Werk van gewone mensen: - Economy and Society of the Low ...

1. Inleiding
Bossche bouwvakkers en belastingen.
Nadenken over economische groei, levensstandaard
en sociale ongelijkheid in de zestiende eeuw
Bruno Blondé 1
Er zijn niet veel onderwerpen uit de economische en sociale geschiedenis van
de Nederlanden die zoveel inkt hebben doen vloeien als de debatten over
levensstandaard, sociale ongelijkheid en economische groei in de lange
zestiende eeuw. En dat is niet onterecht, al was het maar omdat economische
groei en sociale ongelijkheid in wezen nog steeds dé inzet zijn van de grote
economische werelddebatten.
Verrassend is echter wél, dat ondanks alle eraan bestede aandacht en
onderzoekstijd, zelfs op de meest eenvoudige en fundamentele vragen uit de
sociale geschiedenis van de ‘lange zestiende eeuw’ nog geen eenduidig
antwoord kan gegeven worden. 2 Dat geldt zeker voor het vraagstuk van de
Bourgondische welvaart. Maar ook over de welvaartseffecten van de
spectaculaire commerciële, financiële en industriële groei in het zestiendeeeuwse
Brabant lopen de meningen nog steeds uiteen. 3 In de
loonkoopkrachtstudies en het levensstandaarddebat staat het pessimisme van
sociale historici zoals Etienne Scholliers 4 in schril contrast met de meer
optimistische inschatting door Herman Van der Wee. 5
1 Universiteit Antwerpen. Centrum voor Cultuur- en Stadsgeschiedenis IUAP- project 5/10
Urban Society in the late middle ages and the 16th century.
(http://www.ulb.ac.be/philo/urbs/index.html). Ik wil in de eerste plaats Dr. Anton Schuttelaars
van harte danken. In het kader van zijn doctoraal proefschrift legde hij namelijk een reeks
gedetailleerde databanken aan waarin alle Bossche zettingen van de zestiende eeuw volledig
zijn opgenomen. Voor dit onderzoek mochten wij daar vrij gebruik van maken. Cf.
A.SCHUTTELAARS, Heren van de Raad. Bestuurlijke elite van ’s-Hertogenbosch in de
stedelijke samenleving, 1500-1580, Nijmegen, 1998. Verder gingen eerdere versies van deze
tekst door de handen van Erik Aerts, Michael Limberger, Bert De Munck, Hugo Soly, Jan
Luiten Van Zanden, Raymond Van Uytven en Gerlinde Verbist. Ook de collega’s van het
departement geschiedenis bij wie deze tekst uitgetest werd tijdens een onderzoeksseminarie,
ben ik zeer veel dank verschuldigd. Gebruikte afkortingen: GAH= Gemeentearchief ’s-
Hertogenbosch; OA=Oud Archief; Stadsrek.=stadsrekeningen.
2 Die vaststelling geldt zelfs voor het relatief goed bestudeerde Antwerpen. Cf. H.SOLY,
Social Relations in Antwerp in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, in J.VAN DER STOCK
(ed.), Antwerp. Story of a Metropolis, 16 th -17 th century, Gent, 1993, p.37.
3 Zie voor een recent overzicht E.AERTS, Economie, monnaie et société dans les Pays-Bas
méridionaux de Charles Quint, in W.BLOCKMANS & N.MOUT (eds.), The World of Emperor
Charles V, Amsterdam, 2004, p.201-226.
4 E.SCHOLLIERS, Loonarbeid en honger. De levensstandaard te Antwerpen in de 15 e en 16 e
eeuw, Antwerpen, 1960.
5 H.VAN DER WEE, The growth of the Antwerp market and the European Economy
(Fourteenth-Sixteenth Centuries), Den Haag, 1963, 1, p.539-544 en 3, p.90-92.
- 1 -

Ook de vraag naar de evolutie van de sociale ongelijkheid, die vaak in
één adem met het grote levensstandaarddebat genoemd wordt, bleef voor de
meeste stedelijke centra zo goed als onopgelost. Voor een stad zoals
Antwerpen moeten we ons bijvoorbeeld behelpen met cijfers van de
gedwongen lening van 1574 waarin amper 2036 inwoners, maximum 15% van
de bevolking dus, werd aangeslagen. 6 Verder worden de reeksen hoofdelijke
belastingen die tijdens de laatste maanden van het Calvinistische bewind in het
leven werden geroepen, steeds gebruikt om aan te tonen, dat slechts een
minderheid van de bevolking in de commerciële metropool tot de min of meer
bezittende groepen kon gerekend worden. 7 Nauwelijks één vierde van de
bevolking bleek immers in staat een bijdrage te leveren in de maandelijkse
quotisaties, en binnen deze groep waren de fiscale spanningen dan nog
bijzonder groot. 8 Onder meer Hugo Soly beklemtoonde daarom dan ook dat
economische groei en sociale polarisatie in het zestiende-eeuwse Antwerpen
hand in hand gingen. 9 Recent nog argumenteerde Johan Dambruyne, op basis
daarvan en van een comparatief onderzoek met Gent, dat de economische groei
in Antwerpen gepaard was gegaan met een inkrimping van de middenklassen
en een verslechtering van de sociale omstandigheden voor het merendeel van
de bevolking. 10 Om verschillende redenen moet met het gebruik van deze
bronnen nochtans uiterst omzichtig omgesprongen worden. De maandelijkse
quotisaties werden georganiseerd in een periode waarin de donkerste bladzijden
uit de sociale geschiedenis van de zestiende eeuw geschreven werden.
Bovendien is bijzonder weinig geweten over de sociale politiek die achter de
fiscale strategieën school. 11 In elk geval bevonden er zich onder de
vrijgestelden, zogenaamd ‘onvermogenden’, nog zeer veel huiseigenaren. Die
merkwaardige vaststelling moet iedereen uiterst voorzichtig stemmen bij het
trekken van al te overhaaste conclusies over de omvang van de zogenaamd
‘arme’ gemeente van de Scheldestad. 12 Andere auteurs roepen inderdaad het
6
F.J.VAN DEN BRANDEN, De Spaansche Muiterij ten jare 1574, in Antwerpsch
Archievenblad, 22, p.217-288.
7
J.VAN ROEY, De correlatie tussen het sociale beroepsmilieu en de godsdienstkeuze te
Antwerpen op het einde der XVIde eeuw, in Bronnen voor de religieuze geschiedenis van
België: middeleeuwen en moderne tijden, Leuven, 1968, p.239-257.
8
G.MARNEF, Antwerp in the Age of Reformation. Underground Protestantism in a
Commercial Metropolis, 1550-1577, Baltimore, 1996, p.11-12.
9
H.SOLY, Social Relations, p.39. C.LIS & H.SOLY, Armoede en kapitalisme in pre-industrieel
Europa, Antwerpen, 1986, p.92.
10
J.DAMBRUYNE, Corporatieve middengroepen. Aspiraties, relaties en transformaties in de
16de-eeuwse Gentse ambachtswereld, Gent, 2002, p.343-509.
11
H.SOLY, De dominantie van het handelskapitalisme: stad en platteland, in E.WITTE (ed.),
Geschiedenis van Vlaanderen van de oorsprong tot heden, Brussel, 1983, p. 105-179.
12
L.VAN AERT, 'Van appelen tot zeemleer': koopvrouwen in Antwerpen in de 16de eeuw,
(VUB, niet uitgegeven licentiaatsverhandeling), Brussel, 2002, p.97-107 speciaal p.98 waar
de auteur vaststelt dat niet eens 40% van de vrouwelijke huiseigenaars getaxeerd werd.
- 2 -

tegenovergestelde beeld op van een samenleving waarin het ook of zelfs
speciaal de middengroepen voor de wind ging. 13
Hoewel sommige essentiële onderzoeksvragen -zoals de vraag naar de
thematiek van sociale mobiliteit bijvoorbeeld- nog niet eens gesteld werden,
ligt het strijdveld van de grote sociale debatten er intussen nogal verweesd bij.
De kwantitatieve economische geschiedschrijving van de preïndustriële
Zuidelijke Nederlanden boette spectaculair aan belang in en ook de
stadshistoriografie werd daar het slachtoffer van. 14 Nogal wat sociale historici
zegden inmiddels de structurele sociale geschiedenis vaarwel. 15 Ook het
serialisme van nogal wat levensstandaardbenaderingen werd door velen
afgeschreven als onvruchtbaar. 16 Het is hier niet de plaats om dieper in te gaan
op de inhoudelijke heroriëntering van de sociale historiografie, maar duidelijk
is alleszins dat de cultuurgeschiedenis in het recente sociaal-historische
onderzoek zowel methodologisch als inhoudelijk een steeds nadrukkelijker
plaats bekleedt. Dat geldt ook voor domeinen in het sociaal-historische
onderzoek die traditioneel erg cliometrisch georiënteerd waren, zoals het
onderzoek naar verloning en levensstandaard. 17 Het benijdenswaardig
omvangrijke, veelzijdige én stimulerende oeuvre van Alfons Thijs wordt
getekend door een vergelijkbare evolutie waarbij de cultuurgeschiedenis een
steeds centralere plaats ging bekleden, niet alleen als thema op zich maar ook
als interpretatiekader binnen de economische sfeer. 18
In historiografisch opzicht en zeker als huldeblijk aan de gevierde
emeritus oogt deze bijdrage voor sommigen ongetwijfeld een tikkeltje
tegendraads. In de volgende paragrafen willen we namelijk trachten aan te
tonen dat het onverstandig zou zijn het terrein van de structurele benaderingen
binnen de sociale geschiedenis te laten voor wat het is. 19 Symbolen, waarden,
identiteiten, representaties kunnen en mogen niet losgezien worden van een
13
Zie in het bijzonder H.VAN DER WEE, The economy as a factor in the start of the revolt in
the Southern Netherlands, in Acta Historiae Neerlandica, 5, 1971, p.52-67; E.AERTS,
Economie, p.218.
14
Een recente en mooie uitzondering J.DAMBRUYNE, Corporatieve en J.DAMBRUYNE,
Mensen en centen. Het 16 de -eeuwse Gent in demografisch en economisch perspectief, Gent,
2001.
15
P.SCHOLLIERS, Major turns in European social historiography, Tijdschrift voor Sociale
Geschiedenis, 23, 1997, p.129-136.
16
H.ROOZENBEEK & P.VRIES, ‘I proudly call myself a card-carrying economic historian.’
Herman Roozenbeek en Peer Vries in gesprek met Jan de Vries, in Leidschrift, 9, 1992, p.24-
25.
17
Zie bij wijze van voorbeeld P.SCHOLLIERS & L.SCHWARZ, The wage in Europe since the
sixteenth century, in P.SCHOLLIERS & L. SCHWARZ (eds.), Experiencing Wages. Social and
Cultural Aspects of Wage Forms in Europe since 1500, New York-Oxford, 2003, p.3-24.
18
Zie bijvoorbeeld het schitterende A.K.L.THIJS, Communicatie via religieuze drukgrafiek in
het preïndustriële corporatisme (Brabant en Vlaanderen), in C.LIS & H.SOLY (eds.), Werelden
van verschil. Ambachtsgilden in de Lage Landen, Brussel, 1997, p.213-241.
19
J.-P. SOSSON, Le “petit peuple” des villes: indispensables mesures et mesures impossibles?
Quelques réflexions à propos des anciens Pays-Bas méridionaux (XIIIe-XVe siècles), in
P.BOGLIONI, R. DELORT & C.GAUVARD (eds.), Le petit peuple dans l’Occident médieval.
Terminologies, perceptions, réalités, Paris, 2002, p.192-211.
- 3 -

context van maatschappelijke structuren en processen. 20 Hoe kunnen anders
fenomenen zoals de door Alfons Thijs ook onderkende sociale en culturele
spanningen in de Brabantse maatschappij, het beschavingsoffensief, de
confessionalisering, het bloeiende cultuur- en verenigingsleven in stad en
platteland,… begrepen worden? 21
2. Sociale ongelijkheid en de kleine man: oude resultaten en
voorbijgestreefde methodes
De vroegmoderne sociale historiografie wordt gedomineerd door studies
waarin de klemtoon wordt gelegd op de grote sociale ongelijkheid in de
samenleving. Die extreme ongelijkheid geldt dan vooral voor de stedelijke
samenlevingen, waar kwetsbare sociale groepen de ruimte deelden met rijkere
inwoners. 22
’s-Hertogenbosch, zo bleek uit mijn vroeger onderzoek, vormt in dit verhaal
geen uitzondering. 23 Dankzij een unieke reeks directe belastingen konden we
eerder al de sociale structuur van de Hertogenstad in de vroege zestiende eeuw
tamelijk nauwkeurig beschrijven. 24
In twee van de gedetailleerd bestudeerde belastingen ging het om
belastingen op de huishuurwaarde, één uit het begin (1505/06) en één rond het
midden van de eeuw (1547). 25 De ‘gemene zettingen’ van 1502/03 en 1511/12
vielen in een reeks van belastingen waarin iedereen geacht werd te contribueren
20 E. VANHAUTE, Het debat dat er geen was. Sociale stratificatie in de geschiedschrijving, in
Docendo discimus. Liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, 1999, p.239.
21 G.MARNEF & B.BLONDÉ, Een gebroken cultureel elan?, in R.VAN UYTVEN E.A. (ed.),
Geschiedenis van Brabant van het hertogdom tot heden, Zwolle-Leuven, 2004, p.343-357.
22 Zie bijvoorbeeld enkele Lorenzverdelingen in R.VAN UYTVEN & W.BLOCKMANS, De
noodzaak van een geïntegreerde sociale geschiedenis, in Tijdschrift voor Geschiedenis, 84,
1971, p.279-281. Ook Soltow en Van Zanden gaan er van uit dat het urbanisatieproces
automatisch leidt tot een groei van de sociale ongelijkheid. L. SOLTOW & J.L. VAN ZANDEN,
Income & wealth inequality in the Netherlands, 16th-20th century, Amsterdam, 1998, p.32.
Zie eveneens J.L.VAN ZANDEN, Tracing the beginning of the Kuznets curve: western Europe
during the early modern period, in Economic History Review, 4, 1995, p.643-664.
23 B.BLONDÉ, De sociale structuren en economische dynamiek van ’s-Hertogenbosch, 1500-
1550, Tilburg, 1987; ID., The Sixteenth Century: an Age of Economic and Social Transition?
The Economy and Social Structures of 's-Hertogenbosch, 1500-1565, in P.CLARK (ed.),
Towns and Networks in Early Modern Europe, Leicester, 1990, p.44-55.
24 Voor een overzicht zie A.SCHUTTELAARS, Heren van de raad, p.484-485.
25 De gemene zettingen van 1505/06 en 1547 waren twee huishuurgelden, waarbij
respectievelijk een tiende tot een zestiende van de (geschatte) huurwaarde van de woning in
de buidel van de belastingcollecteurs terecht kwam. GAH, OA, Stadsrek. B15 (1505/06), f.
13 en GAH, OA, Stadsrek. B53 (1546/47), f. 24.
- 4 -

in verhouding tot zijn of haar maatschappelijke status en economische positie. 26
De gemene zetting van 1552 tenslotte was een soort inkomstenbelasting. 27
Het is niet mogelijk op deze plaats de historische kritiek van deze bronnen
nog eens over te doen. 28 Belangrijk is vooral dat om allerlei redenen de
inkomensongelijkheid in huishuurwaardebelastingen doorgaans onderschat
wordt. 29 In de gemene zettingen en de inkomenszetting van 1552 wordt de
inkomensongelijkheid ongetwijfeld sterk overschat. Voor de zettingen van
1502/03 en 1511/12 lijkt dat evident, aangezien het vermogen in deze bronnen
een niet onbelangrijke impact op de belastingaanslag uitoefende. Ook bij de
inkomenszetting van 1552 trad echter een vertekening op. De huiseigenaars
kregen toen immers een –niet te verwaarlozen- verzwaring van hun aanslag te
verteren. Dit vertekent zowel het globale beeld van de sociale ongelijkheid als
de individuele posities van de aangeslagen Bosschenaars die met eenzelfde
jaarlijks inkomen toch een uiteenlopende aanslag konden betalen, al naargelang
het feit of ze huurder dan wel eigenaar waren. 30 Onnodig hier te onderstrepen
dat tal van andere factoren een klare kijk kunnen ‘vertroebelen’. Sommige
Bosschenaars waren ongetwijfeld binnen meer dan één beroep of zelfs sector
actief. Verder speelden ook gezinssamenstelling, arbeidsparticipatie en
levenscyclus een rol bij het bepalen van de taxatie.
Hoe dan ook, uit dit onderzoek bleek, dat de rijkste tien procent van de
Bossche bevolking intra muros in de gemene zetting van 1502/03 meer dan de
helft van de totale belastingopbrengst ophoestte, terwijl de 21% minst
vermogende belastingplichtigen in dat jaar amper 1% van het zettinggeld
opbrachten. Rond het midden van de eeuw lagen de kaarten al niet veel
gunstiger. Toen in 1552 een soort inkomensbelasting werd georganiseerd, bleek
de armste helft van de bevolking amper draagkrachtig genoeg om 6% van het
belastinggeld op te brengen, precies evenveel als het rijkste procent van de
stadsbevolking. De in tabel 1 weergegeven Lorenz-verdelingen en de
26
In de gemene zettingen van de vroege zestiende eeuw werd iedereen immers verplicht na
state, macht, eere ende ryckdomme (…) te contribueren. GAH, OA, Stadsrek. B21 (1511/12),
f.15.
27
GAH, OA, Stadsrek. B59 (1552/53), f. 30. J.A.VAN DE LAAR, Schatting van het aantal
inwoners van ’s-Hertogenbosch in de zestiende eeuw, in Varia Historica Brabantica, 3, 1969,
p.115-131. J.A.VAN DE LAAR, De bevolking van ‘s-Hertogenbosch circa 1550. Een
demografische en economische verkenning, in Varia Historica Brabantica, 8, 1979, p.59-113.
28
B.BLONDE, De sociale, p.1-48. A.SCHUTTELAARS, Heren van de Raad, p.52-54 en 282-
289.
29
B.BLONDE, De sociale, p.26-28. W.C.BOESCHOTEN & E.VAN MANEN, Een
welstandsverdeling van Haarlem in 1543. Kwantitatieve toetsing van een zestiende-eeuwse
fiscale bron, in Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden, 98,
1983, p.523-539. W.J.VAN DEN BERG & J.L.VAN ZANDEN, Vier eeuwen, p.195. L.SOLTOW,
Income and wealth inequality in Amsterdam, 1585-1805, in Economisch- en sociaalhistorisch
jaarboek, 52, 1989, p.77.
30
GAH, OA, Stadsrek. B59 (1552/53), f. 30. Bernard Geritssen, kaaskoper in het blok van de
Markt bijvoorbeeld betaalt ter cause van zyne huyse geestimeert op 40 gl. per jaar een
aanslag van 4 gl. Daarbij komt de aanslag ter cause van zynre neeringhe van 10 Carolus gl.
De volgende aangeslagene in de zetting, Dirck Nassart, een byer tepper, komt er vanaf met 5
Carolus gl. ter cause van zynre neeringhe. In de volgende folio’s wordt jammer genoeg het
onderscheid niet meer systematisch gemaakt.
- 5 -

samenvattende Gini-coëfficiënt laten in dat verband aan duidelijkheid niets te
wensen over. De Gini-coëfficiënt, die bij maximale ongelijkheid 1 is en bij
maximale gelijkheid 0, flirt in de gemene zettingen van ’s-Hertogenbosch bijna
onveranderd met de 0.7, wat wijst in de richting van een zeer sterk
gepolariseerde samenleving.
Tabel 1. Lorenzverdelingen gemene zettingen van 1502/03, 1511/12 en
1552
Lorenz-klasse 1502/03 1511/12 1552
(excl. armen)
I 0.9 1.2 1.1 0.4
II 2.7 3.3 2.9 2.3
III 6.9 6.9 6.1 5.6
IV 16.7 15.8 15.8 15.0
V 73 72.8 74.1 76.8
Ginicoëfficiënt
0.68 0.67 0.70 0.73
1552
(incl. armen)
Ook de huishuurwaardebelastingen van 1505/06 en 1547 geven aan dat het
Bossche woningbestand extreem ongelijk verdeeld is. Ongeveer de helft van de
globale huurwaarde van het (belaste) woningbestand situeert zich immers bij de
rijkste twintig procent van de inwoners.
Tabel 2. Lorenzverdelingen huishuurwaardebelastingen van 1505/06 en
1547
Lorenz-klasse 1505/06 1547
I 3 5
II 8 9
III 14 16
IV 25 25
V 50 45
Gini-coëfficiënt 0.47 0.40
Vanuit diachronisch oogpunt valt bovendien ook de betrekkelijke stabiliteit op
van de sociale structuren doorheen de eerste vijftig jaar van de zestiende eeuw.
De opbrengst van de huishuurwaardebelasting suggereert weliswaar een
afname van de sociale ongelijkheid, maar de gemene zettingen van 1502/03 tot
1552 vertonen een erg gelijklopend profiel.
De vraag die we ons echter moeten durven stellen is of de zo vaak gebruikte
Gini-coëfficiënt wel geschikt is om de sociale ongelijkheid van preïndustriële
stedelijke samenlevingen in kaart te brengen. 31 Gini-coëfficiënten en
31 Cf. bijvoorbeeld F.A.COWELL, Measurement of inequality, in A.B.ATKINSON &
F.BOURGUIGNON (eds.), Handbook of income distribution, 1, Amsterdam, 2000, p.150;
W.J.VAN DEN BERG & J.L.VAN ZANDEN, Vier eeuwen welstandsongelijkheid in Alkmaar,ca.
1530-1930, in Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 19, 1993, p.196.
- 6 -

Lorenzverdelingen hebben met andere statistische maatstaven zoals
rekenkundige gemiddelden immers gemeen, dat ze hypergevoelig zijn voor
extreme waarden en relatief ongevoelig voor veranderingen binnen de
middengroepen en a fortiori aan de bodem van de sociale ladder. 32 In het
zestiende-eeuwse ’s-Hertogenbosch betekent dit dat de uitkomst van de
rekenoefening bijna volledig bepaald wordt door de belastingbijdrage van de
allerrijkste inwoners. De Lorenz-curve en Gini-coëfficiënt zijn met andere
woorden methodes, die in samenlevingen met een kleine, steenrijke elite,
relatief ongevoelig zijn voor veranderende sociale posities van gewone mensen
en maatschappelijke middengroepen. De dubbele berekening die we maakten
voor 1552 (tabel 1) illustreert dat duidelijk. In de eerste variant werd namelijk
de armenbevolking, naar analogie met de zettingen uit het begin van de
zestiende eeuw, niet in rekening gebracht. Bij de tweede berekeningswijze
werden de 9% in 1552 expliciet vermelde pauperes wél meegeteld. 33 De
opname van meer dan driehonderd armen-gezinnen oefent op de Ginicoëfficiënt,
die amper met 3% procent toeneemt, geen invloed van betekenis
uit!
3. Op zoek naar professionele middengroepen
De hierboven gepresenteerde Lorenzverdelingen vertroebelen met andere
woorden ons uitzicht op de middengroepen en wekken daardoor misschien ten
onrechte de indruk dat de Bossche maatschappij extreem sociaal gepolariseerd
was. Bij wijze van denkoefening berekenden we de mediaan-aanslag in de
zetting van 1552 voor een reeks Bosschenaars waarvan het beroep gekend is
(zie grafiek 1). 34
Op deze figuur werd voor elk beroep, waarvan we over voldoende cijfers
beschikken, de mediaan-aanslag in de hoofdelijke belasting van 1552
weergegeven. Op de grafiek werden ook, als referentiepunten, het eerste,
tweede (de mediaan) en derde quartiel voor de volledige bevolking van de stad
aangeduid. 35 Zo kan men zich niet alleen een idee vormen van de onderlinge
hiërarchie tussen beroepen, maar ook van de relatieve positionering van de
mediaanbelasting per beroep ten opzichte van de volledige stadsbevolking. Van
de doorsnee-zakkendrager, bijvoorbeeld lezen we zo, niet alleen dat hij
helemaal onderaan deze professionele hiërarchie staat, maar ook dat hij
32 H.DELEECK, Ongelijkheden in de welvaartsstaat. Opstellen over sociaal beleid, Antwerpen;
Amsterdam, 1972, p.60-61. Cf. J.DAMBRUYNE, Corporatieve, p.370-371.
33 Doordat de zetters de inwoners van een aantal straten en stegen meteen als pauper
beschreven, hebben we geen volledig zicht op de werkelijke numerieke sterkte van de
Bossche armenbevolking. J.A.VAN DE LAAR, Schatting, p. 121. Niet geteld werden toen
immers de bewoners van 52 gestichten en van 19 straatjes waarin uitsluitend armen woonden.
34 Op basis van B.BLONDÉ, De sociale, p.192-197. Onnodig hier te herhalen dat het beroep als
criterium voor een sociale stratificatie hoogst omstreden is. J.DE BELDER, Beroep of bezit als
criterium voor de sociale doorsnede?, in Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 2, 1976,
p.257-279.
35 Naar de precieze getalsterkte per beroepsgroep hebben we uiteraard het raden.
- 7 -

thuishoort in het armste kwart van de Bossche bevolking. Leerlooiers, om een
ander voorbeeld te geven, betalen een indrukwekkend veelvoud van de
mediaan van de stad, maar bevinden zich daarmee nog niet in het rijkste vierde
van de bevolking. Wat de grafiek niet toont zijn de (vaak enorme) sociale
verschillen die binnenin eenzelfde beroepsgroep kunnen worden vastgesteld.
De metselaarsrangen, om maar dat bekende voorbeeld te geven, worden
bevolkt door metselaarsgezellen en -meesters en ook onder de laatste categorie
zijn er aanzienlijke sociale en economische ongelijkheden. 36
In meer dan één opzicht echter vat deze socio-professionele hiërarchie de
belangrijkste zestiende-eeuwse sociale structuren en evoluties in een notendop
samen. ’s-Hertogenbosch was rond 1552 een satelliet van de Antwerpse
economie. Het valt dan ook op dat de grote handelaars die betrokken zijn bij de
belangrijkste exportsectoren bij de grote “winnaars” van hun tijd moeten
gerekend worden. Bovenaan de maatschappelijke ladder prijken de kooplui in
linnen lakens. Het contrast met de wevers, die helemaal aan de linkerkant van
deze sociale rangorde staan ingeschaald, is frappant. Het beeld van een door de
internationale handel gepolariseerde samenleving wordt verder kracht bijgezet
door de sociale rangorde van de speldenmakers en (zij het met een veel
gunstiger resultaat) de messenmakers, twee speerpunten van de Bossche
uitvoernijverheid in deze tijd. Uitdagend is echter de vrij lage positie van de
metselaars, wier mediaan-belasting van 20 stuivers een derde lager ligt dan de
mediaan voor de volledige stad. Ook de relatieve positie van de metselaars ten
aanzien van de beoefenaars van andere beroepen is niet bijster florissant.
Helemaal onlogisch is dat niet, want wie de grafiek aandachtig bekijkt, merkt
dat naarmate men de socioprofessionele ladder afdaalt het aandeel van
beroepen waarin loonarbeid belangrijk was steeds toeneemt. Bovenaan staan de
beoefenaars van kapitaalintensieve beroepen, waarbij meestal de investeringen
in vlottend kapitaal (grondstoffen, voorschotten, voorraden) doorslaggevend
bleken. De groothandelaars krijgen er overigens het goede gezelschap van
onder meer een steenrijke lombard en van de leden uit de politieke en
bestuurlijke elite van de stad die (zeker na 1525) op steeds plutocratischer
grondslag gerekruteerd werd.
Anders dan in de traditionelere geschiedschrijving, waarin nagenoeg
uitsluitend naar de top en de bodem van de sociale ladder wordt gekeken, wijst
dit onderzoek op het grote belang van het maatschappelijke middenveld.
Kuipers, rademakers, goudsmeden en kopergieters bijvoorbeeld situeren zich in
de ‘rijkere helft’ van de bevolking. En voor nogal wat beroepen geldt daar ook
meteen dat de doorsnee-beoefenaar ervan een heel stuk zwaarder belast werd
dan de doorsnee-inwoner (mediaan) van de stad. Dat is het geval voor
leveranciers van lokale goederen en diensten, zoals de kleinhandelaars. Zowel
de handelaars in tweedehandse goederen als de kramers en de vettewariërs
scoren, in doorsnee genomen, bijzonder hoog. Omwille van hun kleinere
omvang per beroepsgroep en hun eerder onopvallende functie als leveranciers
van de lokale markt en het omliggende platteland, werd dit middenveld tot
36 J.-P.SOSSON, Les travaux publics de la ville de Bruges, XIVe-Xve siècles. Les matériaux.
Les homes, Brussel, 1979, p.172-175.
- 8 -

dusver in de economische en sociale geschiedschrijving verwaarloosd. Samen
genomen vormen deze leveranciers van goederen en diensten echter een heus
leger dat vooral de rangen van de stedelijke middengroepen bevolkte. De
sociale situatie van de Brabantse stedelijke ‘middengroepen’ was dus veel
gunstiger, dan men op basis van een oppervlakkige lectuur van het
bronnenmateriaal zou vermoeden.
4. De Bossche sociale ongelijkheid ‘herberekend’
Het is met die wetenschap in het achterhoofd interessant opnieuw een blik te
werpen op de verschillende gemene zettingen die ’s-Hertogenbosch rijk is voor
de vroege zestiende eeuw. Juist om de ‘middengroepen’ in de stedelijke
samenleving beter in kaart te kunnen brengen, deelden we de aanslag van Q3
(het 75%-niveau) door deze van Q1 (het 25%-niveau) (tabel 3). Daarbij meten
we de ongelijkheid tussen de onderkant en de bovenkant van dat gedeelte van
de bevolking dat we als middengroepen beschouwen. We gingen daarbij,
gemakshalve uit van een soort fiscaal-mathematische definitie van het begrip
‘middengroepen’. Ze worden hier namelijk gedefinieerd als de 50%
(belastingbetalende) gezinshoofden die zich rond de mediaan van de stad
situeren.
Maar dé ‘middengroepen’ bestaan niet, uiteraard. De sociale spanningen
binnen dit segment van de samenleving waren zeer aanzienlijk. 37 Op honderd
Bosschenaars van arm naar rijk gerangschikt droeg de belastingplichtige op
plaats 75 in 1502/03 21 keer meer bij, dan de belastingplichtige op rang 25!
Hoewel de spanning inzake woonkwaliteit om evidente redenen minder
uitgesproken is, zijn ook bij een vergelijking van de huishuurwaardebelastingen
van 1505/06 en 1547 de verschillen zeer aanzienlijk.
Belangrijker is echter de evolutie die onafhankelijk van de gekozen
invalshoek of bron tussen het begin en het midden van de eeuw kan vastgesteld
worden. Vooral in de vergelijking tussen de zetting van 1552 en 1502/03, twee
belastingen waarin een zeer groot gedeelte van de Bossche bevolking werd
aangeslagen, zien we een spectaculaire daling van de ongelijkheid binnen de
Bossche middengroepen. Die ongelijkheid blijkt immers meer dan gehalveerd
te zijn, en dat terwijl de Gini-coëfficiënt voor de hele stad zelfs lichtjes
toegenomen is.
Tabel 3. Vergelijking tussen de Gini-coëfficiënt en de spanning tussen
het eerste en derde kwartiel, ’s-Hertogenbosch vroege zestiende eeuw
Gini-coëfficiënt Q3/Q1 Procentueel
verschil
37 De cijfers wijzen ondubbelzinnig uit, dat er van ‘de middengroepen’ absoluut geen sprake
kan zijn. Daarvoor is, zelfs in kwantitatief opzicht, de sociale verscheidenheid en variatie te
groot, om nog te zwijgen van de culturele (identiteit, verenigingsleven,…) en sociale
(huwelijksgedrag, sociale relaties,…) voorwaarden die zouden moeten vervuld zijn om met
recht van ‘groepen’ te kunnen spreken. In deze bijdrage wordt het begrip ‘middengroepen’
voorzichtigheidshalve dan ook in fiscale zin gebruikt.
- 9 -

1502/03
(zetting)
0.68 21
1552
(zetting inkomen)
0.70 10
1505/06
(huishuurwaardezetting)
0.47 4.5
1547
(huishuurwaardezetting)
0.40 3.6
-52%
-20%
In tabel 4 namen we via de mediaan de middengroepen zelf als uitgangspunt
van een gedetailleerdere analyse. Kijken we naar de zettingen van 1502/03 en
1552, dan blijken de lagere groepen ten opzichte van de mediaan van de stad
een relatief stabiele sociale positie te hebben bekleed. Dat geldt zeker voor het
eerste kwartiel. Een gedeelte van de afname van de sociale ongelijkheid in de
huishuurwaardezettingen komt anderzijds voor rekening van de allerlaagste
groepen. De spanning tussen de huurwaarde van het laagste deciel en de
mediaan voor de stad neemt immers aanzienlijk af. Omgekeerd stellen we voor
de huurwaardebelasting van 1547 zelfs een vergrote spanning vast tussen
mediaan en hoogste deciel. De afname van de Gini-coëfficiënt wordt anderzijds
wel versterkt door de aanzienlijke terugval tussen Q3 en de stadsmediaan. Ook
bij een vergelijking van de zettingen van 1502/03 en 1552 is dat de meest
opvallende tendens.
Tabel 4. Belastingstructuur ’s-Hertogenbosch, aanslag als % van de
aanslag van de mediaan van de volledige stad
Laagste Q1 Q3 Hoogste
deciel (25%) (75%) deciel
(10%)
(90%)
1502/03
(zetting)
14 32 700 818
1552
(zetting inkomen)
12.5 30 300 750
1505/06
(huishuurwaardezetting)
21 43 193 286
1547
(huishuurwaardezetting)
34 46 169 400
De sociale ongelijkheid in ’s-Hertogenbosch was, in tegenstelling tot wat de
Gini-coëfficiënten en Lorenzverdelingen suggereren dus allesbehalve stabiel.
Integendeel, binnen de middengroepen van de Bossche samenleving nam ze af.
En het zijn vooral verschuivingen binnen de hogere middengroepen die deze
evolutie bepaald hebben. De kloof tussen middengroepen en maatschappelijke
elite werd anderzijds onvermijdelijk groter.
Het lijkt dan ook niet zo moeilijk deze vaststellingen in te passen in het
grotere verhaal over de economie van ’s-Hertogenbosch in deze periode in het
- 10 -

ijzonder en het ‘theoretische’ verband tussen economische groei en sociale
ongelijkheid in het algemeen. 38 Ook voor het preïndustriële tijdperk wijzen
verschillende onderzoeken uit, dat periodes van economische groei vaak
gepaard gaan met een toename van de sociale ongelijkheid en periodes van
stagnatie of achteruitgang doorgaans het tegenovergestelde effect sorteren. 39
’s-Hertogenbosch waarvan de economie rond de eeuwwisseling nog
meedreef op het grote succes van de Brabantse jaarmarktencyclus, oriënteerde
zich in de loop van de zestiende eeuw steeds meer op de bloeiende permanente
internationale markt van Antwerpen. De sectoren waarin de stad en haar
platteland zich met groot succes specialiseerden, genereerden echter
onvoldoende inkomen om de vroegere ‘Bourgondische welvaart’ te evenaren. 40
Steeds meer Bosschenaren gingen overigens in dienst van kooplui die zelf niet
meer in de Hertogenstad resideerden, maar die vanuit de metropool werkten.
Ook de aanbieders van lokale goederen en diensten betaalden daarvoor
de prijs. Bij wijze van voorbeeld noemen we in dat verband de kuipers,
goudsmeden en ketelmakers. In de huishuurwaardebelasting van 1505/06 was
de mediaan-belasting van de kuipers 20 stuivers, hetzij 143% van de
stadsmediaan. In 1546/47 betaalde de doorsnee-kuiper nauwelijks nog meer
dan de mediaan van de stad, 115% namelijk. Iets analoog geldt voor de
goudsmeden, die doorgaans wel kapitaalkrachtiger mensen waren. Zij vallen
terug van 200 op 146%. En voor de ketelmakers geldt precies hetzelfde. In
1505/06 betaalde de mediaan van de ketelmakers een aanslag die meer dan
dubbel zo groot was als de mediaan van de stad (214%). In 1547 is de
voorsprong geslonken tot 144%.
De weinige geaggregeerde consumptie-indicatoren waarover we
beschikken illustreren deze moeizame ontwikkeling. Ondanks enkele
tariefverzwaringen liep de globale opbrengst van de stedelijke bieraccijnzen
vanaf de jaren 1530 beduidend achteruit en dat terwijl de bevolking nog lichtjes
aangroeide. 41 Ook de verschraling van het graanverbruik waarin goedkopere
graansoorten een steeds groter rol gingen spelen, wijst in de richting van een
sociale verzwakking. 42
Dat de sociale ongelijkheid onder invloed van deze evoluties is
afgenomen lijkt dus eerder slecht dan goed nieuws geweest te zijn.
38
J.L.VAN ZANDEN, Tracing, p.643-664 schetst bondig de vraag naar de zogenaamde
Kuznets-curve in de preïndustriële economie. Voor een overzicht van de verklaringsmodellen
J.L.VAN ZANDEN, Inequality of wealth and income distribution, in J.MOKYR (ed.), The
Oxford Encyclopedia of Economic History, 3, Oxford, 2003, p.56-59.
39
L.SOLTOW & J.L.VAN ZANDEN, Income, p.36. W.J.VAN DEN BERG & J.L.VAN ZANDEN,
Vier eeuwen, p.215.
40
B.BLONDÉ, De sociale, p.131-140.
41
B.BLONDÉ & M.LIMBERGER, Van Bourgondische welvaart tot Antwerpse schaduw? Het
bierverbruik te ’s-Hertogenbosch in de vijftiende en de zestiende eeuw, in Bijdragen tot de
geschiedenis, 81, 1998, p.85. A.SCHUTTELAARS, Heren van de raad, p.70-73.
42
R.VAN UYTVEN & B.BLONDÉ, Consumptie en conjunctuur: het graanverbruik van 's-
Hertogenbosch in de tweede helft van de zestiende eeuw, in Van Blauwe Stoep tot Citadel. Varia
Historica Brabantica Nova Ludovico Pirenne dedicata, 's-Hertogenbosch, 1988, p.119-128.
B.BLONDÉ & M.LIMBERGER, Van Bourgondische, p.88.
- 11 -

5. Op zoek naar een ijkpunt: bouwvakkers in 1505/06 en 1547
(Steenhouwer, ’s-Hertogenbosch, Luchtboogbeeld Sint-Jan)
In het discours over sociale ongelijkheid wordt echter vaak (al dan niet)
stilzwijgend de overgang gemaakt van relatieve naar absolute deprivatie. 43 Het
is inderdaad niet gemakkelijk zich een voorstelling te vormen van de absolute
inkomens en vermogens die schuilgingen achter de belastingaanslagen. Omdat
de bouwvakkers in levensstandaardstudies het beste bestudeerd zijn, lijkt het
dan ook nuttig om de sociale ongelijkheid (en de socio-professionele
hiërarchie) zoals ze uit de belastinglijsten kan gereconstrueerd worden, te
‘ijken’ aan de hand van de positie van de bouwvakkers in deze belastingen. 44
De zettingen van 1505/6 en 1547 zijn de enige twee waarin hetzelfde
criterium als belastingbasis werd genomen. Het zijn dan ook de documenten
die zich het beste lenen voor een vergelijking in de tijd. We keken daarin naar
diegenen die in de zettingen van 1505/06 en 1547 zelf als metselaar, leidekker
en timmerman werden opgeschreven. Het spreekt voor zich, dat de sociale
ongelijkheden binnen deze beroepsgroepen heel vaak groot zijn. Anderzijds
43 Bv. C.LIS & H.SOLY, Armoede, p. 92. J.DAMBRUYNE, Corporatieve middengroepen, p.504.
44 In de nabije toekomst plannen wij een onderzoek af te ronden waarin op basis van een
prosopografisch onderzoek een rechtstreekse brug wordt geslagen tussen de bouwvakkers en
bouwhandelaars zoals ze optreden in verschillende rekeningen enerzijds en de belastinglijsten
anderzijds.
- 12 -

moeten we er rekening mee houden dat onder diegenen die met hun
beroepsnaam in de lijsten werden opgetekend de minder vooraanstaande
ambachtslui, vooral de loontrekkenden dus, relatief oververtegenwoordigd
waren. Meer gekende figuren, vaak ook de rijkere, duiken immers frequenter
onder hun familienaam op. In kolom B van tabel 5 werd steeds de mediaanbelasting
per beroepsgroep (bijvoorbeeld de metselaars), uitgedrukt als een
percentage van de mediaan-belasting van de hele stad. Bijvoorbeeld: de
mediaan van de belasting die in 1547 door de metselaars werd betaald, was
nauwelijks meer dan de helft van de belasting die door de mediaan van de
volledige stadsbevolking werd afgedragen. In kolom C werd van dezelfde
mediaan-belasting per beroepsgroep aangegeven op welke plaats die zich
percentielsgewijze bevond. Daaruit leren we, bijvoorbeeld, dat de mediaan van
de metselaars zich in 1547 op 100 huishuurgeldbetalende Bosschenaars op
plaats 25 bevindt.
Tabel 5. Vergelijking sociale indicatoren metselaars, timmerlieden en
leidekkers in de huishuurwaardebelastingen van 1505/06 en 1547
A.
B.
C.
Aantal waarnemingen Mediaan-belasting Percentiel van de
per beroepsgroep mediaan per
als % van de beroepsgroep
mediaan van de [Gecorrigeerd
stad
percentiel] 45
Beroep
1505/06 1547 1505/06 1547 1505/06 1547
Metselaars 13 11 57 53
27
33 [25]
Timmerlieden 18 14 70 67
36
37 [33]
Leidekkers 5 12 39 50
25
23 [23]
In de huishuurwaardebelastingen betalen de doorsnee-bouwvakkers een
bijdrage die aanzienlijk lager ligt dan de stadsmediaan. De gewone metselaars,
een groep waarbinnen de hoofdzakelijk voor loon werkende metselaarsgezellen
en dito meesters vermoedelijk oververtegenwoordigd zijn, halen een aanslag
die net iets hoger is dan de helft van de doorsnee-stadsaanslag (tabel 5). Omdat
huishuurwaardebelastingen de neiging vertonen de inkomensongelijkheid te
onderschatten, moeten de werkelijke inkomensspanningen tussen geschoolde
45 In de huishuurwaardebelasting van 1505/06 werden 87% van de in 1502/03 belaste mensen
aangeslagen. In 1547 werd in vergelijking met 1552 (exclusief de armenbevolking) een
verhouding van 94% bereikt. Als we ervan uitgaan, dat in 1547 ook minder begoede
huiseigenaars werden opgeschreven, dienen de percentielen van 1547 met 0.9255
vermenigvuldigd te worden om vergelijkbaar te zijn met de cijfers van 1505/06.
- 13 -

ouwvakkers-dagloners en de doorsnee-inwoners van de stad nog groter
geweest zijn. 46
In de sociale rangorde situeren de bouwvakkers zich ergens tussen het 23 ste
en het 37 ste percentiel. In tegenstelling tot wat de hierboven meegedeelde
gegevens lijken te suggereren, handhaven de leidekkers zich in de sociale
hiërarchie. 47 Timmerlieden en metselaars, de twee groepen waarvoor ook de
meeste waarnemingen beschikbaar zijn, leiden terreinverlies.
(Metselaar, ’s-Hertogenbosch, luchtboogbeeld Sint-Jan).
6. Voorlopige besluiten
De besluiten van deze denkoefening kunnen niet anders dan zeer voorzichtig
geformuleerd worden. De hierboven meegegeven cijfers en berekeningen laten
namelijk niet veel meer toe dan een eerste, impressionistische schets van
nieuwe resultaten en potentiële onderzoeksperspectieven.
46 Daarbij houden we best ook rekening met de mogelijkheid dat bouwvakkers –ceteris
paribus- allicht zelf ‘beter behuisd’ waren dan burgers met een voor het overige vergelijkbaar
sociaal-economisch profiel.
47 Merk evenwel op dat de berekeningen voor 1505/06 op slechts vijf waarnemingen
gebaseerd zijn!
- 14 -

Het eerste, en misschien wel belangrijkste, besluit draagt een methodologische
handtekening. In het kwantitatieve onderzoek naar sociale stratificaties in de
preïndustriële samenleving werd té vaak vertrouwd op enkele toegankelijke
maar misleidend-eenvoudige methodes. De Gini-coëfficiënt heeft immers het
grote nadeel dat het vooral een rijkemensenmaatstaf is, die geen recht doet aan
de sociale diversiteit in de preïndustriële stedelijke samenlevingen van de
Zuidelijke Nederlanden. Er is dringend nood aan nieuw onderzoek waarin het
beschikbare fiscale materiaal met een frisse blik wordt herbekeken en waarin
maatstaven worden ontwikkeld die gevoelig zijn voor verschuivingen binnen
de lagere echelons en de middengroepen van de samenleving.
Toegepast op ’s-Hertogenbosch levert een eerste alternatieve benadering
alvast enkele opmerkelijke resultaten op. In de literatuur wordt immers vooral
de extreme ongelijkheid beklemtoond: met een zeer smalle, schatrijke top en
een heel brede basis van onvermogenden. Hoe ongelijk de inkomens en
vermogens ook verdeeld waren, deze stad kenmerkt zich evenzeer door de
grote diversiteit van haar (vanuit fiscaal oogpunt) sociale ‘middengroepen’.
Boven het niveau van de geschoolde metselaars botsen we immers op erg rijke,
gediversifieerde maatschappelijke middengroepen. Niet zozeer de
scholingsgraad, maar wel het kunnen beschikken over (al dan niet vlottend)
kapitaal was een belangrijke factor bovenaan de sociale ladder, vandaar de
grote aanwezigheid van commerciële beroepen aan de top van de sociale
piramide. In 1547 betaalde de doorsnee-kramer (mediaan) een huishuurgeld dat
2.5 keer zo groot was als dat van de metselaars. In 1552 was deze verhouding
zelfs 3.6! De werkelijke inkomensspanning situeerde zich ongetwijfeld ergens
tussenin. 48 Die vaststelling heeft voor het sociaal-economisch-historisch
onderzoek grote consequenties. In de enige momenteel beschikbare schatting
van de nationale rekeningen voor de zestiende-eeuwse Zuidelijke Nederlanden
werden de verzorgende beroepen en de dienstensector stiefmoederlijk
behandeld. 49 Ook de tientallen kleinere kooplui en ambachtslieden zoals
vettewariërs, oudkleerkopers, kramers, kuipers, tingieters, ketelmakers en
meerseniers, creëerden –te oordelen naar hun inkomenspositie- echter een
aanzienlijke toegevoegde waarde. In afwachting dat deze beroepen en sectoren
de aandacht krijgen die ze verdienen, kunnen belastinglijsten zoals degene die
we hier bestudeerden, helpen om een eerste idee te vormen van het
economische belang van de stedelijke middengroepen. 50
De resultaten bleken niet alleen leerrijk voor een beter inzicht in de
opbouw van de maatschappij (het statische perspectief). Ook vanuit
diachronisch oogpunt leidt een alternatieve aanpak tot een herziening van de
48 B.BLONDE, De sociale, p.183-184 en 193-194.
49 J.BLOMME, E.BUYST & H.VAN DER WEE, The Belgian Economy in a Long-Term
Perspective, in A.MADDISON & H.VAN DER WEE (eds.), Economic Growth and Structural
Change, Milaan, 1994, p.77-96. Zie de opmerkingen in dat verband door J.L.VAN ZANDEN,
Early modern economic growth. A survey of the European economy, 1500-1800, in M.PRAK
(ed.), Early Modern Capitalism. Economic and social change in Europe, 1400-1800, London;
New York, p.76.
50 C.LIS & H.SOLY, Armoede, p. 87.
- 15 -

thans geldende visies in de literatuur. Anders dan een berekening met Gini-
Coëfficiënten ons eerst had doen geloven, werd de Bossche samenleving van
de vroege zestiende eeuw immers niet gekenmerkt door een relatieve sociale
stabiliteit, integendeel 51 . In deze periode zijn de sociale ongelijkheden binnen
de Bossche middengroepen juist aanzienlijk afgenomen. Vooral de hogere
middengroepen lijken daarbij veel van hun sociale voorsprong ten opzichte van
de doorsnee-inwoner (de mediaan) van de stad te hebben verloren. De afstand
ten opzichte van de maatschappelijke topgroep werd anderzijds een stuk groter.
Aan de top van de sociale ladder, waar het relatieve belang van
vermogensinkomsten ongetwijfeld relatief sterker doorwoog, was de toestand
anderzijds relatief gunstig. Uitgedrukt als een percentage van de mediaan van
de stad, groeide de huishuurwaardebelasting van het hoogste deciel zelfs nog
aanzienlijk tussen pakweg het begin en het midden van de eeuw. Ongetwijfeld
speelden de relatieve prijsontwikkelingen tijdens de lange zestiende eeuw ook
in de hertogenstad de inkomens uit vermogens eerder in de kaart. 52
Deze bevindingen kunnen gekaderd worden in het grotere debat over de
relatie tussen economische groei en sociale ongelijkheid. De sociale
verdichting binnen de middengroepen laat zich namelijk het beste verklaren
door de verschraling van de Bossche economische structuur tussen 1500 en
1550. 53 Door de overschakeling van het Brabantse jaarmarktensysteem naar de
permanente internationale markt te Antwerpen, verloren verschillende Bossche
ambachtsmeesters de controle over de productie en verkoop van hun
producten. 54 Voor sommige ambachten betekende deze overgang een soort
doodsteek. Voor andere sectoren leidde ze voor de producenten tot een grotere
mate van economische afhankelijkheid van grote kooplui. In de mate dat de
handelaars-kapitalisten die voor de Bossche spelden- en messenmakers de
touwtjes in handen hielden, zélf niet eens in de stad woonden, zorgde dit zeker
ook voor een regionale herverdeling van de inkomens. 55 Onrechtstreeks
betaalde ongetwijfeld ook de plaatselijke middenstand een sociale prijs voor de
economische verzwakking. Maar deze resultaten kunnen ook omgekeerd
geïnterpreteerd worden: periodes van sterke commerciële expansie legden de
middengroepen blijkbaar geen windeieren.
51 B.BLONDÉ, The Sixteenth, p.44-54.
52 P.M.M.KLEP, Urban Decline in Brabant: the traditionalization of investments and labour
(1374-1806), in H.VAN DER WEE (ed.) The Rise and Decline of Urban Industries in Italy and
in the Low Countries (Late Middle Ages - Early Modern Times), Leuven, 1988, p.261-286.
P.M.M.KLEP, Urbanization in a Pre-Industrial Economy. The Case of Brabant, 1374-1930, in
Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis, 7, 1976, p.153-168. Zie ook
P.M.HOHENBERG & L.HOLLEN LEES, The making of Urban Europe, 1000-1950, Cambridge,
1985, p. 113-120 en 343-344.
53 Zie vooral J.L.VAN ZANDEN, Tracing, p.661-662.
54 B.BLONDÉ & R.VAN UYTVEN, De smalle steden en het Brabantse stedelijke netwerk in de
Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd, in Lira Elegans, 6, 1996, p.139-140. B.BLONDÉ, De
sociale, p.115.
55 Zie bijvoorbeeld de activiteiten van de Antwerpse koopman Gerard Timback als
opdrachtgever voor de Bossche speldenmakers. O.DE SMEDT, De Engelse natie te Antwerpen
in de zestiende eeuw (1496-1532), Antwerpen, 1950, 1, p.263 en 2, p.390.
- 16 -

Dat de ongelijkheid binnen de middengroepen van de samenleving
afnam was voor de gewone Bosschenaar ongetwijfeld eerder slecht nieuws. De
geaggregeerde verbruiksindicatoren (maalgeld en bieraccijns) waarnaar
hierboven al verwezen werd, tonen dat duidelijk aan 56 .
In de literatuur wordt vaak de overgang gemaakt van sociale
ongelijkheid naar levensstandaard. In de context van de zestiende eeuw staat
dat bij de meeste auteurs ook gelijk aan een overgang van relatieve naar
absolute deprivatie, tenminste voor het loonarbeidende deel van de bevolking.
Vanuit die optiek intrigeerde het ons om te trachten een brug te slaan tussen de
bouwvakkers, de protagonisten in nogal wat levensstandaardstudies, enerzijds
en de grotere sociale stratificaties anderzijds. Immers: Wages and prices have
long been central concerns of economic historians, for they bear on such
fundamental issues as the pace of economic development, economic leadership,
and the standard of living. 57 Het is daarom niet onbelangrijk te weten waar
binnen de sociale stratificatie de ontvangers van deze lonen dienen
gelokaliseerd te worden. In afwachting van de resultaten van een groter
prosopografisch onderzoek gingen we er van uit dat de mediaan van de in de
zettingen expliciet benoemde metselaars kan gebruikt worden als een soort
bovengrens voor de voor dagloon werkende gezellen. Duidelijk is dan, dat de
‘geschoolde metselaarslonen’ niet probleemloos kunnen gebruikt worden als
proxy voor de sociale middengroepen, en niet alleen omdat ‘de
middengroepen’ niet eens bestaan. 58 De meeste indicaties wijzen erop, dat de
modale metselaar(sgezel) een inkomen verdiende waarmee hij op de sociale
56 Gezien het sterk commerciële karakter van de Antwerpse groei, ligt het nogal voor de hand,
dat de relatieve tegenstellingen in de Scheldestad aanzienlijk moeten toegenomen moeten
zijn. De momenteel beschikbare bronnen en studies laten echter niet toe uitspraken te doen
over de omvang en slagkracht van de Antwerpse middengroepen. Enkele verbruiksindicatoren
suggereren eerder, dat de relatieve welstand in de commerciële metropool zeer hoog moet zijn
geweest. Vooral de zeer hoge verbruikscijfers van bier, volksdrank nummer één, en wijn, dat
eerder een luxeproduct was, spreken in dat verband haast voor zich. B.BLONDÉ &
M.LIMBERGER, De gebroken, p. 325. Ook het Antwerpse hoofdelijke wijnverbruik was
dermate hoog dat het de aanwezigheid van minstens een belangrijke maatschappelijke
middengroep zou kunnen suggereren. Maar dit is slechts een vermoeden omdat het moeilijk is
het verbruik in te schatten van de vele duizenden vreemdelingen die de stad op jaarbasis
aandeden. R.VAN UYTVEN & B.BLONDÉ, Wijnverbruik te Antwerpen en 's-Hertogenbosch in
de zestiende eeuw’, in Liber amicorum Dr. J. Scheerder. Tijdingen uit Leuven over de Spaanse
Nederlanden, de Leuvense universiteit en Historiografie, Leuven, 1987, p.111-113.
57 R.C.ALLEN, The Great Divergence in European Wages and Prices from the Middle Ages to
the First World War, in Explorations in Economic History, 38, 2001, p.411.
58 Zie ook het scepticisme van J.-P.SOSSON, Les XIVe et XVe siècles: ‘un âge d’or de la main
d’oeuvre’? Quelques réflexions à propos des anciens Pays-Bas méridionaux, in Publication
du centre européen d’Etudes bourguignonnes (XIVe-XVIe siècles), 27, 1987, p. 17-38.
PH.LARDIN, Le niveau de vie des ouvriers du bâtiment en Normandie orientale dans la
seconde moitié du XVe siècle, in J.-P.SOSSON, C. THIRY, S.THONON, T.VAN HEMELRYCK
(eds.), Les niveaux de vie au moyen-âge. Mesures, perceptions et représentations, s.l., 1999,
p.141-173. Meer in het algemeen misschien moeten het belang en de representativiteit van de
bouwsector voor de stedelijke economie niet overroepen worden. R.VAN UYTVEN, Economie
et financement des travaux publics des villes brabançonnes au moyen âge et au XVIe siècle,
ter perse.
- 17 -

ladder een heel stuk onder het niveau van de doorsnee-Bosschenaar (mediaan
belastingbetaler) belandde. Dat bouwvakkers inderdaad erg ‘gewone’ mensen
zijn, strookt overigens met de beschikbare gegevens voor Antwerpen, waarvan
we eerder al suggereerden dat het zich relatief gemakkelijk én goedkoop met
bouwvakkers kon bevoorraden binnen de regionale economie. 59
Hoewel uiterste voorzichtigheid geboden is, heeft het er momenteel alle
schijn van, dat de metselaars en hun knechten in de bouwsector klappen
incasseerden tussen het begin en het midden van de eeuw. Hun relatieve
achteruitgang in de sociale hiërarchie valt samen met de erosie van hun
loonkoopkracht door de aanhoudende prijsstijgingen. 60 Ook de invloed van een
verminderde bouwactiviteit zelf mag echter niet uitgesloten worden. 61 De
sociale positie van de modale Bosschenaar hield (iets?) beter stand.
Tenslotte nog dit. Sociale ongelijkheid is een erg dynamisch en complex
gegeven, waarbij niet alleen de taal van de cijfers kan worden gesproken.
Maarten Van Dijck toonde recent nog aan, dat zelfs op het Brabantse platteland
van de zestiende eeuw sociale ongelijkheden door verenigingen gereproduceerd
werden in veranderende beleefdheidsnormen en omgangsvormen. 62 Het was
niet de bedoeling van deze bijdrage om met een reusachtige cijferdans vol
estimates en guestimates het debat over levenstandaard en sociale
ongelijkheden te herleiden tot een louter kwantitatieve discussie. Wel moge
duidelijk zijn, dat de gewone man en de sociale geschiedenis gebaat blijven bij
een studie van de economische achtergrond van maatschappelijke
ongelijkheden en onevenwichten. Daarbij zal de nodige aandacht moeten
worden besteed aan interregionale vergelijkingen én ontwikkelingen over de
lange termijn. Ook in dat opzicht was dit artikel niet meer dan een bescheiden
aanzet tot grondiger en vernieuwd onderzoek. De ‘gewone man’ verdient het.
59 B.BLONDÉ & R.VAN UYTVEN, De smalle, p.149-150.
60 E.SCHOLLIERS, Le pouvoir d’achat dans les Pays-Bas au XVIe siècle, in Album offert à
Charles Verlinden à l’occasion de ses trente ans de professorat, Gent, 1975, p.305-330.
J.MUNRO, Money, Wages and Real Incomes in the Age of Erasmus, in Erasmus. Letters 1658
to 1801. January 1526-March 1527, Toronto, 2003, p.636-638. R.VAN UYTVEN &
B.BLONDÉ, Consumptie, p. 120-121. J.L.VAN ZANDEN, Tracing, p. 657.
61 Te denken valt daarbij niet alleen aan het ‘stilvallen’ van enkele grote bouwwerven (J.VAN
OUDHEUSDEN, De Sint Jan van ’s-Hertogenbosch, Zwolle, 1985, p.41-45), maar ook en
vooral aan de particuliere woningbouw die tot de jaren twintig ongetwijfeld de vruchten
plukte van de stevige demografische groei en economische voorspoed van de stad.
62 M.F. VAN DIJCK, Het verenigingsleven op het Hagelandse platteland. Sociale polarisatie en
middenveldparticipatie in de 17de en 18de eeuw, ter perse.
- 18 -

350
300
250
200
150
100
50
0
Grafiek 1. Mediaan-aanslag voor een aantal geselecteerde beroepen in de gemene zetting van 1552, 's-Hertogenbosch
- 19 -
zakkendrager
tapper
wever
Q1 (25%)
speldenmaker
timmerman
kleermaker
leidekker
metselaar
mesmaker
droogscheerder
schrijnwerker
glasmaker,schaalmaker
mediaan stad (50%)
barbier
ketelmaker
schoenmaker, olieslager
kuiper
bontwerker
goudsmid
kopergieter
oudkleerkoper
kramer
beenhouwer
rademaker
verver
leerlooier
Q3 (75%)
apotheker
lakenkoopman
wijnkoopman
uitspanning, hotelier
linnenlakenkoopman