Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

karakter oxydeert veen namelijk als het aan de lucht wordt blootgesteld. Dat is een soort
vlamloze verbranding. Het is moeilijk voor te stellen, maar droge veengrond vervliegt als
het ware en omploegen bevordert dat proces nog. In het noorden van Noord-Holland was de
veenlaag dun. Daardoor is die al zo vroeg helemaal verdwenen, dat zelfs de herinnering
eraan vergaan is. In Rijnland waren de lagen veel dikker. De daling van de bodem kon tot
circa één meter per eeuw kan oplopen. Vanaf 1300 lag in grote delen van Rijnland het
maaiveld in het veenland gemiddeld op het buitenwaterniveau. Dat weten we omdat in de
veertiende eeuw het water niet meer spontaan wegliep. Vanaf ongeveer 1350 lagen sommige
gebieden al zo laag dat het grondwaterpeil te hoog werd voor graanbouw, zoals blijkt uit
de daling van de inkomsten uit de belastingen op graan, de zogenaamde graantienden 5 .
Daarom werd begin vijftiende eeuw op sommige plaatsen de poldermolen ingezet. Het reliëf
was niet meer voldoende voor natuurlijke afwatering.
De daling van het veen had een merkwaardige en eigenlijk spectaculaire relatie met
de menselijke pogingen tot ontwatering. Iedere fase van maaivelddaling en vernatting van
de gronden, lokte een nieuwe fase van intensievere ontwatering uit, die de maaivelddaling
tijdelijk versnelde (immers hoe droger, hoe sneller het veen vervloog) totdat weer
vernatting optrad, waardoor de oxydatie beperkt werd en de daling weer afnam. Rond 1000
begon de eerste fase van ontwatering met het graven van sloten bij de eerste ontginningen.
In de eeuwen die volgden werden de sloten steeds dieper gemaakt en het land van
uitwateringssluisjes voorzien. Dat kunnen we als de tweede fase zien. Voortaan kon men
alleen nog bij eb uitwateren en bij vloed drukte het buitenwater de sluisjes dicht. Vervolgens
daalde het land weer verder totdat het maaiveld ongeveer gelijk lag met het
buitenwaterniveau. Toen werd het nodig molenpolders op te richten, een derde fase die
bereikt werd in de vijftiende eeuw. Voor deze keten van oorzaak en gevolg die inzette vanaf
het moment dat de mens ingreep in het veenlandschap is door W. TeBrake het begrip
‘technological lock-in’ geïntroduceerd. 6 Dat geeft mooi weer hoe onontkoombaar iedere
volgende fase was, en dat iedere fase de inzet van meer technologie vereiste. Iedere
volgende fase betekende de inzet van meer energie en nieuwe energiebronnen, maar tot aan
de Industriële Revolutie in de achttiende eeuw betrof dit nog uitsluitend duurzame,
oneindige vormen van energie. De kleine sluisjes werden door de vloed dichtgedrukt, dus dit
was een vorm van getijdenenergie. De windmolens draaiden op windenergie. Nooit is turf
toegepast om opwerkingsvoertuigen (zoals dat heet in ingenieurstaal) te laten draaien. Pas
eind achttiende eeuw vond men de machine uit die brandstof kon omzetten in beweging, de
stoommachine. Daarna zijn gemalen gebouwd die op fossiele, dus eindige energie draaiden.
Met de introductie van de poldermolen is een hoogst merkwaardige ontwikkeling in gang
5 Dick E.H. de Boer, Graaf en grafiek. Sociale en economische ontwikkelingen in het middeleeuwse
‘Noordholland’ tussen 1345 en 1415 (Leiden 1976). In sommige veenambachten is wellicht nooit
graanbouw geweest of is de graanbouw al veel eerder gestaakt. In Aalsmeer bijvoorbeeld, aan de oostkant
van het Oude Haarlemmermeer, werd in 1344 geen belasting op graan geheven. Wel werd hier een tiende
op rijshout geïnd, een begroeiing die typerend is voor natte veengebieden, en de stommerthiende, de
Stommeertiende? H.G. Hamaker, De rekeningen der grafelijkheid van Holland onder het Henegouwsche
huis. Werken Historisch Genootschap 24 (Utrecht 1876), 2e deel, 1e afdeling, rentmeestersrekeningen, 266,
295, 357, 387. Het is overigens niet bekend hoe groot de graanproductie in de veenlanden was en of de
graanproductie behoeftedekkend is geweest.
6 W. TeBrake, ‘Hydraulic engineering in the Netherlands during the Middle Ages’, in: Paolo Squatriti
(red.), Working with water in Medieval Europe. Technology and resource-use (Leiden-Boston-Keulen
2000). Technology and change Dl. 3.,101-128:117.
4