Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

Nu keer ik terug naar het onderwerp (schoon) water in de grachten van de hofstede.
Groententeelt is kwetsbaar, de grondwaterstand moet goed gereguleerd worden en zelfs in
het Hollandse klimaat moeten groenten regelmatig begoten worden. Genoeg (schoon) water
opgepompt met een molen uit de achterliggende polder kan daarbij behulpzaam zijn. Op
deze wijze geredeneerd werd door de molen niet alleen het grotere economisch belang van
de hofstedebewoner als ambachtsheer en locaal grondheer bevoordeeld, maar ook het
(economisch) kleinere belang van de huishoudelijke consumptie. Deze laatste echter kan een
strategisch betekenis hebben gehad voor het stichten van een poldermolen, en dat zoek ik
als deelverklaring van de eerste molenstichtingen. Ik zoek een reden dat hofstedebewoners
in molens investeerden, ook als dat economisch gezien niet geheel rendabel was: de molen
als prestigeobject. Het fragment uit een egodocument van een vrouwelijke hofstedebewoner
dat hierbij zou passen is: ‘Dankzij onze molen eigen kool op tafel, ook in onze stadswoning
in de winter’, maar zulke brontypen zijn niet overgeleverd voor deze periode. Wel bestaan
er landbouwkundige verhandelingen en kookboeken die getuigen van de groententeelt en
consumptie, maar daarmee kan ik de productie nog niet in de landerijen van de hofstedes
vastprikken. De eerste kaarten waarop de tuinen rondom de hofsteden langs de Oude Rijn
zijn afgebeeld dateren pas vanaf 1610. 83
De tuinbouw op de hofstedes en de nepkastelen is ook te benaderen vanuit de tuinen
van de echte kastelen, want kastelen waren immers het voorbeeld voor de versterkte
hofstedes. Maar slechts van een enkel kasteel is informatie over groenten overgeleverd in de
boekhouding. Kasteel Teilingen bij Lisse beschikte over een boomgaard, een wijngaard en
een moes- en kruidentuin in de veertiende eeuw. Het ‘kruid’ in de ‘kruidentuin’ was zo hoog
opgaand (tuinbonen?) dat het aan staken gebonden moest worden, waarvoor men gebruik
maakte van een tuinman (‘gardineerder’) uit Rijnsburg. 84 Een andere manier om achter de
beplanting van de tuinen van hofstedes te komen is grondonderzoek, op zoek naar fossiele
pollen en zaden. Helaas is dit juist voor groenten erg lastig, omdat bijna alle blad-, stengel-
en knolgewassen gegeten worden voordat de plant bloemen en zaden voortbrengt. Ook is
het vinden van intacte middeleeuwse grondlagen van hofstedes niet eenvoudig. Groenten die
volgens dit onderzoek in de late middeleeuwen in Nederlandse tuinen gekweekt werden zijn
biet, erwt, linzen,pastinaak, peen, postelein, raapzaad, selderij, sla en tuinbonen. 85
83 J.M. van Winter, ‘Green salads, an innovation in the diet of the Renaissance period’, in: Patricia Lysaght
and Christine Burckhardt-Seebass, Changing tastes. Food culture and the processes of industrialization.
Proceedings of the 14 th conference of the International Commission for Ethnological Food Research, Basel
and Vevey, Switzerland, 30 september – 6 october 2002 (Basel 2004) 182-189.
Een vraagpunt in mijn redenering is de veiligheid: was het platteland wel veilig genoeg, zeker in deze
periode van Hoekse en Kabeljauwse twisten, voor tuinen buiten de kasteelmuren? Rondom Leiden lagen
echter ook tuinen buiten de muren zoals blijkt uit bronnen van 1420 en 1481 en het Leidse
Catharinagasthuis had kort na 1500 rechten op veertien tuinen op het Waardeiland, toen nog behorend tot
de gemeente Leiderdorp.
84 NA, G.C. Calkoen, Ms. Houtvesterij en Wildernis van Holland, p. 139.
85 H. van Haaster, ‘Phyto-archeologie en middeleeuwse tuincultuur’, in: R.E.V. Stuip en C. Vellekoop
(red.), Tuinen in de middeleeuwen (Hilversum 1992),103-114, tabel p. 112.
30