Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

en met de gewone belasting over wat er nog restte aan landbouwgrond á 2 stuiver per
morgen. Benthoorn werd daarna nog tot 1430 geëxploiteerd. Floris was de zoon van de
bekende Floris van Alkemade die in 1408 bezig was met het beroemde molenexperiment
bij Leiden, waar de graaf van Holland de hoogheemraden van Delfland en Rijnland op af
stuurde. Heeft Van Alkemade junior na 1414 in Benthoorn een molen neergezet om de
waterstand te verlagen en de laatste resten turf eruit te kunnen graven? Iets dergelijks
gebeurde mogelijk ook in de Hoge Venen. Dit stuk van 536 morgen was in 1477 al
grotendeels vergraven toen Willem van Boshuijzen, nazaat van de grootste locale
grondeigenaar Floris van Boshuijzen en hoogheemraad van Rijnland, het hele gebied
overnam. Pas in 1514 was het geheel uitgeveend. 56 Het meest zuivere voorbeeld van het
model dat ik hier voorstel voor de nieuwe commerciële grootschalige turfwinning
waarvoor pas vanaf midden veertiende eeuw bronnen zijn, ligt helaas buiten Rijnland en
dus buiten het gestelde kader van dit paper. De Leidse patriciër Floris Gijsbrechtsz
ontving van de graaf in 1386 een veencomplex onder Bleiswijk en Zevenhuizen van 140
morgen. Hierbij hoorde een erfpacht van 12 penning per morgen met het recht om turf te
delven en een verbindingskanaal aan te leggen met Rijnland of Schieland. Bij uitgifte
(aan Leidse poorters) voor 1394 bedong hij 2 penning lastgeld per gedolven last turf. 57
3. Poldermolens
3.1 Verspreiding
Uit de periode vóór 1517 zijn 31 eerstvermeldingen van poldermolens bekend die hun water
uitsloegen op Rijnlands boezem. Een groot aantal molens is bekend geworden doordat de
consentverlening van het Hoogheemraadschap van Rijnland is overgeleverd. Voorts zijn er
indirecte aanwijzingen die op het bestaan van een poldermolen wijzen. Een belangrijke bron
van dit type is de lijst die in 1491 ten behoeve van een proces over de molens werd opgesteld,
dat liep van 1486 tot 1491. In de lijst worden dertien bestaande poldermolens opgesomd,
waarvan vier voor het eerst worden genoemd terwijl ze beslist al eerder waren
gebouwd 58 . Opmerkelijk is de explosie van vergunningen voor molens aan het einde van de
vijftiende eeuw: 24 van de 31 molens werden na 1480 gebouwd. Nader beschouwd blijken
er in bepaalde jaren ook merkwaardige opeenhopingen te zijn. In de jaren 1483 tot en met
1486 werden 11 toestemmingen verleend voor het stellen van poldermolens, dus juist in de
jaren voorafgaand aan het molenproces. Dit roept de vraag op naar de verhouding tussen
historische bron en werkelijkheid. Werd inderdaad een derde van het totale aantal
poldermolens in drie jaar gebouwd, of trad er in deze jaren wat betreft de registratie en
legalisering een clustering op? Het is helaas niet na te gaan of er administratieve redenen
waren voor een strengere handhaving van het beleid sinds de instelling van een keur
(politieverordening) op de molens in 1460. Wel geven geografische en economische
gegevens aanwijzingen dat het om een daadwerkelijke bouwhausse is gegaan.
56 Brand, Over macht, 188-191; Sloof, Bestuursregisters, 438. In 1488 werd een vaart in Benthuizen
gemaakt die aansloot bij de Hogeveensevaart, OAR 16, f. 37v.
57 Van Kan, Sleutels, 91.
58 OAR inv.nr. 16, f 57a; Van Dam, Vissen in veenmeren, bijlage 3, molennummers 29, 30, 31, 32. Voor
sommige molenstichtingen geeft de molenexpert Bicker-Caarten wel een beredeneerde datum, waarbij de
waterhuishoudelijke ontwikkeling van de afwateringseenheid een belangrijk argument is, maar die heb ik in
de lijst niet overgenomen.
18