en/of open-
baar gemaakt door
middel van druk, fo-
tokopie of op welke
andere wijze dan ook,
zonder voorafgaande
schriftelijke toestem -
ming van de uitgever.
Omslag : R. Conens
Druk: NV SDU 's-Gravenhage
nr. 12 jaargang 3 (1991) december
Van de redactie
Bil de twaalfde Jacobsstaf (Dircksens)
Omloop (De Vaan)
Heilige pelgrims en pelgrimsheiligen (Madou)
Van onze buitenlandse vrienden
Losse flodders
Zoekertjes
Maastricht 20-22 september 1991 (FC)
Jacobswegen in België (Schijns)
Zoekertje
Franeker 9 november 1991 (Claessen)
Uit de regio's
Met de fiets naar Santiago (Meijssen)
Langs de weg: de draailier (Van Wiechen)
Gedichten (De Vaan)
Romaans (De Vaan)
Elzas 4-6 oktober 1991 (Peters)
Regensburg 11-13 oktober 1991 (Stokmans)
Jacobue-boeken
Langs de rand van het verleden (Le Rinesque) 173
Merkwaardig 175
Praktisch ... 175
IN-DRUK 176
Oude Santiago-gangers (Van Wiechen) 178
Agenda 180
Ons postorderbedrijf binnenzijde achteromslag
LEDENADMINISTRATIE :
Nico Zijp, Marsdiepstraat 512, 1784 AZ Den Helder
telefoon: 02230-32572

VAN DE REDACTIE
De redactie wenst alle leden goede feestdagen!
Dit is mijn laatste JACOBSSTAF en ik ben blij dat ik afscheid mag nemen met
dit gevarieerd en dik december-nummer. U komt tot. rust in het Panteón van
León, we hebben voor u een lekkere grote stapel boeken om te lezen bij het
knapperende haardvuur, eventueel met op de achtergrond muziek van de draailier.
Verder: gedichten en verhalen van fietsende en lopende Santiago-gangers
langs de caminoen veel verslagen van binnen- en buitenlandse Santiago-activiteiten
(Maastricht, Franeker, Elzas en Regensburg). U leest ook hoe handig
2 --
C
2
o V
a
g
k
luiers kunnen zijn en voor de prijsvraag blijven we dit keer in de familie van
'onze' Jacobus!
rl
E
iu
pi
Veel plezier met DE twaalfde -en mijn laatste- JACOBSSTAF en ik wens de
nieuwe redactie, dle zich in het volgend nummer aan u zal voorstellen, heel veel
C>
2
t
plezier bij het samenstellen van DE JACOBSSTAFI Annet van Wiechen
rl
2
De uiterste inleverdatum van kopy voor het volgende nummer
is 25 januari.
Nieuw redactie-adres: Grote Noord 3, 1621 KD Hoorn.
> 5
L,
a
Q t
m
x
C
-0
Q
a

BIJ DE TWAALFDE JACQBSSTAF
Als ik dit schrijf, ligggen de Internationale Pelgrimsreünie en de twaalfde
algemene ledenvergadering al weer achter ons. Die pelgrimsreünie was zowel een
succes als een flop. Er waren pelgrims uit Nederland, België, Frankrijk,
Engeland en Duitsland. Het enthousiasme van de deelnemers was groot, en
-dankzij het annuleren van het Geselschap Goet ende FUn en wat scherp
onderhandelen met leveranciers en het hotel- zijn we er zelfs financieel
uitgesprongen. Maar het aantal deelnemers bleef ver beneden onze ver-
wachtingen. Er waren er 27 en we waren uitgegaan van een honderdtal. Op deze
manier kon de reünie niet voldoen aan de verwachtingen. Hoewel we, nog meer
dan twee jaar geleden, hadden gezorgd voor volop publiciteit, zowel in alle
buitenlandse verenigingsbladen als onderweg op de route en in Santiago zelf,
bleef het aantal deelnemers te laag. We hebben geen idee, waaraan dat kan
liggen. Misschien dat er onder onze leden enige ideeën leven. Wij horen ze
graag van u; speciaal van mensen die dit jaar onderweg zijn geweest, van de
reünie gehoord hadden en toch besloten, niet te gaan. We zijn nieuwsgierig.
En dan Franeker .... In tegenstelling tot Maastricht waren we verrast door de
grote opkomst! Honderdvijftig man in een bomvol zaaltje. Een programma dat
klonk als een klok, dankzij de voortreffelijke organisatie door de regio Fries-
land, waarvan ik pastor Jan Romke v.d. Wal toch wel even apart wil noemen...
Elders in DEze JACOBSSTAF vindt u ongetwijfeld weer een goed verslag, want
ik heb Frank, zoals gebruikelijk, weer ijverig zien notuleren. Maar wat ik mij
nu afvraag is, hoe het toch komt, dat er op onze ledenvergaderingen altild zo'n
ontspannen sfeer hangt. Het heeft altiJd meer iets van een groot familiefeest
dan van een vergadering. Iedereen is ontspannen en je ziet alleen maar
opgewekte gezichten. Ik zou de ruim zeshonderd leden die er niet waren toch
eens adviseren om die sfeer óók eens te proeven. Natuurlijk was de verre reis
die met name onze leden uit het zuiden dit jaar moesten maken de reden dat u
niet naar Friesland bent gereisd. (Al waren er heel wat die de Friese economie
dit jaar een extra impuls hebben gegeven, door 's avonds tevoren te arriveren
en te overnachten in 'De Valk' dan wel. in 'Van der Valk'.) Maar volgend jaar
gaat dat excuus niet meer op, want onze voorjaarsvergadering is weer in Den
Bosch. Toch eens kijken of het waar is van die sfeer?
Voor die tijd hoort u nog van mij. In elk geval wens ik U prettige feestdagen.
Koen Dircksens, voorzitter

OMLOOP
Tëte de route du Gutde
Sanctuaire OU relais ctte par Ie Guigë- . Autre sanctuaire
Iltneratre reconstitue
-. --. -. . - -. . - .-.- --
l
Vier pelgrimswegen lopen door het land,
vloeien in 't zuiden samen bij een brug,
stromen naar 't westen, trekken samen terug,
verspreiden zich als vingers van een hand.
die nooit meer een vuist zal maken, ont8poren
in afsplitsingen en in vereenzamen.
Wie in Santiago ooit bijeenkwamen
hebben daar gaandeweg hun hart verloren.
Thuisgekomen is het doel van elke reis.
Het pad naar de deur is smal als een haarvat.
Kom binnen, pelgrim, lever het bewijs
dat de omloop van het bloed geen einde heeft
maar uitkomt op een wonder en maak waar dat
het op verhaal komt, leeft en leven geeft.
*Liesse
Paul de Vaan

n
HEILIGE PELGRIMS.
SAN ISIDORO, LEON
pelgrimsheiligen en heiligdommen langs de weg
Het Panteón real of koninklijke begraafplaats is wellicht het meest beroemde
onderdeel van het San-Isidorocomplex te León. Het werd gebouwd op initiatief
van koningin Sancha (gestorven 10671, gemalin van Ferdinand I, koning van
Castilië en León (1037-1065). Kort na de dood van beide vorsten werd het
bouwwerk voltooid. Het Panteón is gelegen aan de westzijde van de kerk en
beslaat een nagenoeg vierkantige ruimte, ingedeeld in zes traveeën, alle met
steen overwelfd en ondersteund door zuilen met rijkversierde kapitelen. De
oostelijke en zuidelüke zijden zijn afgesloten door een wand. De noordkant
r: geeft uit op het kloosterpand en naar het westen gaat het Panteón over in een
P1
r:
o ruimte, op haar beurt begrensd door de toren van de kerk en de Romeinse
V
a stadsmuur.
I
7
p: Hoewel de kapitelen van het Panteón van zeer groot. belang zijn voor de
. .
o geschiedenis van de romaanse beeldhouwkunst, treden ze meestal in de schaduw
u
O
van de onvoorstelbare pracht van de wandschilderingen, aangebracht op de zes

1 Passie NOORDEN
2 H. Geest
3 Apocalyps
4 Kruisiging + donateurs
5 Maanden van het jaar
6 Laatste avondmaal
7 Hand Gods
8 Pantocrator
9 Lam Gods + zodiak
10 Kindermoord
11 Boodschap aan de herders
12 Fragmenten geboorte
13 Epifanie, opdracht in de
in de tempel en
vlucht naar Egypte
14 Maria l3oodschip en Visitatie ZUIDEN
gewelfvlakken, op de intrados of binnenkant van de brede scheibogen en op de
wanden aan de oost- en zuidzijde. Het oog van de bezoeker wordt geboeid door
een schiterend geheel van kleurige taferelen. De hele heilsgeschiedenis wordt er
uitgebeeld op een manier die haars gelijke niet kent langs de camino de
Santiago en zelfs niet in het gehele Iberische schiereiland.
Het verhaal vangt aan op het bovenste deel van de zuidelijke muur: Daar
worden de Boodschap en de Visitatie uitgebeeld. Beide taferelen zijn van elkaar
gescheiden door smalle zuiltjes waarop bogen neerkomen. De kunstenaar heeft
de Boodschap duidelijk als de belangrijkste gebeurtenis beschouwd: meer dan de
helft van de beschikbare ruimte is eraan gewijd. Men ziet de aartsengel Gabriël
met opengespreide vleugels terwijl hij Maria toespreekt. Zij houdt haar handen
opgeheven en wendt het gelaat naar de engel. In de linkerhoek zit de dienst-
bode van Maria op een mooi versierd bankje toe te kijken. De aanwezigheid van
een dienstmaagd bij de Annunciatie is gebruikelijk in de Byzantijnse en in de
romaanse kunst.
De Visitatie is even sober weergegeven: Maria en Elizabeth omarmen elkaar. In
de rechterhoek zit eveneens een figuur op een laag stoeltje. Het zou Zacharias,
de echtgenoot van Elizabeth kunnen zijn.
Op de oostelijke muur, aansluitend bij de genoemde voorstellingen, zijn'frag-
menten van de Geboorte zichtbaar. De schilderingen zijn erg beschadigd omdat
men in latere tijden in deze wand een deur heeft aangebracht.
Chronologisch volgt op de Geboorte de Boodschap aan de herders. Dit tafereel,
het mooiste en meest originele van het hele ensemble, is uitvoerig afgebeeld op
het gewelfvlak in de zuid-oosthoek van het Panteón. Drie herders, twee die een
muziekinstrument bespelen en een die zijn hond (p. 127) uit een houten nap laat
126

tn
drinken, horen de boodschap aan van een zeer sierlijke engel. De dieren zijn
uitermate expressief weergegeven. Men onderscheidt schapen, waarvan één een
bel om de snuit is gebonden, geiten, bokken, runderen en verder nog een drietal
varkens die zich te goed doen aan eikels. De ongedwongenheid en de zin voor
het anecdotische waarmee het gebeuren is weergegeven blijft de bewondering
wekken.
Het tweede zuidelijke muurvlak toont fel beschadigde resten van de Epifanie, de
Opdracht in de tempel (7) en de vlucht naar Egypte.
Het aanpalende gewelfvlak, naast dat van de herders, verhaalt de Kindermoord
te Bethlehem. Dit vlak is in diverse compartimenten ingedeeld, wat de
handelingen van de personages zeer overzichtelijk maakt. Op zijn troon zit
Herodes, geflankeerd door een soldaat met lans en schild. Zes dienaren van de
koning heffen het zwaard of doorsteken een klein kind, dat vastgehouden wordt
c bij de haren, bij een armpje of een beentje (foto p. 129). Ook is een moeder
P>
r=
o met een kind afgebeeld met de inscriptie: RACHEL PLORANS FILIOS SVOS. Dit
v
a verwijst naar de passage bij Mattheus (Math. 2, 17-18) waar de evangelist de
7
7
a: voorspelling van Jeremias aanhaalt.
. .
o Het middelste gewelf, volgend op de Kindermoord, toont het Laatste Avondmaal.
C,
O
r-. Christus zit aan een lange tafel; met de rechterhand reikt hij het brood aan

Judas, de enige apostel die geen nimbus heeft. Johannes leunt tegen de borst
van de Meester, conform het bijbelverhaal (Joh. 13, 26). De overige apostelen
zitten achter de tafel, met uitzondering van Simon en Thadeus die respectieve-
lijk de linkerbenedenhoek en de rechterbovenhoek vullen. De linkerbovenhoek
wordt ingenomen door een figuur die met de linkerhand een wijnschaal aanreikt
en met de rechterhand het oor vat van een grote kruik die op een zuiltje is
geplaatst. Een opschrift verklaart: MARCIALIS PINCERNA. Hiermee wordt de
heilige Martialis van Limoges bedoeld. Volgens de legende behoorde hij tot de
kinderen die door Jezus aan zijn leerlingen tot voorbeeld gesteld werden (Math.
18, 1-3). Martialis zou Jezus later gevolgd zijn en bij het laatste avondmaal
deed hij dienst als opperschenker in het cenakel.
Een personage, gezeten rechts aan de voorzijde van de tafel, schenkt zichzelf
een schaal wijn in. Hij wordt aangeduid met de naam MACIA. Sommige auteurs
identificeren hem als de apostel Matthias, die na de hemelvaart van Jezus de
plaats van Judas innam (Hand. 1, 23-26). Hiervoor pleit dat de man, evenals de
apostelen blootvoets is voorgesteld. Andere schrijvers echter menen in deze
figuur een legendarische discipel van Jezus te zien, namelijk San Maio of Magio,
die het evangelie in Spanje zou verkondigd hebben. Gezien echter de bijbelvaste
context van de schilderijencyclus lijkt de eerstgenoemde interpretatie het meest
voor de hand liggend.
In de rechterbenedenhoek is nog een prachtig detail (p. 125) te zien: een fiere,
kraaiende haan die met zijn dunne pootjes staat op een gestileerde rank en
vergezeld is van het opschrift GALLVS.
Deze haan leidt ons naar het volgende gewelfvlak aan de noord-westzijde van
het Panteón. Hier is het Passieverhaal uitgebeeld. In het midden bevindt zich
het tafereel met de Judaskus en de soldaten, gewapend met lansen en stokken
(Math. 26, 55) alsook Petrus die bezig is het oor van Malchus af te houwen. In
de rechterbovenhoek zien we Petrus in gesprek met de dienstmaagd en naast
hem, in een afzonderlijk compartiment, staat weer een kraaiende haan. Deze
herinnert ondubbelzinnig aan het verraad van Petrus. Rechts onder is Pilatus
voorgesteld terwijl hij zijn handen wast en links van het centrale gebeuren
komt Simon van Cyrene een kruis aandragen. De linkerbovenhoek tenslotte is
gevuld met de figuur van Petrus, de rechterhand tegen het gelaat in een gebaar
van treurnis. De begeleidende tekst zegt dat Petrus weent (Math. 26, 75).
De kruisiging van Christus is te zien op een muurvlak onder het gewelf van del
noord-oosthoek. Deze schildering is beschadigd maar biedt nog voldoende inzicht

in de iconografie. Christus, gekleed met een lendendoek, hangt aan het kruis, de
ogen geopend en de voeten naast elkaar op een dwarsplankje. Boven de kruis-
armen zijn links en rechts de zon en de maan weergegeven. Links van het kruis
-ter rechterzijde van Christus- staat Longinus die met de lans de zijde van de
Verlosser doorboort en achter hem is vaag de gestalte van Maria te onder-
scheiden. Rechts staat Stephaton, de sponsdrager, met in de hand het emmertje
met de zure wijn die men Christus te drinken wilde geven (Math. 27, 48).
Uiterst hks bevindt zich de apostel Johannes. Onder het kruis is een gelaat
geschilderd. Vermoedelijk is hier de schedel van Adam bedoeld, een gebruikelijk
thema in de middeleeuwse kalvarievoorstellingen. Tenslotte zijn er nog de
geknielde opdrachtgevers, links en rechts onder het kruis: koning Ferdinand,
vergezeld van een nog nauwelijks zichtbare krijgsman en de koningin, in het
gezelschap van een dienstmaagd met een kruik in de handen. Of de Verrijzenis
U)
a in de cyclus was opgenomen is niet bekend.
a,
C
o Het gewelf dat aansluit op de kruisiging toont de apocalyptische Christus met
U
w het tweesnijdend zwaard in Zijn mond, met de zeven sterren, het verzegelde
s
7 boek dat Hij een engel ter hand stelt en de schrijver Johannes die als dood ter
. .
o aarde stort.
u
O
~sr In de hoeken zijn de zeven kerken op originele wijze afgebeeld en verder ziet

men nog de zeven kandelaars en de engel die het boek aan Johannes over-
handigt. De schilder volgde trouw het eerste hoofdstuk van het Boek der
openbaringen (Ap. 1, 12-20).
Het laatste gewelf, tussen de Apocalyps en de Boodschap aan de herders is
beschilderd met een Christus in de Glorie of Pantocrator (p. 131). Hij troont op
de regenboog met de aarde onder Zijn voeten en draagt in Zijn linkerhand een
open boek met de tekst: EGO SVM LVX MVNDI. Zijn rechterhand houdt H4
zegenend omhoog. Hij is omsloten door een brede mandorla of amandelvormige
nimbus waarbinnen de achtergrond bezaaid is met sterren en waar men de
Griekse lettertekens Alfa en Omega kan onderscheiden.
Buiten de mandorla, in de vier hoeken zijn de evangelisten aanwezig. Zij zijn
als menselijke gestalten uitgebeeld met echter het hoofd van het dier dat hun
symbool is. In de handen dragen zij een gesloten boek, waarvan de band met
geschilderde edelstenen versierd is. In de romaanse kunst komt de voorstelling
van Christus in de Glorie, omringd door de vier evangelisten zeer veelvuldig
voor.
De oostzijde van laatstgenoemd gewelfvlak rust op een boog die het tympaan
van een voormalige deur versiert. Op dit tympaan is het Lam Gods in een cirkel
afgebeeld met ernaast twee aartsengelen. Rond het tympaan zijn de twaalf
tekens van de zodiak geschilderd. Dit hele ensemble is zwaar beschadigd.
De bogen die de gewelfvlakken van elkaar scheiden zijn alle rijk gedecoreerd
met geometrische motieven, meanders en gestileerde planten. Sommige dragen
ook een figuratieve decoratie. De boog tussen de Apocalyps en de Pantocrator is
verdeeld in twaalf cirkels. Met uitzondering van de maand januari zijn binnen
elke cirkel de bezigheden van de mens gedurende ieder van de maanden voor-
gesteld. Januari toont de staande figuur van de god Janus met de twee
gezichten. Hij houdt de armen gespreid en kijkt tegelijk naar een gesloten en
naar een open poort: een duidelijke zinspeling op het voorbije en het komende
jaar. Is het een toeval dat de uitbeelding van het jaar zich precies bevindt op
de plaats tussen twee onaardse visioenen? Wellicht heeft de samensteller van
het programma bewust deze keuze gemaakt om duidelijk te maken dat de Heer
van de Eeuwigheid ook meester is over de Tijd.
Op de boog tussen de Apocalyps en de Passie is in het midden de heilige Geest
in de gedaante van een duif ingeschreven in een cirkel die door twee engelen
met opgeheven armen gedragen wordt. De ruimte op de intrados is verder
opgevuld met telkens twee heiligenfiguren. Tussen de gewelven met het Laatste

UI
g
G
8
2
7
Avondmaal en met de Pantocrator bevindt zich de boog met vier profeten die
symmetrisch opgesteld zijn aan beide zijden van de Hand van God. De Hand van
God -Dextera Domini- door cirkels omringd, vormt het geometrische middelpunt
van het picturale programma en van het Panteón zelf.
Dit indrukwekkende ensemble van wandschilderingen is op een witgekalkt opper-
vlak uitgevoerd in waterverftechniek, met als bindmiddel lijm en eiwit. Het zijn
dus geen fresco's in de technische betekenis van het woord. De blanke achter-
a grond maakt deel uit van de compositie en contrasteert met de voorstellingen
2
O
die in diverse aardkleuren zijn uitgevoerd. De kleurengamma beperkt zich tot
r=, rode en gele okers, verschillende tinten van grijs en grijs-blauw en tenslotte

zwart, vooral gebruikt voor omtreklijnen en voor de talrijke teksten. Diepte
wordt gesuggereerd door witte en zwarte penseeltrekken.
De iconografie stelt nauwelijks problemen daar alle taferelen begeleid worden
door Latijnse teksten. Het programma volgt trouw de bijbelverhalen. Enkele
auteurs betogen nochtans dat de keuze van de taferelen ingegeven zou zijn door
de negen mysteriën die in de oude Spaanse liturgie werden gevierd: de
ontvangenis van Christus, Zijn geboorte en besnijdenis, de epifanie, de passie,
de kruisiging, de verrijzenis, de verheerlijking van Christus in de Apocalyps en
Zijn heerschappij over de wereld. Een dergelijke veronderstelling is niet geheel
uit te sluiten, doch ze wekt wel enigszins de verbazing. De ritus volgens
dewelke de liturgie werd gevierd in het visigotische Spanje -dus voor de Moorse
invallen van 711- verschilde inderdaad van de Romeinse. De Spaanse ritus, ook
wel met de minder correcte term "mozarabische ritus" aangeduid was echter
reeds door de Romeinse vervangen tijdens de regering van Alfons V1 van
Castilië (1072-1109) onder de druk van paus Gregorius V11 (gestorven 1085) en
onder de invloed van het machtige Cluny. Men mag dan ook veronderstellen dat
de geestelijkheid van de San Isidoro te León in volle 12de eeuw reeds lang met
de Romeinse ritus vertrouwd was en er ook geen behoefte aan had de oude
Spaanse ritus in een beeldprogramma te actualiseren.
Maar, hoewel de voorstellingen op zich geen enkel probleem opleveren in
verband met hun interpretatie, is het wel interessant de vraag te stellen naar
de keuze en de plaatsing van bepaalde taferelen. Waarom werd er zoveel aan-
dacht besteed aan de boodschap aan de herders en aan de kindermoord te
Bethlehem? De kruisdood van Christus, de kern van het Verlossingsmysterie,
kreeg helemaal geen prominente plaats op een van de gewelven, evenmin
trouwens als de Geboorte. Welk was het keuzecriterium van de artiest of van
zijn opdrachtgever? Een ander opvallend feit is dat een volledig gewelfvlak
gewijd is aan de apocalyptische Heerser naast een voor de romaanse wereld
vertrouwde weergave van Christus in de Glorie: twee thema's die inhoudelijk
gezien heel dicht bij elkaar liggen. In beide gevallen wordt de heerschappij van
Christus onder de aandacht gebracht. Hierbij kan men de bedenking maken dat
de illustratie van het Boek der Openbaring in het koninkrijk León op een lange
traditie kon bogen. Daar ontstonden in de 10de eeuw verschillende zogenaamde
Beatushandschriften. In 1047 liet koning Ferdinand I door de scriptor Facundus
een Beatus kopieëren, bestemd voor de San Isidoro. Dit kostbare boek wordt

thans bewaard in de Biblioteca Nacional in Madrid (ms Vit. 14-211,
In de Beatushandschriften is een kenmerk van de verluchting dat ze steeds
toegelicht wordt door teksten en opschriften binnen de taferelen. Een
gelijkaardig verschijnsel zien we op de wandschilderingen van het Panteón real:
ieder tafereel is voorzien van Latijnse bijschriften. Het is natuurlijk mogelijk
dat de schilder van het Panteón het manuscript van Facundus heeft gezien en
het is evenmin uitgesloten dat hij de andere verluchte codices uit de rijke
bibliotheek van San Isidoro onder ogen heeft gehad. Of de miniaturen hem tot
inspiratiebron dienden is een vraag die hoogstwaarschijnlijk negatief moet
beantwoord worden. De decoratie van het Panteón is zo volstrekt uniek dat men
zich moeilijk kan voorstellen dat de schilder zich van bestaande voorbeelden of
modellen zou bediend hebben om zijn oeuvre te realiseren.
De volstrekt onbekende schilder beheerste zijn vak volkomen. Uit de manier
waarop hij de bijbelse gebeurtenissen afbeeldde blijkt dat hij goed op de hoogte
was van de algemeen gangbare voorstellingswijzen (zoals bijvoorbeeld de Annun-
ciatie, de kruisiging) doch tegelijkertijd uitermate origineel werk leverde met
zelfs geniale vondsten (bijvoorbeeld de boodschap aan de herders, de kraaiende
haan). De compositieschema's van de meester zijn zeer eigenzinnig en beant-
woorden zelden aan de strikte normen van de symmetrie. De vrijheid die hij
zich veroorlooft gaat echter nooit ten koste van de overzichtelijkheid van de
voorstellingen, Stilistisch gezien zou men kunnen geneigd zijn de schilder thuis
te brengen in de traditie van de Franse lade-eeuwse monumentale schilderkunst,
vooral dan uit de streek van de Loire. De karakteritieke manier waarop hij
gezichten, handen en voeten schildert vertonen (onzes inziens) wel enige
affiniteit met bepaalde ensembles uit Frankrijk. Maar alle speculaties en
voorlopige uitspraken daar gelaten moet de schilder die het Panteón real
versierde gerekend worden tot de grote meesters van de romaanse "kunst van de
kleur".
De staat van bewaring van de gewelfschilderingen is uitstekend. De taferelen op
de wanden zijn echter zeer geschonden, grotendeels ten gevolge van ingrepen
van bouwkundige aard die in latere tijden het monument hebben "aangepast" allicht
aan de behoeften van de toenmalige generaties. Door verwaarlozing van de
~Beatushandsciirift:
zo genoemd naar Beatus van Liébana (gestorven 798), de
samensteller van een commentaar op de Apocalyps. Zijn werk werd tot iri de
llde eeuw vele malen gckopierrd. \'erspreid over de bjbljothcken I ai, de zehele
v,ereld zijn thans nog bijfentwintig volledige of f, agmentarisch bewaarde codices
tot ons gchcimen.

eschadigde fragmenten is toch een en ander verloren gegaan.
Een laatste vraag is die naar de datering van de schilderingen. De opdracht-
gevers, geknield onder het kruis, zijn een koning en een koningin. Luidens het
bijschrift is de koning FREDENANDO REX, dus Koning Ferdinand I1 van León
(1157-1188). De naam van de koningin is verdwenen. We weten dat Ferdinand I1
in 1165 huwde met doña Urraca van Portugal, een huwelijk dat door paus
Alexander I11 ongeldig werd verklaard in 1175, niettegenstaande uit dit huwelijk
reeds een zoon geboren was. In 1178 trouwde hij met Teresa Fernández die
reeds in 1180 overleed. Een derde huwelijk sloot Ferdinand met doña Urraca
López de Haro in 1187. Welke van de drie echtgenoten hier zijn voorgesteld kan
niet achterhaald worden. Zonder bezwaar kan men echter het geschilderde
ensemble dateren in het laatste kwart van de 12de eeuw.
De kerk van San Isidoro te León is het belangrijkste romaanse monument op de
camino de Santiago. De moderne pelgrim kan er, naar middeleeuwse gewoonte,
zijn devoties volbrengen. De kunstminnende pelgrim die de tijd wil nemen, kan
genieten van de architectuur en de sculptuur en van de onovertroffen -schil-
deringen in het Panteón real. En dan zwijgen we nog over de indrukwekkende
bibliotheek en de haast overweldigende rijkdom van de schatkamer, waarvan nog
slechts een gedeelte in León te bewonderen valt.
Neergezet als een simpel heiligdom langs de weg is de San Isidoro te León door
de koninklijke gunsten verrijkt met "allerhande heerlijke dingen". In de 13de-
14de eeuw kreeg de stad er een prachtige kathedraal bij en in het begin van de
16de eeuw bouwden de ridders van de orde van Santiago het grootse pelgrims-
hospitaal San Marcos. Zo heeft León de allure behouden van een koninklijke
stad, een etappe op de weg naar Galicië die meer dan één dag mag duren.
Mireille Madou
Uit Leiden ontvingen wij het bericht dat op 25 oktober j.1. aldaar is overleden
de heer Guus Collée. Het overlijdensbericht toont een foto waarop hij in de
eenzaamheid van het Noordspaanse landschap zijn voettocht naar Santiago
maakt. Enkele maanden geleden schreef hij ons nog dat hij graag deel uit wilde
maken van de redactie van DE JACOBSSTAF. Het heeft niet zo mogen zijn.
De redactie wenst zijn familie veel sterkte.

VAN ONZE BUITENLANDSE VRIENDEN ...
EN VRIENDEN IN HET BUITENLAND
Wat stelt het voor? Schrikt u niet, maar
dit is de officiële maskotte voor het
heilige jaar 1993, Pelegrin, mascota
oficial do ano santo de 1993, XACOBEO
'93. Zelf heb ik nogal moeite mee! De
kleuren zijn als volgt: het 'hoofd' van
het figuurtje is zwart (palet met twee
cirkelvormige gaten?) evenals het drie-
hoekje dat waarschijnlijk zijn rechterarm
en -hand voorstelt. Door deze 'hand' is
een lange dunne cremekleurige stok ge-
--- plaatst met bij het boveneinde een gele
kalebas (twee cirkels) met rood Jacobus-
kruis. Het 'lichaam' bestaat uit een rode
driehoek en daaronder een wit trape-
zium. De driehoek-'benen' zijn geel.
De redactie van de Sternenweg nummer 8 (1991, p. 46) vraagt zich af of de
Jacobspelgrims belachelijk gemaakt worden. Of is het misschien een toespeling
op de innerlijke gemoedstoestand van pelgrims? Wat zou er gedacht zijn bij het
kiezen van dit logo? Is er eigenlijk wel gedacht?
Wat is uw reactie? AvW
In DE JACOBSSTAF nummer 10 werd in Langs de weg het trajact Vézelay-
Saint-Léonard-de-Noblat besproken. In De Pelgrimnummer 25 lopen Etienne Van
Wonterghem en NelIy Teirlinck verder, Issoudun naar Bénévent-1'Abbaye. Dag 10:
32 km Issoudun - Chateauroux. Dag 11: 22 km Chateauroux - Velles. Dag 12: 16
km Velles - Argenton-sur-Creuse. Dag 13: 15 km Argenton-s-C - Gargilesse. Dag
14: 25 km Gargiless - Crozant. Dag 15: 28 km Crozant - La Souterraine. Dag 16:
La Souterraine - 26 km Bénévent-1'Abbaye. AvW
In De Pelgrfm van het Vlaams genootschap nummer 26
schrijft Dirk Aerts in zijn "Ten geleide" over het verschijnsel
"De gesponsorde pelgrim". Het gaat hierbij om mensen die
beweren een sportieve prestatie te leveren en die zich voor
elke afgelegde kilometer door anderen laten betalen, zodat
met het opgebrachte sponsorgeld een of ander goed doel
gediend kan worden. Het streven is nobel, maar Dirk vraagt
zich terecht af wat dit met pelgrimeren te maken heeft.

Verder bevat dit nummer een artikel in de serie 'heilige pelgrims en pelgrims-
heiligen in onze streken' dat gaat over de heilige Guido. Daarnaast een leerzaam
stuk van het Belgische echtpaar dat dit jaar, geïnspireerd door "onze" Wim en
Anneke Bettonvil, de refugio in Rabanal del Camino heeft beheerd. Zij stellen
het probleem van de "groepspelgrimages" aan de orde. Groepen, veelal jongeren
met hopelijk goede bedoelingen, nemen vaak in één keer een hele refugio in
beslag en de eenling die wat later komt vindt geen plaats meer in de
herberg! FC
Le Pecten van het Waals genootschap geeft een verslag van
de officiële ingebruikname van de (door Shell gesponsorde!)
pelgrimsopvangruimte in Folleville bij Amiens. Naast het
gebruikelijke verenigingsnieuws een zeer interessant artikel
over een veertiende-eeuwse Luikenaar die een soort 'Spiegel
Historiael' schreef, en die daarin Karel de Grote en diens
tochten naar Spanje opvoert. FC
In de Sternenweg nummer 8 (1991) van het Deutschen St. Jakobus-Gesellschaft
e.v. (adres zie p. 180) veel aandacht voor Regensburg (verslag zie deze staf p.
166). In de parochiekerk van Geisling werd in 1980 bij restauratiewerkzaamheden
een fresco (rond 1400) blootgelegd, dat volgens Klaus Herbers (p. 8-9) het
onschuldig-gehangen-gered-wonder voorstelt. Drie scenes zijn bewaard gebleven:
links liggen drie personen in een bed, in het midden een groepje pelgrims en
rechts hangt een jongeman aan de galg. Achter de gehangene staat een man met
baard met op zijn hoed een schelp, waarschijnlijk Jacobus die de onschuldige
redt. Rechts van deze scene is nog Qén persoon enigszins zichtbaar, misschien
de deelnemer in een vierde scene, het kippenwonder. Otto H. Muller (p. 14-18)
schreef een interessant artikel over Jacobus als mijnwerkers-patroon en zijn
afbeeldingen op de zilveren munten uit de Harz. AvW
De Zwitserse Les Amis du Chemin de Saint-Jacques besteden
in hun tijdschrift Ultreïa nummer 7 (mei 1991) aandacht aan
hun project "Jakobswege durch die Schweiz" en aan de Jaco-
busbroederschappen van Tavel (vóór 1620) en Sachseln (1560).
In dit en het nummer 8 van Ultreïa schreef S.-P. Giacobbo
over "Le chemin initiatique de St. Jacques". In het tweede
' SUISSE ' deel gaat de auteur in op "Le chrisme").
Verder in dit nummer 8 (november 1991) de vertaling van een acte uit 1440: een
zekere Lancarot en zijn vrouw Marthe, afkomstig uit Hongarije, hebben hun
huis en land verlaten om te gaan pelgrimeren naar Santiago de Compostela.
Marthe kreeg onderweg een kindje dat Madeleine werd gedoopt. Op de terugweg
vonden ze onderdak in een gasthuis en daar bleven ze enige tijd, levend van
aalmoezen, want "door de moeiliikheden, berovingen en een zware ziekte van
mijn vrouw" heeft Lancarot geen cent meer op zak. Helaas, Marthe stierf en
vader neemt zijn baby-dochter mee "in mijn mantel zo zacht en teder als ik
maar kon". Maar in zijn armoede kan hij Madelein niet de zorg geven die het
kind toekomt, en in deze acte geeft Lancarot zijn dochter ter adoptie "voor
eeuwig aan Catherine, weduwe van Etienne dtOrny, voormalig burger en hande-
laar in Lausanne". Een roerend verhaal, maar klopt het wel, vraagt A. Guerdat,
zich af? Bestudering van alle in de acte genoemde namen en plaatsen leiden tot
de volgende hypothese: een kind was te vondeling gelegd bij een gasthuis of een
kerk. Lancarot heeft zich erover ontfermd en een mooi verhaal verzonnen om
het kind te laten adopteren. De commissie was voor hem en Madeleine had een
moeder. AvW

In het augustusnummer van Peregrino staan reportages over
Sarria, "de belangrijkste stadje van de camino in de provincie
PEREGRINO LU~O'', en omgeving. Verder: een kort verslag van het congres
in Zamora, artikelen over "Le vin et le chemin de Saint-
1
BOLETIN Jacques" en het project "Oikoten". Een kort, triest berichtje:
DEL CAMINO uit dat prachtige kerkje van Vilar de Doñas (Palas de Rei) is
DE SANTIAGO het 18de-eeuwse beeld van Antonius gestolen. Verder zal er
in 1993 in het planetarium van La Coruña een project over
de sterrenweg en de camino worden gehouden.
In nummer 22 (noviembre 1991) gaat de reportage over Frómista. Verder een
kort bericht over het heilige jaar in Santiago de Compostela, dat -volgens de
redactie van Peregrino- zijn oorsprong vindt in de 12de eeuw. Het heilige jaar
van Santiago zou ouder zijn dan dat van Rome. Is de redactie op de hoogte van
het artikel van Bernhard Schimmelpfennig (in Journal of Medieval History 1978)?
Deze auteur plaatst het eerste heilig jaar in Santiago in de 15de eeuw (zie ook
M. Madou in haar nieuwste boek Het verhaal van de heilige Jabocus, p. 105).
Verder lezen we in de rubriek "En torno al Año Santo" dat de stad Santiago de
Compostela zich nu al voorbereidt op een stroom van toeristen-pelgrims door te
denken aan verbetering van de toegangswegen en aan vergroting van vliegveld
en RENFE-station. Ook slaap-accomodatie moet worden uitgebreid: nieuwe hotels
en campings. Op de Monte do Gozo worden centros de acogida gebouwd.AvW
Het Editorial is getiteld "Problemen en oplossingen". Doordat de camino ook
ongewenste belangstellenden in de pelgrimsverblijven aantrekt, blijkt vriendelijke,
maar besliste "controle" noodzakelijk. Op de opiniepagina pleit de heer
Angel Luis Barreda Ferrer, coordinador de las Asociaciones Jacobeas de Esparia,
voor het behoud van stilte en rust op de belangrijkste delen van de oude
voetweg. De camino mag niet beheerst worden door terreinwagen- of volgwagentoerisme.
"Aan de kant van de weg": deze rubriek bevat bespiegelingen van een
denkbeeldige voetpelgrim. Zal hij niet te laat in de refugio aankomen en zijn
plaats bezet zien door een automobilist?
Nieuwe of vernieuwde refugio's: Azofra (16 personen), Hospital de Orbigo (gedeeltelijk
af), El Burgo Ranero (30 personen), ook de buurtgemeente Calzadilla
de los Hermanillos, Villadangos del Páramo. Goed nieuws dus voor de pelgrim,
tenminste als hij niet te laat aankomt. ...... G.J. van Lent
Het abonnement op Peregrino is te verkrijgen door storting van f 36,OO op
postrekening 291.82.79 (Postbank Arnhem) t.n.v. G.J. van Lent, Brussel.
In de Bulletin of the Confraternity of Saint James somt
(nummer 37) Ian Tweedie in "The Saint in Rome" enkele
Jacobussen in Rome (Giacomo) op, zoals het 19de-eeuwse
fresko in de koepel van de S.Giacomo in Augusta en een
Matamoros in de kerk van de Madonna del Sacro Cuore
(vroeger S. Giacomo degli Spagnoli). Natuurlijk Jacobus tussen
de apostelen in de Sint Pieter, de SS Apostoli etc. In nummer
39 (June 1991) wordt aandacht besteed aan de pelgrimage van
Willem Wey aan Santiago de Compostela in 1456. AvW
De Amerikaanse Newsletter of the Friends of the Road to Santiago (5 pagina's)
is een nieuwe loot aan de internationale Jacobus-"boom". Inl.: Dr. Maryjane
Dunn-Wood, e.d., 517 So. Happy Hollow Blvd., Omaha, NE 68106, U.S.A.
Van 6 tot 11 juli 1992 wordt in de omgeving van Madrid een congres gehouden
met als thema Camineria Hispánica. Niet alleen de camino de Santiago maar ook
andere historische wegen en routes in Spanje staan centraal. Uiteraard ook

aandacht (het is immers 19921) voor de N- en Z-Amerikaanse wegen. Een
foldertje is te verkrijgen bij het Secretariaat van het Genootschap: Frank
Claessen, Raaimoeren 31, 4824 KA Breda.
Compostella, tijdschrift van het Centro Italiano di studi
Compostellani (Via del Verzaro 49, 1-06100 Perugia), nummer
8 (ottobre 1991) is acht pagina's dik. In het artikel "Santiago
in America" wordt verteld dat Diego de Losada op 25 juli
1567 de hoofdstad van Venezuela stichtte: Santiago de León
de Caracas. Onderzoek naar de naamgeving leert dat Santiago
werd gekozen ter herinnering aan de beschermer van Spanje,
León naar het gebied waar de stichter vandaan kwam.
De origine van Caracas is inheems. Enkele leden van de familie Losada waren
ridders in de Orde van Santiago. In het stadswapen van Caracas zijn nog San-
tiago-herinneringen te zien: de schelp en het Jacobuskruis. Verder meldt de
redactie de noodzaak van restauratie van het kerkje van San Giacomo (= Jaco-
bus) van Cerreta in de gemeente Belgioioso (Pavia).
LOSSE FLODDERS
Het beeldje, dat mevrouw A. de Jong-van Hinte op de najaarsvergadering in
Franeker toonde (zie ook p. 145), kan op verzoek worden geleverd voor f 100,OO.
Inlichtingen: telefoon 04192-14925.
OPROEP: Aan allen die dit jaar (of eerder) hun compostellana hebben.mogen
ontvangen, verzoeken wij, voor zo ver dit nog niet gebeurd is, een fotocopie te
sturen naar de secretaris binnenland zodat hij in het volgend nummer een
overzicht kan geven. N.J. Zijp, Marsdiepstraat 512, 1784 AZ Den Helder.
In het kader van uw goede voornemens voor het nieuwe jaar kunt u natuurlijk
alvast uw contributie voor 1992 betalen door overmaking van minimaal f 30,OO
(huisgenoten f 20,OO) op postbankrekening (giro) 515.11.46 of bankrekening
48.48.85.693 t.n.v. het Nederlands Genootschap van Sint-Jacob te Rotterdam.
Als U een pelgrimspaspoort wilt hebben voor uw tocht naar Santiago
de Compostela, dan kunt u dat bestellen via het bestelformulier;
gegevens vindt u op pagina 69 van DE JACOBSSTAF nummer 10.
Vraag uw pelgrimspaspoort ZO TIJDIG MOGELIJK aan.
ZOEKERTJES
Wie weet het nieuwe adres van:
Mw. A. Duyvestein, oude adres: Noorderstraat 97, Dieren
Graag doorgeven aan LEDENADM., Marsdiepstr. 512, 1784 AZ Den Helder
Wie zou mij kunnen helpen aan een exemplaar van de bloemlezing
Lof van de Pelgrimstocht door Dom. Anselm Hoste, in 1968 uitgege.ven
door Desclée-De Brouwer, St.Pietersabdij, Steenbrugge?
Wim Bettonvil, Antoon der Kinderenlaan 8, 5212 AA Den Bosch
telefoon: 073-135215

Maastricht 20-22 september 1991
Dit najaar werd voor de tweede keer een internationale pelgrimsreunie georga-
niseerd door het Nederlands Genootschap van Sint-Jacob. Evenals de vorige
keer, in 1989, werd vooraf royaal reclame gemaakt voor deze gebeurtenis: alle
buitenlandse genootschappen werden aangeschreven, op diverse punten langs de
camino werden inschrijfformulieren neergelegd en ook in DE JACOBSSTAF bleef
het onderwerp niet ongemoeid. Niettemin schreven zich slechts 27 deelnemers in.
Voor de organisatie was dit geen argument om de bijeenkomst niet door te laten
gaan. Deze 27, afkomstig uit Nederland, België, Duitsland, Frankrijk en Enge-
land, zouden dan ook krijgen waarvoor zij gekomen waren.
Het programma bood ruime mogelijkheden om met elkaar van gedachten te wis-
selen over wat de tochten naar Santiago aan de deelnemers hadden geschonken.
Dat het daarbij uiterst gezellig kon zijn, bleek wel uit het feit dat 's avonds de
laatste aanwezigen in de bar steeds pelgrims waren.
Het culturele aspect van de ontmoeting werd verzorgd door de heer J. van
Rensch, lid van ons genootschap en werkzaam bij het gemeentearchief van
Maastricht. H4 hield op zaterdagmiddag een lezing over Maastricht als pelgrims-
stad, waarin zowel aandacht was voor pelgrims naar de heilige Servatius als
voor pelgrims naar de heilige Jacobus. Daarna vertelde de heer Schijns uit
Herve (B) over de inspanningen van het Waals Genootschap om een pelgrims-

oute door België te bewegwijzeren. Hij vroeg, en kreeg, medewerking om
onderzoek te doen naar een koppeling van Nederlandse en Belgische pelgrims-
route beschrijvingen. U kunt hierover lezen op deze pagina.
Op zaterdagavond was er een eucharistieviering in de Servaasbasiliek, waarbij
tijdens de inleiding de aanwezige pelgrims in vier talen welkom werden geheten.
Zondagmorgen vond, onder leiding van de heer van Rensch, een rondleiding
plaats door de schatkamer van de Servaas, waarbij de inhoud van de lezing van
zaterdag nog eens extra werd geïllustreerd. Zo weten wij nu, dankzij een
schilderij met als titel "De Maagschap van Maria", dat de heiligen Servatius en
Jacobus familie van elkaar zijn!
Na de lunch namen de deelnemers afscheid van elkaar, tevreden over het
weekend en misschien wel nieuwsgierig of een dergelijke bijeenkomst ooit nog
eens zal worden georganiseerd. FC
Jacobswegen in België
In het verslag van het pelgrimsweekend in Maastricht hebt u kunnen lezen dat
de heer Schijns van het Waals Genootschap uitleg gaf over de aanduiding van
mogelijke pelgrimsroutes door Wallonië. Onderstaande tekst van zijn hand
vertelt u daar het fijne van.
In zijn plechtige Verklaring van 23 oktober 1987, de Verklaring van Santiago de
Compostela, heeft de Raad van Europa de Jacobus-wegen uitgeroepen tot Euro-
pese culturele route en stelt de Raad voor deze wegen nieuw leven in te blazen.
De raad doet een beroep op bestuurders, instellingen en burgers om de ontslui-
ting van de Jacobswegen in het gehele Europese grondgebied voort te zetten.
Het aanleggen van autowegen en TGV-lijnen, de buitensporige mechanisatie van
de landbouw en de ruilverkaveling hebben weinig heel gelaten van de oude
wegen die Europa vroeger doorkruisten.
Voor de hedendaagse pelgrim is het niet eenvoudig een route uit te stippelen
die niet te veel afwijkt van de oude pelgrimswegen, die hem daarentegen niet
door het drukke verkeer laat lopen, maar hem toch een zekere kalmte en rust
garandeert.
In België heeft men verschillende initiatieven ontplooid met het doel een
geschikte route uit te stippelen voor aanstaande pelgrims. Ik wil nu in het
bijzonder ingaan op op het werk van de Touristische Dienst van de provincie
Namen.

Ten behoeve van de pelgrims te voet heeft men twee routes door deze provincie
uitgetekend: de eerste leidt van Andenne (op de grens met de provincie Luik)
naar Givet op de Belgisch-Franse grens, een traject van 94 kilometer; de tweede
gaat van Barveaux naar Givet en beslaat ongeveer 77 kilometer.
Ter plekke zijn de routes helemaal aangegeven door middel van de hierbij aan-
gegeven afbeelding, die bestaat uit een gestyleerde Jacobsschelp en een pijl.
Omdat ze helder rood op een witte achtergrond zijn afgebeeld, zult u ze mak-
kelijk herkennen (p. 142).
Net zoals bij de GR-routes bestaat er naast deze aanduiding een tweetal boekjes
waarin de pelgrim behalve de routebeschrijving ook praktische en historische of
culturele informatie kan vinden, geschreven volgens het principe van de "topo-
guides" van de GR. Deze twee boekjes kan men voor de prijs van 100 Belgische
franken + verzendkosten verkrijgen bij de
Fédération du Tourisme de la Province de Namur
Rue Notre-Dame, 3
B-6000 NAMUR
tel. 09.32.81/22.29.98
Als aanvulling hierop heeft het Waals Genootschap deze beschrijving uitgebreid
tot de provincie Luik. Aldus is nu een Jacobsweg ter plaatse helemaal aange-
geven vanaf enerzijds Aken (voor de Duitse pelgrims) en anderzijds Visé (voor

Chemin de
SI-Jacques de Compostelle
de Nederlandse pelgrims) via
Luik en Huy tot Andenne,
waar die aansluit op de door
de provincie Namen uitgezette
route. Genoemde provincie
heeft toestemming gegeven dat
"haar" bordjes ook buiten haar
grondgebied worden gebruikt.
Voortaan beschikken de pel-
grims te voet over een vol-
ledig aangegeven weg van de
Duitse en de Nederlandse
grens in het oosten van België
tot aan de Franse grens. Onze
vereniging bereidt ook een
routebeschrijving voor voor
het traject in de provincie Luik. Ik wijs erop dat dit slechts een eerste route
is, bestemd voor pelgrims op weg naar Parijs.
Andere taken liggen nog voor ons, in het bijzonder de weg die in rechte lijn
naar het zuiden gaat, naar Vézelay, door de Belgische Ardennen. Dit werk is op
schitterende wijze voorbereid in een zojuist verschenen boek van de hand van
Léon Marquet, getiteld Voies des pélerins et chemins de Saint Jacques de
Compostelle a travers lfArdenne (meer dan 200 pagina's, uitvoerig geïllustreerd
en verkrijgbaar bij de auteur, L. Marquet, boulevard de Guérets 18, B-4900 SPA,
voor 500 Belgische franken + verzendkosten).
Ik denk dat deze initiatieven, hoe beperkt ze ook zijn, een antwoord zijn op de
uitnodiging van de Raad van Europa en ik hoop van harte dat ze herhaald zul-
len worden aan beide zijden van de Belgische grenzen.
ZOEKERTJE
Georges Schijns [vert.: FC1
l t
Wie wil de tocht van Nederland naar Santiago meelopen in het voor-
jaar van 19921
Gerard Boerrigter (62 jaar), W. Royaardsstraat 90, 7558 RZ Hengelo
telefoon: 074-774159

Franeker 9 november 1991
Omdat het bestuur van het Genootschap de verschillende regio's verzocht heeft
mee te werken aan de organisatie van jaarvergaderingen en omdat de regio
Friesland gretig op dit verzoek is ingegaan, trekken 149 leden en belang-
stellenden door guur herfstweer naar Franeker. Vanaf half 10 worden zij met
koffie en OraNekoek ontvangen in het op historische grond gelegen hotel
restaurant De Doelen. De zaal biedt maar net genoeg plaats en de sfeer is vanaf
het eerste moment uiterst hartelijk en gezellig.
Om exact 11 uur opent de voorzitter de ledenvergadering met een toespraak,
deels in het Fries, waarin h4 zijn dank uitbrengt aan de organisatoren van deze
dag en nogmaals uitlegt waarom het gezelschap zich zo ver in het noorden van
het land bevindt.
Onder de ingekomen stukken van deze vergadering bevinden zich positieve en
negatieve verrassingen. Allereerst is er de schenking aan het bestuur van twee
flessen wijn, met op het etiket in grote letters: Saint-Jacques. Daarna wordt de
tekst van een ansichtkaart uit Santiago voorgelezen waaruit blijkt dat de dames
van Vroenhoven uit Best en Denekamp uit Haaren op 4 november zijn aange-
komen. Helaas moet er ook melding worden gemaakt van een telefoontje van
mevrouw Bijl uit Schiedam die, op weg naar Franeker, is gevallen en haar pols
heeft gebroken.
Tenslotte is er nog een mededeling van mevrouw Traa uit Eindhoven die onlangs
in DE JACOBSSTAF een oproep heeft gedaan om medelopers te vinden, maar
alle reacties hierop is kwijtgeraakt. Zij verzoekt "reflectanten" nogmaals te
reageren, hetgeen in de zaal prompt een keer gebeurt.
Bij het agendapunt 'Bestuurssamenstelling' meldt de voorzitter dat het bestuur
de heer Hans Gigengack heeft verzocht om de komende tijd met de penning-
meester "mee te lopen" bij het verwerken van de financiële feiten. Dit met het
doel de heer Gigengack in het voorjaar te kunnen voordragen als opvolger van
de heer van der Werff.
Deze neemt vervolgens zelf het woord om uitleg te geven bij de "najaarsnota".
Hij doet een oproep tot de aanwezigen om zitting te nemen in de kascommissie
en vindt daartoe de heren van Stratum en Hades bereid.
Tijdens de rondvraag maakt Tine Hulsebosch melding van een prachtig fotoboek
dat zij gekocht heeft bij boekhandel Gonzalez in de Rua de Villar. Gerard
Bogers herhaalt zijn in DE JACOBSSTAF gedaan verzoek om medelopers voor

zijn geplande tocht. Annemarie Roebert meldt dat zij onderzocht heeft of het
mogelijk is in 1993 een boottocht naar Santiago te organiseren, maar dat dit
nog geen resultaat heeft opgeleverd. Van verschillende kanten wordt zij erop
gewezen dat men bij andere genootschappen daarmee doende is. Adrie Dik
vertelt dat zij onderweg een Schot was tegengekomen die zo'n praktisch, door
het Engels genootschap uitgegeven boekje bij zich had, waarin veel informatie
over de weg van de Pyreneeën tot Santiago stond. Nu blijkt dat een van onze
leden, de heer van Mijl uit Tilburg, dit werkje heeft vertaald en aangevuld. Zijn
zoon heeft vervolgens deze tekst ingetikt en deze Nederlandse versie wordt ter
plaatse, in Franeker, ten doop gehouden (meer informatie elders in dit nummer
p. 169). Mevrouw Dik heeft onderweg ook een fraai uitgevoerde stempelkaart
gezien. De voorzitter antwoordt hierop dat het Nederlands genootschap afgezien
heeft van het vervaardigen van aparte stempelboekjes. Het genootschap levert
bij de pelgrimspassen een vel briefpapier waarop de genootschapsstempel is
gezet en dat plaats biedt aan een flinke hoeveelheid stempels. De voorzitter
wijst er nog eens op dat de essentie van het pelgrimeren niet het verzamelen
van stempels is.
Mark van Baars uit zijn ongerustheid over de steeds groter wordende drukte op
de camino en pleit voor het maken van een tocht van Sevilla naar Santiago. Hij
krijgt als antwoord dat, mede in verband met het komende Heilig Jaar en de
daarmee gepaard gaande toeristische promoting van de camino de verschillende
Europese genootschappen hun bezorgdheid hebben uitgesproken over de verre-
gaande commercialisering van de camino. Dit punt zal tijdens een binnenkort te
houden congres dan ook grote aandacht hebben. Tenslotte kondigt Ruud Harmsen
een binnenkort te houden vergadering van de regio Nijmegen aan.
Tijdens de Pelgrimsparade vertelt Tine Hulsebosch over de door haar onder-
nomen tocht die nogal wat vervelende vragen van Spanjaarden opriep over het
feit dat zij alleen was.
De geplande inleiding op een tentoonstelling over Jacobswegen vanuit Noord-
Nederland wordt, wegens ziekte van Erwin Koster, overgenomen door de heer J.
van de Wal. Als een soort inleiding op zijn 's middags te houden lezing vertelt
hij over de problemen bij het onderzoek naar oud-christelijke tradities. De
spaarzame schriftelijk bronnen in Friesland hebben veel te lijden gehad van
overstromingen en de voortvarendheid waarmee de Friezen de reformatie hebben
aangepakt. En passant maakt hij nog even duidelijk dat uit de resterende bron-
nen kan worden opgemaakt dat Bonifacius eerder door Groningers dan door

Friezen zal zijn vermoord. Hij gaat
eveneens in op het historich karakter
van de plaats waar wij ons bevinden. De
Doelen was eertuds het "stamcafé" van
de schutterij Sint Christoffel. Deze
heilige werd vereerd op dezelfde dag als
de heilige Jacobus. Ook werd er in
Franeker in vroeger tijden recht gespro-
ken en dat geschiedde op het plein
waaraan De Doelen en de Martinikerk
gelegen zijn. Franeker was tenslotte een
plaats waar men op 25 juli een volle aflaat kon verdienen.
Er is daarna ruim tijd voor de lunch. Vele aanwezigen maken hiervan gebruik
om inkopen te doen: kruidkoek op de markt voor De Doelen, boeken van uitge-
verij Conserve in de zaal of een van de artikelen die het genootschapswinkeltje
te bieden heeft. Ook is er bewondering voor het beeldje van een pelgrim, dat
gedurende de gehele vergadering op de bestuurstafel prijkt en dat gemaakt is
door mevrouw de Jong-van Hinte (zie ook p. 138).
Om kwart voor twee zit iedereen weer op zijn stoel voor een anderhalf uur
durende lezing van de heer Van de Wal. De inhoud van minstens vier diasledes
verschijnt voor de ogen van enthousiaste zaal die een in hoog tempo verteld
verhaal aanhoort over de geschiedenis van Jacobus en Friesland, over de symbo-
len van de rechtspraak en de oogst en dat eindigt met Studio Sport en de
kaatswedstrijden georganiseerd door de PC. Het niet ophoudende applaus om
kwart over drie drukt de waardering uit voor een gedreven spreker die zijn
gehoor tot de allerlaatste seconde heeft weten te boeien.
Maar dit is nog niet het einde van een uitstekend verlopende dag. Het
gezelschap begeeft zich naar de aan de overkant gelegen Martinikerk, waar
allereerst de op de pilaren geschilderde heiligen moeten worden bewonderd.
Hieronder bevindt zich ook een Jacobus. Nadat iedereen is gaan zitten zingt de
Harlinger Kantorij een aantal liederen, waaronder Stella Splendens.
Een waardiger afsluiting van zo'n prachtige dag is niet denkbaar. Het licht van
de middagzon dat dwars door de kerk schijnt, perfect gezongen pelgrimsliederen
en daarbij het uitzicht op een zeer fraai gotisch bouwwerk. Tesamen een van de
bijdragen van een memorabele dag in de geschiedenis van het Nederlands
Genootschap van Sint-Jacob. A.F.M.W.L. Claessen

UIT DE REGIO'S
REGIO AMSTERDAM
Contactpersoon: Janna Baaijers, Geerdinkhof 35, 1103 PP Amsterdam, telefoon:
020-6996173.
Mevrouw Baaijers heeft belangstelling voor het medeorganiseren van regio-
activiteiten in Amsterdam en omstreken. Zij zoekt belangstellenden om samen
iets op touw te zetten.
REGIO GRONINGEN
Contactpersoon: Thom Oosterhof, Mozartstraat 31, 9722 EB Groningen,
telefoon: 050-255144.
De heer Oosterhof heeft belangstelling voor het medeorganiseren van regio-
activiteiten in Noord-oost-Nederland. Een van de eerste activiteiten zal zijn om
in samenspraak met de regio Oost-Nederland de grens tussen beide gebieden
vast te stellen. Hij zoekt belangstellenden om samen iets op touw te zetten.
REGIO FRIESLAND
Contactpersoon: C.P.J. Meijer, Mauritsplein 31, 8931 DL Leeuwarden
Zondag 1 september hield de regio Friesland haar halfjaarlijkse bijeenkomst. Dit
evenement wordt beurtelings bij de leden thuis georganiseerd, deze keer bij
Joke en Clemens de Jong in Ysbrechtum. Onder het genot van een kopje koffie
en later een glaasje Spaanse wijn kwamen de belevenissen van het verstreken
halfjaar ter sprake en al gauw bleek dat ieder van de aanwezigen de nodige
bemoeienissen met de aloude apostel Jacobus had gehad. Toos en Sjaak Blok
hadden gelopen en wel de GR 65 vanaf Cahors. Ze waren tot aan Pamplona ge-
komen, de stad vanwaaruit ze in 1990 naar Santiago waren vertrokken. Clemens
de Jong was per fiets tot aan Vezelay gekomen. De familie Lieftinck had in de
"Hautes Pyrenees" o.a. monumenten bezocht die met het pelgrimeren naar St.
Jacob te maken hebben. Cecile Meijer vertelde met veel enthousiasme over de
door haar zelf uitgestippelde route van Maastricht tot aan Bouillon, ze'had
gedurende de tocht geweldig leuke en fijne ontmoetingen gehad. Cees Visser was
met echtgenote in Santiago geweest. Ze hadden per auto plaatsen bezocht waar
Cees twee jaar geleden per fiets was geweest. Jan van der Wal tenslotte had
getracht Sint Jacobus in de nieuwe wereld te zoeken en was naar Jamaica
gereisd. Columbus die dit eiland in 1494 ontdekte gaf het destijds de naam
Santiago, de Engelsen hebben die naam later weer teruggedraaid. Jan had op

Jamaica nog de thans anglicaanse kathedraal bezocht maar van een Jacobus-
traditie was geen sprake. Clemens de Jong
REGIO BOLLENSTREEK - RIJNLAND
Contactpersoon: C.G. van Tongeren, Pijlkruidstraat 16, 2215 GE Voorhout,
telefoon: 02622-31 147
In DE JACOBSSTAF nr 11 is uitvoerig ingegaan op de positie van Haarlem als
Jacobsstad. Op zaterdag 19 october zijn een twintigtal leden in Haarlem bij
elkaar geweest voor een bezoek aan de Jacobalia in het Frans Halsmuseum en
voor een wandeltocht langs een aantal hofjes. In het museum heeft de conser-
vator, dr. P. Biesboer een toelichting gegeven op het zilver van het Sint
Jacobsgilde zoals de zilveren bekers, het schild van de knecht etc., dat in het
museum in de normale collecties is tentoongesteld. Speciaal voor deze gelegen-
heid was een groot schilderij (door De Bray) uit 1663 uit de opgeborgen
collecties gehaald, voorstellende een regenten gezin met enkele gasten, dat tot
het bezit van het Sint Jacobs Godshuis heeft behoort en sinds 1864 in het bezit
van het museum is. Als motto stond op het schilderij: laat de kleinen tot mij
komen en een opwekking tot gedachtenis aan de ouders: Sinite parvulos venire
ad me, Memores estote parentum vestrorum. Tot de schatten van het Gilde
behoort ook een houten beeldje van Sint Jacob uit het midden van de 17e eeuw,
ca 50 cm hoog. Dit was speciaal voor dit bezoek uit de kluis te voorschijn
gehaald; normaliter komt het eens per jaar te voorschijn en het siert dan
-evenals de genoemde zilveren voorwerpen- de tafel ter gelegenheid van de
jaarmaaltijd van de Gildebroeders.
Op zondag 19 januari, 13.00 uur, willen we gezamenlijk een bezoek brengen aan
de tentoonstelling Naar Jeruzalem: de dure reis van een middeleeuwse graaf, zie
DE JACOBSSTAF 9 (p. 37 en dit nummer p. 172 en 180). Verzamelen om 13.00
uur in de hal van het Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg in Leiden. (Er
worden geen convocaties gezonden.)
Op zaterdag 7 maart, 10.30 uur, willen we een bijeenkomst houden in het
Broederhuis "Nieuw Schoonoord", Leidsevaart 2, te Voorhout. (Convocatie met
programma wordt toegezonden.) , Bert Roebert
REGIO OOST NEDERLAND
Contactpersoon: A. van Gessel, Enschedesestraat 116, 7661 ES Hengelo
Op 25 october kwamen twintig leden uit de regio Oost bij elkaar in Lochem.
Marc van Baars vertoonde dia's, gemaakt tijdens zijn voettocht naar Santiago de
147

Compostela in 1990. Opvallend waren daarbij het grote aantal dia's van kleine
details van zowel kunstwerken als ook van alledaagse dingen langs de weg. Hier
was duidelijk dat de maker met grote kunstzinnige aandacht zijn onderwerpen
koos. Zijn vak, edelsmid, zal daar wel niet vreemd aan zijn. Mede door de
gastvrijheid van Linda en Marc van Baars, die voor een hapje en een drankje
hadden gezorgd, was het een geslaagde avond. Het was over twaalven toen ieder
huiswaarts ging. AVC
Wie hoort bij regio Oost Nederland?
Zoals ook in de Jacobsstaf 10 al vermeld werd, denken wij in het oosten na
over de grenzen van de regio. Waarom willen wij zo graag een duidelijke regio-
afbakening. Het antwoord is: om organisatorische redenen. Bij een groot gebied
(dus veel deelnemers) is een goede organisatie noodzakelijk. Denk daarbij aan de
vergaderruimte, eventuele voorzieningen zoals koffie en een wat strakker gere-
gisseerd programma en verzenden van de nodige convocaties. Als wij de IJssel
als westgrens kiezen ligt het potentieel aan mogelijke deelnemers al in de buurt
van 50 a 60 personen. Het noorden komt ons letterlijk en figuurlijk een beetje
tegemoet omdat er waarschijnlijk ook een Regio Groningen komt, zoals op de
vergadering van het Genootschap in Franeker bleek.
Om echter een indruk te hebben van het werkelijke aantal geïnteresseerden
voor bijeenkomsten van de regio Oost Nederland, willen wij als volgt te werk
gaan. Volgend jaar, 1992, in de tweede helft van maart, houden we een
bijeenkomst in Hengelo. Onderwerp is nog niet bekend en de locatie hangt van
het aantal deelnemers af. Wie in principe belangstelling heeft om deze
bijeenkomst te bezoeken wordt verzocht dit vóór het einde van dit jaar (1991)
te melden -liefst schriftelijk- op bovengenoemd contactadres. U krijgt dan van
ons een definitieve uitnodiging. Gé Westgeest/Ton van Gessel
REGIO LIMBURG
Contactpersoon: Chr. Janssen, Eurenderweg 107, 6417 PA Heerlen, telefoon:
045-41 9406
De heer Chr. Janssen deelt het bestuur het volgende mede: "Gaarne wil ik het
volgende onder uw aandacht brengen. Ik heb in de afgelopen jaren met veel
belangstelling en inzet mijn functie als contactpersoon voor de regio Zuid-
Limburg vervuld. In verband met veranderde omstandigheden wil ik deze functie
per 1 januarie 1992 neerleggen. Wilt u deze mededeling kenbaar maken met een
oproep om een plaatsvervang(st)er?"
148

REGIO DEN HAAG
Contactpersoon: Geertruy van Traa, Elia Kazanstrook 104, 2726 VG Zoeter-
meer, telefoon: 079-425344 en Janneke Kootte-v.d. Heuvel,
Parkweg 137, 2271 AH Voorburg
REGIO NIJMEGEN
Contactpersoon: Ruud Harmsen, Vizier 5, 6641 HJ Beuningen, telefoon: 08897-
71183
REGIO MIDDEN NEDERLAND (Het Gooi, provincie Utrecht minus stad Utrecht)
Contactpersoon: Hanny Pouderoyen, Fazantenkamp 576, 3607 DG Maarssen-
broek, telefoon: 03465-69133
REGIO TILBURG
Contactpersoon: E.C.C.M. van Helmond-van Berkel, "Leyehorst", Gemullehoekenweg
14c, 5062 CD Oisterwijk, telefoon: 04242-16582
REGIO 's-HERTOGENBOSCH - OSS
Contactpersoon: Annemarie Roebert, Ridderstraat
45, 5342 AK Oss,
telefoon: 04120-40677
REGIO BREDA
Contactpersoon: A. Claessen, Raaimoeren 3 1,
4824 KA Breda
REGIO NOORD-HOLLAND BOVEN HET Y
Contactpersoon: Mieneke Jas, Grote Noord 3,
1621 KD Hoorn,
telefoon: 02290- 15210
MET DE FIETS NAAR SANTIAGO
Wanneer de eerste gedachten aan een pelgrimstocht bij mij zijn opgekomen,
weet ik niet meer. Eind 1988 of begin 1989 hoorde ik een gesprek op de radio
van een pelgrim die lopend naar Santiago was gegaan. Het boeide me zeer. Na
een telefoontje met de omroep kwam ik er achter dat er zoiets als een
Jacobsvereniging bestond, waar ik ook lid van ben geworden.
Mijn plan was om met meerdere gelijkgestemden in het voorjaar 1990 per fiets
te vertrekken. Ik plaatste een zoekertje in DE JACOBSSTAF, maar ik kreeg
helaas geen respons. Achteraf gezien was ik in 1990 ook niet in staat geweest
om de reis te ondernemen. Medio 1990 reageerde ik op een zoekertje in DE
JACOBSSTAF; dat is het niet geworden. Na de Jacobusvergadering in Venray
ontmoette ik in de trein twee mensen, die bezig waren aan de voorbereidingen
voor een fietstocht voorjaar 1991. Zij maakten deel uit van een grotere groep.
149

Uiteindelijk ben ik bij deze groep van ongeveer elf geïnteresseerden terecht
gekomen. Naar mate de voorbereidingen vorderden vielen er steeds meer af. We
zijn uiteindelijk met z'n vieren vertrokken op 11 mei 1991. Vier min of meer
vreemden voor elkaar, met een gemeenschappelijk doel "op naar Santiago". Het
was een sprong in het duister. Toen ik vertrok had ik, ondanks dat ik de
laatste twee maanden 1000 km had getraind, een slechte psychische en fysieke
conditie. Ik heb zelfs overwogen om helemaal niet mee te gaan. In eerste
instantie was mijn doel niet Santiago, maar de eerste week goed doorkomen en
dat lukte. Bij het verlaten van Parijs langs de Tour St.Jacques voelde ik mij
voor het eerst een Santiago-ganger en twijfelde ik er niet meer aan of ik ooit
Santiago zou halen.
Het is nu drie maanden geleden, het lijkt overigens veel langer, dat ik thuis-
gekomen ben en als ik mijzelf afvraag wat de tocht mij gedaan heeft dan ben
ik veel vergeten, maar de mooie momenten staan mij nog helder voor ogen en
ik kijk er met plezier op terug; het was toch iets bijzonders.
De hoogtepunten waren de aankomst op het plein voor de kathedraal in Santiago
en het betreden van de kathedraal. Dat was nog een levende kathedraal, hier
waren nog biddende mensen. Een citaat uit mijn dagboek van 25 juni 1991:
"Bij het bereiken van de stad werd ik ontroerd, dit werd nog heviger bij het
zien en betreden van de kathedraal en het gelukwensen van elkaar. Ik kon mijn
tranen amper bedwingen. De momenten van voorbereiding, het afzien onderweg
en de crisis in mijn leven sedert anderhalf jaar gingen door mij heen. Ik voelde
mij voor het eerst een echte pelgrim, het leek of Santiago en de kathedraal mij
toebehoorden, het was of ik thuiskwam van een verre reis, er viel iets van mij
af, het was volbracht. Ik was een beetje trots op mijzelf!"
De rustdag in Estella staat mij ook nog duidelijk voor ogen. Samen met Frans
heb ik de Montejurra beklommen. Het was prettig om nu eens niet te fietsen
maar te lopen. Het was een zware klim, maar boven op de berg lag de beloning.
Wat een uitzicht! ! ! Het was net of Spanje aan je voeten lag en de stilte die er
op zo'n berg heerst. Het is net of alles een andere dimensie krijgt. Je bekijkt
de wereld op een afstand, je maakt er geen deel meer van uit, het heeft iets
heiligs.
De beklimming naar Cruz de Ferro met zijn prachtige afdaling naar Ponferrada.
Ik weet niet of het de mooiste afdaling is, maar voor mij was dat het wel. In
deze afdaling liet ik mij voor het eerste naar beneden vallen. Ik was heel
ontspannen tijdens de afdaling en het leek wel -door alle haarspeldbochten- een

dans. Ik geloof dat ik hier voor het eerst afdalen heb geleerd.
Het samen op weg zijn met z'n vieren met een gemeenschappelijk doel voor
ogen en de gezamenlijke voorbereiding geeft wel een band met elkaar, maar
meer ook niet. Met Frans was het anders, het was meer. Er waren momenten
van ontmoeting, werkelijke ontmoeting en dat deed mij heel goed. Wij zaten op
dezelfde frequentie en spraken elkaars taal.
Samen konden wij een uur naar de maan kijken. Mensen praten soms wel veel
met elkaar, maar er vindt zelden een ontmoeting plaats. Frans was een uit-
zondering; het was me dierbaar.
Al 45 jaar woon ik in het centrum van Amsterdam, geboren en getogen, maar ik
geloof dat ik nooit een echt stadsmens ben. In de vrije natuur voel ik mij het
lekkerst. De momenten van gewoon in het gras zitten langs een beekje of waar
dan ook en alleen maar kijken, luisteren, ruiken en voelen ziJn mij bijgebleven.
Er waren hele mooie momenten bij, soms mis ik ze, vooral de stromende heldere
beekjes met al het leven erin en er omheen.
Misschien heb ik wel 100 kerken en kathedralen bezocht. Soms deed het me
wat, maar soms ook helemaal niet. Ieder bekijkt het met zijn eigen ogen, de
een let hierop en de ander daarop. Ik let op het gevoel wat ik krijg in een
kerk. Soms kon ik mij storen aan anderen hoe zij een kerk bekijken.
Als je met zo'n reis begint, koester je bepaalde verwachtingen. In DE JACOBS-
STAF heb ik eens een citaat van een loper gelezen "hoe dichter ik bij Santiago
kwam, hoe zuiverder mijn lied werd". Erg mooi, maar dat heb ik niet ervaren.
De stilte heb ik gemist, misschien had ik een paar dagen alleen moeten fietsen
of misschien gaan lopen, ik weet het niet.
Onderweg moest ik wel eens aan de pelgrims uit de middeleeuwen denken, nog
nooit hun dorp uitgeweest en dan op weg naar een ver land te voet, zonder
geld, misschien een jaar of langer onderweg zonder al die informatie die wij nu
hebben, nog nooit een berg gezien, nog nooit een Spanjaard ontmoet, met alle
gevaren onderweg, niet wetend of zij ooit terug zouden komen. Die
pelgrimstocht kunnen wij niet meer maken.
Waarom iemand een pelgrimstocht maakt te voet of met de fiets, terwijl de auto
voor de deur staat, ik weet het niet. Soms heb ik zo mijn vermoedens. Ik vraag
het wel eens, omdat het mij boeit, maar vaak krijg ik heel onduidelijke
antwoorden. Misschien weten ze het zelf niet of willen ze het niet weten. Bij
mij was het een vastzitten op welke manier dan ook en het weer op weg gaan,
je eigen levensweg. Jan Meijssen

LANGS DE WEG: de draailier
Weer leg ik mijn vijf vingers in de uitgesleten holtes van Jesse's boom. Via het
gave gezicht van de stenen Jacobus wordt mijn blik vastgehouden door de
tronende Christus. Opnieuw sta ik ademloos voor de Pórtico de la Gloria. Zoveel
factoren beïnvloeden het kijken naar dit schitterende romaanse portaal; de
lichtval, het jaargetijde, het rumoer van bezoekers, de orgelmuziek of mijn
eigen humeur. Steeds wisselende omstandigheden en zo ook zie ik nu de Pórtico
met andere ogen. Rond Christus, vergezeld van de vier evangelisten en engelen
die de passie-attributen dragen, maken de vierentwintig oudsten het zich
gemakkelijk. Ze zitten en leunen met hun rug tegen de archivolten. In hun
handen houden ze muziekinstrumenten en (glazen) fiolen. Pal boven Christus'
hoofd kijken de twee middelste baardige ouden elkaar in de ogen. Het is maar
goed dat ze aandacht hebben voor elkaar, want samen bespelen zij één muziek-
instrument.
Het is juist dit instrument dat fascineert. Al enkele jaren werken Ruud Conens
en ik samen met het ensemble Peregrino in verschillende diaconcerten. Bij het
concert met de tocht naar Santiago de Compostela als onderwerp bespeelt Sonny
Holsbergen de draailier, die door haar vader werd gebouwd (p. 162) naar een

l9de-eeuws model. Vooral door deze diaconcerten kreeg ik oog voor de draailier
rl in steen langs de camino.
m
RJ
u
INSTRUMENT VOOR TWEE
LI
o
a De vroegste, 12de-eeuwse, afbeeldingen van draailieren zijn niet alleen te vinden
a
r, in de kathedraal van Santiago de Compostela (p. 152), maar ook in het nabij
O
O
n gelegen paleis van Gelmirez, en -als we ons even beperken tot de Jacobus-
$ wegen- in Estella en in enkele Franse kerken en kathedralen (bijvoorbeeld in
-4
'n
A Bourges, Chartres, Laon, Parijs).
a,
U
x Het schitterende noord-portaal van de San Miguel in Estella heeft vijf prachtig
a,
c gebeeldhouwde archivolten. Op de binnenste zwaaien zes engelen hun wierook-
-4
a,
3
e,
T 4
z
C
m
vat en op de tweede maken de Oudsten muziek. Ze zitten niet zoals in de
kathedraal van Santiago de Compostela óp de halfronde boog, hier in Estella
zitten ze paarsgewijs op bankjes die dwars op de archivolt zijn geplaatst. Het
draailierspelend duo is aan de linkerkant te zien.
m rl
Meestal wordt het organistrum, zoals de draailier toen genoemd werd, bespeeld
4
a,
u
door twee muzikanten. Het instrument rust op hun knieën en bovenbenen. De
V]
w linker speler (vanuit de beschouwer gezien) draait aan de kruk, terwijl de

echter muzikant zich met de toetsen bezig houdt. Uit de houding van de
handen blijkt dat de toetsen in de 12de eeuw op verschillende manieren worden
bediend. De muzikant van de Pórtico de la Gloria lijkt de twaalf (of elf) toetsen
uit te trekken. Of draait hij eraan? Musicologen weten niet met zekerheid of
deze toetsen moeten worden gedraaid of ingedrukt. In Estella zitten de toetsen
zelfs aan de andere kant van het instrument.
DRAAIEN EN DRUKKEN
Genoemde 'stenen' draailieren zijn de vroegste afbeeldingen van het instrument.
Maar zijn dit ook de eerste draailieren? We weten het niet. Naar de 'uitvinder'
van het instrument en de plaats van origine kunnen we alleen maar gissen.
De draailier bestaat uit een klankkast, die verschillende vormen kan hebben;
bijvoorbeeld rechthoekig al dan niet met afgeronde hoeken (p. 1601, luitvormig
(p. 162) of we herkennen duidelijk de acht-vorm bij oudere draailieren (p. 152-
158). Over het bovenblad lopen enkele (drie tot zes) snaren, die tot klinken
worden gebracht door een houten wiel. of rad bestreken met colofonium (soort
hars). Dit wiel is in de klankkast bevestigd met een as. Hieraan zit aan de
buitenzijde van het instrument een kruk. Met de rechterhand draait de muzikant

aan deze zwengel, het wiel draait, de snaren worden aangestreken en tonen
klinken. De draailier van Tonny Holsbergen (p. 162) heeft vier zijsnaren die
zorgen voor de bourdontonen, de ononderbroken (zolang natuurlijk de muzikant
aan zijn kruk draait!) begeleidingstonen. Twee snaren lopen door het lang-
werpige toetsenkastje en door het indrukken van de toetsen wordt de melodie
bepaald. Op de eerste foto (p. 162 boven) is de deksel van het toetsenkastje
opengemaakt, de tweede (p. 162 onder) toont de fraaie decoratie van deze
deksel en van de sierbeugel over het wiel.
Tegenwoordig heet dit snaarinstrument Drehleier(Duits), hurdy-gurdy (Engels),
vielle a roue (Frans) of zanfonia, zampoña (Spaans). In haar lange bestaan vanaf
de 12de eeuw heeft de draailier verschillende namen gehad, zoals organistrum,
lyra, symphonia, cifonie, symphayne, cyrnbal.
IDENTIEK ?
In het 13de-eeuwse Pórtico del Paraiso van de kathedraal van Orense, zo duide-
lijk geïnspireerd door de Pórtico de la Gloria in Santiago de Compostela, her-
kennen we ook twee Oudsten met één draailier. Op andere plaatsen langs de
camino is in dezelfde tijd één muzikant in de weer met het instrument.

a
Op het eerste gezicht lijken het Portada del Sarmental van de kathedraal van m
a
Burgos (p. 154) en het zuidportaal van de Santa Maria la Real in ~asamón (p. 3
Li
155) erg veel op elkaar: in het midden van het tympaan is Christus omringd g
door de vier symbolen van de evangelisten, die zelf achter hun lezenaar driftig A
m
zitten te schrijven. Het onderwerp is identiek, maar details zijn bij beide E
a
tyrnpanen verschillend. Ook de sfeer is anders; de figuren van de evangelisten, 2
C>
bijvoorbeeld, stralen in Sasamón een zekere warmte uit, die in Burgos laten je 2
koud. De apostelen, allemaal op een rijtje zittend onder de hoofdscene, zijn in O
Sasarnón paarsgewijs in gesprek, in Burgos zijn ze veel minder bij elkaar z
7
betrokken. m

In de binnenste archivolt dragen engelen kaarsen en in de andere twee archi-
volten musiceren de Oudsten. Zowel in Burgos als in Sasamón zitten de draai-
lierspelers links; in Burgos als eerste, in Sasamón als vijfde van onder. Ook in
de weergave van figuren en instrumenten zijn verschillen duidelijk. In Burgos
(p. 156) is de man ingespannen bezig met spelen. De vingers van zijn linkerhand
drukken op de toetsen, die van hem af geplaatst zijn. De Oudste in Sasamón
lijkt moeite te hebben met de draailier die hij op een onhandige manier
;d vastpakt; alleen de onderzijde van het instrument rust op zijn knie. Zijn
w
linkerhand rust op het instrument, maar niet op de toetsen die duidelijk aan de
m
andere kant van het instrument uitsteken. Hij speelt dus niet!
m
.;f Langs de camino komen we nog meer 13de-eeuwse 'stenen' draailieren tegen,
m
zoals bij de kathedraal van León. Rechts langs het linker tympaan van de west-
m
a gevel (zie foto p. 122) zit de draailierspeler met gekruiste benen (p. 168).
9
m
In de 12de tot 14de eeuw bestaat naast de tweemansdraailier, vooral gebruikt
g voor religieuze muziek, ook een kleinere uitvoering. Dit instrument voor één
muzikant is makkelijk mee te nemen en wordt door troubadours of jongleurs
m
bespeeld.

In dyce,, tijd komen afbeeldingen van draailieren ook veelvuldig voor in
manuscripten. In de prachtige Cantigas de Santa Maria, samengesteld door
koning Alfons X de Wijze, zitten twee spelers naast elkaar te spelen; ieder op
zijn eigen rechthoekige draailier. In een ander manuscript (Sirventes fadet
joglar) lezen we wat de goede 'entertainer' van die tijd allemaal moet kunnen;
kleine appels op messen opvangen, vogelgeluiden imiteren en door vier hoepels
springen. Naast verschillende kaartentrucs moet hij zeker negen muziekinstru-
menten kunnen bespelen, waaronder de draailier. d
Q)
De dertiende-eeuwer, van hoog tot laag, stelt de muziek van de draailier op g
prijs; tijdens vrolijke feesten of juist in een melancholieke bui. Minder k
Q)
waardering is er alleen voor het draailierspel van minstreel Colin Muset; hij s
klaagt in een van zijn liederen dat hij moet spelen voor een edelman, die hem i
m
niets geeft; geen geschenken en geen loon! L<
DOOD EN DRAAILIER
Vanaf de 14de eeuw wordt het instrument ook bespeeld door blinde bedelaars en x
boeren, die er hun brood mee proberen te verdienen. Daarnaast blijft de muziek g
Q)
van de draailier eveneens klinken tijdens grote feesten van de hogere standen. .Y
'Cf
Q)
5
m

Nadat Constantinopel door de Turken is ingenomen, organiseert Philip de Goede,
hertog van Bourgondië, een samenkomst voor alle ridders om een kruistocht
4 voor te bereiden. Aansluitend op zondag 17 februari 1454 is er een groot hof-
% feest en in een gigantisch kasteel van deeg zitten de hofrnuzikanten. onder wie
w
e twee blinde draailierspelers.
P,
ur Enkele jaren later schildert een meester in de kloosterkerk van La Chaise-Dieu
a Q (ongeveer 40 km ten noorden van Le Puy) een schitterende danse macabre;
.u
w
priester, edelvrouwe, koopman, geleerde en koning worden ingesloten door
w dansende skeletten. Op deze langgerekte (26m) schildering wordt ook de
&
w
U minstreel belaagd. Hij heeft zijn draailier aan zijn voeten gelegd en het lijkt
U1
o
o wel of hij, bijna hooghartig, nog probeert de dood te stoppen door zijn hoofd
,-l
x op te richten en met zijn rechterhand af te weren. Maar tevergeefs! De dood
1
a, haalt uiteindelijk iedereen, arm of rijk, dik of dun, man of vrouw.
-d
0
De hel, zoals Jeroen Bosch deze rond 1500-1510 schildert in zijn drieluik De
w
V>
-4 tuin der lusten (Madrid, Prado), heeft niets aantrekkelijks. Afgrijselijke

Een in het toetsenkastje verborgen vrouw steekt juist haar hoofd boven de
tiende toets naar buiten. Aan de andere kant van het toetsenkastje zijn haar
handen zichtbaar. In deze ongemakkelijke houding probeert ze op een grote
triangel te slaan. Een naakte liggende man draait aan de kruk van de
gigantische draailier. Het instrument is gedetailleerd weergegeven en toont een
vorm die vanaf Bosch' tijd vooral bespeeld wordt door bedelaars en boeren.
In de nachtmerrieachtige Triomf van de Dood, geschilderd door Pieter Brueghel
de Oude (Madrid, Prado) rond 1661-1662, ie de Dood zelf de draailierspeler (p. 2 &
161). Een houten kar, getrokken door een scharminkelig paard, is beladen met
J
Y
doodskoppen en beenderen. Op de rand van de houten wagen zit een skelet, dat
P:
een draailier bespeelt. Met zijn linkerhand (botjes) beroert hij de kruk, terwijl w
q
zijn rechterhand het instrument vasthoudt. Het lijkt wel of hij op die manier .z h
het naar beneden glijden van de draailier, zo veel volumineuzer dan het fragiele
C
U
skelet, wil verhinderen.
P
HQOG EN LAAG
Vanaf de 16de eeuw is onze kennis van de draailier niet alleen gebaseerd op E
afbeeldingen, maar zijn er ook instrumenten bewaard gebleven; eenvoudige uit- $
O
m
E

voeringen, maar ook prachtig bewerkte exemplaren, zoals een rijk beschilderde
draailier (Londen, Victoria & Albert Museum), ooit eigendom van de Franse
koning Hendrik 111 (1551 - 1589).
In de 17de eeuw wordt de draailier gerangschikt onder de 'minst waardige'
instrumenten en op schilderijen en etsen uit deze tijd zijn het vooral zwervende
muzikanten, blinden en bedelaars die het instrument bespelen. Maar tegelijker-
tijd blijft in koninklijke kring belangstelling bestaan voor de draailier. Tijdens
de regering van Lodewijk XIV (1643-1715) zijn er twee draailierspelers zo
populair dat de aristocratie maar wat graag lessen van hen neemt.
De 18de eeuw is de gouden eeuw voor de draailier, iedereen, van hoog tot laag,
speelt erop; zwervers -mannen, vrouwen en kinderen- proberen er iets mee te
verdienen en de aristocratie vult er haar vrije tijd mee. De romantiek van het
landelijke leven is mode bij de welgestelden en daar past het instrument van de
'landlieden' bij: de draailier. Maria Leszczynska, de vrouw van koning Lodewijk
XV, luistert graag naar draailiermuziek en op intieme partijtjes bespeelt zij het
instrument zelf. Uiteraard zijn deze draailieren schitterend versierd met inleg-
werk van ivoor, parelmoer en edelstenen; een heel verschil met de eenvoudige

instrumenten van de zwervers.
Hoe populair de draailier ook is, niet iedereen kan het geluid waarderen. Een
Fransman vergelijkt de 'muziek' met de herrie van kwakende kikkers vermengd
met het gillend krassen van de slijpsteen van de scharesliep!
In de 19de eeuw is de draailier vooral weer een populair volksinstrument, dat
langzamerhand vervangen wordt door o.a. de accordeon. Alleen in enkele streken
van Hongarije, Noord-Spanje en Frankrijk blijft de draailier voortbestaan. Vanaf
de twintiger jaren van onze eeuw ontstaat overal in Europa en Amerika nieuwe
belangstelling voor volksmuziek en de daarbij horende instrumenten; een
renaissance ook voor de draailier.
De Pórtico de la Gloria heb ik weer gezien, nu met andere ogen én oren. Met
het bijzondere geluid van de draailier, waarin warmte en vrolijkheid doorklinkt,
in mijn hoofd hoor ik de middeleeuwse draailierspelers langs de camino spelen.
Steeds weer iets nieuws langs de Weg; ik zal nooit uitgekeken en 'uitgeluisterd'
raken . . . . . . . Annet van Wiechen
GEDICHTEN
foto's Ruud Conens
In elk nummer van de afgelopen drie jaargangen van DE JACOBSSTAF stond een
gedicht van Paul de Vaan uit zijn gedichtenbundel ROMAANS (ongepubliceerd,
Doorwerth 1987). Bij de gedichten zijn eigen foto's afgebeeld. Nu alle gedichten
uit zijn bundel zijn gepubliceerd in DE JACOBSSTAF staan hieronder de locaties
vermeld van het Romaans dat Paul de Vaan inspireerde:
nummer
nummer
nummer
nummer
nummer
nummer
nummer
nummer
nummer
nummer
nummer
nummer
nummer
Echebrune, Eglise Saint-Pierre
Avy, Eglise Notre Dame
Anzy-le-Duc, Eglise de la Trinité, Sainte-Croix et Sairite-Marie,
Alphabet des Moines
Fénioux, Eglise
Avy, Eglise Notre Dame
Vézelay, Basilique Sainte-Marie-Madeleine, Petrus bevrijd uit de
gevangenis
Aubeterre, Eglise Saint-Jacques
Aubeterre, Eglise Saint-Jacques
Arles, Ancienne Primatiale Saint-Trophime
Autun, Cathédrale Saint-Lazare
Vézelay, Basilique Sainte-Marie-Madeleine
124 Carte des chemins de Saint-Jacques a travers la France
164 Anzy-le-Duc, Eglise de la Trinité, Ste-Croix et Ste-Marie

ROMAANS
In de namiddag vraagt bezonken licht
goedmoedig aandacht voor het kerkportaal
en toont met milde vinger het verhaal
over het tweegevecht van lust en plicht.,
Dat laat zich lezen als een nieuw gedicht,
gehakt uit onvergankelijke taal,
met als het laatste rijmwoord een moraal
die niet vergeeft of troost, maar straft en sticht.
In het besloten huis drukt het gewelf
zwaar op de kapitelen die het voorbeeld-
van-buiten uitspelen tegen mijzelf:
aards fabeldier, tot tegenspel veroordeeld,
dat zijn tekortschieten soms overbrugt,
maar zonder vleugels, zonder hemelvlucht.
Paul de Vaan

Elzas 4-6 oktober 1991
Bij de viering van het eerste lustrum van het Nederlands Genootschap van Sint-
Jacob had mevrouw Warcollier van het Franse genootschap al verteld dat er in
oktober een internationale bijeenkomst in de Elzas zou worden georganiseerd. Er
waren ruim 50 deelnemers uit verschillende Europese landen, waarvan wij als de
twee enige Nederlanders.
De eerste avond was er, na een gezamenlijke maaltijd een bijeenkomst, waarbij
ieder land zich presenteerde. Van Franse zijde werden projekten toegelicht in
verband met het in 1993 te vieren Heilig Jaar. Er zal een tentoonstelling komen
van Franse kunst in verband met Les chemins de Saint Jacques. De Franse kapel
in Santiago zal worden opgeknapt en er is een plan om, in samenwerking met
het Engels genootschap, met een grote zeilboot over zee naar Santiago te gaan.
Andere landen maakten melding van hun werkzaamheden aan pelgrimshuizen of
refugio's.
Wij spraken over ons grote aantal leden (780), onze goed georganiseerde
landelijke vergaderingen, het werk van de regio's en de hulp die het
genootschap biedt aan pelgrims. Het feit dat Nederlandse pelgrims, zeker in
Frankrijk, in de meerderheid zijn, werd nog eens bevestigd door de heer Urrutibénety,
een Bask, die in Saint Palais (64) een pelgrimsmuseum heeft.
Uit Spanje waren aanwezig Dr. José Carro Otera die door het parlement van
Galicië is aangewezen om de vele manifestaties ter gelegenheid van het Heilig
Jaar te coördineren. Voor deze manifestaties is "heel veel geld" beschikbaar
gesteld: nieuwe refugio's worden gebouwd, pelgrimswegen en monumenten worden
opgeknapt en er zal een pelgrimsmuseum komen in Santiago. In Brussel komt
zelfs een natuurgetrouwe copie van de kathedraal in Santiago te staan. Ook uit
Spanje was Don Jaime Garcia, de man die verantwoordelijk is voor het
verstrekken van de compostellana's. Hij zei dat er ook veel "spiritueel
materiaal" beschikbaar zal komen, waardoor "de kwaliteit van de pelgrimages
verbeterd zal worden". Hij suggereerde dat de katholieke kerk goed uit de bus
zou komen. (Wij waren niet de enigen die vonden dat een tocht naar Santiago
niet exclusief een katholieke aangelegenheid is).
De zaterdag werd besteed aan een tocht in de omgeving. Zo kwamen we in
Kaysersberg, met een pelgrimskruis waarop een richting aanwijzende Jacobus en
in de kerk een uniek beeld van een zittende Jacobus. In Osthoffen, met in zijn
gemeentewapen Jacobsschelpen, was een ontvangst op het gemeentehuis, een
ontmoeting met Baron Grouvel op diens kasteel en een lezing door professor

Rapp van de universiteit van Straatsburg over de ontwikkeling van de middel-
eeuwse spiritualiteit en van de pelgrimages. Tenslotte werd de uit 1951
stammende stomme film Chemin de Compostelle vertoond.
Op zondag bezocht het gezelschap Straatsburg, het museum van de "oeuvres"
van de kathedraal. Hierin staan veel originele beelden, waarvan buiten dan de
copieën staan. Er was ook nog een bezoek aan het Palais Rohan, zetel van vier
bisschoppen van die naam. Tenslotte ging men naar de overkant van de Rijn
voor een ontmoeting in de Duitse stad Kehl. De vele ontmoetingen en soms
ontroerende gesprekken zullen ons van deze "réunion" bijblijven tot een
onvergetelijke herinnering. Titia en Harry Peters
Regensburg 11-13 oktober 1991
De Deutsche St.Jakobus-Gesellschaft vierde met deze Tagung haar eerste
lustrum. In 1986 is dit genootschap in Keulen opgericht. Er zijn ongeveer 630
leden bij aangesloten, waaronder 50 buitenlanders. Der Sternenweg is de naam
van het haar tijdschrift. Ook verschijnen regelmatig Jakobus-Studien in een
"wissenschaftliche Buchreihe zu Sonderthemen der Santiago-Pilgerfahrt", uitge-
geven door het Guriter Narr Verlag in Tubingen.
De opening vond plaats op 11 oktober om 16.30 uur in het Diozesan-Zentrum
Obermunster door Dr. Robert Plötz, president van het genootschap. De eerste
lezing werd gehouden door Dr. Barbara Goy-Möckershoff over "Der Hl. Jakobus
in den Patrozinien des Bistums Regensburg" en was gelardeerd met dia's over
kerken in de omgeving met Jacobsbeelden en aanverwante fresco's. Na het eten
begon om acht uur een lezing door Dr. Bernard Graf uit Munchen over "Die
Entwicklung der Jakobuskultur in Bayern, Ostereich un Südtirol - Werke der
bildenden Kunste als Spiegelbild der Jakobusverehrung". 200 dia's passeerden
tijdens zijn voordracht de revue.
De volgende dag was gevuld met een zeer druk, maar afwisselend programma.
Het begon met een enthousiast verhaal, gehouden door Dr. Johanna von Herzo-
genberg uit Munchen over de 2000-jarige stad Regensburg, stad van de Romei-
nen, christelijke heiligen en Europese handelslieden. Zij gaf een geweldige
hoeveelheid boeiende informatie over de geschiedenis van de stad en wel op een
zeer amusante toon, zodat er af toe smakelijk werd gelachen! In de Romeinse
tijd heette de stad Radaspona. De Fransen noemen haar vandaag de dag nog
Ratisbonne. Regensburg ligt op een kruispunt van handelswegen aan de rivier de
Donau. Vanuit deze stad is de Jacobustraditie uitgewaaierd, naar het oosten

(Kiev) en het noorden (Riga). Na deze gezellige causerie werden wij door haar
rondgeleid door de oude stad. Wat altijd zo bijzonder is bij de jaarvergade-
ringen van dit genootschap is de ontvangst door de burgemeester van de be-
treffende stad. Ook nu gingen er weer deuren open waar normaal gesproken
geen gewone sterveling bij kan komen. Dit keer hadden wij het voorrecht om in
de Kurfürstenzimmer van het oude raadhuis door Frau Bürgemeister ontvangen
te worden.
Ons volgende doel was de Jakobikirche, die ook Schottenkirche wordt genoemd.
Zowel buiten- als binnenkant van deze kerk zijn zeer de moeite waard. Het
klooster StJakob werd door Ierse Benediktijner monniken opgericht. De bouw
van de kerk volgde in 1190. Het zogenaamde Schottenportaal is enig in zijn
soort. De oorspronkelijke gepolychromeerde beeldengroepen en figuren stellen
een theologisch beeldprogramma van het Laatste Oordeel voor. Het interieur van
de driebeukige zuilenbasiliek is van een heldere eenvoud en maakt grote indruk.
Jacobus heeft een belangrijke plaats bij het altaar gekregen.
Om 17.00 uur volgde de ledenvergadering van het genootschap. Enige verrnel-
denswaardige punten hieruit waren: het bestuur heeft nogal moeite om kontakten
te leggen met de nieuwe landen van de Bondsrepubliek; als bijdrage aan de
restauratie van de refugio in Rabanal werd ter plekke, binnen een half uur,
DM 1153,- bij elkaar gehaald; er zijn zeer ver gevorderde plannen om tot een
nieuwe opzet van een pelgrimsgids te komen. Het traject Le Puy - Pamplona ligt
persklaar, de kosten zijn nog niet bekend, inlichtingen bij Heins Jansen, Am
Burgfeld 3, D-5180 Eschweiler; er is een initiatief genomen om eind januari 1993
Spaanse priesters naar Aken te laten komen t.g.v. de Karlstag, het feest ter ere
van Karel de Grote in de Dom van Aken, waar zij dan de dank voor hun hulp
langs de camino in ontvangst kunnen riemen. Het affiche waarop de Spaanse
mascotte voor 1993 staat afgebeeld werd unaniem veroordeeld als toeristen-
reclame.
Op zondag woonden wij om 9.00 uur de hoogmis bij in de Dom. Helaas werd
hierbij niet door de Regensburger Domspatzen gezongen, maar door voormalige
Domspatzen. Na de hoogmis werd om 11 uur nog de laatste lezing over de
betekenis van de Schotten van St. Jakob in Regensburg gehouden door Dr.
Helrnut Flachenecker uit Eichstatt.
Na de lunch werd deze bijeenkomst door Dr. Heinrich Bahnen, de secretaris
gesloten. Wij wensten elkaar een Ultreia en Auf Wiedersehen in Weingarten (bij
de Bodensee, 14-18 oktober 1992). Herman Stokmans

Spanien : Kunst des fruhen Mittelalters vom Westgotenreich bis zum Ende der
Romanik / Pedro de Palol ; Aufnahmen von Max, Albert und Irmgard Hirmer.-
Repr.- München : Hirmer, 1991.- 193 p., 256 p. pl. : ill. ; 32cm.- ISBN 3-7774-
5730-2.- Oorspr. uitg.: 1965 DM 98,OO
Het Spaanse feest-jaar 1992 heeft uitgeverij Hirmer -gelukkig- ertoe gebracht
dit standaard werk uit 1965 compleet te herdrukken (in beperkte oplage) met de
54 kleuren- en 256 zwart-wit Hirmer foto's. Echt een reden om nu eens met
kerstmis een cadeau te geven aan een Santiago-ganger (in spé).
Na een korte inleiding over het begin van de geschiedenis van het Iberisch
Schiereiland (Romeinen) komen cultuur en kunst van de Visigoten aan bod (p.
13-20: Sta Comba de Bande, S.Pedro de la Nave, Sta Maria de Quintanilla de las
Viñas etc.). Daarna (p. 21-46) alle aandacht voor het koninkrijk van Asturië
(kerkjes rond en in Oviedo, Cruz de los Angeles etc.). Pedro de Palol bespreekt
het mozarabische element in p. 37-50 (S. Miguel de Escalada, Santiago de
Pieñalba etc.), daarna de romaanse kunst (p. 51-135). Deze tekst is gelardeerd
met plattegronden, doorsneden en isometrische projecties van de genoemde
gebouwen. Noten, stambomen van koningen en kaartjes van Spanje, waarop de
christelijke en islamitische invloedsferen door de eeuwen heen zijn getekend (p.
136-150), beëindigen het eerste deel van het boek. Daarna volgen de -vaak
pagina grote- foto's van de genoemde "kunst" in chronologische volgorde:
prachtige overzichten en details van kerken en kathedralen in Leyre, Jaca,
Sanguesa, León, Frómista, Torres del Rio, Santiago de Compostela ..... . . . om maar
een paar hoogtepunten te noemen. Uiteraard ook (kleurrijke) illustraties van
Beatus-handschriften, beeldhouwwerk van steen, ivoor of hout, wandschil-
deringen, smeedkunst. Hoewel het boek heel Spanje als onderwerp heeft, is juist
in de beschreven periode het gebied rond de camino zeer belangrijk; vandaar
dus veel aandacht voor de ons zo vertrouwde "beelden" in dit Spanien.
Na deze foto-documentatie heeft Palol op p. 151-181 duidelijke en bondige
beschrijvingen en literatuuropgaven gegeven bij de gepubliceerde foto's. Handige
registers zijn opgenomen (p. 182- 191).
Hirmer staat garant voor fenomenaal fotografisch vakmanschap en Pedro de
Palol voor kunsthistorische deskundigheid, vandaar dat ik bij het beschrijven
van dit boek eigenlijk maar twee woorden nodig heb: PUUR GENIETEN!
(En als Nederlandse moet ik daar natuurlijk ook aan toevoegen: en dat voor
maar DM 98,00! Het is bij elke goede boekwinkel te bestellen.) AvW

In het tijdschrift Wandelen, driemaandelijkse periodiek van de Grote Routepaden
V.Z.W. (Van Stralenstraat 40, B-2060 Antwerpen), is een groot artikel in het
october 1991 nummer gewijd aan de Jacobusweg (p. 5-21). Onder de titel Ende
nemene palster ende scerpe : een pelgrimstocht van Saint-Jean -Pied-de-Port
naar Compostela beschrijft Herman Van Hilst de camino. Na een algemene
inleiding geeft auteur enkele praktische tips, waaronder een mogelijke etappe-
indeling (29 dagen voor 752 km volgens Van Hilst), informatie over literatuur,
klimaat, budget en uitrusting. Het laatste gedeelte van het artikel bestaat uit
een lijst van Spaanse refugio's. Dit nummer van Wandelen is te koop door
overschrijving van 80 Belgische franken of HFL 5,50 op rekening 000-0395282-07
van Grote Routepaden V.Z.W., 13-2060 Antwerpen O.V.V. Dossier Compostela
oktobernummer Wandelen GR 1991. Red.
Pelgrimsgids voor Spanje 1991 - 1992 / uitgave van het Nederlands Genoot-
schap van Sint-Jacob onder redactie van E. van Helmond.- 44 p.; 21cm.
Verkrijgbaar via het genootschap. Prijs f 10,OO.
De Engelse Confraternity of Saint James geeft al voor de negende keer haar
Pilgrim Guide to Spain uit. Dit is een handzaam boekje op A5-formaat dat de
camino frances van plaats tot plaats volgt en daarbij iedere keer informatie
geeft over afstanden, restauranten, bars, hotels, refugio's, campings en culturele
bezienswaardigheden.
Ons genootschap heeft toestemming gekregen om hiervan een Nederlandse verta-
ling uit te brengen. De tekst daarvan is verzorgd door de heer van de Mijl uit
Tilburg en Els van Helmond heeft het op zich genomen om door gebruikers op-
gegeven rectificaties en wijzigingen te verzamelen en in iedere nieuwe editie te
verwerken. De eerste versie van deze Nederlandse uitgave was tijdens de
jaarvergadering in Franeker te koop en kan nu ook via ons "postorderbedrijf"
worden aangeschaft (zie binnenzijde achteromslag). Het is mogelijk dat u enige
tijd moet wachten op toezending omdat, in verband met het drukken, de bestel-
lingen verzameld worden tot begin januari. FC
Der Weg nach Santiago : Jakobuswege in Suddeutschland / Wolfgang Lipp.- Ulm:
Suddeutsche Verlagsgesellschaft, 1991.- 240 p.: (kleurenlill.; 20 cm.- ISBN 3-88
294-164-2. Prijs: DM 30,OO
De auteur heeft, nadat de Muur tussen de twee Duitslanden gevallen was, met
zijn familie en vrienden, talloze oude Jacobs-pelgrimswegen gelopen. Vanuit de
voormalige DDR onderzochten zij vier hoofdwegen, te weten vanuit Eger naar
Lindau via Augsburg; vanuit Dresden naar Konstanz via Nurnberg; vanuit Leipzig
l69

naar Schaffhausen via Tübingen en vanuit Jena riaar Villingen via Heilbron en
nog twee andere hoofdwegen namelijk vanuit Frankfurt am Main via Heidelberg
naar Base1 en vanuit Mainz via Straatsburg naar Basel.
In het boek staan tekeningen en wegaanduidingen tussen de steden. Het zijn
geen echte kaarten. Op de route worden kerken, kloosters en steden besproken.
Als gids is het boek niet zo geschikt, omdat het geen routebeschrijvingen bevat,
zoals wij die in de meeste Jacobsgidsen aantreffen. Maar als voorbereiding op
het maken van een Jacobstocht, in een, voor de meesten van ons, onbekend
gebied, is het goed te gebruiken. De tekeningen en de kleurenfoto's zijn heel
goed. Bijzonder is de rubricering van het fotomateriaal in onderwerpen, zoals
Jacobsbeelden en andere Jacobalia.
De auteur is evangelisch theoloog. Hij was onder andere studentenpredikant van
de universiteit van Ulm en sedert 1984 wijkpredikant van de Evangelisch
Lutherse Kerk, eveneens in Ulm.
Op, de onlangs gehouden jaarvergadering van het Duitse Jacobsgenootschap werd
dit boek als present aangeboden aan de referenten en andere medewerkers.
Tini Stokmans-Berteling
Reisboek Europa 1492 / Lorenzo Camusso ; vertaling uit het Duits door Frans
HP1le.- Den Haag : SDU, 1991.- 288 p. : ill. ; 26 cm.- ISBN 90-12-06552-6.
Oorspr. uitg.: Guida ai viaggi nell'Europa del 1492.- Milano, 1990.
Prijs f 79,90
In. de grote stroom van boeken die verschijnen met 1492 als onderwerp
(C:olumbus, Nieuwe Wereld, verdrijving Joden uit Spanje, val van Granada) is dit
Reisboek een welkome afwisseling. Tien routes door Europa zijn het onderwerp.
Van Florence naar Brugge loopt de "geldMroute, zoals een Florentijnse bankier
van de Medici op weg naar zijn standplaats in de Nederlanden moet hebben
gevolgd. Verder worden in het boek gevolgd: een koopman uit Liibeck naar
Nowgorod, een wapenhandelaar uit Milaan naar de Mont-Saint-Michel, Dürer van
Neurenberg naar Venetië, een pelgrim uit. Trondheim (Noorwegen) naar Rome,
een Schotse boogschutter uit Edinburgh naar Parijs, een reiziger van Genua
naar Istanboel, Andalusische reder van Sevilla naar Antwerpen, een gezant van
Wenen naar Moskou. Ons interesseert natuurlijk vooral de tocht van een pelgrim
uit Vézelay naar Santiago de Compostela, de derde beschreven route. In het
kart wordt duidelijk uitgelegd over het wat, wie en waarom van de pelgrimage.
Het jaartal 1492 is beslist niet strikt genomen, zo gaat de Rome-pelgrim in het
heilig jaar van 1500 en Durer in 1494. Bij de Santiago-bedevaart worden Luigi

dlAragona (mei 1517), baron Lev von Rozmital (1466) en Cervantes (rond 1600)
aangehaald. De fictieve reizen vallen tussen 1446 en 1516.
Bijna elke pagina is geïllustreerd met prachtige kleuren-afbeeldingen van (details
van) schilderijen, beelden, manuscripten, houtsneden, wandtapijten ed. Zó mooi,
dat je zou willen dat het boek breder was (nu 15 cm), want de kleine illustra-
ties zouden bij vergroting meer tot hun recht kunnen komen. Af en toe zijn ter
verduidelijking kleine plattegrondjes of reconstructies van gebouwen geplaatst.
Er zijn geen foto's van gebouwen, hoewel die wel beschreven worden (bijv. "de
kerk van de heilige Magdalena in Vézelay een van de grote monumenten van de
Romaanse bouwkunst in Frankrijk"). Ik kan me voorstellen dat het een bewuste
keuze is geweest van de auteur, immers dit soort foto's wordt vaak genoeg
afgebeeld. Daarom is het zo jammer dat hij wél zwart-wit schetsjes van het
exterieur van gebouwen heeft opgenomen (bijv. de westgevel van de gotische
kathedraal in Burgos). Ze detoneren in dit kleurrijke en mooi uitgevoerde boek.
Behalve dit min-puntje is Reisboek Europa 1492 een heel prettig boek, ook
vooral een fascinerend kijk-boek.
Ik blijf wel met een raadseltje zitten: oorspronkelijk in het Italiaans geschreven
is deze Nederlandse editie uit het Duits vertaald, maar in de colofoon ontbreken
gegevens van een Duitse (?) uitgave. AvW
El camino de Santiago : peregrinos en la Europa medieval / Fernando Aznar.-
Madrid : Anaya, 1990.- 48 p. : ill. ; 29 cm.- (La vida en el pasado).- ISBN 84-
207-3700-3 1.600 pesetas
Dit kleurige Spaanse prentenboek -alle tekeningen zijn in kleur- heb ik gekocht
op de kinderboekenafdeling van een grote boekwinkel in Burgos. Maar het boek
is zeker niet alleen bedoeld voor kinderen1 In 12 hoofdstukken behandelt Aznar
de geschiedenis van het graf van Jacobus, Santiago de Compostela, de pelgrims,
en de camino tot de 13de eeuw. Hij geeft in getekende beelden de (hypothe-
tische) reconstructie van het Romeinse mausoleum van Jacobus en de later op
deze plaats gebouwde pre-romaanse en romaanse (p. 36-43) kerk. Verder zijn er
sfeervolle 'artist impressions' van de bewoners van Asturias in de 9de eeuw en
van episodes uit het pelgrimsleven: een aanval van ruige struikrovers, de opvang
in gasthuizen of de begrafenis van een dode pelgrim. Op twee pagina's zijn
Almanzor en zijn krijgers het onderwerp. De helder geschreven (uiteraard
Spaanse) tekst is tot het minimum beperkt, want het is in de eerste plaats een
plaatjes-boek. En wát voor een kijk-boek, een frisse en leuke kijk op alles wat
met de (vroeg)middeleeuwse Santiagopelgrim te maken heeft. AvW

Tekens langs het pad : te voet naar Santiago de Compostella / Pieter
Schroevers.- Utrecht: van Arkel, 1991.- 92 p. : tekeningen van de auteur ; 24
cm.- ISBN 90-6224-254-5
Prijs f 22,90
Dje auteur heeft tijdens een aantal vakanties gelopen van Le Puy naar Santiago
en dit boek is een keuze uit zijn dagboekaantekeningen. "Er staat in wat ik
onderweg opmerkte, waarover ik nadacht, wat ik meemaakte en welke gesprek-
ken ik voerde. Het is dus géén reisgids, al levert het natuurlijk wel nuttige tips
en interessante waarnemingen op voor de aspirant-pelgrim".
Na lezing van dit boek constatew ik dat de schrijver landschapskunde heeft
gestudeerd. Hij heeft aandacht voor reliëf, bebouwing, flora en fauna. Dermate
veel dat het opvalt. Omdat dit onderwerp in andere reisverslagen vrijwel niet
uit de verf komt, kan men spreken van een welkome aanvulling op de vele
bleschrij-vingen van de pelgrimsroute. FC
De reiskas van graaf Willem IV / door H. Enno van Gelder.- Leiden : Rijks-
museum Het Koninklijk Penningkabinet, 1990.- 32 p. : ill. ; 25 cm
prijs ca. f 10,OO
Im DE JACOBSSTAF nummer 9 (p. 37) vermelden wij de kleine tentoonstelling
Naar Jeruzalem : de dure reis van een middeleeuwse graaf in Leiden. Ter
gelegenheid hiervan verscheen een herdruk (met wijzigingen) van een artikel
van H. Enno van Gelder. Financiële ondersteuning van De Grenswisselkantoren
maakte het mogelijk om een mooi boekje te maken met 16 goede kleurenfoto's.
Im 1343-1344 maakte Willem IV, graaf van Holland en Henegouwen, met een
groot gevolg een bedevaart naar Jerusalem. In Venetië scheepten zij zich in.
Geland op de Syrische kust gingen de edelen aan land, maar de knechten bleven
op Cyprus achter, want de graaf wilde niet in hun gezelschap het heilig graf
bezoeken! Daarna ging de graaf -opnieuw via Venetië- naar Pruisen.
In een bewaard gebleven kasboek lezen we over de onkosten van de graaf
onderweg. Al gauw bleek dat hij te weinig bij zich had; hij moest overal lenen
en ook medereizigers schoten de graaf geld voor. Verder komen we veel te
weten over de 'gewone' geldzorgen van die tijd. Chronisch geldgebrek kunnen
we ons nog indenken, maar het gewicht van het meegenomen kapitaal (er is een
apart paard nodig om het geld te dragen) en al die verschillende muntsoorten
het de wissel-problemen) ...
Van Gelder vertelt heel duidelijk hoe moeizaam -in onze ogen- de financiële
kant van zo'n middeleeuwse pelgrimage verliep. AvW

Langs de rand van het verleden
Als je een lange wandeltocht door Frankrijk maakt, spreekt het vanzelf dat je
de grote wegen vermijdt. Vlak voor en vlak na de grote steden is dat meestal
onmogelijk en ontkom je niet aan geestdodende stukken langs industrieterreinen.
Toch is het wel goed dat je daar iets van ziet, want toeristen hebben vaak de
indruk dat zo'n land alleen maar uit schilderachtige oude stadjes en dorpen
bestaat, gevuld met gastvrije horeca-gelegenheden en bezienswaardigheden uit de
Guide Michelin. Ook in Frankrijk moet het dagelijks brood met gewone arbeid
worden verdiend en dat is natuurlijk in heel veel gevallen fabrieksarbeid. En dat
die fabrieksarbeid in Frankrijk misschien nog wel minder aangenaam is dan in
Nederland, valt aan de achterkant van heel wat van die fabrieken te raden - ze
zien er zelden modern en verzorgd uit.
Maar wat aan de rand of zelfkant van die grotere steden dan nog "niet modern"
genoeg mag worden, is in de kleine steden, de dorpen en het platteland zonder
meer ouderwets. Of gewoon oud. Hoe verder je van de grote steden wegwandelt,
des te sterker heb je het gevoel het verleden binnen te lopen.
Fransen zijn behoudend. Ze gooien de oude schoenen niet weg voordat ze
nieuwe hebben, en dan nog niet graag. En je hebt de indruk dat het aanschaf-
fen van die nieuwe schoenen een kwestie is geweest van uitvoerig wikken en
wegen en uitstellen en zeker niet plotseling of bij ingeving is gebeurd.
Het meest opvallende voorbeeld zijn auto's. Wie de kleine weggetjes neemt,
loopt vaak langs de achterkant en ziet veel tuinen. En anders dan bij Ameri-
kanen, waar het huis vaak zo gebouwd is dat de driveway met het trotse fami-
liebezit -twee, drie of nog meer auto's- het eerst in het oog springt, is het
Franse autobezit in de achtertuin te zien. Dicht bij het huis staat de huidige
auto, zelden spiksplinternieuw of glanzend opgepoetst. Iets verder de tuin in
staat zijn voorganger, vaak een model van hetzelfde merk, maar zeker tien jaar
ouder. Of hij nog rijvaardig is, is niet altijd op het eerste gezicht te zien.
Maar vaak is het duidelijk: allang niet meer. De banden zijn eraf, de stoelen
eruit en het gras groeit er royaal overheen. Toch heeft de familie er nog geen
afstand van gedaan. Misschien omdat hij toch niets meer opbracht, denkelijk
ook omdat het altijd nog mogelijk is dat een onderdeel uit de nieuwe vervangen
moet worden, of dat een krukas of remvoering of deurknop van de oude nog
goede diensten kan bewijzen voor iets anders.
Achter in de tuin staat het oudste model. Niet meer als mogelijk reservoir van

eserveonderdelen, maar als bergruimte of als konijnenhok. Waarom zou je een
nieuwe schuur bouwen als je nog een tamelijk roestvrije en verplaatsbare ruimte
hebt? En waarom zoe je afstand doen van een dierbaar oud voorwerp dat je
jaren lang gebruikt hebt?
Wat voor auto's geldt, geldt ook voor landbouwwerktuigen. Wie zijn hart wil
ophalen aan oude maaimachines, dorsmachines, hakselmachiries, trekkers, ploegen
en origemotoriseerde boerenwagens van allerhande slag, hoeft maar even de
hoofdstraat te verlaten en achter langs de huizen te lopen.
Op de hoofdstraat is hij overigens ook niet kansloos. Want een deel van het
oude spul is nog wel degelijk in gebruik. Auto's die je in Nederland allang niet
meer ziet, rijden op het Franse platteland nog volop rond. Om mij tot een enkel
merk te beperken: ik heb dit jaar heel wat Renaults 6 en 16 zien rijden en
zlelfs een oude 4 van het vorige model.
Fransen zijn behoudend. Het is boeiend om te zien hoe een land dat de naam
heeft de nieuwste modesnufjes te dicteren, in zijn binnenste een volstrekte
afkeer belijdt van alles wat nieuw is. Geen moderne tuinmeubelen, bloempotten,
brievenbussen of tuinlampen. Het oude spul wordt pas vervangen als het niet
meer werkt en dat laatste ruim genomen.
Wie er eenmaal oog voor krijgt, ziet zichzelf voortdurend op de rand van het
verleden lopen. Geschiedenis beleven is zoiets als reizen naar een vreemd land,
zeggen historici. In Frankrijk wordt het met een verrukkelijke overvloed van
voorbeelden bewezen. Deurknoppen, luchtroosters, knoppen en sluitingen van
hlekken en deuren, trapleuningen, plantenstandaards, goten, kapstokken,
lichtschakelaars, kranen, beddelampjes, zoutvaatjes en radio's, het is een
onafzienbare parade van vertederende jeugdherinneringen.
Ook van verwarrende. Ik moet nu even heel intiem worden en bekennen dat ik
blidets zonder stromend water, die niervormige bekkens op een ijzeren standaard,
a,ltfjd verontrustende maar ook lichtelijk meelijwekkende apparaten heb
gevonden. Ik weet dat dat tegenwoordig comfortabele wonderen van sanitair
vernuft zijn en ik beschouw dat als een duidelijk bewijs van het voortschrijden
van de beschaving.
Iin Frankrijk heb ik geleerd dat al lang geleden, ook voor heel kleinbehuisden,
dleze luxe niet onbereikbaar was. Tweemaal had ik een hotelkamertje met,
ingenieus onder de wastafel weggewerkt, een uitrijdbaar bidet-met-warm-en-
koud-stromend-water. Eenmaal op zwenkwielen, eenmaal glijdend over een
metalen strip. Hoogtepunten van loodgieterskunst met mobiele aan- en afvoer-

pijpen, kennelijk tegen de tand des tijds royaal bestand. Ik heb in feite weinig
boodschap aan die dingen. Maar ik kon het niet laten ze even op de proef te
stellen. Warm water, koud water, afvoerleiding, draaimechanisme, het werkte
allemaal perfect en kon nog jaren mee.
Dit stukje had natuurlijk over oude kerkjes moeten gaan, bedevaartkruisen en
romaanse bruggen. Maar ook in de achtertuin en onder de gordel leeft het
verleden voort. Houden zo. P. Le Rinesque
MERKWAARDIG
In de tekst over Rochus in DE JACOBSSTAF nr. 11, p. 94 staat: "staf met
kalebas". Beziet men echter beide foto's, dan is er geen staf te bekennen. Wel
doet de houding van de linkerhand van beide beelden de vroegere aanwezigheid
van een staf vermoeden.
Tijdens de vakantie in Zuid-Frankrijk in 1986 bezochten wij de Saint Sernin in
Toulouse en kochten een kaart van het Rochus-beeld. Op deze kaart is het
beeld nog compleet mét staf en kalebas. Ik kan me niet herinneren of het beeld
in 1986 nog een staf had. De kaart is niet van een jaartal voorzien, het is heel
goed mogelijk dat Rochus al eerder dan 1986 zijn staf is kwijtgeraakt. Van het
beeld in Conques heb ik geen afbeelding mét staf kunnen vinden. Om de trits
vol te maken: het Jacobusbeeld in het portaal van Sint Jacob in Den Bosch mist
ook de staf. Wel heeft het beeld een gat in de hand, waarin een staf kan
worden geplaatst. Wellicht een idee voor het tienjarig bestaan van het
Genootschap: de schenking van een nieuwe staf voor het Jacobusbeeld in 's-
Hertogenbosch? Wim Bettonvil
PRAKTISCH . . .
Handdoeken worden zowat niet droog en als je ze achter aan je bagage hangt,
worden ze nog vuil ook. Gewone hydrofiel luiers zijn zó droog! Ik had er twee
meegenomen, maar als je kort haar hebt, is één al voldoende. Wegwerp
washandjes gaan óók een week mee!
Voor fietsers is heel belangrijk een oude blouse met wijde lange mouwen. Als de
zon ineens na een natte en koude periode gaat schijnen, verbrand je levend! Wij
hadden die eventjes vergeten ....... José Wienk
Ik vind het heerlijk om na dagenlang alles op de hand gewassen te hebben, mijn
wasgoed weer eens een heel was-programma te laten doorlopen. Vorig jaar
liepen wij vanaf Digoin naar Le Puy, vandaar de GR 65 tot aan Lectoure. Op
die hele weg van zo'n 600km vonden we slechts één wasserette, in de binnen-
stad van Cahors.
Dit jaar liepen wij het traject Lectoure-Burgos. In Pamplona overnachtten wij in
het pelgrimshuis aan de Calle Blas de la Serna. Twee wasmachines, die er
stonden, waren stuk. Een lange zoektocht met behulpzame Spanjaarden,
telefoonboeken en 'vragen en nog eens vragen' bracht ons bij de Lavateria aan
de C./ Descalzos, vlakbij het museum van Navarra. Keurig opgevouwen konden
wij 's middags onze bonte en wol-was weer meenemen. Adrie Dik

IN-DRUK
De vorige keer was het 'raadsel' koning David bij de Puerta de las Platerias
(Santiago de Compostela, kathedraal).
"hls we de dia's laten zien en vertellen van onze Santiago-reis in 1984, komt
David er altijd als een mooi plaatje uit en is de herinnering aan de ietwat
rommelige gevel weer heel levendig. Daarbij moet ik dan toch ook dadelijk E a,
denken aan de bedelaar in z'n hoekje voor de kerkdeur. Ook het plein met de 2
v
leuke zilverwinkeltjes, waar de gevel z'n naam aan dankt. Er moest toen na- , s
tuurlijk een kleine, zilveren schelp aan een kettinkje gekocht worden als 2
herinnering en afsluiting van deze reis, waarvan we zo hebben genoten", aldus ö
C>
H.'H.M. Margry-van Schijndel uit Rotterdam. E O

DIT IS NIET ZOMAAR EEN PRIJSVRAAG!
We willen niet alleen van u weten waar deze foto gemaakt is en wat het
voorstelt, maar ook welke indrukken, herinneringen, en emoties dit beeld bij u
2 oproept. Het is in de familie van Jacobus gebleven én in Spanje .......
Cu
g Uw reacties worden dan in het volgende nummer van DE JACOBSSTAF vermeld.
v
a Onder de inzenders verloten we weer een Genootschapstegeltje (gezien de
7
2 breekbaarheid van het tegeltje kan het niet verstuurd worden!).
ö Graag ontvangen wij uw reacties vóór 15 januari op het nieuwe redactie-adres:
C>
O
cr Peter Jas, Grote Noord 3, 1621 KD Hoorn

OUDE SANTIAGO-GANGERS:
William Wey (1407-1476) in Santiago de Compostela: mei 1456
De Engelse koning Hendrik V1 stichtte in 1440-1441 het beroemde Eton College
en enkele jaren later was William Wey aan deze onderwijsinstelling verbonden.
Van de koning kreeg Wey in 1456 toestemming om te pelgrimeren naar Santiago
de Compostela. Theoloog en monnik Wey maakte van deze bedevaart en van zijn
latere reizen naar het Heilig Land (1458 en 1462) verslagen resp. in het Latijn
en in het Engels. Uit zijn beschrijving weten we dat hij op 27 maart 1456 uit
Eton vertrok. Op 30 april arriveerde Wey in de haven Plymouth, maar hij kon
pas op 17 mei met de Mary White scheep gaan naar het Spaanse Grwne (= La
Coruña), waar op 21 mei werd aangemeerd. Op het feest van de heilige Drie-
eenheid (22 mei) zag Wey in Santiago de Compostela voor de mis een processie
met negen bisschoppen en kardinalen in pontificalibus. Verder zag hij op het
hoofd van de zittende Jacobus op het hoofdaltaar een prachtige kroon. Volgens
Wey was deze kroon afkomstig van de koning van Granada, een Sarazenus, die
in dat jaar van Wey's bezoek aan Santiago (1456) door Hendrik IV, koning van
Castilla en León, gevangen genomen was. De gouden (of vergulde) kroon van de
Moorse vorst werd naar Santiago de Compostela gezonden en op Jacobus' hoofd
gezet. Het grootste gedeelte van Wey's beschrijving van Santiago de Compostela
gaat over de geestelijkheid verbonden aan de kathedraal: een aartsbisschop met
o.a. zeven kardinalen onder zich. Verder vertelt hij universi catholici fideles,
aan alle trouwe katholieken, hoe Jacobus in Spanje reisde om het evangelie te
verkondigen en daarna naar Jeruzalem trok om hetzelfde te doen. Na Jacobus'
dood namen enkele leerlingen zijn lichaam en brachten dit naar de havenplaats
Jappe, Hier lag een boot die het lichaam van Jacobus in zeven dagen bracht
naar de Spaanse haven, waar de apostel het evangelie zou hebben verkondigd.
De leerlingen namen het lichaam uit het schip en legden het op een steen,
genaamd Barcha (Boot), en op een andere steen die Patronon werd genoemd. De
eerste steen was concaaf -in de vorm van een sarkofaag- en de andere leek op
een sedes, een zetel. Pelgrims namen steeds kleine stukjes van de Barcha-steen
mee en het restant belandde uiteindelijk in de rivier. De Patron-steen werd
gelplaatst onder het altaar van de Jacobuskerk in de stad die nu Padrón wordt
gelnoemd. Wey vertelt daarna over de verschillende aflaten die verkregen worden
b&j het bezoek aan de Mariakerk van Iria, de Jacobuskerk van Padrón en de
Jancobus-fontein op de berg bij Padrón, waar Jacobus' staf voor het eerst de
Spiaanse bodem raakte en waar ook nog de steen te zien is waarop de apostel bij

zijn eerste preek heeft gestaan.
Ook de in Santiago de Compostela verleende aflaten noemt Wey. Paus Calixtus,
"die Jacobus zeer vereerde", gaf toestemming voor een extra aflaat tijdens het
heilig jaar (zie ook p. 137 van DEze JACOBSSTAF): pelgrims die echt berouw
hebben en gaan biechten in zo'n jaar wordt alle schuld vergeven, aldus Wey.
Na zijn bezoek aan Jacobus' graf bleef Wey enkele dagen in de haven van La
Coruña, waar 80 schepen -waaronder 32 Engelse- voor anker lagen. Hij sprak
met een Jood, woonde een mis bij, hoorde een preek en zag een processie. Wey
ontmoette daar in La Coruña ook een Engelsman uit Somerset met wie hij in
Plymouth had kennisgemaakt. De Engelsman was toen zwaar ziek, maar was van
plan toch naar Spanje te gaan omdat hij Jacobus had beloofd naar zijn graf te
pelgrimeren. Maar de zieke was plotseling bang geworden; hij zou vast onderweg
sterven en hij wilde liever in zijn eigen bed doodgaan. Wey adviseerde hem in
Plymouth toch naar Santiago te gaan, want het was veel beter -met het oog op
de aflaten!- op weg naar Jacobus te sterven dan thuis. Maar de zieke sloeg
Wey's raad in de wind en reisde terug naar huis. Met veel pijn en moeite
bereikte hij aan het eind van zijn eerste reisdag een herberg. Daar bracht hij
de nacht door en de volgende ochtend kon hij het bijna niet geloven: hu was
genezen! Snel ging hij terug naar Plymouth, nam de boot naar Jacobus en kwam
-gezond en wel- aan in La Coruña, waar hij Wey opnieuw ontmoette en zijn
relaas vertelde. Jacobus doet wonderen, constateert Wey.
Op 28 mei begon voor Wey de terugvaart naar Engeland, maar het weer zat
tegen en het schip werd gedwongen terug te varen naar La Coruña. Uiteindelijk
verlieten de Engelsen de Spaanse haven op 6 juni en vier dagen later liep het
schip de haven van Plymouth binnen. Tijdens de zeereis terug naar Engeland
gebeurde het volgende: een pelgrim werd bestolen, een dief had de beurs van de
broekriem losgesneden. De pelgrim was al zijn geld kwijt en hij beloofde
Jacobus naakt naar diens graf te pelgrimeren als hij zijn bezittingen terug
kreeg. Daarna werd unus Britonum (een Engelsman of iemand uit Bretagne?) in
de kraag gegrepen terwijl deze bezig was een andere reiziger van diens beurs te
beroven. De dader was gepakt en de bestolen pelgrim kreeg zijn geld terug.
Deze deed zijn belofte gestand: hij ging nudus ad sanctum Jacobum pelgrimeren!
De wind (Jacobus?) hielp mee om naar Spanje terug te gaan, want de zee was
zo ruw dat de boot genoodzaakt was terug naar La Coruila te varen en daar
drie dagen te wachten tot uitvaren weer mogelijk was. In deze drie dagen kon
de pelgrim zijn naakte pelgrimstocht volbrengen! Annet van Wiechen

AGENDA
Vermeld in deze AGENDA worden de volgende activiteiten: (dia)lezingen, film-,
muziek-uitvoeringen, tentoonstellingen e.d. die door anderen georganiseerd
wiorden en die 'iets' met de pelgrimage naar Santiago de Compostela te maken
hebben, regio-bijeenkomsten van het Genootschap etc. Vergissingen en wijzigingen
zijn u d mogelijk, controleer daarom de gegevens voor u op pad gaat
via het genoemde adres/telefoonnummer.
tot 19 jan 1992 Leiden, Rijksmuseum Het Koninklijk Penningkabinet: tentoon-
stelling Naar Jeruzalem : de dure reis van een middeleeuwse graaf,
zie ook DE JACOBSSTAF nummer 9, p. 37.
19 jan Bijeenkomst Regio Bollenstreek, zie p. 147.
vanaf 26 janHet Folkloristisch Danstheater zet in haar nieuwe programma Van
zo, 23 feb
7 mrt
16-22 mrt
za 28 mrt
zo1 29 mrt
zo 12 april
7-10 mei
12,-28 juli
16 juli
31 dec
Madonna tot Madonna twee werelden tegenover elkaar. In het
klassieke deel Van Madonna ... wordt de pelgrimsroute naar
Santiago de Compostela gevolgd. Het moderne deel ... tot Madonna
geeft een overzicht van de Amerikaanse folklore vanaf 1850 tot
nu. Voorstellingen Alkmaar 26 januari, Haarlem 20 februari,
Zaandam 21 februari en Purmerend 18 april 1992.
Den Haag, St Jacobskerk, 10-17 U.: beurs mineralen, schelpen e.d.
Bijeenkomst Regio Bollenstreek, zie p. 147.
Jaarvergadering van de Zwitserse Vrienden van Jacobus.
VOORJAARSVERGADERING Nederlands Genootschap van Sint-Jacob
in Den Bosch.
Halle (Westfalen, bij Osnabruck): Santiago de Compostela: muziek
en beeld bU een pelgrimstocht, diaconcert Ensemble Peregrino en
Conens & van Wiecheri. Liederen uit o.a. Codex Calixtinus (12e E),
Cantigas de Sta Maria (13e E). Inl.: 01714 - 15386.
Wandelmarkt in Gebouw Marcanti, Jan van Galenstraat 10, Amster-
dam georganiseerd door Op Lemen Voeten en Pied a Terre. Thema
o.a. de weg naar Santiago de Compostela. Inl.: Secr. Wandelmarkt,
Singel 393, 1012 WN Amsterdam, tel.: 020-6226990.
Kalamazoo Medieval Congress onder de titel: "Pilgrimage and Art:
How do we construe the Pilgrimage Routes now that we've thrown
out Conant and Porter?".
Frans Waltmans, Oliemolenstraat 23, 6411 GJ Heerlen, tel. 045-
711529 wil een culturele busreis verzorgen naar Santiago de
Compostela, 12-28 juli 1992. Informatie op bovengenoemd adres.
Vanaf 16 juli organiseert de Jacobusvereniging van Navarra een
internationale looptocht van Roncesvalles naar Astorga (487 km).
De laatste etape Astorga - Santiago de Compostela zal in 1993
worden gelopen. Inlichtingen: Amigos del Camino de Santiago en
Navarra, Sierra de Alaiz, no. 3-10° izda, E-31006 Pamplona.
Begin Año Santo in Santiago de Compostela; opening Puerta Santa.
Vlaams Genootschap van Santiago de Compostela
Sint-Andriesabdij, Zevenkerken B-8200 Brugge
Soiciété des Amis de Saint Jacques de Compostelle
4, Square du Pont de Sèvres, F-92100 Boulogne sur Seine
Deutsche St. Jakobus-Gesellschaft e.v.
Wilhelmstrafie 50-52, D-5100 Aachen
Les Amis du Chemin de Saint-Jacques, Association Helvétique
Secrétaire: Noëlle Marty, Av. du Gros-Chêne 37, CH-1213 Onex

ER
Hieronder vindt u een lijst van de verkrijgbare artikelen, elk voorzie
nummer en de prijs inclusief verzendkosten.
U voldoet het totaalbedrag door middel van betaling op Postbank-numm
515.11.46 t.n.v. de Penningmeester Nederlands Genootschap van Sint-Jacob
Rotterdam onder vermeldlng van het (de) nummer($) van de door u gewe
artikelen.
Na ontvangst van het bedrag door de penningmeester en na controle
vrager wel lid is en zijn contributie heeft betaald, wordt
toegezonden aan het adres dat op het giro-formulier staat verm
Alleen bij bestelling van een pelnrimspas dient u gebruik te m
kopie van) het bestelformulier op p. 69 (DE JACOBSSTAF 10).
Indien u niet per giro betaalt, maar per bank, dient u een lijst van
artikelen separaat toe te zenden aan:
J.M.A. v.d. Werff, Burgemeester Koningssingel 27, 3042 NK
- NR ARTIKEL
O 1 Alfabetische ledenlijst
O 2 Ledenlijst volgens postcode
O Gebed van pelgrim
O Stickers (20 stuks)
O Literatuurlijst
0 6 Pelgrimspas
O 7 iekaart Rustende Pelgrims
08
O 9 s voor Spade 1991 - 1992 (zie ook p. 169)
1 O TUdschriPt DE PELGRIM nummer 10
11 Tijdschrift DE PELGRIM nummer 11
12 Tijdschrift DE PELGRIM nummer 12
13 Tijdschrift DE PELGRIM nummer 13
14 Tijdschrift DE PELGRIM nummer 14
15 Tijdschrift DE PELGRIM nummer 15
2 1 Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer 1 uitverkocht
2 2 Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer 2 uitverkocht
2 3 Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer 3
2 4 Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1989 nummer 4
25 Tijdschrift DE JACOESSTAF 1990 nummer 5 uitverkocht
26 TIJdschrilPt DE JACOBSSTAF 1990 nummer 6
27 Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1990 nummer 7
28 Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1990 nummer 8
29 Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1991 nummer 9
30 Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1991 nummer 10
3 1 Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1991 nummer I l
32 Tijdschrift DE JACOBSSTAF 1991 nummer 12