Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

More documents

Recommendations

Info

Op de achtergrond van de duurtejaren lag de economische ontwrichting die het gevolg was van de politieke crisis, die sinds 1477 de Nederlanden in internationale conflicten betrok. Allerlei oorlogshandelingen leidden tot ernstige stagnaties in de graanaanvoer uit Frankrijk en de Baltische gebieden en landsheer Maximiliaan van Habsburg voerde een inflatoire muntpolitiek om de oorlogskosten te dekken. 69 Het is in overeenstemming met de sterk stijgende prijzen en achterblijvende lonen dat aan het einde van de vijftiende eeuw bij Leiden specialisatie optrad in arbeidsintensieve gewassen. Zij dienden als grondstoffen voor de stedelijke nijverheid en, net als de meer traditionele haver en bonen, gedijden zij nog redelijk op natte gronden. Voorbeelden uit de literatuur zijn raapzaad waaruit men olie bereidde, en hennep, dat ondermeer werd toegepast voor visnetten, waarvoor een groeiende markt bestond. 70 Over dit laatste is geen locaal onderzoek beschikbaar, maar het valt op dat het hoogheemraadschap van Rijnland keuren uitvaardigde tegen de vervuiling van de Oude Rijn door de afvalproducten van het zogenaamde ‘roten’, een fase van het productieproces waarbij de planten in poelen langs de Rijn lagen te rotten. De zestiende-eeuwse kaartenboeken van de Leidse gasthuizen geven de henneptuinen van de boerderijen langs de Oude Rijn heel mooi weer, precies op de kop van het perceel op de vette klei. 71 Voor (groot)grondbezitters die landbouwproducten verkochten op de stedelijke markt en enige landarbeiders in dienst hadden, lijkt mij de prijs- en loonontwikkeling zeer gunstig. Daarom zie ik in de economische conjunctuur een deelverklaring voor investeringen in molens langs de Oude Rijn in de periode 1477-1500. In vier gevallen is bekend dat de eigenaar van een hofstede betrokken was bij een molenstichting. 72 Het ging om kreeg Floris van Alckemade bij zijn kasteel Cronesteijn in Zoeterwoude (1408), Willem van Alckemade IJsbrandtsz bij zijn huis Oud-Kalslagen, ook geheten Hof van Alpen, in Alphen (1474), Gerrit van Poelgeest bij zijn kasteel Groot- Poelgeest in Koudekerken (1485) en de heer van Zwieten bij zijn kasteel het huis van Zwieten aan het Rijnegomvaartje in Zoeterwoude (1485). Gezien de weinig gevorderde stand van het detailonderzoek is het niet vast te stellen of deze enkele gevallen representatief zijn. Een hofstede was een versterkt woonhuis, vaak voorzien van een gracht. Veelal was de eigenaar van de hofstede ook ambachtsheer 73 van degenen die de molen aanvroegen, en soms ook hoogheemraad van Rijnland. Zo kon hij de consentaanvraag mooi begeleiden. 69 Leo Noordegraaf, Hollands welvaren? Levensstandaard in Holland 1450-1650 (Amsterdam 1985) 15- 22, 171, 16 (grafiek); Milja van Tielhof, De Hollandse graanhandel, 1470-1570. Koren op de Hollandse molen. (Den Haag 1995) 20. 70 Blockmans e.a. in NAGN 4, 42-86, m.n. 56, 77 ; OAR inv.nr. 17 f. 11v b, f. 18 b f. 21 v f: haver, bonen. Leiden, Gemeentearchief, Huisarchief Warmond, Rekeningen, hennep-, haver- en vlastienden 1467-1477, raapzaad vanaf 1481, mosterdzaad vanaf 1492; Jan Bieleman, Geschiedenis van de landbouw in Nederland 1500-1950: veranderingen en verscheidenheid (Meppel 1992) 65-66 laat hennepteelt pas beginnen in 1590. 71 Brontypevoorbeeld: M.W. Heslinga e.a. (red.) Nederland in kaarten. Verandering van stad en land in vier eeuwen cartografie (Ede 1985), 14. 72 Van Dam, Vissen in veenmeren, bijlage 3: molennummers 1, 8, 16, 18; Bicker-Caarten, Middeleeuwse watermolens, 50, 76, 83, 85, 87, 89. 73 De ambachtsheer bezat de lage rechtspraak van het ambacht, met de daaruit voortkomende boeten, daarnaast bezat hij de diverse rechten die tot het ambachtsgevolg hoorden zoals tol-, vis-, veer-, plant-, poot- en weiderechten. In de praktijk werd het recht door zijn plaatsvervanger de schout uitgeoefend bijgestaan door de schepenen van het ambacht. J.P.H. Monté-Verloren en J.E. Sprint, Hoofdlijnen uit de ontwikkeling der rechterlijke organisatie in de Noordelijke Nederlanden tot de Bataafse omwenteling (Deventer, 1982 6e druk) 143-145. 24
De hofstedeëigenaar leverde mogelijk grond, in sommige gevallen werd de molen zelfs op de wal van de slotgracht geplaatst. Deze gang van zaken was vanuit waterstaatkundig oogpunt praktisch, - en kwam ook buiten Rijnland voor -, omdat de hofstede vaak zo hoog gelegen was op de kleiboorden van de rivier, dat de slotgracht op boezempeil lag. De gracht werd dus onderdeel van de zogenaamde voorboezem van de molen, de sloot die de molen met de boezem verbond. Dit scheelde de gemene buren de kosten voor de aanschaf van de grond, voor het grondwerk ten behoeve van de verhoogde molenplaats en voor de slootaanleg. De integratie van slotgrachten en boezem bouwt voort op oudere patronen. De Dinsdagse wetering die in 1327 in de duinen werd gegraven sloot aan op de slotgracht van het huis Warmond. 74 3.3 Twee aanvullende deelverklaringen van de eerste grote poldermolens langs de Oude Rijn: de molen als prestige object en de opkomst van de tuin De eerst molens in Rijnland vragen om een specifieke verklaring. Zoals ik in de inleiding al aanstipte, is het merkwaardig dat er meteen grote molens geplaatst werden, terwijl in de zestiende eeuw juist vele kleine molens geplaatst werden. Aan de verklaring via de opgaande economische conjunctuur die juist voor het einde van de vijftiende eeuw relevant is, voeg ik toe een element toe: tuinbouw. Daarnaast wil ik ter discussie stellen of de molens in sommige gevallen tenminste ook mede prestigeobjecten zijn geweest, ter verhoging van het prestige van het buitenhuis van sommige leden van de rurale elite. [Een derde verklaring die in het seminar naar voren kwam is dat de twee molengroottes vanaf het begin naast elkaar bestonden. In de vijftiende eeuw zouden naast de grote molens dan in het binnenland kleine opvoerwerktuigen zoals paardemolens, wippen en hoosvaten in gebruik geweest kunnen zijn, die pas in de zestiende eeuw door kleine windmolesn vervangen werden. Over de locatie van zulke primitieve werktuigen lichten ons de bronnen van het hoogheemraadschap niet in, omdat de landgebruiker hiervoor niet vergunningplichtig waren. Er zijn wel genoeg verwijzingen in de bronnen dat zulke kleine werktuigen in gebruik waren. Daarnaast zouden dan in de vijftiende eeuw grote molens geplaatst zijn, die in de zestiende eeuw opgevolgd werden als ze aan vervanging toe waren, maar waarvoor niet opnieuw vergunning nodig was. Deze derde verklaringslijn is hier niet verder uitgewerkt.] De ambachtsburen beoogden ongetwijfeld om met de molen de productie van hun land te verhogen. Voor de eigenaar van de hofstede gold dit ook maar leverde de molen in het gunstigste geval op drie fronten voordelen. Natuurlijk had hij als grondeigenaar in de polder dezelfde voordelen van de verbeterde afwatering als de buren. Daarboven kwam nog de verhoging van de inkomsten die hij als ambachtsheer genoot uit de ambachtsrechten bij toename van de welvaart in het dorp dankzij de verbeterde landbouwopbrengsten. De heer kon bijdragen aan de onderhoudskosten, maar hij kon ook vrijgesteld zijn voor de gronden die door hem zelf werden gebruikt, waarschijnlijk als tegenprestatie voor de ter beschikking gestelde gronden of wel als overblijfsel van oude feodale rechten. In een enkel geval blijkt dat de buren de slotgracht schoonhielden (baggeren e.d.). 74 S.J. Fockema-Andreae, Het Hoogheemraadschap van Rijnland. Zijn recht en zijn bestuur van den vroegsten tijd tot 1857 (Leiden 1934, herdruk Alpen aan den Rijn 1982) 83. 25
Page 1 and 2: Tussen turf en tuinboon. Commercië
Page 3 and 4: Sommige van de nieuwe taken waren e
Page 5 and 6: gezet: nadat men eerst het land hee
Page 7 and 8: (ambacht) lag, maar het was evengoe
Page 9 and 10: enadrukken, maar belangrijk is dat
Page 11 and 12: vroegmoderne tijd. Het was alcoholh
Page 13 and 14: hebben, moesten de hoogheemraden ee
Page 15 and 16: nauw gerelateerd waren aan het aant
Page 17 and 18: Beide productiewijzen waren ook in
Page 19 and 20: De poldermolens waren over heel Rij
Page 21 and 22: In het volgende ga ik de verspreidi
Page 23: De molens waren geografisch geconce
Page 27 and 28: De heren van Wassenaer van Warmont
Page 29 and 30: Ik veronderstel nu dat een vergelij
Page 31: Conclusie In de late middeleeuwen v

Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?