Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

enadrukken, maar belangrijk is dat hij een grote uitzondering was, zijn tijd vooruit als
het ware. Hij was actief in het stadsbestuur (1457-1481) en hij vertegenwoordigde Leiden
op vergaderingen met de landsheer. Adriaan was enige tijd baljuw en dijkgraaf van
Rijnland. In die periode werd hij opgeroepen voor overleg met de leden van de
ridderschap, ondermeer voor oorlogsbesprekingen met de landsheer. Hij behoorde tot
een illuster locaal geslacht. Zijn vader had het tot schout van Leiden gebracht, maar echt
beroemd was zijn grootvader, Boudewijn van Zwieten, die secretaris en penningmeester
(tresorier) van de graaf van Holland was geweest. De familie beschikte over negen
versterkte huizen, de meeste dicht bij Leiden gelegen, daaronder Zwieten en Rijnegom in
het ambacht Zoeterwoude ten oosten van Leiden. 18
De lieden die zowel huizen in de stad als op het platteland bezaten (in eigendom,
in leen, te huur), ondernamen commerciële activiteiten die zich uitstrekten over stad en
land. Deze groep is bij uitstek de groep waar men kapitaalaccumulatie mag verwachten
zowel ondanks als dankzij de transformatie van het platteland, zij vormden de schakels
tussen aanbod en vraag en zij hadden toegang tot de stedelijke kapitaalmarkt. Ik bekijk
daarom hun rol in één sector die in deze periode in ieder geval een grote groei
doormaakte, de turfhandel en turfproductie.
2.2 Turfhandel
In de Rijnlandse turfhandel kunnen in de middeleeuwen twee fasen worden
onderscheiden, de regionale fase 1300-1450 en de internationale fase 1450-1600.
Aanvankelijk was de turfwinning in Rijnland geheel gericht op het eigen verbruik en dus
niet of nauwelijks commercieel en zeker niet grootschalig. Particulieren en ondernemers
wonnen vooral turf uit hun eigen stuk veenland of ze nu in de stad woonden of
daarbuiten. In de oudste Rijnlandse regelingen over de turfwinning zitten nog sporen van
deze situatie. In 1421 stelde het hoogheemraadschap vast dat men niet meer turf mocht
winnen dan vier dagvelden per morgen, ofwel ongeveer 4 dagen graven per hectare per
jaar. Dat leverde de hoeveelheid op die een boerengezin per jaar nodig had. 19 Deze
manier van turfwinning voor eigen gebruik is blijven bestaan, maar daarnaast kwam de
turfhandel op.
De eerste fase van de turfhandel begon toen de steden enorm expandeerden na
1300 en de vraag naar energie geweldig toenam; tegelijk steeg ook het aanbod van turf
door de verslechtering van de waterhuishouding op het platteland. De bevolking in de
steden nam sterk toe en daarmee de vraag naar turf voor koken en verwarming, de
zogenaamde huisbrand. In de steden ontstonden nieuwe wijken waar de vele migranten
uit het platteland, meest landloze lieden, zich vestigden. Voor de ontwikkeling van de
vraag naar energie was de sterke opbloei van de industrie haast nog belangrijker. Een
grote toename van de energievraag kwam van de commerciële steenbakkerijen en
kalkbranderijen. Deze waren meestal buiten de steden gesitueerd en in handen van
patriciërs die zowel belangen hadden in de stad als op het platteland. Langs de Oude Rijn
en de IJssel, min of meer bovenop hun grondstof (klei), lagen tientallen steenbakkerijen
18 Brand, Over macht, 221; Janse, Ridderschap, 383.
19 Van Dam, Vissen in veenmeren, 77; Sloof, J.H.M., De oudste bestuursregisters van het
hoogheemraadschap van Rijnland (1444-1520). Regesten van de handelingen van dijkgraaf en
hoogheemraden (Leiden 1999). Werken der stichting tot uitgaaf der bronnen van het oud-vaderlands recht
no. 26, 118.
9