Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

De molens waren geografisch geconcentreerd bij Leiden, en in enige mate bij Gouda
en Haarlem (zie kaart). Dit doet een verband met de steden vermoeden. Indien winstmogelijkheden
en de bereidheid om te investeren in molens samenhingen met de invloed van de
stedelijke markt, dan is volgens het model van Von Thünen het volgende van belang: de
lokalisering van activiteitenzone's rondom de stad kent een patroon waarin ondermeer de
aanwezigheid van transportroutes en het type grondsoort een rol speelden. Voor het geval
van de poldermolens komt daar ongetwijfeld de beschikbaarheid aan afwateringsmogelijkheden
bij. 66 Zo verklaar ik de vele molens op de kleiboorden langs de Rijn als volgt. Hier
was de afvoer van landbouwproducten en delfstoffen naar Leiden over de Rijn eenvoudig en
de kleigrond bood goede mogelijkheden voor landbouw. Investering in verbeterde drainage
was hier kennelijk de moeite waard.Als onderdeel van Rijnlands boezem functioneerde de
Rijn bovendien als hoofdafwateringskanaal richting de meren en het IJ. 67 Dit is dus de
waterstaatkundige achtergrond dat de molens juist langs de rivier ontstaan en niet ergens
anders bijvoorbeeld langs de Vliet, ook een waterweg dicht bij Leiden. Voor Haarlem geldt
een vergelijkbare redenering met het Spaarne als afwateringsas. Het aantal molens was hier
wel veel geringer. Men beschikte hier over genoeg landbouwmogelijkheden op de hogere
gronden en had de drassige veengronden minder nodig. De molens bij Gouda werden ten
dele gebruikt ten behoeve van de winning van turf in het hoogveen, die in grote hoeveelheden
afgezet werd op de internationale Goudse turfmarkt. Deze molens kunnen overigens
tot een veel kleiner type hebben behoord. 68
In hoeverre was de conjunctuur bepalend voor de verbreiding van de poldermolen?
De neergaande trend in het laatste kwart van de vijftiende eeuw, die de opgaande eeuwtrend
onderbrak, had een concentratie van kapitaal bij sommigen tot gevolg en dit maakt
aannemelijk dat de molens inderdaad in een zeer snel tempo gebouwd konden worden.
Vanaf ongeveer 1480 steeg de prijs voor het levensonderhoud zeer sterk, terwijl de lonen
achterbleven. Zo mogelijk nog belangrijker voor het beeld wordt geacht dat in de laatste
decennia van de eeuw enkele jaren voorkwamen van extreme duurte. Een berucht voorbeeld
zijn de oogstjaren 1480/81-1481/82, die wel vijfvoudige prijsstijgingen tonen voor het
basisgraan rogge.
66 C.M. Lesger, Hoorn als stedelijk knooppunt. Stedensystemen tijdens de late middeleeuwen en
vroegmoderne tijd (Hilversum 1990).
67 De financiering van de molens is een nader onderzoek waard. De bronnen van het Hoogheemraadschap
waar de molens min of meer systematisch werden geregistreerd, leveren weinig op omdat de initiatiefnemers
moeilijk als stedelingen zijn te herkennen. Bovendien is het de vraag of stedelingen als initiatiefnemers tot de
aanvragers behoorden, of via leningen en dergelijke aan een molencollectief kapitaal ter beschikking stelden.
Vergelijk de regeling die in Delfland en Schieland gold voor de afbetaling van een molen in 10 jaar door de
huurders aan de eigenaars, Ibelings, ‘Turfwinning’, 79. In Brand, Over macht komen geen poldermolens voor
als bezit van Leidse patriciërs.
68 Ibelings ‘Turfwinning’, stelt dat ten behoeve van de turfwinning ook poldermolens ingezet werden en
steunt dit onder andere op de bovenvermelde overgang van paardemolens in poldermolens in Waddinxveen.
Ander bewijs hiervoor is: OAR inv. nr. 1539 f. 1 de geestdorpen klagen dat men in de uitgeveende gebieden
met molens maalt: ‘oock van hair verdolven venen up ons malen’.
23