Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

vroegmoderne tijd. Het was alcoholhoudend, maar er bestond ook veel zwak bier. 26
Overal werd bier gebrouwen voor de eigen consumptie, maar in sommige centra was de
bierproductie vanaf de veertiende eeuw in toenemende mate op de export gericht, in
Haarlem op Noord-Holland en Friesland, in Gouda op Vlaanderen. Hoeveel turf in de
bierbrouwerijen verbruikt werd is nog wel eens te berekenen want voor 1519 is bekend
dat de turf rond de 8% van de totale kosten van het brouwen uitmaakten, iets meer dan de
arbeidskosten. 27 Brand vermeldt weinig over het verband tussen brouwers en
turfproducenten en turfhandelaren, mogelijk werd dat bemoeilijkt doordat pas voor de
periode 1505-1510 voor het eerst de namen van het Leidse brouwersgilde overgeleverd
zijn. 28 Daarbij was Leiden uitgerekend het minst belangrijke centrum voor bierproductie.
Een tweede stedelijke industriesector die veel turf verbruikte was de
textielnijverheid, hier ging veel energie zitten in het bereiden van de kleurstoffen. Het
belangrijkste centrum was Leiden. Volgens Van Kan waren 4 van de 154 patriciërs
tegelijk werkzaam in de draperie en als turfproducent. Brand heeft het verband tussen
drapeniers en turf slechts globaal onderzocht, hij rekent de turfgraverij samen met de
steenbakkerij en kalkbranderij tot de rurale activiteiten. Twintig van de 89 getraceerde
textielondernemers bewogen zich ook op andere terreinen zoals dus de rurale
nijverheid. 29
In het midden van de vijftiende eeuw brak vervolgens een nieuwe fase aan voor
de turfhandel, de exportfase. In Zeeland, waar in de vijftiende eeuw een bloeiende
zoutindustrie zich ontwikkelde, ontstond een grote vraag naar Hollandse turf. De eigen
turf was al vroeg op of niet meer beschikbaar door overstromingen en de turf in
Vlaanderen en West-Brabant raakte ook uitgeput omdat de economische bloei van deze
gewesten al eeuwen eerder op gang was gekomen dan in Holland. De stad Leiden
klaagde in 1453 dat de turfwinning te intensief was en dat de export gestopt moest
worden zodat de voorraad turf langer mee zou gaan. 30 Kort na 1500 raakten Antwerpse
turfdragersgilden in conflict met de stadsoverheid over de afwijkende maten van de
Hollandse turven die ze steeds vaker moesten transporteren. Het volume van de
turfexport lag eind zestiende eeuw, voor de val van Antwerpen en daarmee het afsnijden
van een groot deel van het exportgebied, tussen de één en vier miljoen ton per jaar. 31
Vermoedelijk heeft de Rijnlandse export nooit ver kunnen uitgroeien omdat vanaf 1540
Zuidnederlandse ondernemers zich al verder noordwaarts bewogen, naar de nog
onontgonnen veengebieden in Utrecht en Gelderland. 32 Maar dat de toekomst voor de
turfwinning grotendeels in de noordelijke en oostelijke Nederlanden lag, wist men in de
zestiende eeuw nog niet.
26
Richard W. Unger, A history of brewing in Holland 900-1900. Economy, technology and the state
(Leiden 2003) 55, 83-89.
27
Unger, Brewing, 158.
28
Brand, Over macht, 183, 188.
29
Brand, Over macht , 199.
30
Leiden, Gemeentearchief, SA I, inv. nr. 381, f. 33.
31
W.J. Diepeveen, De vervening in Delfland en Schieland tot het einde der zestiende eeuw (Leiden 1950)
134- 135.
32
Taeke Stol, De veenkolonie Veenendaal. Turfwinning en waterstaat in het zuiden van de Gelderse Vallei
1546-1653 (Zutphen 1992), 42.
11