restauratieplan Fort Kijkuit - Gemeente Wijdemeren

a r c h i t e c t e n b u r e a u 

De Steunbeer BV 

(restauratie) architectuur 

projectontwikkeling 

detachering 

Fort Kijkuit - Vreeland 

(projectnummer 07.022 / 10.005) 

Restauratie- en uitbreidingsplan 

December 2012 

Havenpark 13 - 15 T. ++31 (0) 111 450 930 Postbank 7533898 en 4644888 

4301 JG Zierikzee F. ++31 (0) 111 450 931 K.v.K. Rotterdam 267564 

Nederland steunbeer@monumentenweb.nl BTW NL805.362.290.B.01

Inhoudsopgave 

Projectgegevens 3 

Inleiding 4 

Historisch overzicht 5 

Beschrijving van de bestaande gebouwen 9 

Restauratie 13 

Uitbreiding 14 

Archieven 16 

Afbeeldingen 18 

Restauratiearchitectenbureau De Steunbeer BV 

Restauratie- en uitbreidingsplan Fort Kijkuit te Vreeland 

2

Projectgegevens 

Korte projectomschrijving Restauratie- en uitbreidingsplan Fort Kijkuit, 

Gabrielweg 6, 3633 AE Kortenhoef 

Monumentennummer (geen beschermde status) 

Redengevende omschrijving nvt 

Kadastraal Gemeente ‘s-Graveland, sectie B, nummer 2233 

Opdrachtgever Vereniging Natuurmonumenten 

Eenheid Vechtplassen 

Gabrielweg 6 

3633 AE Kortenhoef 

Uitvoering Architectenbureau De Steunbeer BV 

Havenpark 13 - 15 

4301 JG Zierikzee 

T. ++31(0)111 450 930 

E. steunbeer@monumentenweb.nl 

Architectenbureau De Steunbeer BV opereert landelijk en is gespecialiseerd in restauratie- en 

renovatiearchitectuur, (bouwtechnische) advisering en detachering van gespecialiseerd 

monumentenpersoneel. 



3

Inleiding 

De bouwtechnisch matige staat van het fort vormt de aanleiding voor de opstelling van voorliggend restauratie- 

en uitbreidingsplan. 

Om tot de opstelling hiervan te komen is onderzoek uitgevoerd, dat in hoofdlijnen behelsde: 

opmeting en uitwerking in tekeningen van de bestaande toestand; 

vastlegging bouwtechnische toestand 

Van het object waren geen tekeningen voorhanden. Het gehele object is ingemeten en uitgewerkt in maatvaste 

tekeningen van de bestaande toestand. 

De tekeningen vormden de basis voor het veldwerk, waarbij per onderdeel de bestaande toestand in technische zin is 

beschreven. 

Op basis van de technische beschrijving is het restauratieplan opgesteld. 

Naar aanleiding van de wensen van de opdrachtgever is het uitbreidingsplan opgesteld. 



4

Historisch overzicht 

De Utrechtse linie en de Hollandse Waterlinie 1 

Tien jaar na de vorming – in 1579 bij de Unie van Utrecht – van de Republiek der Zeven Verenigde 

Nederlanden, werd in opdracht van de Staten van Holland en Utrecht onderzocht welk gebied het meest geschikt 

was om een – naar het oosten gerichte – verdedigingslinie aan te leggen. 

Geconcludeerd werd dat een linie van inundaties en versterkingen langs de Vecht, de Vaartse Rijn en rond de 

stad Utrecht moest worden gevormd om het grondgebied van de Republiek te verdedigen. Vooralsnog 

resulteerden deze aanbevelingen niet in uitgebreide werkzaamheden. 

Pas in het eerste kwart van de zeventiende eeuw werd onder leiding van Frederik Hendrik de Utrechtse linie 

gevormd. Naast de verbeterde vestingwerken van Muiden en Vreeswijk bestond de linie uit grote geïnundeerde 

gebieden. Vanuit eenvoudige versterkingen werden wegen, rivieren en vooral de inundatiesluizen beheerst. 

Plannen om aansluitend aan de Utrechtse linie een tweede verdedigingslijn aan te leggen, werden als gevolg van 

geldgebrek niet uitgevoerd. 

In 1672 besloot men deze tweede linie – De Hollandse Waterlinie (HW) – aan te leggen. Voor het noordelijk 

deel – van Muiden tot Nieuwersluis – werd gebruik gemaakt van de versterkingen van de Utrechtse linie. In een 

brede strook van geïnundeerd gebied liep de HW via de vestingen Bodegraven, Goejanverwelle, Schoonhoven 

en Woudrichem naar Heusden. 

Als de Pruisen in 1786 de Stadhouder te hulp schieten, blijkt dat het door de Patriotten in verdediging gebrachte 

zuidelijk gedeelte van de HW niet naar behoren functioneert. Na de overgave van de Patriotten werd de HW op 

de betreffende zwakke punten verbreed en voorzien van vooruitgeschoven vestingen. 

De oude wens om de stad Utrecht bij het verdedigbare gebied te voegen werd onder leiding van de Inspecteur 

der Fortificatiën en van het Corps Ingenieurs Krayenhoff in het eerste kwart van de negentiende eeuw 

verwezenlijkt. De aldus gevormde Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) bestond voor wat betreft het noordelijk 

gedeelte tot aan het Fort Nieuwersluis globaal uit de in de HW opgenomen Utrechtse linie. Met de Vecht aan de 

westzijde liep de NHW door tot Utrecht. Oostelijk van deze stad ging de NHW door tot de Waal bij Everdingen 

om vervolgens via Asperen, Gorinchem en Woudrichem in de Biesbos te eindigen. 

zie afbeelding 1 

Tussen 1825 en 1840 lag de uitvoering van werkzaamheden aan de NHW op een laag niveau. Als gevolg van de 

Belgische opstand waren de bestedingen van de defensiebudgetten gericht op de versterking van de zuidgrens en 

in het bijzonder de provincie Zeeland. 

Tussen 1840 en 1860 werd de NHW bij accessen versterkt met bomvrije gebouwen. Zo werd in 1844 het Fort 

Kijkuit versterkt met een wachthuis en een aarden redoute. 

Na de mobilisatie tijdens de Frans-Duitse oorlog in 1870 werd in 1874 de Vestingwet van kracht. Bomvrije 

onderkomens voor geschut en manschappen werden toegevoegd aan het verdedigingsstelsel. 

Als gevolg hiervan werd bijvoorbeeld het bestaande wachthuis in het fort Kijkuit in 1879/80 uitgebreid met twee 

remises en vervolgens door aanaarding ‘bomvrij’ gemaakt. In hetzelfde jaar werd het complex uitgebreid met 

een kruitmagazijn en een wachtlokaal. 

Ironisch is dat alle moderniseringen aan de NHW om de onderkomens bomvrij te maken, met de introductie in 

1885 van de brisantgranaat vrijwel nutteloos werden. Het bomvrije aspect van de onderkomens werd door de 

grote explosieve kracht van dit projectiel achterhaald. 

Tot de mobilisatie van 1940 werd er niet veel aandacht geschonken aan deze ontwikkeling. Pas tijdens de 

mobilisatie werden er in versneld tempo kleine, verspreid liggende versterkingen in gewapend beton 

opgetrokken. Met het afnemen van de oorlogsdreiging namen door geldgebrek ook de nieuwbouwactiviteiten af. 

1 De gegevens voor dit hoofdstuk zijn voornamelijk afkomstig uit: H. en J. Brand (red.) – ‘De Hollandse Waterlinie’, 

Utrecht/Antwerpen, 1986. 



5

In de dertiger jaren van de twintigste eeuw werden op strategische plaatsen – in forten en bij (nieuwe) 

doorsnijdingen van de NHW – geschutskazematten in gewapend beton opgetrokken. In deze bouwcampagne 

werd in 1935 binnen het fort Kijkuit ook een betonnen mitrailleurkazemat aangelegd. 

Als deze bouwactiviteiten hebben niet kunnen verhinderen dat de NHW als verdedigingslinie door de 

ontwikkelingen binnen de oorlogsvoering achterhaald werd. De dropping in de meidagen van 1940 van 

parachutisten ver achter de NHW in het hart van de te verdedigen Vesting Holland, maakte een eind aan de 

vorming van met forten verdedigbare linies. 

Fort Kijkuit 2 

Het inundatiegebied tussen Vreeland en Kortenhoef werd doorsneden door een dijk – de Kortenhoefse Zuwe. 

Een dijk vormde – zeker bij een nog niet geheel voltooide inundatie – een makkelijk begaanbare route door het 

inundatiegebied. Daarom werd al in 1803 aan het westelijk uiteinde van de Kortenhoefse Zuwe bij de 

watermolen in de bocht van het kanaal een versterking opgeworpen. 


Een overzicht van de versterking geeft enige informatie over de vroegste opzet. Aan weerszijden van de 

Kortenhoefse Zuwe lag een aarden borstwering met gracht, die bij gevechtshandelingen een bescheiden 

bescherming aan manschappen en materieel bood. Vanaf het redoute kon zowel de weg als het ernaast gelegen 

kanaal beheerst worden. 

Uit de beschikbare archiefstukken (zie bijlage) blijkt dat de versterking in 1816 in particuliere handen over is 

gegaan. Het geheel maakte omstreeks 1838 een zeer vervallen indruk. Omdat er geen gebouwen bij de redoute 

waren opgetrokken, is het duidelijk dat het verdedigingswerk slechts in tijd van oorlogsdreiging permanent werd 

bemand. 

Tussen 1844 en 1847 werd het redoute uit 1803 geheel vervangen door een vierkant verdedigingswerk met 

afgeronde hoeken in de as van de weg van Hilversum naar Haarlem. Deze weg bestond uit de oude weg naar 

Kortenhoef, die met een boog rond het fort werd geleid. Zo kon de weg optimaal vanuit het fort beheerst worden. 


Vergelijkbare versterkingen – de forten Spion en Tienhoven – werden opgeworpen bij accessen bij Loenen en 

ten zuiden van Breukelen. 


De bouwgeschiedenis van de drie forten is nauw aan elkaar verwant. In bijna elk aangetroffen bestek werden 

tegelijkertijd in de drie forten bijna identieke werkzaamheden uitgevoerd. 

Langs de rand van de met een gracht omgeven redoute lag een aarden wal. Het verdedigingswerk werd 

gedomineerd door een verdedigbaar bomvrij wachthuis. Het wachthuis bestond binnen een zware gemetselde 

ringmuur uit twee door een tongewelf overdekte ruimtes. Een houten vloer was als niveau toegevoegd. Beide 

ruimtes waren bedoeld voor de huisvesting van manschappen. In elk van de ruimten was een vertrek voor een 

officier respectievelijk een zieke afgescheiden. Aan de achterzijde van het wachthuis was een kleine inpandige 

binnenplaats voorzien, waardoor licht kon binnentreden in de verschillende vertrekken. 

Het achterste gedeelte van het wachthuis bestond uit twee rechthoekige bouwvolumina, die door een keelmuur 

met elkaar verbonden waren. Tegen deze keelmuur – de achterzijde van het wachthuis – was een trap 

opgemetseld, die toegang gaf tot het bovenvlak van het wachthuis. Onder de trap lagen de bakoven, privaten en 

een bergplaats. Van beide rechthoekige bouwvolumina was het rechter gedeelte bedoeld voor munitieopslag en 

het linker gedeelte voor de keuken en wasruimten. 

Op het bovenvlak van het wachthuis lag – achter een van schietsleuven voorziene muur – een geschutsopstelling. 

De buitenmuren van het complex waren, op een groot aantal schietsleuven op verschillende niveaus na, geheel 

gesloten. 

2 De gegevens voor dit hoofdstuk zijn voornamelijk afkomstig uit het Algemeen Rijksarchief – Ministerie van Oorlog, 

Contracten Vestigingwerken 1814- 1844 (inventaris 2.13.03); het Centraal Archievendepot van het Ministerie van Defensie, 

archieven Eerstaanwezend Ingenieur der Genie te Naarden (1863 – 1912 ) en Utrecht (1913 – 1939 ); * het Provinciaal 

Rijksarchief Noord-Holland – Archieven Eerstaanwezend Ingenieursschap te Naarden 1813 – 1940 ( inventaris 84 ). 



6

De redoute was aan de achterzijde bereikbaar via een houten ophaalbrug over de binnenste gracht. Buiten de wal 

lag een tweede ophaalbrug over de buitenste gracht. 

Zoals al in de inleiding is aangehaald, trad in 1874 de Vestingwet in werking. Hierin werd gesteld dat bomvrije 

onderkomens voor geschut en manschappen moesten worden toegevoegd aan het verdedigingsstelsel. Als gevolg 

hiervan werden in 1879 en 1880 verschillende wijzigingen aan Kijkuit doorgevoerd. 

Allereerst werd een gedeelte van de achterzijde van het wachthuis gesloopt. Op de tekeningen uit 1880 is het 

gedeelte tussen de vleugels al met potlood doorgehaald. Bij de verbouwing werd de oorspronkelijk inpandige 

binnenplaats naar achteren toe geopend. 

De binnenste gracht werd gedempt en de ophaalbrug daarover verwijderd. De wal rond het wachthuis werd 

vergraven tot een stelsel van hoge en lage verdedigbare wallen. De lage gedeelten van de wallen waren bedoeld 

om een vrij schootsveld te houden op de toegangswegen. 

Aan weerszijden van het wachthuis werd een remise aangebouwd, terwijl het gehele wachthuis en de nieuwe 

remises aan de voorzijde werden voorzien van een gronddekking. 

In 1880 werd eveneens de muur voor de geschutsopstelling op het wachthuis verwijderd. Een stuk geschut werd 

geplaatst achter de verhoogde aanaarding op de voorzijde van het wachthuis. 

Achter het wachthuis werd in 1880 links naast de brug een kruitmagazijn met wacht opgetrokken. Het 

kruitmagazijn bestond uit twee met een tongewelf overdekte ruimten, waar rond omheen een smalle gang lag. 

Deze smalle gang had een tweeledige functie. Allereerst diende hij er voor om de kracht van voltreffers op de 

eigenlijke buitenmuur te dempen, zodat de binnenmuren rond de kruitmagazijnen niet beschadigd zouden 

worden. Ten tweede reguleerde men via de gang het vochtgehalte in de eigenlijke kruitruimten. 

Tegen de magazijnen lag de uit twee vertrekken bestaande wacht. Een der vertrekken was bedoeld als 

slaapvertrek en de andere als vertrek voor de wacht. De toegangen tot het magazijn en de wacht werden 

beschermd door een schuin op de voorgevel gesitueerde keermuur, die aan de voorzijde evenals het 

kruitmagazijn was aangeaard. 

Buiten de gracht werden in de nabijheid van de brug een bergloods en een wachterswoning gebouwd. Aan de 

overzijde van de weg werd een aarden wal opgeworpen ter bescherming van de toegang tot het fort zowel als de 

achter het fort gesitueerde inundatiesluis. 

Na deze verbouwing doet het totale fort in opzet sterk denken aan het zogenaamde fort Waakzaam, dat voorkomt 

in een studieboek voor toekomstige ingenieurs der genie. 


Tussen 1884 en 1886 werd de omwalling gedeeltelijk gewijzigd en versterkt. In 1884 werden een betonnen 

remise en vier nismuren aanbesteed. Deze remise bestond uit een met een gedrukt tongewelf overwelfde ruimte, 

die in het aarden lichaam van de wal werd opgenomen. Aan weerszijden van de toegang werd een schansmuur 

gebouwd. Hierin werden een privaat en een kleine schuilplaats uitgespaard. 

Vier betonnen nismuren, elk bestaande uit een keermuur met twee ondiepe schuilplaatsen, werden in het 

gewijzigde stelsel van wallen opgenomen. 

Eveneens in 1886 werd de oorspronkelijke brug vervangen door de nu nog bestaande brug. De brug was 

dusdanig geconstrueerd, dat een gedeelte ervan aan de landzijde van het ijzeren toegangshek op simpele wijze 

kon worden verwijderd. 

Tot 1935 werden slechts onderhoudswerkzaamheden uitgevoerd. In dat jaar werd de laatste ingrijpende 

wijziging doorgevoerd. De linker keermuur van de in 1884 gebouwde remise werd gesloopt. Op de vrijgekomen 

locatie kwam – tegen de linker zijde van de voornoemde remise – een betonnen onderkelderde kazemat voor 

twee stuks zware mitrailleurs. De kazemat bestond uit een evenwijdig met de achtergevel lopende gang, waaraan 

aan de voorzijde twee identieke gevechtsruimtes waren gesitueerd. Aan de andere kant van de gang lagen twee 

manschappenverblijven. Twee kokers – één met een laddertrap en de andere waarschijnlijk voor een liftje – 

gaven toegang tot de vier kelderruimten voor munitieopslag. 

Samen met de in dezelfde tijd gebouwde geschutsopstellingen bij het boezemkanaal en bij Vreeland, konden de 

Horstermeer- en Kortenhoefse polder afdoende verdedigd worden. zie afbeelding 6 

Na de tweede wereldoorlog verloor het fort zijn functie. Slechts onderhoud werd nog in beperkte mate 

uitgevoerd. 



7

Bergloods 

Wachterswoning 

Brug 



Wachthuis en kruithuis 

Remise 

Torenfort 

Mitrailleurkazemat 

8

Beschrijving van de bestaande gebouwen 3 

Wachthuis (torenfort) 

Tekeningen van november 1944 verschaffen informatie over de opbouw van het wachthuis. 


De kern van dit in 1844 gebouwde verdedigbaar bomvrij wachthuis bestond binnen een zware gemetselde 

ringmuur uit twee door een tongewelf overdekte ruimtes. Een houten vloer was als niveau toegevoegd. Beide 

ruimtes waren bedoeld voor de huisvesting van manschappen. In elk van de ruimten was een vertrek voor een 

officier respectievelijk een zieke afgescheiden. Aan de achterzijde van het wachthuis was een kleine inpandige 

binnenplaats voorzien, waardoor licht kon binnentreden in de verschillende vertrekken. 

Het achterste gedeelte van het wachthuis bestond uit twee rechthoekige bouwvolumina, die door een keelmuur 

met elkaar verbonden waren. Tegen deze keelmuur – de achterzijde van het wachthuis – was een trap 

opgemetseld, die toegang gaf tot het bovenvlak van het wachthuis. Onder de trap lagen de bakoven, privaten en 

een bergplaats. Van beide rechthoekige bouwvolumina was het rechter gedeelte bedoeld voor munitieopslag en 

het linker gedeelte voor de keuken en wasruimten. 

Op het bovenvlak van het wachthuis lag – achter een van schietsleuven voorziene muur – een geschutsopstelling. 

De buitenmuren van het complex waren, op een groot aantal schietsleuven op drie niveaus na, geheel gesloten. 

Alhoewel het bestek verloren is gegaan, zijn op de tekeningen toch enige constructiedetails herkenbaar. Voor de 

fundering van het gebouw werd het terrein tot 1,8 meter onder NAP. In een voor de bouw uitgevoerd 

grondonderzoek was namelijk vast komen te staan dat zich op die diepte een zandlaag van voldoende 

draagkracht bevond. Vanaf de aanlegdiepte werd de bakstenen fundering verjongend over 150cm opgemetseld. 

Vervolgens werd de 160cm zware ringmuur tot achtenhalve meter boven NAP opgemetseld. Het hemelwater 

werd van de bovenzijde van het wachthuis via een druipkoker in de muur afgevoerd naar het grachtwater. 

Uit het bestek van 23 september 1879 blijkt dat er aan weerszijden van het wachthuis een remise van 5,6 bij 3 

meter werd aangebouwd. 

De twee remises werden gefundeerd op een dennenhouten roosterwerk liggend op een zandbed. De remises 

werden overdekt door een gedrukt tongewelf. Een bestrating van klinkers vormde de vloer van de remise. In de 

wanden werden vier zeventig centimeter diepe nissen als bergruimte uitgespaard. In beide voormuren van de 

remises werd een ondiepe nis opgenomen, die werd afgesloten door schuifdeuren. De functie van deze nissen is 

niet duidelijk. 

zie afbeelding 8 en 9 

Aansluitend op de voormuur, waarin een brede doorgang was opgenomen, werd een vleugelmuur gebouwd, die 

over een breedte van 2,5 meter aansloot op het bestaande wachthuis. De zwaarte van de keermuur vermindert tot 

67cm op het uiteinde. 

In 1879/80 verviel de functie van kruitmagazijn deels door de bouw van het hierna te bespreken kruitmagazijn 

met wacht. Een bestek van december 1880 beschrijft de verbouwingswerkzaamheden. 


Het muurwerk van de keelmuur met de gemetselde trap en de daaronder gelegen bakoven, privaten en bergplaats 

werd tot NAP afgebroken. Eveneens werden de borstweringsmuur op het fort aan de voorzijde en de keermuur 

op de zij – en achterkant verwijderd. 

Tussen de stenen funderingsmuren van de rechter vleugel – het voormalige buskruitmagazijn - werd een 

betonnen beerput aangelegd. In deze ruimte werden vier privaten en een urinoir opgesteld. 

3 De gegevens voor dit hoofdstuk zijn voornamelijk afkomstig uit het Algemeen Rijksarchief – Ministerie van Oorlog, 

Contracten Vestigingwerken 1814- 1844 (inventaris 2.13.03); het Centraal Archievendepot van het Ministerie van Defensie, 

archieven Eerstaanwezend Ingenieur der Genie te Naarden (1863 – 1912 ) en Utrecht (1913 – 1939 ); * het Provinciaal 

Rijksarchief Noord-Holland – Archieven Eerstaanwezend Ingenieursschap te Naarden 1813 – 1940 ( inventaris 84 ). 



9

In de zuidmuur van de linker vleugel – de keuken – werd in het metselwerk een raamopening gemaakt. In deze 

en twee bestaande raamopeningen in de westmuur werden kozijnen met draairamen geplaatst. De gehele 

vensteropening werden met zware luiken afsluitbaar. 


Om het bomvrije aspect te verbeteren werd op het voormalige buskruitmagazijn zowel als op de keuken een 

betondekking toegevoegd. Evenzo werden de zuidmuren van respectievelijk het voormalige kruitmagazijn en de 

keuken voorzien van een betonnen klamp 25 cm dikte. 

Onder de vloer van de linker ruimte in het wachthuis werd een regenbak van 4,7 bij 5,4 meter tussen de 

bestaande fundering aangebracht. De vloer van de regenbak bestond uit een omgekeerd gewelf. De regenbak 

werd met een tongewelf afgedekt. Een overstort naar een vergaarbak onder de bestrating in de keel van het 

gebouw werd voorzien. Boven de regenbak werd een pomp met gootsteen opgesteld. 

Op de vergaarbak was eveneens de druipkoker - als lozingspunt van de drainage van het bovenvlak van het 

wachthuis – aangesloten. De vergaarbak stond via een overstortriool weer in verbinding met de gracht. 


In de oorspronkelijke achtermuur werden twee vensters vervangen en vrijwel alle schietgaten in de buitenmuren 

werden met enkelsteens muurtjes afgedicht. Voor lichttoetreding in de bestaande ruimten in het wachthuis werd 

in beide zijmuren een groot venster ingepast. Het houtwerk van deuren, ramen en kozijnen moest blijkens het 

bestek binnen lichtgrijs en buiten donker chromaatgroen worden afgewerkt. 


De bovenzijde van het oorspronkelijke wachthuis zowel als de nieuwe remises werd voorzien van een 1meter 

dikke laag beton. Aan de voorzijde en op het fort kwam een gronddekking. 

Tenslotte werd de binnenste gracht gedempt en de oorspronkelijke ophaalbrug verwijderd. 

De gevels werden in 1937 voorzien van een camouflagebeschildering. De toegangen tot de remises zijn 

vermoedelijk in datzelfde jaar verkleind. Evenzo zijn de ondiepe nissen in de buitenmuur dichtgezet met 

metselwerk. 

Kruithuis en wachtlokaal 

Uit het bestek van 23 september 1879 en de tekeningen van oktober 1880 is de opbouw en constructie van het 

gebouw nauwkeurig te achterhalen. 


De kern van het gebouw bestaat uit twee kruitkamers van 4,29 bij 2,28 respectievelijk 2,68 meter, waar omheen 

een ‘luchtingang’ van 60 cm breedte ligt. Aan de westzijde van deze kern liggen twee identieke ruimten van 4 bij 

3,5 meter. 

Het totale gebouw werd gefundeerd op 217 palen van 8 m lengte, waarvan 49 palen schorend werden geheid. 

Hierover kwam een roosterwerk van kespen waarop een vloer van 9 cm dik werd aangebracht. Het bovenvlak 

van de kespen moest op 1,8 m -/- NAP liggen. De gehele fundering werd uitgevoerd in dennenhout. 

De stenen fundering moest hierop tot een meter hoogte worden opgetrokken. In de ‘luchtgang’ zowel als in de 

twee kruitkamers werden tussen deze funderingsmuren gemetseld ‘aardbogen’ (=een omgekeerd gewelf) 

aangebracht. Vervolgens werden de binnen- en buitenmuren tot de vereiste hoogte en met de voorgeschreven 

dikte opgemetseld. Alle vertrekken werden overwelfd met een tongewelf. Bovenop de buitenmuren kwam tot 6 

m + NAP een steunmuur, afgewerkt met een anderhalfsteens rollaag. 

De gebogen vleugelmuur aan de noordwest-zijde sloot over een breedte van 4,65 m aan op het gebouw. De dikte 

van deze muur liep terug tot 67 cm aan het uiteinde. De rechte vleugelmuur aan de andere zijde sloot over een 

breedte van 2,5 m aan op het gebouw. De dikte liep identiek terug. Beide vleugelmuren werden tot 2,6 + AP in 

volle dikte opgetrokken; hierboven verjongde het muurwerk tot de dikte van 67 cm werd bereikt. 

In de zuidelijke vleugelmuur kwam een nis van 70 cm diepte, die werd afgesloten met schuifdeuren. Uit de 

stukken blijkt niet waarvoor deze nis diende. 4 


4 Mogelijk werden deze op het eerste gezicht doelloze nissen in het muurwerk opgenomen als onderdeel van de camouflage 

van het fort. Voor de tegenpartij lijkt de met een zware deur afgesloten nis een hoofdtoegang tot het fort. Mogelijk werd er op 

gespeculeerd dat de hierdoor misleidde tegenstanders hun vuurkracht op deze loze ‘ingang’ zouden richten. 



10

Het totale fort werd aan de voor- en zijkanten aangeaard in een volgens aanwijzing uit te voeren profiel. 

Het interieur van de verschillende ruimten wordt slechts summier beschreven. Het oostelijk vertrek voor de 

wacht kreeg een gemetselde vloer. Een losse opslaande brits diende te worden geplaatst. 

Het tweede vertrek voor de wacht kreeg een vloer van zandbeton waarover grenen planken op eiken ribben 

kwamen. In één van de muren werd een slaapnis in het metselwerk uitgespaard. De beide ruimten voor de wacht 

werden voorzien van een kachel. 

In de muur tussen de ‘luchtgang’ en één der kruitruimten kwam een lantarennis, waarin een ‘lantaren’ met 

gebogen Berlijnsch zilveren spiegel, “zoals die te verkrijgen zijn in de fabriek van Pellenz en Cie te Erhenfeld bij 

Keulen” werd geplaatst. De kruitruimten werden voorzien van zogenaamde ‘projectielrakken’. 


Het kruithuis met wacht is sinds de bouw niet ingrijpend gewijzigd. Slechts de nis in de rechten vleugelmuur is 

dichtgezet met een metselwerk en de deur naar het kruitmagazijn is vervangen door een ijzeren deur. 


Bergloods (valt buiten het restauratieplan) 

Het al eerder aangehaalde bestek uit 1879 beschreef ook de bouw van een bergloods. Deze loods bestond uit een 

houten opbouw op een stenen voet van 7.5 bij 10 meter. 

Op ongeveer 30 cm hoge baksten voetmuur werd een eikenhouten muurplaat bevestigd. Hierop kwamen vijf 

paar vurenhouten jukken, bestaande uit een dekbalk afgeschoord op- en gekoppeld aan twee stijlen. Op elke 

dekbalk kwam een kapspant bestaande uit twee spantbenen, die middels een hanebalk gekoppeld werden. De 

beide spantbenen werden middels een ijzeren stang met de dekbalk verbonden. Op de kapspanten kwamen in 

totaal zeven gordingen met een dakbeschot en pannendekking. 

Over de dekbalken werd een vloer op liggers aangebracht. De aldus gevormde zolder was toegankelijk via een 

luik in de vloer middels een losse steektrap. 

In beide langsgevels kwamen in totaal vier schuifvensters, waarvan elk deel was onderverdeeld in acht 

glasramen. Voor de vensters moesten zware luiken in twee bladen afgehangen worden. Eveneens in de 

langsgevels waren vier deuropeningen van elk 2,5 m breed voorzien. Hierin werden zware dubbele grenenhouten 

deuren afgehangen. Beide kopgevels werden voorzien van een schuifraam, identiek aan die in de langsgevels. 

De gevels moesten worden voorzien van een dubbele bekleding van ‘kranjangs’( dit zijn vermoedelijk 

‘gepotdekselde’ delen). 

Rond de loods moest naar aanwijzing een 3,5 m brede sloot gegraven worden. Een dam, met daarop een ijzeren 

toegangshek, gaf toegang tot de loods. 

Op enige wijzigingen na, is deze loods nog compleet en in goede staat aanwezig. 

Wachterswoning (valt buiten het plan) 

Van de bouw van deze woning in 1880 is geen bestek bewaard gebleven. Een tekening geeft summiere 

informatie over de indeling en opbouw. 

Een gang met aan het einde een toilet deelt de bijna vierkante plattegrond in twee gelijke delen. Links van de 

gang liggen twee vertrekken – waarschijnlijk slaapkamers – met een stookplaats. Aan de overzijde van de gang 

ligt – aan weerszijden van de steektrap naar de zolder – een vertrek. Van deze laatste vertrekken is het voorste 

waarschijnlijk de woonkamer en het achterste de keuken. De zolderruimte wordt overdekt door de kap, die 

gedragen wordt door de beide kopgevels en drie spanten volgens het Philibert-systeem. 

De gehele woning is op staal gefundeerd. Onder de keuken ligt een kleine kelder. 

Remise 

In een bestek van december 1884, is sprake van de bouw van een remise in brikkenbeton. Deze remise bestond 

uit een ruimte van 4 bij 4,6 m met aan weerszijden een vleugelmuur. Het geheel werd opgenomen in de 

verhoogde wal aan de voorzijde van het fort. 




11

Het gebouw werd gefundeerd op een 1 m dikke betonplaat, waarop betonmuren van gelijke dikte werden 

opgetrokken. De remise werd overwelfd door een segmentvormig tongewelf. In beide zijwanden van de remise 

moest een 70 cm diepe nis worden uitgespaard. Evenzo werden de vleugelmuren van een privaat – links – en een 

‘schilderhuis’ (= schildwachtershuis) – rechts – voorzien. De remise was afsluitbaar met een schuifdeur in twee 

bladen. 

In 1906 werd de vloer van de remise verhoogd en afwaterend naar de buitenzijde gemaakt. 

De oorspronkelijke houten schuifdeur werd in 1937 verwijderd, waarna de doorgang werd dichtgezet. In deze 

vulling werd een kleine deur uitgespaard. Tevens werd de voormuur ongeveer 10 cm afgekapt en voorzien van 

een klamp van gewapend beton. 


Brug 

De huidige brug werd in 1886 opgebouwd als vervanging van de ophaalbrug uit 1844. Een bestek van 7 mei 

1886 met de bijbehorende tekening tonen de opbouw van de brug. 

zie afbeelding 22, 23, 24 en 25 

Aan beide zijden van het water kwam een landhoofd, bestaande uit drie palen, die aan de bovenzijde gekoppeld 

werden middels een vierkante ligger. De voorzijde van de bruggenhoofden werd beschoeid met planken. In het 

water kwamen in totaal vier jukken, ieder opgebouwd uit drie palen van 8 m lengte die eveneens door een 

vierkante ligger werden gekoppeld. Rustend op deze liggers, werden in de drie vaste brugvakken getrokken 

ijzeren I-liggers aangebracht. In het opneembare brugvlak werden houten liggers geplaatst. Op deze liggers werd 

een houten dek van 6 cm dikke planken aangebracht. Over de zijkanten van de losliggend planken in het 

opneembare brugvlak kwamen liggers, die met ringen werden bevestigd aan de onder het brugdek gelegen 

liggers. 

De leuningen van de vaste brugdelen werden samengesteld uit stijlen en regels en een vulling van een kruis in 

getrokken profielijzer. De kruisen werden versierd met gietijzeren rozetten. Ter plaatse van het opneembare 

brugdeel werd tussen de stijlen een ketting gehangen. Deze ketting was afkomstig van de oude brug. Aan de 

landzijde van het opneembare gedeelte kwam een barrière, bestaande uit een hekwerk met twee vleugels. 

Aansluitend aan het bruggenhoofd aan de landzijde kwam een dam met daarop een grindbaan. 

Diverse malen is het brugdek – geheel of gedeeltelijk – vervangen. De gehele brug verkeert in een goede staat. 

De bovenbouw van het oorspronkelijk ‘losse’ gedeelte is – uitgezonderd het ijzerwerk – vervangen. 

Mitrailleurkazemat 

De mitrailleurkazemat – voorzien van een kanon en een mitrailleur - dateert volgens de ijzeren plaquette op de 

gevel uit 1935. Deze geschutsopstelling werd gebouwd op de plaats van de linker vleugelmuur van de in 1886 

gebouwde remise. 

zie afbeelding 26, 27 en 28 

Het in gewapend beton opgetrokken geheel onderkelderde gebouw bestond uit een T-vormige, waaraan aan de 

voorzijde twee identieke gevechtsruimtes zijn gesitueerd. Aan weerszijden van het korte gedeelte van de gang 

ligt een manschappenverblijf. Twee kokers – de één met een laddertrap en de ander waarschijnlijk met een liftje 

– gaven toegang tot de vier kelderruimten voor munitieopslag. 

De voorzijde van de kazemat is deels afgedekt met een gronddekking en deels met pantserplaten afkomstig van 

het pantserschip H.M. Tromp ( 1903 – 1927). 




12

Restauratie 

In het algemeen verkeren de gebouwen van het fort in een redelijke bouwtechnische staat. 

De werkzaamheden van restauratieve aard zijn bedoeld om op sobere en doelmatige wijze de cultuurhistorische 

waarde in stand te houden, dan wel in de toekomst de onderhoudsgevoeligheid verminderen. 

In grote lijnen behelst het restauratiegedeelte van het plan de navolgende werkzaamheden: 

Brug 

- opvullen van krimpscheuren in met name de uiteinden van de dekbalken van de jukken onder de brug 

- herbestraten van het bruggenhoofd aan de fortzijde 

- compleet schilderwerk 

Kruithuis en wachtlokaal 

- intern herstel van een gescheurd gewelf en kleine werkzaamheden 

- herstel van kozijnen, ramen, deuren en buitenluiken 

- herstel van metsel- en voegwerk 

- vervaardigen van een nieuwe toegangsdeur 


Torenfort en remises 

- intern herstel van bestrating en pleisterwerk 

- herstel van kozijnen, ramen, deuren en buitenluiken 

- herstel van metsel- en voegwerk 

- herstel, deels vernieuwen van buiten-pleisterwerk inclusief de camouflagebeschildering 


Remise 

- intern herstel van bestrating 

- herstel, deels vernieuwen van het brikkenbeton 


Artilleriebunker 


Aardwerken 

- herstel aardwerk naar de situatie 1886 zie afbeelding 9 



13

Uitbreiding 

Begin jaren 90 van de vorige eeuw heeft Natuurmonumenten er voor gekozen de beheereenheid Vechtplassen te 

vestigen bij het Fort Kijkuit. Op het voorterrein is een beheerkantoor gebouwd. 

De voorgenomen restauratie van het Fort is aanleiding geweest om voor de bebouwing op het forteiland een 

goede herbestemming te vinden. 

In het kruithuis en wachtlokaal komt een informatieruimte over bijvoorbeeld de Hollandse Waterlinie en 

Natuurmonumenten in de Vechtplassen. De ingrepen beperken zich hier tot het vernieuwen van de elektrische 

installatie en het voorzien van een eenvoudige keukenvoorziening. 

De remise en artilleriebunker worden extern gerestaureerd. 

Aansluitend zal het voorterrein worden heringericht. 

Verder is besloten de beheerseenheid van de behuizing op het voorterrein naar het Torenfort met remises te 

verplaatsen. 

Voor de huisvesting van de beheerseenheid is het torenfort met beide remises te gering van omvang. 



14

Om de diverse separaat van elkaar gesitueerde ruimten te verbinden wordt in de gronddekking een bouwmassa 

gelegd tegen de oorspronkelijke voorgevel van het torenfort en de zijgevels van de remises. Hierdoor kunnen de 

verschillende oorspronkelijke ruimtes onderling verbonden worden en ontstaat ruimte voor kantoren, sanitair, 

vergaderingen en bijeenkomsten. 

De uitbreiding toont zich in bescheiden mate door een spleetvormige vensteropening aan de zijkanten in het 

talud en aan de voorzijde door een in het talud opgenomen daglichtopening. Via meerdere kleinere 

daglichtopeningen wordt daglicht in de bestaande ruimten gebracht. 

Het vrijkomend muurwerk van het oorspronkelijke torenfort zal worden schoon gemaakt en voor zover 

noodzakelijk worden hersteld. De nieuwbouw zal koud tegen de bestaande bouwmassa worden aangezet met een 

flexibele naadafdichting. De uitbreiding zal strak worden uitgevoerd in beton met een gladde pleisterlaag. In de 

wanden worden stalen kozijnen opgenomen met gelakte vlakke houten deuren. De vloeren worden uitgevoerd in 

beton dat wordt afgewerkt met projectvinyl. 



15

Archieven 

Overzicht van de bestekken en tekeningen in het Algemeen Rijksarchief (ARA) en het Centraal Archievendepot 

van het Ministerie van Defensie (CAD) te ’s-Gravenhage. 

De bestekken zijn te vinden onder: 

(ARA) Ministerie van Oorlog, Contracten Vestingwerken 1814 – 1844 (inventaris 2.13.02) en 1846 – 1921 

(inventaris 2.13.03), map //// 

(CAD) Archieven Eerstaanwezend Ingenieur der Genie te Naarden (1863 - 1912) en Utrecht (19913 – 1939). 

Map datum nr. omschrijving 

ARA 141 1879 33 Verbeteren van de forten Tienhoven, Spion en Kijkuit 

ARA 143 1880 50 Verbetering aan de gebouwen A. in de forten Tienhoven, Spion en 

Kijkuit 

ARA 147 1884 48 Maken van betongebouwen, nismuren en borstwering en 

In/achter de forten Kijkuit, Spion, Tienhoven en Maarsseveen 

ARA 149 1886 31 Vernieuwen van de toegangsbrug van het fort Kijkuit 

ARA 151 1888 51 Herstelling van bestratingen; maken van een tochtdeur in de 

Wachterswoning 

ARA 153 1889 73 Maken van een zinkbekleding op de bovenregels van nisdeuren en 

herstellen van metselwerk 

CAD 1893 Het leveren van inundatiematerieel in de nieuwe Hollandse Waterlinie 

ARA/CAD 160 1894 98 Aanbrengen van tot het meubilair behorende vaste voorwerpen en het 

leveren van meubelen in diverse forten 

ARA 165 1896 19 Herstel van het aardewerk 

CAD 1899 Het doen van verbeteringen en herstellingen aan- en bij werken langs de 

Vecht, als verbeteringen van ondergeschikt belang aan Werken in de 

Nieuwe Hollandse Waterlinie 

ARA 180 1901 36 Herstellingen en 1 jarig onderhoud van de militaire gebouwen en 

werken + verving 

ARA 184 1902 4ad Herstellingen en 1 jarig onderhoud van de militaire gebouwen en 


ARA 187 1903 5b Herstellingen en 1 jarig onderhoud van de militaire gebouwen en 

werken te Nieuwersluis en in de Nieuwe Hollandse Waterlinie van 

Kijkuit tot Tienhoven + verving 

CAD 1903 Het doen van voorzieningen aan militaire gebouwen en werken te 

Nieuwersluis en in de Nieuwe Hollandse Waterlinie van Kijkuit tot 

Tienhoven 

ARA 189 1903 17m Herstellingen te Nieuwersluis; voorzieningen aan aardwerken en 

taludbekleding van de forten Kijkui, Spion, Nieuwersluis en Tienhoven 

ARA 193 1904 13e Herstellingen en 1 jarig onderhoud van de militaire gebouwen en 


ARA/CAD 196 1905 2d Vergravingen en maken, wijzigen, vernieuwen van bekledingen van de 

taluds in de vesting Naarden, het fort Ronduit, het fort Kijkuit, het fort 

Spion en het fort Nieuwersluis 

ARA 196 1905 3a Herstellingen en 1 jarig onderhoud van de militaire gebouwen en 




CAD 1906 Het doen van voorzieningen aan militaire gebouwen en in de Nieuwe 

Hollandse Waterlinie van Kijkuit tot Tienhoven 



CAD 1907 Het doen van voorziening en aan militaire gebouwen en werken te 

Nieuwersluis en in de Nieuwe Hollandse Waterlinie van Kijkuit tot 

Tienhoven 

ARA 206 1908 31 Herstellingen en 1 jarig onderhoud van de militaire gebouwen en 

werken te Nieuwersluis en in de Nieuwe Hollandse Waterlinie van 

Kijkuit tot Tienhoven + verving 



16

ARA 209 1909 3v Herstellingen en 1 jarig onderhoud van de militaire gebouwen en 


ARA 213 1910 bf Herstellingen en 1 jarig onderhoud van de militaire gebouwen en 


ARA 218 1911 4bk Herstellingen en 1 jarig onderhoud van de militaire gebouwen en 


ARA 223 1912 9af Herstellingen en 1 jarig onderhoud van de militaire gebouwen en 


ARA 230 1913 6ak Herstellingen en 1 jarig onderhoud van de militaire gebouwen en 


CAD 1915 Het doen van voorzieningen aan militaire gebouwen en in de Nieuwe 

Hollandse werken te Nieuwersluis en in de Nieuwe Hollandse 

Waterlinie van Kijkuit tot Tienhoven 

CAD 1931 Het doen van voorzieningen aan militaire gebouwen en werken in de 

Nieuwe Hollandse Waterlinie van Kijkuit tot Tienhoven en aan idem, in 

gebruik bij de politietroepen te Nieuwersluis 


Nieuwe Hollandse Waterlinie van Nederhorst Den Berg tot Klopvaart en 

aan die te Nieuwersluis 


Nieuwe Hollandse Waterlinie van Nederhorst Den Berg tot de Klopvaart 

en aan die te Nieuwersluis 

De tekeningen aanwezig bij de Topografische afdeling van het Algemeen Rijksarchief: 

Inventaris nr. omschrijving 

OPV H-744 Plan post Kijkuit, ongedateerd 

H-745 Post bij Vreeland op de weg naar Kortenhoef, 1803 

H-746 Tekening wegens het opwerpen van een redoute en de bouw van een 

verdedigbaar wachthuis op de Kortenhoefse Zuwe blad 1 – situatie, 1844 

H-746a Tekening wegens het opwerpen van een redoute en de bouw van een 

verdedigbaar wachthuis op de Kortenhoefse Zuwe; blad 2 – plattegrond, 

doorsneden en aanzichten, 1844 

H-747 Plan van de Redoute Kijkuit, 1848 

H-748 Fort Kijkuit; blad 1 – situatie, 1880 

H-748b1 Fort Kijkuit; blad 2- plattegrond, aanzicht en doorsnede van het kruidmagazijn en 

wachterswoning, 1880 

H-749 Redoute Kijkuit; situatie, ongedateerd 

H-750 Plan van aardwerk, 1886 

H-753 Fort Kijkuit, situatie ongedateerd 

H-784a Verzameling van forten en posten van de Hollandse Waterlinie, ongedateerd 

OPGO H-110 Keuken in het reduit der Redoute en de Kijkuit op den Kortenhoefschen Zuwe (2 

bladen) 

OPGN H-111 Toegangsbruggen van de forten Kijkuit, Spion en aan de Tienhovense vaart; 29 

december 1886 



17

Afbeeldingen 

afb. 1 – Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW); in de cirkel Fort Kijkuit 



18

afb. 2 – Post bij Vreeland op de Weg naar Kortenhoef – getekend door ir. G.P. Versteegh in 1803. (ARA -topografische 

afdeling, OPV-H745) 

afb. 3 – Teekening wegens het opwerpen eener redoute en het bouwen van een verdedigbaar wachthuis op de Kortenhoefse 

Zuwe; 6 november 1844 – blad 1. De situering van de versterking met er onder dun getekend de oorspronkelijke situatie. 

(ARA -topografische afdeling, OPV-H746) 



19

afb. 4 – Overzicht van het noordelijk deel van de NHW. Aangegeven zijn onder andere de forten Kijkuit (no. 13), Spion (no. 

14) en Tienhoven (no. 17). Afbeelding uit: H. en J. Brand (red.) – “Hollandse waterlinie”, Utrecht / Antwerpen 1986 



20

afb. 5 – Fort Waakzaam; schoolvoorbeeld van een klein fort in een studieboek voor toekomstige ingenieurs der Genie. De 

opzet van Fort Kijkuit rond 1880 komt in grote trekken overeen met dit schoolvoorbeeld. Afbeelding uit: H. en J. Brand 

(red.) – “Hollandse waterlinie”, Utrecht / Antwerpen 1986 

afb. 6 – Overzicht van de in 1934/35 in de omgeving van Fort Kijkuit gebouwde kazematten. Blauwdruk behorend bij een 

kostenbegroting uit 1934. 



21

afb. 7 – Fort Kijkuit vanuit de lucht op 11 mei 1956. Foto: Koninklijke Luchtmacht 

afb. 8 – Teekening wegens het opwerpen eener redoute en het bouwen van een verdedigbaar wachthuis op de Kortenhoefse 

Zuwe; 6 november 1844 – blad 2. (ARA -topografische afdeling, OPV-H746a) 



22

afb. 9 – Fort Kijkuit met de Borstweringen achter het Fort; 1886 (ARA -topografische afdeling,OPV H-750 Plan van 

aardwerk, 1886) 



23

afb. 10 – voorgevel linker remise met restanten van pleisterwerk waarop de in 1937 aangebrachte camouflagebeschildering; 

zichtbaar zijn rechts de deels dichtgezette oorspronkelijk brede ingang en links de dichtgemetselde nissen 

afb. 11 – interieur van de remise 



24

afb. 12 – Fort Kijkuit; oktober 1880 – blad 2. (ARA -topografische afdeling, OPV-H748b) – verbouwing en uitbreiding van 

het torenfort 

afb. 13 – rechter gevel van de linker uitbouw van het oorspronkelijke torenfort; het venster is bij de verbouwing van 1880 

toegevoegd, de luiken ontbreken 



25

afb. 14 – druipkoker met een vermoedelijk later (1880?) aangebrachte loden buis 

afb. 15 – linker zijgevel van het oorspronkelijke torenfort; links het later toegevoegde grote venster; zichtbaar zijn de 

dichtgemetselde schietsleuven (pijlen); op het pleisterwerk een camouflagebeschildering 



26

afb. 16 – Fort Kijkuit; oktober 1880 – blad 3. (ARA -topografische afdeling, OPV-H748b-1) 

afb. 17 – Wachthuis en kruitmagazijn gezien vanuit het noordwesten 



27

afb. 18 – Wachthuis en kruitmagazijn gezien vanuit het zuidwesten 

afb. 19 – (links) de gang rond het kruitmagazijn en (rechts) doorkijk door de kruitruimten naar de lampnis 



28

afb. 20 – ijzeren deuren in de toegang naar het kruitmagazijn 

afb. 21 – Remise - plattegrond en doorsnede AB. Uitsnede uit een tekening behorend bij het bestek van de bouw van de 

remise dd. 24 december 1884. (ARA) Ministerie van Oorlog, Contracten Vestingwerken 1846 – 1921, map 147, nummer 48. 



29

afb. 22 – Remise – doorsnede CD; nismuur – plattegrond en doornede. Uitsnede uit een tekening behorend bij het bestek van 

de bouw van de remise dd. 24 december 1884. (ARA) Ministerie van Oorlog, Contracten Vestingwerken 1846 – 1921, map 

147, nummer 48. 

afb. 23 – voorgevel remise (tot aan de stippellijn) 



30

afb. 24 – Brug – plattegrond. Uitsnede uit een tekening behorend bij het bestek van de bouw van de brug dd. 7 mei 1886. 

(ARA) Ministerie van Oorlog, Contracten Vestingwerken 1846 – 1921, map 149, nummer 31. 

afb. 25 – Brug – zijaanzicht. Uitsnede uit een tekening behorend bij het bestek van de bouw van de brug dd. 7 mei 1886. 

(ARA) Ministerie van Oorlog, Contracten Vestingwerken 1846 – 1921, map 149, nummer 31. 

afb. 26 – Brug – details. Uitsnede uit een tekening behorend bij het bestek van de bouw van de brug dd. 7 mei 1886. (ARA) 

Ministerie van Oorlog, Contracten Vestingwerken 1846 – 1921, map 149, nummer 31. 



31



afb. 27 – Brug, kop van een van de liggers 

afb. 28 – Dwars- en langsdoorsnede van de in 1934/35 gebouwde kazemat. De afbeelding is een uitsnede uit een blauwdruk 

behorend bij een kostenbegroting uit 1934 

32

afb. 29 – Plattegrond van de kelder van de in 1934/35 gebouwde kazemat. De afbeelding is een uitsnede uit een blauwdruk 

behorend bij een kostenbegroting uit 1934 

afb. 30 – Plattegrond van de begane grond van de in 1934/35 gebouwde kazemat. De afbeelding is een uitsnede uit een 

blauwdruk behorend bij een kostenbegroting uit 1934 



33

afb. 31 – buitenaanzicht van de pantserplaat 



34

restauratieplan Fort Kijkuit - Gemeente Wijdemeren

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?