Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

Over het type en de capaciteit van de molens die in Rijnland gesteld werden is
weinig bekend. In de archiefbronnen van het hoogheemraadschap van Rijnland wordt
hierover niets specifieks vermeld. Op de lijst van 1491 bijvoorbeeld wordt uitsluitend onderscheid
gemaakt tussen grote en kleine molens. Afgaande op diverse omgevingskenmerken,
zoals de ondergrond en de poldergrootte, en op kennis uit latere perioden, zoals
afbeeldingen, wekken molendeskundigen zoals Bicker-Caarten de indruk dat in Rijnland
doorgaans wipmolens werden gebouwd, maar het voorkomen van standaardmolens wordt
niet geheel uitgesloten. De wipmolens waren geheel uit hout opgetrokken en de kap was
draaibaar zodat de wieken op de wind konden worden gezet. De houten molens waren verplaatsbaar.
Zo kregen de inwoners van Zoeterwoude in 1497 toestemming om een poldermolen
te plaatsen die zij overgenomen hadden van de buren van Alphen. 60 Poldermolens
waren ongetwijfeld krachtige, kapitaalintensieve machines, die bij een veel grotere schaalgrootte
hoorden dan de diverse typen opwerkingsvoertuigen die voorheen gangbaar waren,
zoals hand-, tred- en paardemolens, om over de hoosvaten geheel te zwijgen. Bij gebrek aan
overzichtsliteratuur geven enkele incidentele gegevens uit het archief van het hoogheemraadschap
een indicatie van het vermogen van de diverse molentypes. Uitgaande van de poldergrootte
blijkt een kleine poldermolen uit 1481 (schatting: 20-100 ha) een capaciteit te
hebben die circa vijf keer boven die van een paardemolen uit 1483 lag. Op zijn beurt was
een grote poldermolen uit 1485 (schatting: 500 ha) weer vijf keer krachtiger dan een kleine
poldermolen. 61 Poldermolenprijzen zijn voor deze periode nog niet systematisch onderzocht
voor Rijnland. 62
60 OAR inv.nr. 16 f. 97v b.
61 De paardemolen die in 1481 volgens het consent werd gebruikt bij het Zusterhuis te Warmond bemaalde
een perceel land dat kleiner was dan 16 ha, OAR inv. nr. 15 f 78v f: 20 morgen. De kleine molen aan de
Groenendijk te Hazerswoude waarvoor in 1483 consent werd aangevraagd, bemaalde volgens Bicker-Caarten,
Middeleeuwse watermolens, 79 een polder van circa 132 ha, OAR inv. nr. 15 f 84 c. De grote molen die in
1485 in Zoeterwoude gezet werd bemaalde de Grote Polder met een oppervlakte van circa 400 ha, OAR
inv.nr. 16 f 16v d: 500 morgen. Overigens zijn niet alleen het oppervlak van de polder van belang voor de
molencapaciteit, maar ook het waterbergend vermogen van de polder, in de vorm van meertjes e.d. en voorts
de opvoerhoogte.
62 Een indicatie is het bedrag van 190 Rijns gulden dat in 1491 genoemd werd voor een niet nader
aangeduide molen, OAR inv.nr. 16 f 59a. Betrof het alleen de molen of ook het benodigde grondwerk, de arbeidskosten
en de transportkosten? 190 Rijns gulden stond in 1491 ongeveer gelijk aan drie jaarlonen van een
timmerman. De enige prijzen van kunstwerken die in de Rijnlandse bronnen voorkomen zijn die van de uitwateringssluizen
te Spaarndam. Deze kostten in de jaren '50 en '60 circa 600 pond Vlaams, Petra J.E.M. van
Dam, ’Geschiedenis, archeologie en waterbouwkunde: theoretische samenwerkingsmodellen voor
interdisciplinair onderzoek met als vertrekpunt de laatmiddeleeuwse uitwateringssluizen van Spaarndam'
in: Bulletin KNOB 93, 1, 19-30: 46. Omdat rekening gehouden moet worden met de hoge inflatie van de
jaren '90, is een vergelijking moeilijk. De nieuwbouwprijs van grafelijke korenwindmolens in Zeeuws-
Vlaanderen ontwikkelde zich van circa 812 pond parisis in 1450 tot 1.700 in 1550 en dat was exclusief de
aanleg van de molenberg en andere grondwerken, net als bij de Rijnlandse sluizen. A. de Kraker en F.
Weemaes, Malen in moeilijke tijden. De geschiedenis van de grafelijke ros-, wind- en watermolens in Noord-
Vlaanderen en aangrenzend Zeeland, tussen 1450 en 1610 (Kloosterzande 1996) 86, 98.
20