Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

gezet: nadat men eerst het land heeft laten vervliegen, moet men er sinds de vijftiende eeuw
constant energie inpompen.
Het wegzinken van de veengronden en de stijging van de Zuiderzee hadden voor de
Rijnlanders in de middeleeuwen één groot concreet gevaar. Aanvankelijk woonde en werkte
men hoog en min of meer droog op de veenkussens, maar mettertijd kwam men te wonen
temidden van een hol landschap. Dit betekende overlast voor de landbouw, maar daar kon
men met technische middelen wat aan doen. Het grote gevaar dreigde bij overstromingen na
dijkdoorbraken. In het oude, hoge veenlandschap was een dijkdoorbraak wel vervelend,
maar niet dramatisch. De dorpjes lagen vaak op de iets hogere delen, de oude strandwallen
aan de rand van het veen, de kleioevers van de Oude Rijn en ook de huizen in het veenland
bleven meestal iets hoger liggen, omdat de bebouwde gronden minder intensief gedraineerd
werden, niet zo blootstonden aan oxidatie en dus minder inzakten dan de landbouwgronden
en bovendien regelmatig opgehoogd werden. Na de vloed, als de wind weer ging liggen,
trok het water zich terug en alleen de lage randen van het veengebied hadden nog last van de
dagelijkse getijdenbewegingen totdat de dijk gedicht was. Deze oude situatie wordt
weerspiegeld in de grondgesteldheid van Rijnland. Alleen aan de noordkant langs het IJ
heeft het water van de Zuiderzee bij grootschalige overstromingen dunne kleigronden
afgezet, verder landinwaarts kwam het zeewater niet. In het latere holle, ingeklonken
veenlandschap waren de gevolgen van een overstroming veel erger. De laaggelegen
gedeelten gingen dan als een soort badkuip functioneren. Het water bleef er lang in staan en
viel met hulp van de wind de binnenlandse kaden en wegen aan. Daardoor werd het
belangrijker ervoor te zorgen dat de Spaarndammerdijk niet doorbrak. 7 Dit is de
fundamentele landschappelijke achtergrond van de taakuitbreiding van het
hoogheemraadschap van Rijnland in de zestiende eeuw, de overname van het beheer van
de Spaarndammerdijk van de locale ambachten.
1.2 Het ontstaan van het Grote Haarlemmermeer
Het Haarlemmermeer ontstond als het resultaat van een proces van eeuwenlange
oeverafbraak en het samenvloeien van enige veenmeren, die waarschijnlijk rond 1200 al
bestonden: het Spieringmeer, het Oude Haarlemmermeer, het Nieuwe Meer, het Leidse
Meer. In de beschouwde periode (m.n. 1477 en 1506-1510) vonden doorbraken plaats van
de laatst overgebleven landengten tussen de bestaande veenmeren, zodat ze ineenvloeiden
tot een groot meer, dat mettertijd de naam het Grote Haarlemmermeer kreeg. Bij de wording
van het grote meer speelden diverse factoren, waaronder bodemdaling, opwaaiing en sterke
weersverslechtering in het laatste kwart van de vijftiende eeuw. Maar hier wil ik vooral
benadrukken dat de turfwinning aan de oevers van de meren een belangrijke rol heeft
gespeeld. De turfwinning veroorzaakte grote gaten in het land en verzwakte de cohesie van
het land. Het land werd daardoor zeer kwetsbaar voor erosie door het meerwater. De oevers
werden constant aangevreten en bij storm sloegen hectaren ondermijnd land tegelijk weg.
De turfwinning werd ondermeer bedreven door stedelijke ondernemers die over voldoende
7 In Rijnland staat deze bekend als de Spaarndammerdijk, maar deze naam was midden vijftiende eeuw nog
voorbehouden aan slechts een stukje IJdijk bij Spaarndam, dat viel onder de reguliere Meischouw en ook
bekend stond als de Hoge Dijk. Met Spaarndammerdijk werd in de zestiende eeuw al wel de hele zuidelijke
IJdijk bedoeld, b.v. Leiden, hoogheemraadschap van Rijnland, Oud-archief (OAR), invnr. 14, f. 14v ‘Hoge
dijk’, f. 59v ‘de dijk’, zie ook Petra J.E.M. van Dam, Vissen in Veenmeren. De sluisvisserij op aal tussen
Haarlem en Amsterdam en de ecologische transformatie in Rijnland, 1440-1530 (Hilversum 1998) 94-97.
5