Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

De hofstedeëigenaar leverde mogelijk grond, in sommige gevallen werd de molen zelfs op
de wal van de slotgracht geplaatst. Deze gang van zaken was vanuit waterstaatkundig
oogpunt praktisch, - en kwam ook buiten Rijnland voor -, omdat de hofstede vaak zo hoog
gelegen was op de kleiboorden van de rivier, dat de slotgracht op boezempeil lag. De gracht
werd dus onderdeel van de zogenaamde voorboezem van de molen, de sloot die de molen
met de boezem verbond. Dit scheelde de gemene buren de kosten voor de aanschaf van de
grond, voor het grondwerk ten behoeve van de verhoogde molenplaats en voor de slootaanleg.
De integratie van slotgrachten en boezem bouwt voort op oudere patronen. De
Dinsdagse wetering die in 1327 in de duinen werd gegraven sloot aan op de slotgracht van
het huis Warmond. 74
3.3 Twee aanvullende deelverklaringen van de eerste grote poldermolens langs de Oude
Rijn: de molen als prestige object en de opkomst van de tuin
De eerst molens in Rijnland vragen om een specifieke verklaring. Zoals ik in de inleiding al
aanstipte, is het merkwaardig dat er meteen grote molens geplaatst werden, terwijl in de
zestiende eeuw juist vele kleine molens geplaatst werden. Aan de verklaring via de
opgaande economische conjunctuur die juist voor het einde van de vijftiende eeuw relevant
is, voeg ik toe een element toe: tuinbouw. Daarnaast wil ik ter discussie stellen of de molens
in sommige gevallen tenminste ook mede prestigeobjecten zijn geweest, ter verhoging van
het prestige van het buitenhuis van sommige leden van de rurale elite.
[Een derde verklaring die in het seminar naar voren kwam is dat de twee
molengroottes vanaf het begin naast elkaar bestonden. In de vijftiende eeuw zouden naast
de grote molens dan in het binnenland kleine opvoerwerktuigen zoals paardemolens,
wippen en hoosvaten in gebruik geweest kunnen zijn, die pas in de zestiende eeuw door
kleine windmolesn vervangen werden. Over de locatie van zulke primitieve werktuigen
lichten ons de bronnen van het hoogheemraadschap niet in, omdat de landgebruiker
hiervoor niet vergunningplichtig waren. Er zijn wel genoeg verwijzingen in de bronnen dat
zulke kleine werktuigen in gebruik waren. Daarnaast zouden dan in de vijftiende eeuw grote
molens geplaatst zijn, die in de zestiende eeuw opgevolgd werden als ze aan vervanging toe
waren, maar waarvoor niet opnieuw vergunning nodig was. Deze derde verklaringslijn is
hier niet verder uitgewerkt.]
De ambachtsburen beoogden ongetwijfeld om met de molen de productie van hun
land te verhogen. Voor de eigenaar van de hofstede gold dit ook maar leverde de molen in
het gunstigste geval op drie fronten voordelen. Natuurlijk had hij als grondeigenaar in de
polder dezelfde voordelen van de verbeterde afwatering als de buren. Daarboven kwam nog
de verhoging van de inkomsten die hij als ambachtsheer genoot uit de ambachtsrechten bij
toename van de welvaart in het dorp dankzij de verbeterde landbouwopbrengsten. De heer
kon bijdragen aan de onderhoudskosten, maar hij kon ook vrijgesteld zijn voor de gronden
die door hem zelf werden gebruikt, waarschijnlijk als tegenprestatie voor de ter beschikking
gestelde gronden of wel als overblijfsel van oude feodale rechten. In een enkel geval blijkt
dat de buren de slotgracht schoonhielden (baggeren e.d.).
74 S.J. Fockema-Andreae, Het Hoogheemraadschap van Rijnland. Zijn recht en zijn bestuur van den
vroegsten tijd tot 1857 (Leiden 1934, herdruk Alpen aan den Rijn 1982) 83.
25