Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite in
laatmiddeleeuws Holland.
Petra J.E.M. van Dam, Vrije Universiteit, www.let.vu.nl.staf/pjem.van.dam
Paper gepresenteerd op het Early Modern History Seminar van het Internationaal Instituut
voor Sociale Geschiedenis, 7 juni 2004, bewerkt naar aanleiding van de discussie (de
bewerkte delen zijn gecursiveerd), zie voor andere papers ook: website van het N.W.
Posthumus Onderzoekschoolprogramma ‘Economy and Society of the Low Countries in the
Pre-industrial Period’ (http://www. lowcountries.nl/).
Inleiding
Dit paper behandelt enige aspecten van de transformatie van het Hollandse platteland in
de late middeleeuwen. Het ruimtelijk kader is het territorium van het hoogheemraadschap
van Rijnland, dat globaal lag tussen de steden Haarlem, Amsterdam, Den Haag en
Gouda. Het chronologisch kader is de periode 1350-1550. Het Hollandse platteland was
vanaf ongeveer 1350 hard op weg in één groot zwembad te veranderen en de landbouw
stortte in. Maar in enkele generaties is de balans land-water weer ten gunste van het land
gekeerd en de agrarische samenleving zou op nieuwe leest geschoeid zijn. Er zijn in het
historische debat over de late middeleeuwen diverse termen in omloop om de grote
veranderingen te karakteriseren. Commercialisering en specialisering en de vorming van
de bijbehorende marktinstituties behoren tot de belangrijksten. 1 Ik zelf geef de laatste tijd
de voorkeur aan het begrip sociaal-ecologische transformatie, waarmee ik wil
benadrukken dat de landschappelijke en maatschappelijke veranderingen zo nauw met
elkaar verweven waren dat ze los van elkaar niet te begrijpen zijn. Ik concentreer me op
de rol van de plattelandselite. Deze is in de recente discussie wat onderbelicht, mede
doordat de discussie de laatste jaren een sterk kwantitatief accent heeft gekregen.
Ik ga in dit essay een bouwsteen leveren die later ingevoegd kan worden in de
discussie. Het onderzoek waarop dit paper berust is uitgevoerd in het kader van het
Rijnland 750 project. Ter gelegenheid van het 750jarig bestaan van het
hoogheemraadschap van Rijnland schrijven Milja van Tielhof en ik een
overzichtsgeschiedenis van het hoogheemraadschap over de periode 1250-1857. De
eerste hoofdstukken zijn in concept gereed en in de discussie daarover zijn enkele vragen
gerezen die in dit paper nader worden uitgewerkt. Uit het onderzoek van mij is gebleken
1 Jan Luiten van Zanden, ‘The ecological constraints of an early modern economy. The case of Holland
1350-1800’, NEHA-Jaarboek voor economische, bedrijfs- en techniekgeschiedenis 66 (2003), 85-102. Toen
dit paper al af was kwam mij onder ogen: Jan Luiten van Zanden en Bas van Bavel, ‘The jump-start of the
Holland economy during the Late Medieval crisis, c. 1350- c. 1500’, Economic History Review (2004) ter
perse, dat een grote herziening van het beeld geeft en ook een plaats toekent aan de opkomst van de
poldermolen. In tegenstelling tot mijn paper is daar het kader heel Holland, zodat ook interessant
materiaal over Delfland is opgenomen, waar de verspreiding van poldermolens vroeger begon dan in
Rijnland. In Rijnland bestond een probleem met de boezemcapaciteit, omdat de uitwatering van Rijnland
op het IJ vaak moeilijk was, in tegenstelling tot Delfland dat direct op een riviermond uitwaterde die
onderhevig was aan grote getijdenverschillen. In de tweede helft van de vijftiende eeuw hebben diverse
maatregelen bijgedragen aan het verbeteren van de doorstroming, ondermeer kanalisering van het
Spaarne en de legging van duikers bij Halfweg, tevens heeft het ontstaan van het Grote Haarlemmermeer
tot vergroting van de boezemcapaciteit geleid. Zo verminderde de weerstand tegen molens in Rijnland.
1

dat in de vijftiende eeuw langzaam gestart werd met poldermolens, maar dat dat meteen
al diverse typen waren, waaronder ook zeer grote. Uit het onderzoek van Van Tielhof is
gebleken dat kwantitatief gezien de eigenlijke verspreiding van de poldermolen pas in de
zestiende eeuw echt doorzette, en dat daarbij vooral in het begin heel veel kleine molens
waren. Dit is vreemd, want ik zou een ontwikkeling van kleine naar grote molens
verwachten. Zo ging dit bijvoorbeeld ook in de sluisbouw, waarin de zestiende eeuw
grote concentratie optrad, hoewel de twee fenomenen zeker niet in alle opzichten
vergelijkbaar zijn. 2 Het een en ander nodigt mij uit mijn materiaal nader te analyseren
aan de hand van de volgende onderzoeksvragen
Wat was de rol van de plattelandselite bij het ‘redden’ van het platteland? In
hoeverre kunnen wij het handelen van individuele personen of families traceren?
In het bijzonder:
1 Het kapitaal dat vanaf 1400 maar vooral vanaf 1480 geïnvesteerd werd om de
waterhuishouding en de landbouw overeind te houden en te verbeteren kwam uit
diverse sectoren, waaronder de turfhandel. Wat was de ontwikkeling van de
turfhandel en wie profiteerden hiervan?
2 Hoe verspreidde zich de poldermolen, wie nam het initiatief tot het stichten van
poldermolens?
3. Hoe kan de verspreiding van poldermolens in de ruimte en in de tijd verklaard
worden? Welke ruimtelijke relatie is er tussen de stichting van poldermolens en
de huisvesting van turfwinners en –handelaars buiten de stad en hoe is de zelfde
relatie met nieuwe (arbeids)intensieve vormen van landbouw? Welke
chronologische relatie is er tussen de (landbouw)conjunctuur en de toename van
poldermolens?
Het een en ander leid ik in dit paper in met een uiteenzetting over de vernatting van het
platteland, maar nu eerst even kort het object van ons onderzoek, het hoogheemraadschap
van Rijnland.
In de overgang van late middeleeuwen naar vroegmoderne tijd (1350-1550) is de
waterzorg in Rijnland geweldig veranderd. Het hoogheemraadschap transformeerde van
een rechtbank inzake waterstaatszaken naar een uitvoerende organisatie onder leiding van
een bestuur bestaande uit dijkgraaf en hoogheemraden, en een permanente secretarisrentmeester.
Een grote uitbreiding van taken vond plaats. De oude taken betroffen
uitsluitend de hoofdafwateringen zoals de Oude Rijn, de Gouwe en het Spaarne, met
bijbehorende dijken en bruggen en de sluizen bij Spaarndam, Halfweg en Gouda. Nieuwe
taken waren het toezicht op de ambachten, polders en kleine boezemwateren, het beheer
van de Spaarndammerdijk en het toezicht op de duinen. Na de introductie van de
poldermolen vanaf 1408 kreeg het college van dijkgraaf en hoogheemraden toezicht op
een nieuw type polder, de molenpolder, die door molenmeesters beheerd werd. 3 Toezicht
houdt in de meeste gevallen ook in de controle van de financiën.
2 Petra J.E.M. van Dam, ‘Ecological challenges, technological innovations. The modernization of sluice
building in Holland, 1300-1500.’ Technology and Culture 43 (2002) 3, 500-520.
3 Petra J.E.M. van Dam, ‘Harnessing the wind. The history of windmills in Holland, 1300-1600’, in: Paola
Galetti, Pierre Racine, I mulini nell’Europa medieval. Atti del Convegno di San Quirino d’Orcia 21-23
settembre 2000. (Siena 2003), 37-53. Pubblicazioni de centro di studii per la storia delle campagne e del
lavore contadino 21.
2

Sommige van de nieuwe taken waren een direct gevolg van veranderingen in de
natuurlijke omgeving, al dan niet door de mens op gang gebracht. Andere nieuwe taken
en veranderingen in de organisatiestructuur hingen samen met belangrijke politieke en
sociaal-economische ontwikkelingen. Vaak echter zijn de natuurlijke en
maatschappelijke aspecten van de ontwikkelingen niet uit elkaar te houden, mens en
natuur waren in de preïndustriële samenleving, waar de landbouw de bestaansbasis
vormde, zeer van elkaar afhankelijk. We kunnen deze onderlinge afhankelijkheid van de
ontwikkelingen het beste onder woorden brengen door alle veranderingen samen te
benoemen als de sociaal-ecologische transformatie van Rijnland in de late middeleeuwen.
De nieuwe Rijnlandse samenleving van de late middeleeuwen kunnen we
karakteriseren als een sterk verstedelijkte samenleving met een commercieel platteland.
Dankzij het specifieke karakter van het met kanalen doorsneden veenlandschap, de
aanwezigheid van vier sterke economische centra, Gouda, Leiden, Haarlem en
Amsterdam, en de bijzondere positie van Rijnland gelegen temidden van grote
internationale transportwateren, speelde de commerciële turfwinning al vroeg een zeer
belangrijke rol. Voor velen was de turfwinning de voornaamste inkomstenbron en door
zijn uitgestrektheid vormde de winning tevens een grote landschapveranderende factor.
1. De geografische gesteldheid en de waterhuishouding
In de periode 1300-1550 traden enige grote veranderingen op in het Rijnlandse
landschap. Wel de meest fundamentele wijziging was dat tegen 1500 het maaiveld onder
het niveau van het buitenwater zakte, dankzij de permanente daling van het land. In dit
zichzelf versterkende proces waren intensivering van de ontwatering en daling van het
maaiveld onlosmakelijk met elkaar verbonden. Een tweede ontwikkeling was de
opdringing van de zee, het buitenwater in het IJ werd zout en kwam steeds hoger te staan.
Gevolg was de effecten van overstromingen steeds ernstiger werden. De derde
landschappelijke ontwikkeling betrof de duinen. Mede omdat de Jonge Duinen pas vanaf
1300 tot rust kwamen, werd het hele duingebied pas zeer laat betrokken in de ontginning
en kreeg het hoogheemraadschap pas in de zestiende eeuw een belangrijke taak ten
aanzien van de duinen. De vierde ontwikkeling was het ontstaan van het
Haarlemmermeer in de vijftiende eeuw. Dit was weliswaar grotendeels te danken aan de
turfwinning aan de oevers, maar ook andere oorzaken zijn aan te wijzen waardoor de
landafname ten noorden van de Oude Rijn drastisch was. Bovendien is het
Haarlemmermeer als onderdeel van de boezem zo wezenlijk geworden voor de
waterhuishouding van het hoogheemraadschap. De opdringing van de zee en de
invoeging van de duinen in het Rijnlandse afwateringsstelsel zal ik hier niet behandelen
omdat ze niet direct van invloed waren op de stichting van molenpolders, wel is van
belangdat hierdoor de eisen die aan de ‘boezem’ (zie onder) gesteld werden toenam.
1.1 De daling van de veengronden
De maaivelddaling is uit de historisch-geografische literatuur zeer bekend. 4 Inklinking treedt
op vanaf de eerste ontginning, zodra het veenland ontwaterd wordt. Dankzij zijn organisch
4 Guus J. Borger, 'Draining-digging-dredging; the creaton of a new landscape in the paet areas of the low
countries' in J.T.A. Verhoeven (red.), Fens and bogs in the Netherlands. Vegetation, history nutrient dynamics
and conservations (Dordrecht 1992), 131-171; Gerard P van de Ven (red.) Leefbaar laagland. Geschiedenis
van de waterbeheersing en landaanwinning in Nederland (Utrecht 1993), 48.
3

karakter oxydeert veen namelijk als het aan de lucht wordt blootgesteld. Dat is een soort
vlamloze verbranding. Het is moeilijk voor te stellen, maar droge veengrond vervliegt als
het ware en omploegen bevordert dat proces nog. In het noorden van Noord-Holland was de
veenlaag dun. Daardoor is die al zo vroeg helemaal verdwenen, dat zelfs de herinnering
eraan vergaan is. In Rijnland waren de lagen veel dikker. De daling van de bodem kon tot
circa één meter per eeuw kan oplopen. Vanaf 1300 lag in grote delen van Rijnland het
maaiveld in het veenland gemiddeld op het buitenwaterniveau. Dat weten we omdat in de
veertiende eeuw het water niet meer spontaan wegliep. Vanaf ongeveer 1350 lagen sommige
gebieden al zo laag dat het grondwaterpeil te hoog werd voor graanbouw, zoals blijkt uit
de daling van de inkomsten uit de belastingen op graan, de zogenaamde graantienden 5 .
Daarom werd begin vijftiende eeuw op sommige plaatsen de poldermolen ingezet. Het reliëf
was niet meer voldoende voor natuurlijke afwatering.
De daling van het veen had een merkwaardige en eigenlijk spectaculaire relatie met
de menselijke pogingen tot ontwatering. Iedere fase van maaivelddaling en vernatting van
de gronden, lokte een nieuwe fase van intensievere ontwatering uit, die de maaivelddaling
tijdelijk versnelde (immers hoe droger, hoe sneller het veen vervloog) totdat weer
vernatting optrad, waardoor de oxydatie beperkt werd en de daling weer afnam. Rond 1000
begon de eerste fase van ontwatering met het graven van sloten bij de eerste ontginningen.
In de eeuwen die volgden werden de sloten steeds dieper gemaakt en het land van
uitwateringssluisjes voorzien. Dat kunnen we als de tweede fase zien. Voortaan kon men
alleen nog bij eb uitwateren en bij vloed drukte het buitenwater de sluisjes dicht. Vervolgens
daalde het land weer verder totdat het maaiveld ongeveer gelijk lag met het
buitenwaterniveau. Toen werd het nodig molenpolders op te richten, een derde fase die
bereikt werd in de vijftiende eeuw. Voor deze keten van oorzaak en gevolg die inzette vanaf
het moment dat de mens ingreep in het veenlandschap is door W. TeBrake het begrip
‘technological lock-in’ geïntroduceerd. 6 Dat geeft mooi weer hoe onontkoombaar iedere
volgende fase was, en dat iedere fase de inzet van meer technologie vereiste. Iedere
volgende fase betekende de inzet van meer energie en nieuwe energiebronnen, maar tot aan
de Industriële Revolutie in de achttiende eeuw betrof dit nog uitsluitend duurzame,
oneindige vormen van energie. De kleine sluisjes werden door de vloed dichtgedrukt, dus dit
was een vorm van getijdenenergie. De windmolens draaiden op windenergie. Nooit is turf
toegepast om opwerkingsvoertuigen (zoals dat heet in ingenieurstaal) te laten draaien. Pas
eind achttiende eeuw vond men de machine uit die brandstof kon omzetten in beweging, de
stoommachine. Daarna zijn gemalen gebouwd die op fossiele, dus eindige energie draaiden.
Met de introductie van de poldermolen is een hoogst merkwaardige ontwikkeling in gang
5 Dick E.H. de Boer, Graaf en grafiek. Sociale en economische ontwikkelingen in het middeleeuwse
‘Noordholland’ tussen 1345 en 1415 (Leiden 1976). In sommige veenambachten is wellicht nooit
graanbouw geweest of is de graanbouw al veel eerder gestaakt. In Aalsmeer bijvoorbeeld, aan de oostkant
van het Oude Haarlemmermeer, werd in 1344 geen belasting op graan geheven. Wel werd hier een tiende
op rijshout geïnd, een begroeiing die typerend is voor natte veengebieden, en de stommerthiende, de
Stommeertiende? H.G. Hamaker, De rekeningen der grafelijkheid van Holland onder het Henegouwsche
huis. Werken Historisch Genootschap 24 (Utrecht 1876), 2e deel, 1e afdeling, rentmeestersrekeningen, 266,
295, 357, 387. Het is overigens niet bekend hoe groot de graanproductie in de veenlanden was en of de
graanproductie behoeftedekkend is geweest.
6 W. TeBrake, ‘Hydraulic engineering in the Netherlands during the Middle Ages’, in: Paolo Squatriti
(red.), Working with water in Medieval Europe. Technology and resource-use (Leiden-Boston-Keulen
2000). Technology and change Dl. 3.,101-128:117.
4

gezet: nadat men eerst het land heeft laten vervliegen, moet men er sinds de vijftiende eeuw
constant energie inpompen.
Het wegzinken van de veengronden en de stijging van de Zuiderzee hadden voor de
Rijnlanders in de middeleeuwen één groot concreet gevaar. Aanvankelijk woonde en werkte
men hoog en min of meer droog op de veenkussens, maar mettertijd kwam men te wonen
temidden van een hol landschap. Dit betekende overlast voor de landbouw, maar daar kon
men met technische middelen wat aan doen. Het grote gevaar dreigde bij overstromingen na
dijkdoorbraken. In het oude, hoge veenlandschap was een dijkdoorbraak wel vervelend,
maar niet dramatisch. De dorpjes lagen vaak op de iets hogere delen, de oude strandwallen
aan de rand van het veen, de kleioevers van de Oude Rijn en ook de huizen in het veenland
bleven meestal iets hoger liggen, omdat de bebouwde gronden minder intensief gedraineerd
werden, niet zo blootstonden aan oxidatie en dus minder inzakten dan de landbouwgronden
en bovendien regelmatig opgehoogd werden. Na de vloed, als de wind weer ging liggen,
trok het water zich terug en alleen de lage randen van het veengebied hadden nog last van de
dagelijkse getijdenbewegingen totdat de dijk gedicht was. Deze oude situatie wordt
weerspiegeld in de grondgesteldheid van Rijnland. Alleen aan de noordkant langs het IJ
heeft het water van de Zuiderzee bij grootschalige overstromingen dunne kleigronden
afgezet, verder landinwaarts kwam het zeewater niet. In het latere holle, ingeklonken
veenlandschap waren de gevolgen van een overstroming veel erger. De laaggelegen
gedeelten gingen dan als een soort badkuip functioneren. Het water bleef er lang in staan en
viel met hulp van de wind de binnenlandse kaden en wegen aan. Daardoor werd het
belangrijker ervoor te zorgen dat de Spaarndammerdijk niet doorbrak. 7 Dit is de
fundamentele landschappelijke achtergrond van de taakuitbreiding van het
hoogheemraadschap van Rijnland in de zestiende eeuw, de overname van het beheer van
de Spaarndammerdijk van de locale ambachten.
1.2 Het ontstaan van het Grote Haarlemmermeer
Het Haarlemmermeer ontstond als het resultaat van een proces van eeuwenlange
oeverafbraak en het samenvloeien van enige veenmeren, die waarschijnlijk rond 1200 al
bestonden: het Spieringmeer, het Oude Haarlemmermeer, het Nieuwe Meer, het Leidse
Meer. In de beschouwde periode (m.n. 1477 en 1506-1510) vonden doorbraken plaats van
de laatst overgebleven landengten tussen de bestaande veenmeren, zodat ze ineenvloeiden
tot een groot meer, dat mettertijd de naam het Grote Haarlemmermeer kreeg. Bij de wording
van het grote meer speelden diverse factoren, waaronder bodemdaling, opwaaiing en sterke
weersverslechtering in het laatste kwart van de vijftiende eeuw. Maar hier wil ik vooral
benadrukken dat de turfwinning aan de oevers van de meren een belangrijke rol heeft
gespeeld. De turfwinning veroorzaakte grote gaten in het land en verzwakte de cohesie van
het land. Het land werd daardoor zeer kwetsbaar voor erosie door het meerwater. De oevers
werden constant aangevreten en bij storm sloegen hectaren ondermijnd land tegelijk weg.
De turfwinning werd ondermeer bedreven door stedelijke ondernemers die over voldoende
7 In Rijnland staat deze bekend als de Spaarndammerdijk, maar deze naam was midden vijftiende eeuw nog
voorbehouden aan slechts een stukje IJdijk bij Spaarndam, dat viel onder de reguliere Meischouw en ook
bekend stond als de Hoge Dijk. Met Spaarndammerdijk werd in de zestiende eeuw al wel de hele zuidelijke
IJdijk bedoeld, b.v. Leiden, hoogheemraadschap van Rijnland, Oud-archief (OAR), invnr. 14, f. 14v ‘Hoge
dijk’, f. 59v ‘de dijk’, zie ook Petra J.E.M. van Dam, Vissen in Veenmeren. De sluisvisserij op aal tussen
Haarlem en Amsterdam en de ecologische transformatie in Rijnland, 1440-1530 (Hilversum 1998) 94-97.
5

eserve beschikten om de locale schout om te kopen zodat men ongehinderd de keuren van
het hoogheemraadschap van Rijnland kon overtreden, die erop gericht waren om de
verdediging tegen het water in stand te houden. 8 In 1492 kreeg het noordelijkste meer, het
Spieringmeer, een eigen afwateringspunt op het IJ doordat het hoogheemraadschap duikers
legde door de IJdijk heen, op de plaats die later Halfweg is gaan heten. Nadat het Grote
Haarlemmermeer was ontstaan had zo het meer zijn eigen uitwatering op het IJ,
onafhankelijk van de sluizen bij Spaarndam. 9
1.3 De introductie van de poldermolen en het ontstaan van een boezemstelsel
De verspreiding van de poldermolen 10 kwam vanaf begin vijftiende eeuw op aarzelend op
gang en zette pas in de zestiende eeuw echt door. Ze vormden meteen al een object van
grote zorg van het hoogheemraadschap, omdat ze leidden tot de vorming van molenpolders
en dat was een nieuw element in de organisatie. Tegelijk trad er een grote fysieke
verandering op omdat het uitgeslagen water de ‘boezem bezwaarde’.
Polders in geografische of waterstaatkundige zin zijn door waterscheidingen,
(dammen, kaden, sluisjes), begrensde gebieden, waarin de waterstand door de mens kan
worden geregeld. Meestal ging de vorming van zo'n afwateringseenheid gelijk gepaard met
de oprichting van een polder in publiekrechtelijke zin. Er ontstond dan een lokaalwaterschap
dat toezag op het onderhoud van de lokale kunstwerken en daarvoor ook heffingen inde. De
eerste Rijnlandse polders ontstonden in de jaren dertig van de veertiende eeuw langs de
Gouwe 11 . Dit waren zogenaamde spuipolders, waar de afwatering slechts door de werking
van de zwaartekracht plaatsvond. Door de reliëfveranderingen in het veen was de natuurlijke
afwatering aan het einde van de veertiende eeuw echter niet meer toereikend. Uit de
vijftiende eeuw is bekend dat men zich bij hoge nood tijdelijk behielp met eenvoudige
opvoermiddelen als hoosvaten, tred- en paardewatermolens. De inzet hiervan zal
ongetwijfeld al eerder zijn begonnen. Uit 1408 stammen de eerste schriftelijke getuigenissen
over experimenten met watermolens bij Alkmaar en bij Leiden aangedreven door windkracht
12 . Dit jaar wordt daarom aangehouden als de datering van de uitvinding van de
poldermolen. Vanaf toen vond de stichting van een nieuw type polder plaats, de
zogenaamde molenpolders. Voormalige spuipolders werden soms omgevormd tot
molenpolders, maar meestal werden nieuwe polders gevormd. Dit ging noodzakelijk
gepaard ging met het omkaden van de laagste gronden, zowel in de nieuwe molenpolder als
elders. Vaak was een polder zo klein dat hij binnen de grenzen van een dorpsgemeente
8
De vergroting van het Haarlemmermeer heb ik uitgewerkt aan de hand van de ondergang van de dorpen
Vijfhuizen, Haarlemmerwoude, Nieuwerkerk en Boesingeliede in Vissen in veenmeren, 59-75.
9
Hierin werden voor het eerst in Rijnland automatisch openende deuren gezet, Van Dam, Vissen in
Veenmeren, 143.
10
Een poldermolen is een door de wind aangedreven molen die water omhoog brengt, dit in tegenstelling
tot b.v. windmolens die een industriële toepassing kennen of watermolens die op water lopen.
11 Henk van der Linden, 'Een nieuw publiekrechtelijk fenomeen in de veertiende eeuw: de Rijnlandse
polder' in: Samenwinninge, tien opstellen over rechtsgeschiedenis etc. (Zwolle 1977) 133-161, m.n. 134,
140; G.P. van de Ven, 'De uitwatering van de landstreek tussen Oude Rijn en Hollandse IJssel tot 1850' in: L.
Giebels, (red.), Waterbeweging rond Gouda van ca. 1100 tot heden (Leiden 1988) 9-25, m.n. 16.
12 A. Bicker Caarten, Middeleeuwse watermolens in Hollands polderland 1407/'08-rondom 1500
(Wormerveer 1990), 44-56; over de voorafgaande technologische ontwikkeling: Petra J.E.M. van
Dam, ‘Schijven en beuken balken. Een sociaal-ecologische transformatie in de Riederwaard’, in: B.
Wouda (red.), Ingelanden als uitbaters. Sociaal-economische studies naar Oud- en Nieuw-
Reijderwaard, een polder op een Zuid-Hollands eiland (Hilversum 2003), 11-44, m.n. 21.
6

(ambacht) lag, maar het was evengoed mogelijk dat hij in twee of zelfs drie gemeenten lag,
de waterstaatkundige grenzen kregen voorrang boven de publiekrechtelijke. Voor het beheer
van de molens werden molenmeesters aangesteld die regelmatig bij de poldergenoten het
molengeld inden en onder toezicht stonden van het hoogheemraadschap.
De invoering van de molenbemaling betekende in principe een intensivering van de
afwatering, vooral in het voorjaar als het overtollige water dat zich in de winter op de velden
had gevormd geloosd moest worden, en verder ook tijdens regenrijke perioden. Het grote
systeem van kanalen en meren waarop het water geloosd werd heet de boezem. Door de
introductie van de molen werden nieuwe eisen aan de boezem gesteld. De capaciteit moest
toenemen. Dat hierover spanning ontstond wordt duidelijk door de diverse klachten over te
hoge boezemstanden die vanaf eind 15 e eeuw rezen. Met name polders die nog niet of
slechts met lage kaden omkaad waren hadden last van hoge boezemstanden. Vanuit dit type
polders rees eind vijftiende eeuw zelfs verzet tegen het toelaten van molens. Ik betwijfel
overigens dat de hoge boezemstanden alleen door de molens kwamen, want zoveel molens
waren er nog niet voor 1500. Ik vermoed dat hoge waterstanden op de Zuiderzee bij
noordelijke winden, en daarmee op het Haarlemmermeer, minstens net zo belangrijk waren.
Dat kwam, zoals ik elders het beschreven, door grote veranderingen in de hele dynamiek
van land en zee. 13
Van belang voor dit essay is dat het ontstaan en vooral de grote uitbreiding van het
Grote Haarlemmermeer vanaf eind vijftiende eeuw, op zich een ongewild resultaat van de
turfwinning, vanuit waterstaatkundig perspektief beschouwd de ideale oplossing was voor
de dreigende waterproblemen. Met de vergroting van het Haarlemmermeer nam de boezem
steeds meer toe. De opslagcapaciteit voor water buiten de polders, dus buiten de
landbouwgebieden, groeide. De uitbreiding van het Haarlemmermeer was het antwoord op
de introductie van de poldermolen.
Toen het veenland tussen de strandwallen in de duinstreek eenmaal was
aangesloten aan het uitwateringsstelsel, traden hier dezelfde inklinkingsverschijnselen op
als in de meer binnenwaarts gelegen uitgestrekte veenlanden. Ook dit land werd
mettertijd bepolderd en van molens voorzien, maar pas in de zeventiende eeuw, het lag
qua inklinking als het ware achter bij het binnenlandse veenland. In de beschouwde
periode behoorden de boeren van het geestland en de duinen doorgaans tot de antimolenpartij.
Hun landen lagen nog hoog genoeg om spontaan af te wateren, maar al laag
genoeg om bij hoge boezemstanden last te hebben van overstromingen.
2. Commerciële activiteiten van de locale elite 1300 – 1530
2.1 Elite
Over de elite op het Rijnlandse platteland is tot nu toe vooral systematisch onderzoek
gedaan vanuit twee richtingen, vanuit de stad en vanuit de adel. Fred van Kan en Hanno
Brand bestudeerden het patriciaat van Leiden, voor de overige steden in Rijnland bestaan
geen studies voor deze periode, Antheun Janse publiceerde recent een overzicht van de
Hollandse adel. 14
13 Van Dam, Vissen in veenmeeren, 82-86.
14 Hanno Brand, Over macht en overwicht. Stedelijke elites in Leiden (1420-1510) (Leiden 1996); Fred van
Kan, Sleutels tot de macht. De ontwikkeling van het Leidse patriciaat tot 1420 (Hilversum 1988); Antheun
Janse, Ridderschap in Holland. Portret van een adellijke elite in de late middeleeuwen (Hilversum 2001).
7

De twee groepen waarover de literatuur ons inlicht betreffen enerzijds patriciërs,
vermogende lieden met burgerrechten, en anderzijds edelen, vermogende lieden met
bijzondere standsgebonden voorrechten. Tussen deze twee in bestond echter ook een
lastig te classificeren tussengroep, waarvan de leden zowel in de stad als op het platteland
zakelijke als politieke belangen hadden, en vaak behoorden tot de lage adel, ze werden
‘welgeborenen’ genoemd in tegenstelling tot de ridderschap: adel met burgerrechten en
patriciërs van (laag)adellijke afkomst. De groep waarop we geen zicht hebben zijn nietedele
vermogende lieden die zich uitsluitend op het platteland richtten. Toch blijkt uit
studies over Delfland dat er wel mogelijkheden tot onderzoek zijn, met name door
gebruikmaking van bronnen van waterschapsrechtbanken en belastingregisters van
onroerend goed uit de zestiende eeuw, 15 maar voor Rijnland is dit nog niet uitgevoerd.
Voor dit essay zijn enkele karakteristieken van de twee eerste groepen van belang.
Echte hoge edelen, behorend tot de zogenaamde ridderschap, haalden hun inkomsten van
het platteland, zoals pachten uit grondeigendom en verder uit allerlei (heerlijke) rechten
(tol, tienden op de oogst, boetes). Echte edelen hadden doorgaans politieke bemoeienis
met het locale niveau, met name als ambachtsheer, of op het regionale niveau, als lid van
diverse grafelijke raden. Echte edelen hadden kastelen. Het middeleeuwse kasteel had
door zijn omvang en aanblik een belangrijke symbolische waarde, als uitdrukking van
rijkdom, macht en ridderlijkheid. Van oorsprong was het kasteel een verdedigbaar fort
met muren tot 2,5 m dik en vaak omgeven door een wijde gracht, voorzien van
ophaalbrug. In de late middeleeuwen verloor het kasteel zijn militaire functie, met name
de muren waren zo dun dat ze niet meer tegen kanonskogels bestand waren. Een bekend
nep-kasteel gebouwd in de vijftiende eeuw met grote ridderlijke uitstraling dankzij zijn
prachtige torentjes en kantelen en brede slotgracht was de Kenenburg in Schipluiden met
muren van slechts 0,75 cm dik. 16 Sommige edelen echter hadden ook huizen in de stad en
bemoeiden zich zelfs met het stadsbestuur.
Patriciërs behoorden tot het stadsbestuur of waren sterk verwant met families die
in het stadsbestuur zaten. Zij haalden hun inkomsten uit nijverheid en handel. In Leiden
sleepten in de door Brand bestudeerde periode 1420-1510 vijf patricische geslachten
samen de helft van alle bestuurlijke benoemingen in de wacht: Paedze van Sonnevelt,
Heerman, Van Boschhuijzen, Van Zwieten en Van Alkemade. Patriciërs hadden een
voornaam huis in de stad. Sommige patriciërs echter hadden ook huizen op het platteland,
zelfs versterkte huizen, in nabootsing van de kastelen. De familie Van Alkemade
beschikte over vijf versterkte huizen rondom Leiden, de familie Van Boshuijzen bracht
het zelfs tot zeven stuks. Deze families behoorden tot de al genoemde tussengroep van
aanzienlijke patriciërs, die tevens locaal georiënteerde lage adel waren met zakelijke en
politieke belangen zowel in de stad als op het platteland. 17
Sommige patriciërs bemoeiden zich ook met het landsbestuur en verwierven zeer
veel aanzien. Eén van de beroemdste personen die deze status bezat is Adriaan van
Zwieten uit Leiden. Hij wordt vaak genoemd om de mobiliteit tussen de groepen te
15 Peter Hoppenbrouwers, ‘Mapping an unexplored field. The Brenner debate and the case of Holland’, in:
Peter Hoppenbrouwers, Jan Luiten van Zanden [eds.], Peasants into farmers? The transformation of rural
economy and society in the Low Countries (Middle Ages-19th century) in light of the Brenner debate
(Turnhout 2001), 41-66, m.n. 48; zie ook Carla de Wildt, ‘Kampen in Delfland’, Holland, ter perse.
16 Janse, Ridderschap,113-169, m.n. 120.
17 Brand, Over macht, 221, 376.
8

enadrukken, maar belangrijk is dat hij een grote uitzondering was, zijn tijd vooruit als
het ware. Hij was actief in het stadsbestuur (1457-1481) en hij vertegenwoordigde Leiden
op vergaderingen met de landsheer. Adriaan was enige tijd baljuw en dijkgraaf van
Rijnland. In die periode werd hij opgeroepen voor overleg met de leden van de
ridderschap, ondermeer voor oorlogsbesprekingen met de landsheer. Hij behoorde tot
een illuster locaal geslacht. Zijn vader had het tot schout van Leiden gebracht, maar echt
beroemd was zijn grootvader, Boudewijn van Zwieten, die secretaris en penningmeester
(tresorier) van de graaf van Holland was geweest. De familie beschikte over negen
versterkte huizen, de meeste dicht bij Leiden gelegen, daaronder Zwieten en Rijnegom in
het ambacht Zoeterwoude ten oosten van Leiden. 18
De lieden die zowel huizen in de stad als op het platteland bezaten (in eigendom,
in leen, te huur), ondernamen commerciële activiteiten die zich uitstrekten over stad en
land. Deze groep is bij uitstek de groep waar men kapitaalaccumulatie mag verwachten
zowel ondanks als dankzij de transformatie van het platteland, zij vormden de schakels
tussen aanbod en vraag en zij hadden toegang tot de stedelijke kapitaalmarkt. Ik bekijk
daarom hun rol in één sector die in deze periode in ieder geval een grote groei
doormaakte, de turfhandel en turfproductie.
2.2 Turfhandel
In de Rijnlandse turfhandel kunnen in de middeleeuwen twee fasen worden
onderscheiden, de regionale fase 1300-1450 en de internationale fase 1450-1600.
Aanvankelijk was de turfwinning in Rijnland geheel gericht op het eigen verbruik en dus
niet of nauwelijks commercieel en zeker niet grootschalig. Particulieren en ondernemers
wonnen vooral turf uit hun eigen stuk veenland of ze nu in de stad woonden of
daarbuiten. In de oudste Rijnlandse regelingen over de turfwinning zitten nog sporen van
deze situatie. In 1421 stelde het hoogheemraadschap vast dat men niet meer turf mocht
winnen dan vier dagvelden per morgen, ofwel ongeveer 4 dagen graven per hectare per
jaar. Dat leverde de hoeveelheid op die een boerengezin per jaar nodig had. 19 Deze
manier van turfwinning voor eigen gebruik is blijven bestaan, maar daarnaast kwam de
turfhandel op.
De eerste fase van de turfhandel begon toen de steden enorm expandeerden na
1300 en de vraag naar energie geweldig toenam; tegelijk steeg ook het aanbod van turf
door de verslechtering van de waterhuishouding op het platteland. De bevolking in de
steden nam sterk toe en daarmee de vraag naar turf voor koken en verwarming, de
zogenaamde huisbrand. In de steden ontstonden nieuwe wijken waar de vele migranten
uit het platteland, meest landloze lieden, zich vestigden. Voor de ontwikkeling van de
vraag naar energie was de sterke opbloei van de industrie haast nog belangrijker. Een
grote toename van de energievraag kwam van de commerciële steenbakkerijen en
kalkbranderijen. Deze waren meestal buiten de steden gesitueerd en in handen van
patriciërs die zowel belangen hadden in de stad als op het platteland. Langs de Oude Rijn
en de IJssel, min of meer bovenop hun grondstof (klei), lagen tientallen steenbakkerijen
18 Brand, Over macht, 221; Janse, Ridderschap, 383.
19 Van Dam, Vissen in veenmeren, 77; Sloof, J.H.M., De oudste bestuursregisters van het
hoogheemraadschap van Rijnland (1444-1520). Regesten van de handelingen van dijkgraaf en
hoogheemraden (Leiden 1999). Werken der stichting tot uitgaaf der bronnen van het oud-vaderlands recht
no. 26, 118.
9

of steenplaatsen zoals ze toen heetten. Een toenemende vraag naar turf kwam ook van de
kalkbranderijen. Kalk is het bindmiddel voor cement, het werd gebrand uit schelpen die
door de kustbewoners over de Oude Rijn werden aangevoerd. 20 In 1344 kocht de
rentmeester van de graaf van Holland 88 last turf bij een veertigtal turfondernemers in
Aalsmeer voor het kalkbranden ten behoeve van de verbouwingswerkzaamheden aan de
grafelijke kastelen. 21 De winning was toen nog kleinschalig, maar toch al commercieel te
noemen.
De steen- en kalksectoren waren qua toepassing nauw verweven, en dat gold ook
voor het ondernemerschap. Van de Leidse patriciërs die tussen 1371 en 1410 bezig waren
met turfwinning in Zoetermeer, bij Zegwaard, in Benthoorn en in Hazerswoude, was
tweederde actief in kalkbranderijeen of steenbakkerijen of beide. 22 Van Kan onderzocht
in totaal 154 patriciërs die met handel en nijverheid bezig waren. Hiervan waren 24 man
turfproducenten. 10 van hen hielden zich met steenbakken of kalkbranderij bezig, slechts
4 van de 124 waren tevens bierkoper of bierbrouwer. 23
In de tweede helft van de vijftiende eeuw combineerden de aanzienlijke Leidse
patriciërs en stedelijke bestuursleden Willem Stoop, Bruinink Spruijt, Jacob van
Sonnevelt en burgemeester Willem Florisz van Bosschuijzen turfexploitatie met
steenbakkerij en kalkbranderij. De weduwe van Willem, Janne van Oosterwijk, leverde in
de periode 1484-1496 zowel turf, stenen als kalk aan het Leidse Catharijnengasthuis, één
van de grote stedelijke ziekenhuizen annex bejaardenoorden. 24 Deze sectoren maakten in
de vijftiende eeuw een grote bloei door dankzij de ‘verstening’ van de expanderende
steden. Dit was enerzijds een proces van verluxing en verhoging van wooncomfort, maar
anderzijds ook een proces dat door de stedelijke overheden sterk gestimuleerd werd met
het oog op het verhogen van de brandveiligheid. Een bouwwetgeving ontwikkelde zich
die stenen muren verplicht stelde bij nieuwbouw. 25 De turfhandel werd vanaf het midden
van de veertiende eeuw, behalve door de energievraag, ook nog eens extra gestimuleerd
door een toename van het turfaanbod. Immers, de verslechtering van de
waterhuishouding en de daling van de landbouwprijzen maakte het voor vele boeren
aantrekkelijk het accent te verleggen naar de turfwinning.
Een grote stedelijke nijverheidssector in Holland was de bierindustrie, in veel
steden vormde de belasting op bier de belangrijkste afzonderlijke inkomstenbron voor de
stad. Eind vijftiende eeuw bestonden in Delft 200 brouwerijen, in Gouda 17 tot 223, in
Haarlem 114 en in Leiden 23 Begin zestiende eeuw ging het slecht met de bierindustrie,
de cijfers daalden toen enigszin, maar blijven indrukwekkends: Delft 98, Gouda 148,
Haarlem 77 en Leiden 16. Gezien de hoge bierconsumptie, die tussen de 1 en 5 liter per
persoon per dag lag, afhankelijk van leeftijd, buitentemperatuur, arbeidsinspanning en
dergelijke, kan mijns inziens het bier beschouwd worden als het mineraal water van de
20
Brand, Over macht, 185.
21
Hamaker, Rekeningen grafelijkheid, 364, 426-468. De last was een oude telmaat die overeenkwam met
10.000 turfjes of 17 ton turf, de ton was de nieuwe maat ingevoerd begin zestiende eeuw, Cornelisse, ‘Het
verveningsbeleid’, noot 44; Richard W. Unger, ‘Energy sources for the Dutch Golden Age: peat, wind, and
coal’, Research in Economic History, 9 (1984), 221-253: 251 stelt 1 ton op 350 (metrische?) ponden.
22
Van Kan, Sleutels, 90.
23
Van Kan, Sleutels, 265 tabel 15.
24
Brand, Over macht, 185-187.
25
J.W. Marsilje, Leiden. De geschiedenis van een Hollandse stad (Leiden 2002), 51.
10

vroegmoderne tijd. Het was alcoholhoudend, maar er bestond ook veel zwak bier. 26
Overal werd bier gebrouwen voor de eigen consumptie, maar in sommige centra was de
bierproductie vanaf de veertiende eeuw in toenemende mate op de export gericht, in
Haarlem op Noord-Holland en Friesland, in Gouda op Vlaanderen. Hoeveel turf in de
bierbrouwerijen verbruikt werd is nog wel eens te berekenen want voor 1519 is bekend
dat de turf rond de 8% van de totale kosten van het brouwen uitmaakten, iets meer dan de
arbeidskosten. 27 Brand vermeldt weinig over het verband tussen brouwers en
turfproducenten en turfhandelaren, mogelijk werd dat bemoeilijkt doordat pas voor de
periode 1505-1510 voor het eerst de namen van het Leidse brouwersgilde overgeleverd
zijn. 28 Daarbij was Leiden uitgerekend het minst belangrijke centrum voor bierproductie.
Een tweede stedelijke industriesector die veel turf verbruikte was de
textielnijverheid, hier ging veel energie zitten in het bereiden van de kleurstoffen. Het
belangrijkste centrum was Leiden. Volgens Van Kan waren 4 van de 154 patriciërs
tegelijk werkzaam in de draperie en als turfproducent. Brand heeft het verband tussen
drapeniers en turf slechts globaal onderzocht, hij rekent de turfgraverij samen met de
steenbakkerij en kalkbranderij tot de rurale activiteiten. Twintig van de 89 getraceerde
textielondernemers bewogen zich ook op andere terreinen zoals dus de rurale
nijverheid. 29
In het midden van de vijftiende eeuw brak vervolgens een nieuwe fase aan voor
de turfhandel, de exportfase. In Zeeland, waar in de vijftiende eeuw een bloeiende
zoutindustrie zich ontwikkelde, ontstond een grote vraag naar Hollandse turf. De eigen
turf was al vroeg op of niet meer beschikbaar door overstromingen en de turf in
Vlaanderen en West-Brabant raakte ook uitgeput omdat de economische bloei van deze
gewesten al eeuwen eerder op gang was gekomen dan in Holland. De stad Leiden
klaagde in 1453 dat de turfwinning te intensief was en dat de export gestopt moest
worden zodat de voorraad turf langer mee zou gaan. 30 Kort na 1500 raakten Antwerpse
turfdragersgilden in conflict met de stadsoverheid over de afwijkende maten van de
Hollandse turven die ze steeds vaker moesten transporteren. Het volume van de
turfexport lag eind zestiende eeuw, voor de val van Antwerpen en daarmee het afsnijden
van een groot deel van het exportgebied, tussen de één en vier miljoen ton per jaar. 31
Vermoedelijk heeft de Rijnlandse export nooit ver kunnen uitgroeien omdat vanaf 1540
Zuidnederlandse ondernemers zich al verder noordwaarts bewogen, naar de nog
onontgonnen veengebieden in Utrecht en Gelderland. 32 Maar dat de toekomst voor de
turfwinning grotendeels in de noordelijke en oostelijke Nederlanden lag, wist men in de
zestiende eeuw nog niet.
26
Richard W. Unger, A history of brewing in Holland 900-1900. Economy, technology and the state
(Leiden 2003) 55, 83-89.
27
Unger, Brewing, 158.
28
Brand, Over macht, 183, 188.
29
Brand, Over macht , 199.
30
Leiden, Gemeentearchief, SA I, inv. nr. 381, f. 33.
31
W.J. Diepeveen, De vervening in Delfland en Schieland tot het einde der zestiende eeuw (Leiden 1950)
134- 135.
32
Taeke Stol, De veenkolonie Veenendaal. Turfwinning en waterstaat in het zuiden van de Gelderse Vallei
1546-1653 (Zutphen 1992), 42.
11

Een serie turfbelastingregisters uit de jaren 1562-1572 geeft een late
momentopname van de turfhandel. 33 De Rijnlandse turf voorzag tientallen steden in
Zeeland, Vlaanderen, West-Brabant, en zelfs een heel eind de rivieren op tot aan
Nijmegen toe. De organisatiegraad van de handel bleef eenvoudig, risicospreiding via
aandelen of scheepsparten vond niet plaats. De eigenaren van de schepen waren tevens
eigenaren van de turf, zelfs als het de langere afstanden betrof. 34 De turf werd op centrale
plaatsen geladen. De voornaamste binnenlandse haventjes waren het Hubrechtsverlaat
aan de Gouwe bij Waddinxveen en Alphen. Daarnaast werden genoemd Leiden, Oude
Wetering en Zwammerdam. Er werd ook bij de IJsseldijk in de buurt van Gouda
ingeladen, men droeg de turf daar over de dijk. Daarvoor waren ter plaatse turfschuren
opgericht en trappen in het dijklichaam aangebracht. 35
De steden wensten het turfvervoer door hun havens te leiden. Waarschijnlijk was
op hun aandringen in het plakkaat op het slagturven van 1549 de bepaling tot
standgekomen dat men de turf die in Rijnland, Delfland of Schieland gewonnen was niet
meer over de dijken zou mogen dragen maar alleen zou mogen uitvoeren via Gouda,
Delfshaven en Rotterdam. 36 Toen in 1559 een impost (exportbelasting) op turf werd
ingesteld en in de uitvoerhavens collecteurs werden benoemd, werd het over de dijk
dragen van de turf tevens ontduiking van belasting. 37 Holland had een merkwaardige
ruimtelijke structuur, waar transportwateren, tevens afwateringskanalen, gevangen waren
tussen hoge kaden en waar ook de mensen gevangen zaten achter de kaden. Naarmate die
kaden hoger werden had men steeds slechter toegang tot de wateren. De overheid samen
met de steden wisten deze ruimtelijke inrichting handig uit te buiten. De concentratie van
de turfexport op bepaalde havens waar de stroom tevens via belasting kon worden
afgeroomd, is een mooi voorbeeld, maar het voorbeeld van Gouda en het
Hubrechtsverlaat in Rijnland laat zien dat hetzelfde zich ook in het klein voordeed.
De stad Gouda had zich in de late middeleeuwen ontwikkeld tot de voornaamste
uitvoerhaven voor turf. Gouda lag ideaal aan de monding van de voornaamste noord-zuid
handelsas in Rijnland, de Gouwe. Bovendien raakte de bierindustrie en met name de afzet
in Vlaanderen begin zestiende eeuw in het slop. Turf bood een goed alternatief. Eind
zestiende eeuw waren 1.200 Goudenaren direct afhankelijk waren van de turfhandel. 38
Goudenaren hadden al eeuwenlang geïnvesteerd in de ontginning van de ambachtjes
langs de Gouwe. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de inwoners van de ambachten
rondom Gouda streefden naar een verbetering van de aansluiting op de stedelijke
markten, in het bijzonder op Gouda. De geschiedenis van het Hubrechtsverlaat is
hiervoor exemplarisch.
Op de plaats van het Hubrechtsverlaat lag oorspronkelijk een overtoom. In 1551
werd hij met speciale toestemming van Karel V door een sluisje vervangen. Uiteraard
was de keizer zo wijs geweest de hoogheemraden van Rijnland eerst advies over deze
zaak te vragen. Ook toen de aanvrager zich bedacht en ook nog een windas erbij wilde
33 Diepeveen, De vervening, 116-138; Ibelings, ‘Aspects of an uneasy relationship. Gouda and its
countryside (15 th -15 th centuries), in: Peter Hoppenbrouwers, Jan Luiten van Zanden (red.), Peasants into
farmers, 256-274, m.n.263.
34 Diepeveen, De vervening, 137.
35 NA, Staten van Holland voor 1572, invnr. 2328; Diepeveen, De vervening, 130.
36 Diepeveen, De vervening, 130
37 Diepeveen, De vervening, 133.
38 Ibelings, ‘Aspects’, 263.
12

hebben, moesten de hoogheemraden eerst weer advies geven en zij behielden zich het
recht voor de maten en de aard van het bouwmateriaal vast te stellen. Er kwam dus een
sluisje voor de grote en middelgrote turfschepen en daarnaast een overtoom waarover de
vele kleinere marktscheepjes getrokken werden zonder dat de sluis openging, om zo te
voorkomen dat er onnodig water in de polder vloeide. Op haar breedste punt bedroeg de
kolk van de sluis 4,5 meter breed (15 voet) en zij was 17 meter (56 voet) lang.
De aanvrager van de vergunning voor het sluisje was heer Dirc Coebel van der
Loo, ambachtsheer van het Hubrechtsgerecht en het naburige Snijdelwijk. In zijn
aanvrage gaf hij aan waarom zijn ingezetenen dit sluisje zo hard nodig hadden. Door de
turfdelving was er van zijn heerlijkheden niet veel meer over en de toestand kon ook niet
verbeteren omdat de inwoners er niet in of uit konden met hun scheepjes. Ofwel, zo
vullen wij aan, ze hadden geen directe toegang tot de turfmarkt in Gouda. Voor de
gewone marktscheepjes met landbouwproducten was de oude overtoom immers goed
genoeg. Toch is het niet alleen uit medelijden dat de rekenmeesters van keizer Karel hem
adviseerden toestemming te geven de kade te laten doorgraven van de Gouwe één van de
belangrijkste aderen voor de handhaving van het boezempeil van Rijnland. Met de
legging van het sluisje werd namelijk tevens een sluisgeld ingevoerd dat uiteraard ook ’s
keizers schatkist ten goede kwam. Het tarief werd twee keer zo hoog als Van der Loo de
keizer had voorgesteld. 39
2.3 Turfwinning en turfproductie
In de late middeleeuwen bestonden drie manieren waarop de turfwinning plaatsvond, de
turfwinning voor eigen gebruik, de commerciële kleinschalige en de commerciële
grootschalige winning. De eerste was het oudste. Deze turfwinning vond plaats binnen
het ruimtelijke en institutionele kader van een gewone cope-achtige ontginning, waarbij
de boerderijen aan de kop van de percelen stonden en zo een lintvormig dorp vormden.
De boeren gebruikten de droge delen van hun land voor gewasverbouw en veeteelt en de
natte delen voor turfwinning voor eigen gebruik. Hierbij besteedden ze veel aandacht aan
het verhogen en verbeteren van hun land. In de oudste Rijnlandse contracten betreffende
verkoop en verhuur van land, vanaf eind veertiende eeuw, komen al voorwaarden voor
die hierop betrekking hebben. Toen het platteland onder invloed van de markt kwam te
staan en boeren turf gingen winnen voor verkoop, ontstond nieuwe regelgeving die erop
was gericht dat men niet meer mocht delven dan men voor eigen gebruik nodig had. Ook
de oudste keuren van de hoogheemraden van Rijnland, overgeleverd vanaf 1392 maar
zeker al eerder van kracht, legden de turfwinning aan banden. Men moest de gegraven
gaten weer dichten (decken, toemaken) en bovendien niet te dicht graven bij
waterkeringen en andere waterstaatkundige werken die voor de waterhuishouding van
belang waren. In de vijftiende eeuw gold zelfs de verplichting het afgegraven land met
elzen te beplanten om zo productie te behouden waarvan het morgengeld betaald kon
worden, de grondbelasting die door het hoogheemraadschap werd geheven. 40 Overigens
is deze regelgeving mijns inziens alleen gericht op het instandhouden van de
39
J.L. van der Gouw, De landscheidingen tussen Delfland, Rijnland en Schieland (Hilversum 1987) 103, 105;
Ibelings, ‘Aspects’, 261; OAR inv.nr. 7990 9 mei 1551, 22 juni 1551, 23 maart 1552, passim, OAR inv. nr.
7991, plattegrond Hubrechtsverlaat 1555.
40
De Boer, Graaf, 254; W.H. TeBrake, Medieval frontier. Culture and ecology in Rijnland (College
station, Texas 1985) 247-248.
13

waterstaatkundige infrastructuur, niet op het limiteren van de turfwinning als zodanig.
Het hoogheemraadschap voerde immers geen economische of landschapspolitiek, laat
staan milieupolitiek. Het had een zuiver functionele taak, het verzorgen van de
watershuishouding. Eind veertiende eeuw was de turfwinning van de boeren dus al
commercieel geworden, maar ik veronderstel dat hij niet grootschalig was, op dit punt wil
ik een onderscheid maken met de tweede manier van turfwinnen.
De tweede, nieuwere vorm van turfwinning betrof commerciële grootschalige
winning. Dit vond plaats in een institutionele structuur die vanaf het begin was gericht op
turfwinning en niet of nauwelijks op landbouw. Dit geschiedde in gebieden die pas na
1300 werden opengelegd, of opnieuw uitgegeven nadat eerdere ontginning kennelijk niet
gelukt was. Dit gold voor de venen langs de landscheiding met Schieland en langs de
Gouwe. Deze restgebieden waren om diverse redenen tot dan toe aan effectieve
ontginning ontsnapt. 41 Vanuit de oudste bewoningskernen langs de (hoge) geestgronden
en rivieroevers waren zij het verst weg dus van nature al het laatste aan de beurt.
Bovendien waren deze restgebieden gelegen in het centrum van het zuidrijnlandse
veenkussen. Van alle soorten veen was hier de kwaliteit het meest zuiver, mineraalarm
hoogveen, dus het minst geschikt voor landbouw. De gronden zouden weinig opbrengen
en de investering in de aanleg van een afwateringsstelsel zou niet renderen. Een
hoofdafwatering was in principe wel aanwezig in de vorm van het veenriviertje de
Gouwe, dat in de eerste helft van de dertiende eeuw verlengd was tot aan de Oude Rijn.
Eind dertiende eeuw werden pogingen gedaan de venen langs de Gouwe uit te geven in
ontginning, maar daar was niet veel van terecht gekomen. 42 Toen na 1300 de
commerciële turfwinning opkwam, sloeg het nadeel van de venen om in hun voordeel, ze
bleken toplocaties. Als brandstof was het zuiver organische (hoog)veen dat weinig as
achterliet juist uitstekend. Kenmerkend voor die veenontginning nieuwe stijl is dat in de
juridisch-institutionele structuur er vanaf het begin vanuit gegaan werd dat er
commercieel turf gewonnen werd. De eerste stap was dat de belastingstructuur werd
ingesteld op de turfproductie. Dit ziet men in de ontginning Coenencoop aan de Gouwe,
gesticht kort voor 1340, een klein ambachtje dat later deel ging uitmaken van
Waddinxveen. In Coenencoop werden meteen twee tarieven geheven, 6 denieren op de
slechte turf gewonnen uit de toplaag van het veen en het dubbele daarvan op de turf uit
de diepere, betere lagen. 43
In de veertiende en vijftiende eeuw hebben belanghebbenden moeizame processen
gevoerd om de oude typen belastingen (vooral op graan) die bij het oude type
veenontginning hoorde, om te zetten in een belasting op turf. 44 In de commerciële
turfontginningen was dit vanaf het begin goed geregeld. Vermoedelijk is een tweede stap
geweest dat naast de belasting ook de ruimtelijke inrichting van de nieuwe
turfontginningen anders werd opgezet dan van de oudere. Van der Linden heeft
aangetoond dat in de oude veenontginningen de structuur van de grafelijke inkomsten
41 De toegang tot dit gebied werd beheerst door de heren van Blois, die een kasteel hadden op een eilandje
waar de Gouwe in de Hollandse IJssel uitstroomde. Ik heb me afgevraagd of het lage niveau van
staatsvorming in deze uithoek nog een factor geweest kan zijn, maar de heren van Blois functioneerden als
brave leenmannen van de graaf van Holland, dus ik denk het niet.
42 Linden, H. van der, 'Het platteland in het Noordwesten met nadruk op de occupatie circa 1000-13000' in :
Nieuwe Algemene Geschiedenis der Nederlanden (1980) 2, 48-82, m.n. 66; meer in De Cope.
43 Boer, Graaf en grafiek, 252.
44 Ibelings, ‘Aspects’, 258.
14

nauw gerelateerd waren aan het aantal boerderijen gezet bij de stichting, in de nieuwe
turfontginningen is dit verband niet zichtbaar. In de ontginning Hoge Venen bijvoorbeeld
was het land ingedeeld in grote rechthoekige blokken en de nederzetting Hoogeveen
ontstond buiten de blokkenstructuur aan een kanaaltje dat wellicht ooit toegang heeft
gegeven tot het veenriviertje de Oude Willick, maar dat begin zeventiende eeuw al
daarvan afgedamd was. 45 Hier vond dus geen perceelindeling plaats met boerderijen op
de kop gericht op landbouw, maar waarschijnlijk werden clusters huisjes gesticht voor
turfarbeidersfamilies, of mogelijk zelfs keten zoals ook in de dijkbouw gebruikelijk was,
vooral wanneer in loonarbeid werd gewerkt.
Tot de gebieden die voor de commerciële turfwinning werden ontgonnen
behoorden behalve Coenencoop en enige blokken daaromheen aan de Gouwe, vooral de
Hoge Venen, het gebied tussen Hazerswoude en de landscheiding, wat een blok van 546
morgen omvatte, en diverse blokken daaromheen vooral in de ambachten Benthoorn en
bij het dorp Zegwaard, genoemd naar hun oppervlakten zoals de 100 of 140 morgen. De
Hoge Venen waren waarschijnlijk eind dertiende eeuw uitgegeven aan de graven van
Egmond en Brederode, in dezelfde tijd dat de graaf andere stukken veen hier en in de
duinen uitgaf aan hun en andere hoge edelen zoals de heren van Teilingen en Van
Foreest. Maar in 1365 had hertog Albrecht van Beieren de Hoge Venen opnieuw
verkocht. 46 Slechts van twee Rijnlandse gebieden is uit de late middeleeuwen iets over de
opbrengst bekend, van Coenencoop over de jaren 1343-1397 en van Benthoorn 1404-
1412.
Typerend aan de turfontginningen was dat de winning een tamelijk snel, om niet
te zeggen agressief verloop kende. Kort na het aansnijden werd de hoogste productie
bereikt, dan waren ook de meeste turfwinners erbij betrokken en enkele decennia later
hield de productie op. Vermoedelijk was niet het veen op maar was de grondwaterspiegel
dan te hoog komen te staan. Een blok veen in Zegwaard dat in 1386 nog 140 morgen
bedroeg was in 1395 al tot 42 m gereduceerd. In Benthoorn bedroeg in de goede
beginjaren de opbrengst 1345 tot 2406 last per jaar. Wat betekende dat in termen van
consumptie? De abdij Leeuwenhorst bij Noordwijk met een huishouding van zo’n 75
personen had een turfverbruik van circa 300 last per jaar. De opbrengst van de
turfwinning in Benthoorn was evenveel als vier tot acht van zulke grote kloosters nodig
hadden. Als we de productie vergelijken met de hoeveelheid turf die midden vijftiende
eeuw werd uitgereikt aan het hof van de graaf in Den Haag om een kamer voor een
ambtenaar te verwarmen, namelijk vier last, dan zou de opbrengst van Benthoorn
voldoende zijn voor 300 tot 600 kamers. Aangezien van de meeste huizen maar een
kamer verwarmd en vaak waren ze niet groter dan een kamer, kunnen we inschatten dat
dat gelijk stond aan 300 tot 600 eenvoudige huizen. Daarin konden dan meer mensen
wonen, want de hofambtenaren behoorden natuurlijk tot de meest luxeuze
energieverbruikers.Voor het transport van deze hoeveelheid waren ruim 800 kleine
zeilbootjes vereist van het type dat het meest in Rijnland werd gebruikt, de aalman. 47
45
OAR, A1181, kaart van Jan Pietersz Douw 1627 ten behoeve van een voorstel tot bepoldering; over
Hoogeveen: William H. TeBrake, ‘Land drainage and public environmental policy in medieval Holland’,
in: Environmental Review (1988)75-93.
46
NA, Grafelijkheidsrekenkamer Rekeningen, rekening van de rentmeester van Noord-Holland 14887, f.
22.
47
Cornelisse, ‘Het verveningsbeleid’, in: Holland, regionaal-historisch tijdschrift ter perse, met dank voor
de inzage; Gertruida de Moor, Verborgen en geborgen. Het cisterciënzerinnenklooster Leeuwenhorst in de
15

Eind veertiende eeuw vond dus in beide typen veenontginningsgebieden
commerciële turfwinning plaats, maar vooral in de nieuwe ontginningen waren
aanzienlijke, kapitaalkrachtige stedelingen aan het werk. Dit gold al voor Coenencoop,
maar een mooi voorbeeld is de ontginning de Hoge Venen die in de jaren 1434-1436 voor
75 % in bezit was van Leidenaren en daarom is hier veel over bekend. Brand
identificeerde de achttien landeigenaren en stelde vast dat ze bijna allemaal ook bezig
waren met andere economische activiteiten zoals kalkbranden, steenbakken, bierbrouwen
of broodbakken. De grootste landeigenaar was Floris van Boshuijzen. Hij beschikte over
bijna een vijfde van het totaal, 98 morgen. Hij bezat een groot versterkt huis net buiten
Leiden aan de zuidelijke Rijndijk. 48 In 1450 werd hij door de hoogheemraden bekeurd
vanwege achterstallig onderhoud van het stuk Rijn dat aan zijn perceel grensde. Men
gooide hier ook te veel vuilnis in het water, industrieel afval? Van Boshuijzen had ook
nog een hofstede in Alphen aan den Rijn. In 1462 kreeg hij toestemming om daar de
Hoge Rijndijk te doorgraven en een stenen brug aan te leggen, zodat hij voortaan over
een haventje beschikte, uiteraard aan de achterzijde goed dichtgemaakt zodat er geen
water vanuit de boezem naar het lage land weg kon vloeien. 49 Een andere grote vervener
in de Hoge Venen was de edelman Dirk van der Does, eigenaar van het huis Ter Does in
Leiderdorp. Hij werd in het voorjaar van 1452 aangeklaagd door de dijkgraaf omdat hij
de kade bij zijn huis niet goed had gesloten. 50 Het doorsteken van kades in de winter was
een gebruikelijke manier om goederen af en aan te voeren per schip. Het ligt voor de
hand dat Van der Does de turf gedolven in de Hoge Venen naar zijn stamkasteeltje
bracht. Kennelijk was hij nog niet aan de jaarlijkse reparatie toegekomen.
In de oude en in de nieuwe ontginningen werd overal turf gedolven. Een zeldzame
bron hierover is de registratie van de inkomsten uit de turfgelden in de boekhouding van
de graaf van Holland, die is overgeleverd voor de periode 1383-1396. 51 Hierin hield de
graaf bij hoeveel de dijkgraaf van Rijnland ontving als inkomsten uit de boeten die hij
oplegde aan verveners die de keuren overtraden, met name degene die te veel turf dolven.
Ambachten waar in deze jaren gedurende lange perioden turfwinningsactiviteiten
plaatsvonden waren ten noorden van de Oude Rijn: Esselijkerwoude, Leimuiden,
Rijnsaterwoude en Vriezencoop; ten zuiden van de Rijn: Waddinxveen, Zoeterwoude,
Zoetermeer en Zegwaard. Wat betreft de omvang van de inkomsten uit de boeten, stond
Waddinxveen met stip bovenaan met 80 tot 90 pond per jaar. Daarna volgden
Zoeterwoude, Zoetermeer, Zegwaard en Esselijkerwoude met tussen de 9 en 15 pond per
jaar, maar eigenlijk alleen in de goede beginjaren. De andere dorpen kwamen nauwelijks
boven de pond per jaar uit.
Waarschijnlijk was de turfwinning in de nieuwe ontginningen grootschaliger en
anders georganiseerd dan in de oude ontginningen. Het ligt voor de hand dat de
kapitaalkrachtige eigenaars zowel met kleine aannemers werkten als met loonarbeiders.
Noordwijkse regio (1261-1574) (Hilversum 1994) 31-160; NA, Grafelijkheidsrekenkamer Rekeningen,
rekening van de rentmeester van Noord-Holland van 1487, inv. nr. 321, f. 94.
48 De hofstede lag direct langs de stadsmuur en was via een brug over de vest te bereiken. Er ontstond een
conflict met de stad Leiden wat door Karel van Charolais beslist werd in het voordeel van Boshuijzen in
1466. Brand, Over macht, 225.
49 Brand, Over macht, 188-191; Sloof, Bestuursregisters, 130. Is het huis in Alphen het leengoed
Boshuijzen waar sinds 1281 al een steenplaats was? Vlg. Van Kan, Sleutels 89 en Brand, Over macht 86.
50 Sloof, Bestuursregisters, 11, 71.
51 De Boer, Graaf, 257-258.
16

Beide productiewijzen waren ook in gebruik bij de abdijen Rijnsburg en Leeuwenhorst. 52
Volgens Brand zouden zelfs al in de veertiende eeuw Leidse patriciërs veen met
loonarbeid gedolven hebben. 53
Misschien bestond een verband tussen grootschalige, commerciële turfwinning en
veelvuldige overtreding van de Rijnlande turfkeuren. Grote ondernemers konden de
boeten gemakkelijk betalen. De turfwinning in Coenencoop, die vanaf het begin
commercieel was opgezet, maakte een belangrijk aandeel uit van de activiteiten in
Waddinxveen. Een aanwijzing hiervoor is dat toen de winning in Coenencoop aan zijn
einde kwam in 1386, ook de enorme inkomsten uit boeten die de dijkgraaf in
Waddinxveen inde instortten. Uit de vijftiende eeuw zijn grove overtredingen van de
turfkeuren bekend van grote ondernemers die langs de kusten van het Haarlemmermeer
turf dolven, een groot aantal onder hen afkomstig uit Haarlem. Om hun praktijken te
verheimelijken kochten ze zelfs de schout van Aalsmeer om. 54 De dijkgraaf deed zijn best
de grote overtreders te pakken te nemen en dat lukte ook. Zo inde hij in 1384 van twee
verveners in Zoetermeer 133 pond aan boeten, waarschijnlijk een totaal van enkele jaren
boeten opgespaard, want in 1383 was één van hen ook al beboet. 55 Maar indien de
overtreders poorters waren werd het een stuk lastiger, hierop kom ik terug in de nieuwe
overzichtsgeschiedenis van Rijnland.
Bij de ontginningen waren altijd initiatoren betrokken, hoofdontginners. Eén
persoon verwierf bij het stichten van de ontginning een aantal rechten. Hiertoe behoorden
belastingheffing, de lage, locale rechtspraak en het recht om het gebied uit te geven, te
verdelen over individuele huishoudens of zelfs door te verkopen. Juist omdat bij de oude
en nieuwe veentonginning deze basistaken dezelfde waren kunnen we hieruit afleiden
wat de eigenlijke functie van de hoofdontginner was. Hij moest het gebied ontsluiten: de
aanvangsinvesteringen doen en het gebied bewoonbaar maken. Wat dit precies inhield
verschilde per geval en was afhankelijk van de locale omstandigheden. Maar in ieder
geval betekende het dat er een hoofdafwatering moest komen en dat er contact gemaakt
moest worden met het reeds betaande afwateringsstelstel bij de buren of van de boezem,
en meestal beide. Ook het graven van een vaart voor de turfafvoer kon ertoe behoren.
Deze investeringen moesten natuurlijk terugverdiend worden, vandaar dat de graaf de
hoofdontginner zijn belastingrechten deels overdroeg.
Tot in de veertiende eeuw namen grote en minder grote edelen veenuitgiften op
zich, zoals de heren van Brederode, Egmond en Teilingen. Maar in wezen was naast
status en organisatievermogen de beschikking over kapitaal net zo belangrijk, vooral toen
in de late middeleeuwen grondwerkzaamheden commercieel tegen betaling moesten
worden uitgevoerd en men niet meer op de inzet van (eigen) halfvrijen kon rekenen. In de
veertiende eeuw traden patriciërs als hoofdontginner op, het bekendste geval is
Coenencoop. Opvallend is dat bij sommige ontginningen die wel met adellijke
hoofdontginners gestart zijn, in een latere fase een patriciër het initiatief lijkt over te
nemen. Dit gold voor de Hoge Venen, zoals reeds uitgelegd is, dat voor driekwart in
Leidse handen kwam. Benthoorn was in 1414 over zijn top heen en toen beleende de
graaf Floris Florisz van Alkemade met het lastgeld over de turfwinning á 3 groten per last
52 Cornelisse, ‘Het verveningsbeleid’.
53 Brand, Over macht , 190.
54 Van Dam, Vissen in veenmeren, 73, 79.
55 De Boer, Graaf, 256; vgl. Van Kan, Sleutels, 90.
17

en met de gewone belasting over wat er nog restte aan landbouwgrond á 2 stuiver per
morgen. Benthoorn werd daarna nog tot 1430 geëxploiteerd. Floris was de zoon van de
bekende Floris van Alkemade die in 1408 bezig was met het beroemde molenexperiment
bij Leiden, waar de graaf van Holland de hoogheemraden van Delfland en Rijnland op af
stuurde. Heeft Van Alkemade junior na 1414 in Benthoorn een molen neergezet om de
waterstand te verlagen en de laatste resten turf eruit te kunnen graven? Iets dergelijks
gebeurde mogelijk ook in de Hoge Venen. Dit stuk van 536 morgen was in 1477 al
grotendeels vergraven toen Willem van Boshuijzen, nazaat van de grootste locale
grondeigenaar Floris van Boshuijzen en hoogheemraad van Rijnland, het hele gebied
overnam. Pas in 1514 was het geheel uitgeveend. 56 Het meest zuivere voorbeeld van het
model dat ik hier voorstel voor de nieuwe commerciële grootschalige turfwinning
waarvoor pas vanaf midden veertiende eeuw bronnen zijn, ligt helaas buiten Rijnland en
dus buiten het gestelde kader van dit paper. De Leidse patriciër Floris Gijsbrechtsz
ontving van de graaf in 1386 een veencomplex onder Bleiswijk en Zevenhuizen van 140
morgen. Hierbij hoorde een erfpacht van 12 penning per morgen met het recht om turf te
delven en een verbindingskanaal aan te leggen met Rijnland of Schieland. Bij uitgifte
(aan Leidse poorters) voor 1394 bedong hij 2 penning lastgeld per gedolven last turf. 57
3. Poldermolens
3.1 Verspreiding
Uit de periode vóór 1517 zijn 31 eerstvermeldingen van poldermolens bekend die hun water
uitsloegen op Rijnlands boezem. Een groot aantal molens is bekend geworden doordat de
consentverlening van het Hoogheemraadschap van Rijnland is overgeleverd. Voorts zijn er
indirecte aanwijzingen die op het bestaan van een poldermolen wijzen. Een belangrijke bron
van dit type is de lijst die in 1491 ten behoeve van een proces over de molens werd opgesteld,
dat liep van 1486 tot 1491. In de lijst worden dertien bestaande poldermolens opgesomd,
waarvan vier voor het eerst worden genoemd terwijl ze beslist al eerder waren
gebouwd 58 . Opmerkelijk is de explosie van vergunningen voor molens aan het einde van de
vijftiende eeuw: 24 van de 31 molens werden na 1480 gebouwd. Nader beschouwd blijken
er in bepaalde jaren ook merkwaardige opeenhopingen te zijn. In de jaren 1483 tot en met
1486 werden 11 toestemmingen verleend voor het stellen van poldermolens, dus juist in de
jaren voorafgaand aan het molenproces. Dit roept de vraag op naar de verhouding tussen
historische bron en werkelijkheid. Werd inderdaad een derde van het totale aantal
poldermolens in drie jaar gebouwd, of trad er in deze jaren wat betreft de registratie en
legalisering een clustering op? Het is helaas niet na te gaan of er administratieve redenen
waren voor een strengere handhaving van het beleid sinds de instelling van een keur
(politieverordening) op de molens in 1460. Wel geven geografische en economische
gegevens aanwijzingen dat het om een daadwerkelijke bouwhausse is gegaan.
56 Brand, Over macht, 188-191; Sloof, Bestuursregisters, 438. In 1488 werd een vaart in Benthuizen
gemaakt die aansloot bij de Hogeveensevaart, OAR 16, f. 37v.
57 Van Kan, Sleutels, 91.
58 OAR inv.nr. 16, f 57a; Van Dam, Vissen in veenmeren, bijlage 3, molennummers 29, 30, 31, 32. Voor
sommige molenstichtingen geeft de molenexpert Bicker-Caarten wel een beredeneerde datum, waarbij de
waterhuishoudelijke ontwikkeling van de afwateringseenheid een belangrijk argument is, maar die heb ik in
de lijst niet overgenomen.
18

De poldermolens waren over heel Rijnland verspreid maar de meeste werden gezet
langs de Rijn, in de zogenaamde Rijnambachten (zie overzichtskaart van de poldermolens).
Aarlanderveen, Alphen, Hazerswoude, Hoogmade, Koudekerk, Leiderdorp, Oudshoorn,
Zoeterwoude en Zwammerdam waren samen goed waren voor 19 van de 31 molens.
Dorpen in Rijnland die een opvallende clustering vertonen zijn voorts Zoeterwoude met 6
stuks en Waddinxveen, waarvoor het aantal niet gespecificeerd is, maar dat groot moet zijn
geweest. In Waddinxveen kreeg men namelijk in 1483 toestemming om de bestaande
paardemolens in poldermolens om te bouwen en in 1491 gaven de hoogheemraden van
Rijnland toestemming voor het stellen van nog een poldermolen. Dit veronderstelt minimaal
3, maar misschien wel veel meer molens. 59
59 Van Dam, Vissen in veenmeren, bijlage 3, molennummers 13 en 33.
19

Over het type en de capaciteit van de molens die in Rijnland gesteld werden is
weinig bekend. In de archiefbronnen van het hoogheemraadschap van Rijnland wordt
hierover niets specifieks vermeld. Op de lijst van 1491 bijvoorbeeld wordt uitsluitend onderscheid
gemaakt tussen grote en kleine molens. Afgaande op diverse omgevingskenmerken,
zoals de ondergrond en de poldergrootte, en op kennis uit latere perioden, zoals
afbeeldingen, wekken molendeskundigen zoals Bicker-Caarten de indruk dat in Rijnland
doorgaans wipmolens werden gebouwd, maar het voorkomen van standaardmolens wordt
niet geheel uitgesloten. De wipmolens waren geheel uit hout opgetrokken en de kap was
draaibaar zodat de wieken op de wind konden worden gezet. De houten molens waren verplaatsbaar.
Zo kregen de inwoners van Zoeterwoude in 1497 toestemming om een poldermolen
te plaatsen die zij overgenomen hadden van de buren van Alphen. 60 Poldermolens
waren ongetwijfeld krachtige, kapitaalintensieve machines, die bij een veel grotere schaalgrootte
hoorden dan de diverse typen opwerkingsvoertuigen die voorheen gangbaar waren,
zoals hand-, tred- en paardemolens, om over de hoosvaten geheel te zwijgen. Bij gebrek aan
overzichtsliteratuur geven enkele incidentele gegevens uit het archief van het hoogheemraadschap
een indicatie van het vermogen van de diverse molentypes. Uitgaande van de poldergrootte
blijkt een kleine poldermolen uit 1481 (schatting: 20-100 ha) een capaciteit te
hebben die circa vijf keer boven die van een paardemolen uit 1483 lag. Op zijn beurt was
een grote poldermolen uit 1485 (schatting: 500 ha) weer vijf keer krachtiger dan een kleine
poldermolen. 61 Poldermolenprijzen zijn voor deze periode nog niet systematisch onderzocht
voor Rijnland. 62
60 OAR inv.nr. 16 f. 97v b.
61 De paardemolen die in 1481 volgens het consent werd gebruikt bij het Zusterhuis te Warmond bemaalde
een perceel land dat kleiner was dan 16 ha, OAR inv. nr. 15 f 78v f: 20 morgen. De kleine molen aan de
Groenendijk te Hazerswoude waarvoor in 1483 consent werd aangevraagd, bemaalde volgens Bicker-Caarten,
Middeleeuwse watermolens, 79 een polder van circa 132 ha, OAR inv. nr. 15 f 84 c. De grote molen die in
1485 in Zoeterwoude gezet werd bemaalde de Grote Polder met een oppervlakte van circa 400 ha, OAR
inv.nr. 16 f 16v d: 500 morgen. Overigens zijn niet alleen het oppervlak van de polder van belang voor de
molencapaciteit, maar ook het waterbergend vermogen van de polder, in de vorm van meertjes e.d. en voorts
de opvoerhoogte.
62 Een indicatie is het bedrag van 190 Rijns gulden dat in 1491 genoemd werd voor een niet nader
aangeduide molen, OAR inv.nr. 16 f 59a. Betrof het alleen de molen of ook het benodigde grondwerk, de arbeidskosten
en de transportkosten? 190 Rijns gulden stond in 1491 ongeveer gelijk aan drie jaarlonen van een
timmerman. De enige prijzen van kunstwerken die in de Rijnlandse bronnen voorkomen zijn die van de uitwateringssluizen
te Spaarndam. Deze kostten in de jaren '50 en '60 circa 600 pond Vlaams, Petra J.E.M. van
Dam, ’Geschiedenis, archeologie en waterbouwkunde: theoretische samenwerkingsmodellen voor
interdisciplinair onderzoek met als vertrekpunt de laatmiddeleeuwse uitwateringssluizen van Spaarndam'
in: Bulletin KNOB 93, 1, 19-30: 46. Omdat rekening gehouden moet worden met de hoge inflatie van de
jaren '90, is een vergelijking moeilijk. De nieuwbouwprijs van grafelijke korenwindmolens in Zeeuws-
Vlaanderen ontwikkelde zich van circa 812 pond parisis in 1450 tot 1.700 in 1550 en dat was exclusief de
aanleg van de molenberg en andere grondwerken, net als bij de Rijnlandse sluizen. A. de Kraker en F.
Weemaes, Malen in moeilijke tijden. De geschiedenis van de grafelijke ros-, wind- en watermolens in Noord-
Vlaanderen en aangrenzend Zeeland, tussen 1450 en 1610 (Kloosterzande 1996) 86, 98.
20

In het volgende ga ik de verspreiding van de poldermolens verklaren, eerst het
ruimtelijke patroon in relatie tot het voorkomen van grondsoorten, dan het chronologische
patroon in relatie tot landbouwconjunctuur. Vervolgens stel ik twee aanvullende nieuwe
elementen voor: aan de conjunctuur voeg ik de opkomst van de tuinbouw toe; en ter
verklaring van grote molens specifiek in de context van hofstedes voer ik het idee in van
molens als prestigeobject.
21

3.2 De initiatoren
Wie waren de initiatiefnemers achter de molens in de vijftiende eeuw? Hiernaar is nog
weinig onderzoek gedaan. Het is een intrigerend vraagstuk mede omdat de gronden waarop
molens werden gezet juist recent door de wateroverlast aan waarde hadden ingeboet, zoals
Borger in 1986 al eens aan de orde stelde. Een klein onderzoekje naar de snelle verbreiding
van de poldermolen aan het einde van de vijftiende eeuw, met name naar de chronologische
en geografische kenmerken, geeft een indicatie waarom en door wie molens werden gebouwd.
De weinige aanwijzingen die voorhanden zijn worden in het volgende afgezet tegen
de hevige economische crisis van het laatste kwart van de vijftiende eeuw. Een consent voor
het stellen van een poldermolen werd meestal aangevraagd door een groep personen. Doorgaans
werden de ‘(gemene) buren’ van een dorp als aanvrager genoemd, zonder verdere
specificatie: ‘die van...’ 63 Een enkele keer betrof het een geestelijke instelling. 64 Aangezien
verondersteld kan worden dat de boeren in het drassige veenland niet degenen waren die
veel kapitaal tot hun beschikking hadden, ligt het voor de hand dat investeringskapitaal van
andere groepen kwam. Ibelings veronderstelt dat de eigenaars van windmolens die bij de
turfdelving in Delfland en Schieland werden ingezet poorters zijn geweest. Ten aanzien van
de financiering van deze zogenaamde turfmolens werden door de betreffende
hoogheemraadschappen regelingen opgesteld tussen 1440 en 1450. 65 Rijnland kende zo'n
regeling niet en wie hier het kapitaal voor molens verschafte is dus onbekend. Wel is in een
aantal gevallen bekend dat er hofstedenbezitters bij betrokken waren.
63 De buren waren alle niet-edele inwoners van de dorpsgemeente, die in Holland vaak ambacht werd
genoemd. In een ambacht konden meer dorpen en gehuchten liggen. I.H. Gosses, Welgeborenen en
huislieden. Onderzoekingen over standen en staat in het Graafschap Holland (Groningen 1926), 118;
P.C.M. Hoppenbrouwers, Een middeleeuwse samenleving. Het land van Heusden (ca. 1360 - ca. 1515)
(Wageningen 1992) 179.
64 Een uitzondering is de kleine molen aan de Groenedijk die in 1483 werd aangevraagd door vier
personen, waren zij stedelingen? OAR inv. nr. 15 f 84 c. Eén geval is bekend van een klooster dat een molen
aanvroeg, het Regulieren-Mannenklooster Engelendaal te Leiderdorp, in 1486, OAR inv.nr. 16, f. 19d.
65 Bart Ibelings, 'Turfwinning en waterstaat in het Groene Hart van Holland vóór 1530' in: Tijdschrift
voor Waterstaatsgeschiedenis (1996), 2, 74-80: 79.
22

De molens waren geografisch geconcentreerd bij Leiden, en in enige mate bij Gouda
en Haarlem (zie kaart). Dit doet een verband met de steden vermoeden. Indien winstmogelijkheden
en de bereidheid om te investeren in molens samenhingen met de invloed van de
stedelijke markt, dan is volgens het model van Von Thünen het volgende van belang: de
lokalisering van activiteitenzone's rondom de stad kent een patroon waarin ondermeer de
aanwezigheid van transportroutes en het type grondsoort een rol speelden. Voor het geval
van de poldermolens komt daar ongetwijfeld de beschikbaarheid aan afwateringsmogelijkheden
bij. 66 Zo verklaar ik de vele molens op de kleiboorden langs de Rijn als volgt. Hier
was de afvoer van landbouwproducten en delfstoffen naar Leiden over de Rijn eenvoudig en
de kleigrond bood goede mogelijkheden voor landbouw. Investering in verbeterde drainage
was hier kennelijk de moeite waard.Als onderdeel van Rijnlands boezem functioneerde de
Rijn bovendien als hoofdafwateringskanaal richting de meren en het IJ. 67 Dit is dus de
waterstaatkundige achtergrond dat de molens juist langs de rivier ontstaan en niet ergens
anders bijvoorbeeld langs de Vliet, ook een waterweg dicht bij Leiden. Voor Haarlem geldt
een vergelijkbare redenering met het Spaarne als afwateringsas. Het aantal molens was hier
wel veel geringer. Men beschikte hier over genoeg landbouwmogelijkheden op de hogere
gronden en had de drassige veengronden minder nodig. De molens bij Gouda werden ten
dele gebruikt ten behoeve van de winning van turf in het hoogveen, die in grote hoeveelheden
afgezet werd op de internationale Goudse turfmarkt. Deze molens kunnen overigens
tot een veel kleiner type hebben behoord. 68
In hoeverre was de conjunctuur bepalend voor de verbreiding van de poldermolen?
De neergaande trend in het laatste kwart van de vijftiende eeuw, die de opgaande eeuwtrend
onderbrak, had een concentratie van kapitaal bij sommigen tot gevolg en dit maakt
aannemelijk dat de molens inderdaad in een zeer snel tempo gebouwd konden worden.
Vanaf ongeveer 1480 steeg de prijs voor het levensonderhoud zeer sterk, terwijl de lonen
achterbleven. Zo mogelijk nog belangrijker voor het beeld wordt geacht dat in de laatste
decennia van de eeuw enkele jaren voorkwamen van extreme duurte. Een berucht voorbeeld
zijn de oogstjaren 1480/81-1481/82, die wel vijfvoudige prijsstijgingen tonen voor het
basisgraan rogge.
66 C.M. Lesger, Hoorn als stedelijk knooppunt. Stedensystemen tijdens de late middeleeuwen en
vroegmoderne tijd (Hilversum 1990).
67 De financiering van de molens is een nader onderzoek waard. De bronnen van het Hoogheemraadschap
waar de molens min of meer systematisch werden geregistreerd, leveren weinig op omdat de initiatiefnemers
moeilijk als stedelingen zijn te herkennen. Bovendien is het de vraag of stedelingen als initiatiefnemers tot de
aanvragers behoorden, of via leningen en dergelijke aan een molencollectief kapitaal ter beschikking stelden.
Vergelijk de regeling die in Delfland en Schieland gold voor de afbetaling van een molen in 10 jaar door de
huurders aan de eigenaars, Ibelings, ‘Turfwinning’, 79. In Brand, Over macht komen geen poldermolens voor
als bezit van Leidse patriciërs.
68 Ibelings ‘Turfwinning’, stelt dat ten behoeve van de turfwinning ook poldermolens ingezet werden en
steunt dit onder andere op de bovenvermelde overgang van paardemolens in poldermolens in Waddinxveen.
Ander bewijs hiervoor is: OAR inv. nr. 1539 f. 1 de geestdorpen klagen dat men in de uitgeveende gebieden
met molens maalt: ‘oock van hair verdolven venen up ons malen’.
23

Op de achtergrond van de duurtejaren lag de economische ontwrichting die het gevolg was
van de politieke crisis, die sinds 1477 de Nederlanden in internationale conflicten betrok.
Allerlei oorlogshandelingen leidden tot ernstige stagnaties in de graanaanvoer uit Frankrijk
en de Baltische gebieden en landsheer Maximiliaan van Habsburg voerde een inflatoire
muntpolitiek om de oorlogskosten te dekken. 69 Het is in overeenstemming met de sterk
stijgende prijzen en achterblijvende lonen dat aan het einde van de vijftiende eeuw bij
Leiden specialisatie optrad in arbeidsintensieve gewassen. Zij dienden als grondstoffen voor
de stedelijke nijverheid en, net als de meer traditionele haver en bonen, gedijden zij nog
redelijk op natte gronden. Voorbeelden uit de literatuur zijn raapzaad waaruit men olie
bereidde, en hennep, dat ondermeer werd toegepast voor visnetten, waarvoor een groeiende
markt bestond. 70 Over dit laatste is geen locaal onderzoek beschikbaar, maar het valt op dat
het hoogheemraadschap van Rijnland keuren uitvaardigde tegen de vervuiling van de Oude
Rijn door de afvalproducten van het zogenaamde ‘roten’, een fase van het productieproces
waarbij de planten in poelen langs de Rijn lagen te rotten. De zestiende-eeuwse
kaartenboeken van de Leidse gasthuizen geven de henneptuinen van de boerderijen langs de
Oude Rijn heel mooi weer, precies op de kop van het perceel op de vette klei. 71
Voor (groot)grondbezitters die landbouwproducten verkochten op de stedelijke
markt en enige landarbeiders in dienst hadden, lijkt mij de prijs- en loonontwikkeling zeer
gunstig. Daarom zie ik in de economische conjunctuur een deelverklaring voor investeringen
in molens langs de Oude Rijn in de periode 1477-1500.
In vier gevallen is bekend dat de eigenaar van een hofstede betrokken was bij een
molenstichting. 72 Het ging om kreeg Floris van Alckemade bij zijn kasteel Cronesteijn in
Zoeterwoude (1408), Willem van Alckemade IJsbrandtsz bij zijn huis Oud-Kalslagen, ook
geheten Hof van Alpen, in Alphen (1474), Gerrit van Poelgeest bij zijn kasteel Groot-
Poelgeest in Koudekerken (1485) en de heer van Zwieten bij zijn kasteel het huis van
Zwieten aan het Rijnegomvaartje in Zoeterwoude (1485). Gezien de weinig gevorderde
stand van het detailonderzoek is het niet vast te stellen of deze enkele gevallen representatief
zijn. Een hofstede was een versterkt woonhuis, vaak voorzien van een gracht. Veelal was de
eigenaar van de hofstede ook ambachtsheer 73 van degenen die de molen aanvroegen, en
soms ook hoogheemraad van Rijnland. Zo kon hij de consentaanvraag mooi begeleiden.
69 Leo Noordegraaf, Hollands welvaren? Levensstandaard in Holland 1450-1650 (Amsterdam 1985) 15-
22, 171, 16 (grafiek); Milja van Tielhof, De Hollandse graanhandel, 1470-1570. Koren op de Hollandse
molen. (Den Haag 1995) 20.
70 Blockmans e.a. in NAGN 4, 42-86, m.n. 56, 77 ; OAR inv.nr. 17 f. 11v b, f. 18 b f. 21 v f: haver, bonen.
Leiden, Gemeentearchief, Huisarchief Warmond, Rekeningen, hennep-, haver- en vlastienden 1467-1477,
raapzaad vanaf 1481, mosterdzaad vanaf 1492; Jan Bieleman, Geschiedenis van de landbouw in Nederland
1500-1950: veranderingen en verscheidenheid (Meppel 1992) 65-66 laat hennepteelt pas beginnen in 1590.
71 Brontypevoorbeeld: M.W. Heslinga e.a. (red.) Nederland in kaarten. Verandering van stad en land in vier
eeuwen cartografie (Ede 1985), 14.
72 Van Dam, Vissen in veenmeren, bijlage 3: molennummers 1, 8, 16, 18; Bicker-Caarten, Middeleeuwse
watermolens, 50, 76, 83, 85, 87, 89.
73 De ambachtsheer bezat de lage rechtspraak van het ambacht, met de daaruit voortkomende boeten,
daarnaast bezat hij de diverse rechten die tot het ambachtsgevolg hoorden zoals tol-, vis-, veer-, plant-,
poot- en weiderechten. In de praktijk werd het recht door zijn plaatsvervanger de schout uitgeoefend
bijgestaan door de schepenen van het ambacht. J.P.H. Monté-Verloren en J.E. Sprint, Hoofdlijnen uit de
ontwikkeling der rechterlijke organisatie in de Noordelijke Nederlanden tot de Bataafse omwenteling
(Deventer, 1982 6e druk) 143-145.
24

De hofstedeëigenaar leverde mogelijk grond, in sommige gevallen werd de molen zelfs op
de wal van de slotgracht geplaatst. Deze gang van zaken was vanuit waterstaatkundig
oogpunt praktisch, - en kwam ook buiten Rijnland voor -, omdat de hofstede vaak zo hoog
gelegen was op de kleiboorden van de rivier, dat de slotgracht op boezempeil lag. De gracht
werd dus onderdeel van de zogenaamde voorboezem van de molen, de sloot die de molen
met de boezem verbond. Dit scheelde de gemene buren de kosten voor de aanschaf van de
grond, voor het grondwerk ten behoeve van de verhoogde molenplaats en voor de slootaanleg.
De integratie van slotgrachten en boezem bouwt voort op oudere patronen. De
Dinsdagse wetering die in 1327 in de duinen werd gegraven sloot aan op de slotgracht van
het huis Warmond. 74
3.3 Twee aanvullende deelverklaringen van de eerste grote poldermolens langs de Oude
Rijn: de molen als prestige object en de opkomst van de tuin
De eerst molens in Rijnland vragen om een specifieke verklaring. Zoals ik in de inleiding al
aanstipte, is het merkwaardig dat er meteen grote molens geplaatst werden, terwijl in de
zestiende eeuw juist vele kleine molens geplaatst werden. Aan de verklaring via de
opgaande economische conjunctuur die juist voor het einde van de vijftiende eeuw relevant
is, voeg ik toe een element toe: tuinbouw. Daarnaast wil ik ter discussie stellen of de molens
in sommige gevallen tenminste ook mede prestigeobjecten zijn geweest, ter verhoging van
het prestige van het buitenhuis van sommige leden van de rurale elite.
[Een derde verklaring die in het seminar naar voren kwam is dat de twee
molengroottes vanaf het begin naast elkaar bestonden. In de vijftiende eeuw zouden naast
de grote molens dan in het binnenland kleine opvoerwerktuigen zoals paardemolens,
wippen en hoosvaten in gebruik geweest kunnen zijn, die pas in de zestiende eeuw door
kleine windmolesn vervangen werden. Over de locatie van zulke primitieve werktuigen
lichten ons de bronnen van het hoogheemraadschap niet in, omdat de landgebruiker
hiervoor niet vergunningplichtig waren. Er zijn wel genoeg verwijzingen in de bronnen dat
zulke kleine werktuigen in gebruik waren. Daarnaast zouden dan in de vijftiende eeuw grote
molens geplaatst zijn, die in de zestiende eeuw opgevolgd werden als ze aan vervanging toe
waren, maar waarvoor niet opnieuw vergunning nodig was. Deze derde verklaringslijn is
hier niet verder uitgewerkt.]
De ambachtsburen beoogden ongetwijfeld om met de molen de productie van hun
land te verhogen. Voor de eigenaar van de hofstede gold dit ook maar leverde de molen in
het gunstigste geval op drie fronten voordelen. Natuurlijk had hij als grondeigenaar in de
polder dezelfde voordelen van de verbeterde afwatering als de buren. Daarboven kwam nog
de verhoging van de inkomsten die hij als ambachtsheer genoot uit de ambachtsrechten bij
toename van de welvaart in het dorp dankzij de verbeterde landbouwopbrengsten. De heer
kon bijdragen aan de onderhoudskosten, maar hij kon ook vrijgesteld zijn voor de gronden
die door hem zelf werden gebruikt, waarschijnlijk als tegenprestatie voor de ter beschikking
gestelde gronden of wel als overblijfsel van oude feodale rechten. In een enkel geval blijkt
dat de buren de slotgracht schoonhielden (baggeren e.d.).
74 S.J. Fockema-Andreae, Het Hoogheemraadschap van Rijnland. Zijn recht en zijn bestuur van den
vroegsten tijd tot 1857 (Leiden 1934, herdruk Alpen aan den Rijn 1982) 83.
25

Een groot winstpunt voor de hofstedebezitter was bovendien dat het water in de slotgracht
regelmatig ververst werd, hetgeen de kwaliteit zeer ten goede kwam. Ik heb mij
afgevraagd of de kwaliteitsverbetering van het water en het plaatsen van een poldermolen
dicht bij een hofstede eind vijftiende eeuw nog speciale voordelen gehad zou kunnen
hebben vanuit het specifieke sociaal-economische perspektief van de locale
hofstedebewoner. Ik hanteer daarbij drie deelhypothesen. Ten eerste, een poldermolen was
in deze tijd iets heel bijzonders. Ik classificeer poldermolens aan het eind van de
middeleeuwen in dezelfde categorie als tulpen in de tuinen van de nieuwe buitenhuizen van
de patriciërs in de vroege zeventiende eeuw en stoommachines in de geheime laboratoria
van de Leidse professoren in de achttiende eeuw. 75 Ten tweede, molens waren zeer kostbaar
dus alleen waar landbouwkundig gezien grote investeringen verantwoord waren, werden ze
gesticht, tenzij er nog andere motieven speelden. Ten derde, hofstedes hadden in de
vijftiende eeuw allang hun militarie functies verloren en waren zowel agrarische
productiecentra als pronkhuizen.
3.3.1 Molenwieken
Een poldermolen was een technologisch zeer geavanceerd apparaat. Het baarde ongetwijfeld
opzien, het was een prestigieuze machine waarop je trots kon zijn als hofstedebewoner, echt
iets om je gasten te laten zien. Machines waren er nog nauwelijks op het Hollands
platteland, wel in de steden natuurlijk. Wel waren al vanaf de dertiende eeuw overal
windmolens die graan maalden en later ook industriële molens in de steden. Ik heb niet
onderzocht hoeveel graanmolens op het Hollandse platteland in de dorpen stonden, maar
dan nog is het iets anders om zo’n grote molen die water uitslaat bij je landgoed te
hebben. 76 Het feit dat hij kostbaar was zal ook zeker aan zijn waarde als prestigeobject
hebben bijgedragen. De vraag is echter of dit in de vijftiende eeuw al gold.
75 Mariane Bianchi, ‘In the name of the tulip. Why speculation? In: M. Berg en H. Clifford (red.),
Consumers and luxury. Consumer culture in Europe 1650-1850 (Manchester 1999), 78-85; Siger Zeischka,
Hydraulic Engineers in Rijnland ca 1730-1775: The Eighteenth Century Stagnation Reconsidered, paper
Vu-ESGseminar, 25 mei 2004.
76 Dit wil uiteraard niet zeggen dat er in het algmeen geen mechanisering in de middeleeuwen is opgetreden, zie
het klassieke populariserende werk van Jean Gimpel, The medieval machine. The industrial revolution of the
Middle Ages (Londen 1976, herdruk 1993) 25;
26

De heren van Wassenaer van Warmont hadden twee molenwieken als helmteken in
hun heraldische symboliek. Deze tak van de Wassenaers was eigenlijk een lage zijtak van
het geslacht Wassenaer dat tot de oudste, en dus aanzienlijkste, adelijke geslachten van
Holland behoorden. De oude Wassenaers waren onder andere burchtheer van Leiden in de
middeleeuwen en ontleenden hun naam aan hun hof in Wassenaar. Deze hoofdlijn was
echter rond 1500 uitgestorven. Daarop besloot een zijtak, de heren van Duvenvoirde, om te
proberen de goederen en de titel van hun oude achterneven te bemachtigen en dat lukte. In
de eerste helft van de zestiende eeuw bewogen de Duvenvoirdes zich nog uitsluitend op
locaal niveau als heer van hun heerlijkheden. De enige bestuurlijke functies die zij
vervulden waren hoofdingeland en hoogheemraad van Rijnland en Schieland. In de periode
van opstandigheid schoven de Duvenvoirdes vrij snel naar voren in het gewestelijke
bestuursapparaat en in de Generaliteit. Een bekend familielid was Johan van Wassenaer
van Warmont die opklom van admiraal over de oorlogsbodems ‘gedestineert op de
Haarlemmermeer, Leyden ende andere meeren ende wateren’ tot admiraal van de vloot en
ambassadeur. Na familieberaad in 1617 besloten de drie lijnen van de Duvenvoirdes om de
naam Wassenaer aan te nemen en het Wassenaerwapen gekenmerkt door de wassende
maantjes te gaan voeren. Een laat maar betekenisvol hoogtepunt in de familiestrategie was
de koop van de Leidse burcht in 1657, waarmee men de titel baron binnenhaalde voor de
tak Wassenaer van Obdam, een tak die tot eind twintigste eeuw in het bestuur van het
Hoogheemraadschap van Rijnland vertegenwoordigd zou blijven. De heren van
Duvenvoirde van Warmont, met hun stamhuis in Warmond, transformeerden zo in 1617 in
de genoemde Wassenaer van Warmont. 77
Het wapen met de molenwieken van Van Wassenaer van Warmont valt goed op in
het rijtje wapens van hoogheemraden op de grote pronkkaart die het hoogheemraadschap
van Rijnland in 1623 aanbood aan prins Maurits. 78 Er zijn diverse afbeeldingen van de
heraldische tekens van de Wassenaers van Warmont bewaard waarin de molenwieken als
helmteken telkens terugkomen. 79 De vermoedelijk oudste vorm komt voor op een tekening
van meester Jan van Duvenvoirde (1468-1543) en zijn vrouw Maria van Matenesse van
Warmont, die is opgenomen in een handschrift uit 1660. Hier vormen de molenwieken het
enige helmteken, op latere versies is er een tweede helmaan de linkerkant naast geplaatst.
Nader onderzoek moet uitwijzen in hoeverre dit handschrift een betrouwbare bron is en in
hoeverre er oudere overleveringen van dit helmteken bestaan. Nader onderzoek is ook nog
nodig om te zien of er meer van zulke helmtekens voorkwamen. Tevens dient uitgesloten te
worden dat het hier om een korenmolen gaat. Het windrecht was namelijk van oudsher een
bijzonder recht, het hoorde vaak bij het ambachtsgevolg. Maar juist omdat alle
ambachtsheren in principe windrecht konden hebben, zou het bijzonder vreemd zijn om juist
dat als helmteken te voeren.
77 S. Groenveld, ‘Stand en status: Lignes, Duvenvoirdes en Wassenaers’ in: H.M. Brokken (red.), Heren
van Wassenaar van Stand 1200-2000. Achthonderd jaar Nederlandse adelsgeschiedenis (Zoetermeer z.j.
[2000]), 82-94.
78 K. Zandvliet, Prins Maurits' kaart van Rijnland en omliggende gebied; door Floris Balthasar en zijn
zoon Balthasas Florisz. van Berckenrode in 1614 getekend (Alphen aan den Rijn 1989).
79 Groenveld, ‘Stand’, 89, 96, 114, 152.
27

Mijn observering over het verband tussen waterstaatstechnologie in casu molens,
adel en prestige vindt enige steun in een opmerking van S. Groenveld, mede op basis van
het werk van H.F.K. van Nierop: rond 1560 vond een versmalling plaats van de groep
hoge edelen (de ridderschap) die bijeen kwamen in de Statenvergaderingen, de toegang
werd beperkt. Opvallend is dat zij bijna allemaal hoogheemraad waren. De vraag die
overblijft is in hoeverre het lid zijn van een hoogheemraadschapscollege, van oudsher
alleen toegankelijk voor de adel, een voldoende verklaring biedt voor de
molenwiekhelmtekens of dat het inderdaad meer om de engere associaties rondom
poldermolens ging. Vast staat in ieder geval dat in de zestiende eeuw het plaatsen van
molenwieken boven een adelijk wapen bijdroeg aan het verhogen van prestige van de
familie.
3.3.2 Tuinbonen
Prestige kan heel goed samengaan met economisch rendement en daarom is het van belang
na te gaan of het water in de grachten eind vijftiende eeuw nog een economische
meerwaarde kan hebben gehad die het eerder niet of veel minder had. Op dit punt is de
voorveronderstelling dat de hofstedes, vooral die langs de Oude Rijn, een betekenis hebben
gehad die vergelijkbaar was met die van de reeds genoemde buitenhuizen in de zeventiende
eeuw. Meestal wordt in de literatuur over de buitenhuizen de prestigewaarde naar voren
geschoven. Maar belangrijke studies van kunsthistorici en historisch-geografen die zich met
buitenhuizen in de duinrand en de droogmakerijen bezig houden, en zich voor wat betreft de
economische aspecten baseren op werk van de economische historici Peter Klein en Herman
Diederiks, hebben mij ervan overtuigd dat vooral in de beginfase deze buitenhuizen in
essentie boerderijen waren, productiecentra van fruit, groenten en hout. 80 In de zeventiende
eeuw was de productie grotendeels commercieel, gericht op de markt van Amsterdam en
andere steden die via de nieuwe trekvaarten makkelijk te bereiken was. Naast deze
tuinbouwcentra die vanuit de steden werden gefinancierd, ontstonden rondom vele kleine
commerciële tuinbouwbedrijven.
80 Erik de Jong, ‘For profit and ornament: the function and meaning of the Dutch Garden Art in the period
of William and Mary 1650-1702’, in: John D. Hunt, (red.) The Dutch garden in the seventeenth century
(Washington D.C. 1990), 13-48: 24; J.D.H. Harten, ‘Stedelijke invloeden op het Hollandse landschap in de
16e, 17e en 18e eeuw’, Holland 10 (1978), 114-134: 122.
28

Ik veronderstel nu dat een vergelijkbare agrarische ontwikkeling ook op de streek
buiten Leiden van toepassing geweest kan zijn. De ontwikkeling van de tuinbouw is voor
Leiden in de vijftiende en zestiende eeuw beschreven door W.J. Sangers en J.G.Endhoven. 81
Er waren al vroeg groenten- en fruitverkopers in Leiden en rond 1448 was het nodig hun
plaats op de markt aan regels vast te leggen. Ik ga er echter met tuinbouwhistoricus Sangers
van uit dat deze groentenverkopers hun moestuinen en boomgaarden hadden rondom de
stad, zoals op de zestiende-eeuwse stadsplattegronden nog te zien is. In de zestiende eeuw
vond een zeer snelle groei plaats van Leiden als centrum van groenten- en tuinbouwcentrum
van de Republiek (een plaats die het deelde met Delft dat ook over kleigronden beschikte).
De tuinen en gaarden langs de stadsmuur verplaatsten zich naar de omliggende ambachten
Zoeterwoude, Leiderdorp, Oegstgeest en Rijnsburg. Het ging daarbij naast fruit vooral om
de teelt van zogenaamde grove groenten die de zware klei nodig hadden waaruit de
Rijnoevers zijn opgebouwd. In een reactie van de stad Leiden uit 1529 op een verordening
op Karel V op de tienden op deze groentensoorten worden ze opgesomd: wortelen, kool, ui,
sla, radijzen, plukerwten en bonen. 82
Ik projecteer het model van de tuinbouwproductie van de zeventiende eeuw nu op
de Leidse ontwikkeling. Ik veronderstel dat aan de expansiefase van de zestiende eeuw een
fase voorafging, waarbij hofstedes agrarische productiecentra buiten de stad zijn geweest. In
tegenstelling tot de zeventiende eeuw, produceerden de buitenhuizen echter vermoedelijk
voor de eigen familie. Maar gezien de middeleeuwse familieverhoudingen kunnen dit grote
groepen zijn geweest en ze woonden tenminste een groot deel van het jaar in de stad. Want
de hofstedes werden bewoond door lage edelen die tevens stadsrechten hadden en ook
huizen in de stad bezaten, zoals het voorbeeld van de families Van Alkemade en Van
Zwieten in deel 2 van dit essay al liet zien, een voorbeeld dat gemakkelijk aangevuld kan
worden met vele andere Leidse families.
Ik vermoed dat het productiespectrum van de hofstedes tegelijk breder en minder
verfijnd geweest is dan bij de zeventiende buitenhuizen. De houdbaarheid van grove
groenten is veel beter dan die van fijne groenten, kolen, knollen en penen gaan wel een
winter mee, mits goed behandeld. De productie van grove groenten stelt veel minder eisen
aan de transportverbindingen dan die van fijne. Dagelijkse verbindingen met de stad zoals in
de zeventiende eeuw waren niet nodig.
81 W.J. Sangers, De ontwikkeling van de Nederlandse tuinbouw tot het jaar 1930 (Zwolle 1952); J.G
Endhoven, ‘De boomgaert- en warmoesluyden’, in: Idem e.a. (red.), De tuin van Holland. Geschiedenis van
tuinbouw en groenteveiling in Leiden (Utrecht 1992) Leidse historische reeks 7, 9-24.
82 Sangers, Nederlandse tuinbouw, 120.
29

Nu keer ik terug naar het onderwerp (schoon) water in de grachten van de hofstede.
Groententeelt is kwetsbaar, de grondwaterstand moet goed gereguleerd worden en zelfs in
het Hollandse klimaat moeten groenten regelmatig begoten worden. Genoeg (schoon) water
opgepompt met een molen uit de achterliggende polder kan daarbij behulpzaam zijn. Op
deze wijze geredeneerd werd door de molen niet alleen het grotere economisch belang van
de hofstedebewoner als ambachtsheer en locaal grondheer bevoordeeld, maar ook het
(economisch) kleinere belang van de huishoudelijke consumptie. Deze laatste echter kan een
strategisch betekenis hebben gehad voor het stichten van een poldermolen, en dat zoek ik
als deelverklaring van de eerste molenstichtingen. Ik zoek een reden dat hofstedebewoners
in molens investeerden, ook als dat economisch gezien niet geheel rendabel was: de molen
als prestigeobject. Het fragment uit een egodocument van een vrouwelijke hofstedebewoner
dat hierbij zou passen is: ‘Dankzij onze molen eigen kool op tafel, ook in onze stadswoning
in de winter’, maar zulke brontypen zijn niet overgeleverd voor deze periode. Wel bestaan
er landbouwkundige verhandelingen en kookboeken die getuigen van de groententeelt en
consumptie, maar daarmee kan ik de productie nog niet in de landerijen van de hofstedes
vastprikken. De eerste kaarten waarop de tuinen rondom de hofsteden langs de Oude Rijn
zijn afgebeeld dateren pas vanaf 1610. 83
De tuinbouw op de hofstedes en de nepkastelen is ook te benaderen vanuit de tuinen
van de echte kastelen, want kastelen waren immers het voorbeeld voor de versterkte
hofstedes. Maar slechts van een enkel kasteel is informatie over groenten overgeleverd in de
boekhouding. Kasteel Teilingen bij Lisse beschikte over een boomgaard, een wijngaard en
een moes- en kruidentuin in de veertiende eeuw. Het ‘kruid’ in de ‘kruidentuin’ was zo hoog
opgaand (tuinbonen?) dat het aan staken gebonden moest worden, waarvoor men gebruik
maakte van een tuinman (‘gardineerder’) uit Rijnsburg. 84 Een andere manier om achter de
beplanting van de tuinen van hofstedes te komen is grondonderzoek, op zoek naar fossiele
pollen en zaden. Helaas is dit juist voor groenten erg lastig, omdat bijna alle blad-, stengel-
en knolgewassen gegeten worden voordat de plant bloemen en zaden voortbrengt. Ook is
het vinden van intacte middeleeuwse grondlagen van hofstedes niet eenvoudig. Groenten die
volgens dit onderzoek in de late middeleeuwen in Nederlandse tuinen gekweekt werden zijn
biet, erwt, linzen,pastinaak, peen, postelein, raapzaad, selderij, sla en tuinbonen. 85
83 J.M. van Winter, ‘Green salads, an innovation in the diet of the Renaissance period’, in: Patricia Lysaght
and Christine Burckhardt-Seebass, Changing tastes. Food culture and the processes of industrialization.
Proceedings of the 14 th conference of the International Commission for Ethnological Food Research, Basel
and Vevey, Switzerland, 30 september – 6 october 2002 (Basel 2004) 182-189.
Een vraagpunt in mijn redenering is de veiligheid: was het platteland wel veilig genoeg, zeker in deze
periode van Hoekse en Kabeljauwse twisten, voor tuinen buiten de kasteelmuren? Rondom Leiden lagen
echter ook tuinen buiten de muren zoals blijkt uit bronnen van 1420 en 1481 en het Leidse
Catharinagasthuis had kort na 1500 rechten op veertien tuinen op het Waardeiland, toen nog behorend tot
de gemeente Leiderdorp.
84 NA, G.C. Calkoen, Ms. Houtvesterij en Wildernis van Holland, p. 139.
85 H. van Haaster, ‘Phyto-archeologie en middeleeuwse tuincultuur’, in: R.E.V. Stuip en C. Vellekoop
(red.), Tuinen in de middeleeuwen (Hilversum 1992),103-114, tabel p. 112.
30

Conclusie
In de late middeleeuwen vernatte het platteland van Holland en stortte de landbouw in. In
de vijftiende eeuw kwamen als het ware kleine droge eilandjes tot ontwikkeling, de
molenpolders. Daarnaast ontstonden nieuwe vormen van niet-agrarische activiteiten,
ondermeer de turfhandel. Het valt op dat degenen die het initatief tot molenstichting
namen, en die zich met commerciële turfwinning, steenbakkerijen en kalkbranderijen
bezighielden, behoorden tot een rurale elite die banden met de stad Leiden had. Deze
lieden, die we wellicht beter als plattelandsondernemers kunnen kenmerken, vormden een
belangrijke schakel tussen stad en platteland, of beter gezegd tussen de sectoren handel
en landbouw. De persoonsgebonden gegevens zijn schaars. Vooralsnog is er weinig
bewijs dat precies diegenen die betrokken waren bij molenstichtingen zelf ook actief
waren in de genoemde activiteiten, de enige aanwijsbare familie is Van Alckemade.
De investeringen in de landbouw en waterstaatkundige infrastructuur, vooral het
plaatsen van poldermolens, moeten echter niet alleen gezien worden vanuit het zuiver
economisch rendement van drainage. Een element van prestige kan ook een rol gespeeld
hebben, omdat er een zwak verband is tussen het stichten van poldermolens en het
bezitten van buitenhuizen. Dit zou mede kunnen verklaren waarom de kwantitatief
interessante verspreiding van de poldermolen pas in de zestiende eeuw op gang kwam, de
eeuw van de sterk stijgende prijs van landbouwprodukten, terwijl in de vijftiende eeuw al
wel grote molens geplaatst werden.
Wat overigens nog systematisch in dit verhaal ontbreekt is de groep niet-adellijke
vermogende lieden op het platteland die zich ook met commerciële activiteiten bezig
hielden en die we niet via stedelijke of regionaal-adellijke bronnen kunnen traceren. Het
is daarom niet onmogelijk dat in ons beeld het stedelijk element overdreven is.
31