Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

dat in de vijftiende eeuw langzaam gestart werd met poldermolens, maar dat dat meteen
al diverse typen waren, waaronder ook zeer grote. Uit het onderzoek van Van Tielhof is
gebleken dat kwantitatief gezien de eigenlijke verspreiding van de poldermolen pas in de
zestiende eeuw echt doorzette, en dat daarbij vooral in het begin heel veel kleine molens
waren. Dit is vreemd, want ik zou een ontwikkeling van kleine naar grote molens
verwachten. Zo ging dit bijvoorbeeld ook in de sluisbouw, waarin de zestiende eeuw
grote concentratie optrad, hoewel de twee fenomenen zeker niet in alle opzichten
vergelijkbaar zijn. 2 Het een en ander nodigt mij uit mijn materiaal nader te analyseren
aan de hand van de volgende onderzoeksvragen
Wat was de rol van de plattelandselite bij het ‘redden’ van het platteland? In
hoeverre kunnen wij het handelen van individuele personen of families traceren?
In het bijzonder:
1 Het kapitaal dat vanaf 1400 maar vooral vanaf 1480 geïnvesteerd werd om de
waterhuishouding en de landbouw overeind te houden en te verbeteren kwam uit
diverse sectoren, waaronder de turfhandel. Wat was de ontwikkeling van de
turfhandel en wie profiteerden hiervan?
2 Hoe verspreidde zich de poldermolen, wie nam het initiatief tot het stichten van
poldermolens?
3. Hoe kan de verspreiding van poldermolens in de ruimte en in de tijd verklaard
worden? Welke ruimtelijke relatie is er tussen de stichting van poldermolens en
de huisvesting van turfwinners en –handelaars buiten de stad en hoe is de zelfde
relatie met nieuwe (arbeids)intensieve vormen van landbouw? Welke
chronologische relatie is er tussen de (landbouw)conjunctuur en de toename van
poldermolens?
Het een en ander leid ik in dit paper in met een uiteenzetting over de vernatting van het
platteland, maar nu eerst even kort het object van ons onderzoek, het hoogheemraadschap
van Rijnland.
In de overgang van late middeleeuwen naar vroegmoderne tijd (1350-1550) is de
waterzorg in Rijnland geweldig veranderd. Het hoogheemraadschap transformeerde van
een rechtbank inzake waterstaatszaken naar een uitvoerende organisatie onder leiding van
een bestuur bestaande uit dijkgraaf en hoogheemraden, en een permanente secretarisrentmeester.
Een grote uitbreiding van taken vond plaats. De oude taken betroffen
uitsluitend de hoofdafwateringen zoals de Oude Rijn, de Gouwe en het Spaarne, met
bijbehorende dijken en bruggen en de sluizen bij Spaarndam, Halfweg en Gouda. Nieuwe
taken waren het toezicht op de ambachten, polders en kleine boezemwateren, het beheer
van de Spaarndammerdijk en het toezicht op de duinen. Na de introductie van de
poldermolen vanaf 1408 kreeg het college van dijkgraaf en hoogheemraden toezicht op
een nieuw type polder, de molenpolder, die door molenmeesters beheerd werd. 3 Toezicht
houdt in de meeste gevallen ook in de controle van de financiën.
2 Petra J.E.M. van Dam, ‘Ecological challenges, technological innovations. The modernization of sluice
building in Holland, 1300-1500.’ Technology and Culture 43 (2002) 3, 500-520.
3 Petra J.E.M. van Dam, ‘Harnessing the wind. The history of windmills in Holland, 1300-1600’, in: Paola
Galetti, Pierre Racine, I mulini nell’Europa medieval. Atti del Convegno di San Quirino d’Orcia 21-23
settembre 2000. (Siena 2003), 37-53. Pubblicazioni de centro di studii per la storia delle campagne e del
lavore contadino 21.
2