Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

nauw gerelateerd waren aan het aantal boerderijen gezet bij de stichting, in de nieuwe
turfontginningen is dit verband niet zichtbaar. In de ontginning Hoge Venen bijvoorbeeld
was het land ingedeeld in grote rechthoekige blokken en de nederzetting Hoogeveen
ontstond buiten de blokkenstructuur aan een kanaaltje dat wellicht ooit toegang heeft
gegeven tot het veenriviertje de Oude Willick, maar dat begin zeventiende eeuw al
daarvan afgedamd was. 45 Hier vond dus geen perceelindeling plaats met boerderijen op
de kop gericht op landbouw, maar waarschijnlijk werden clusters huisjes gesticht voor
turfarbeidersfamilies, of mogelijk zelfs keten zoals ook in de dijkbouw gebruikelijk was,
vooral wanneer in loonarbeid werd gewerkt.
Tot de gebieden die voor de commerciële turfwinning werden ontgonnen
behoorden behalve Coenencoop en enige blokken daaromheen aan de Gouwe, vooral de
Hoge Venen, het gebied tussen Hazerswoude en de landscheiding, wat een blok van 546
morgen omvatte, en diverse blokken daaromheen vooral in de ambachten Benthoorn en
bij het dorp Zegwaard, genoemd naar hun oppervlakten zoals de 100 of 140 morgen. De
Hoge Venen waren waarschijnlijk eind dertiende eeuw uitgegeven aan de graven van
Egmond en Brederode, in dezelfde tijd dat de graaf andere stukken veen hier en in de
duinen uitgaf aan hun en andere hoge edelen zoals de heren van Teilingen en Van
Foreest. Maar in 1365 had hertog Albrecht van Beieren de Hoge Venen opnieuw
verkocht. 46 Slechts van twee Rijnlandse gebieden is uit de late middeleeuwen iets over de
opbrengst bekend, van Coenencoop over de jaren 1343-1397 en van Benthoorn 1404-
1412.
Typerend aan de turfontginningen was dat de winning een tamelijk snel, om niet
te zeggen agressief verloop kende. Kort na het aansnijden werd de hoogste productie
bereikt, dan waren ook de meeste turfwinners erbij betrokken en enkele decennia later
hield de productie op. Vermoedelijk was niet het veen op maar was de grondwaterspiegel
dan te hoog komen te staan. Een blok veen in Zegwaard dat in 1386 nog 140 morgen
bedroeg was in 1395 al tot 42 m gereduceerd. In Benthoorn bedroeg in de goede
beginjaren de opbrengst 1345 tot 2406 last per jaar. Wat betekende dat in termen van
consumptie? De abdij Leeuwenhorst bij Noordwijk met een huishouding van zo’n 75
personen had een turfverbruik van circa 300 last per jaar. De opbrengst van de
turfwinning in Benthoorn was evenveel als vier tot acht van zulke grote kloosters nodig
hadden. Als we de productie vergelijken met de hoeveelheid turf die midden vijftiende
eeuw werd uitgereikt aan het hof van de graaf in Den Haag om een kamer voor een
ambtenaar te verwarmen, namelijk vier last, dan zou de opbrengst van Benthoorn
voldoende zijn voor 300 tot 600 kamers. Aangezien van de meeste huizen maar een
kamer verwarmd en vaak waren ze niet groter dan een kamer, kunnen we inschatten dat
dat gelijk stond aan 300 tot 600 eenvoudige huizen. Daarin konden dan meer mensen
wonen, want de hofambtenaren behoorden natuurlijk tot de meest luxeuze
energieverbruikers.Voor het transport van deze hoeveelheid waren ruim 800 kleine
zeilbootjes vereist van het type dat het meest in Rijnland werd gebruikt, de aalman. 47
45
OAR, A1181, kaart van Jan Pietersz Douw 1627 ten behoeve van een voorstel tot bepoldering; over
Hoogeveen: William H. TeBrake, ‘Land drainage and public environmental policy in medieval Holland’,
in: Environmental Review (1988)75-93.
46
NA, Grafelijkheidsrekenkamer Rekeningen, rekening van de rentmeester van Noord-Holland 14887, f.
22.
47
Cornelisse, ‘Het verveningsbeleid’, in: Holland, regionaal-historisch tijdschrift ter perse, met dank voor
de inzage; Gertruida de Moor, Verborgen en geborgen. Het cisterciënzerinnenklooster Leeuwenhorst in de
15