Tussen turf en tuinboon. Commerciële activiteiten van de rurale elite ...

Een serie turfbelastingregisters uit de jaren 1562-1572 geeft een late
momentopname van de turfhandel. 33 De Rijnlandse turf voorzag tientallen steden in
Zeeland, Vlaanderen, West-Brabant, en zelfs een heel eind de rivieren op tot aan
Nijmegen toe. De organisatiegraad van de handel bleef eenvoudig, risicospreiding via
aandelen of scheepsparten vond niet plaats. De eigenaren van de schepen waren tevens
eigenaren van de turf, zelfs als het de langere afstanden betrof. 34 De turf werd op centrale
plaatsen geladen. De voornaamste binnenlandse haventjes waren het Hubrechtsverlaat
aan de Gouwe bij Waddinxveen en Alphen. Daarnaast werden genoemd Leiden, Oude
Wetering en Zwammerdam. Er werd ook bij de IJsseldijk in de buurt van Gouda
ingeladen, men droeg de turf daar over de dijk. Daarvoor waren ter plaatse turfschuren
opgericht en trappen in het dijklichaam aangebracht. 35
De steden wensten het turfvervoer door hun havens te leiden. Waarschijnlijk was
op hun aandringen in het plakkaat op het slagturven van 1549 de bepaling tot
standgekomen dat men de turf die in Rijnland, Delfland of Schieland gewonnen was niet
meer over de dijken zou mogen dragen maar alleen zou mogen uitvoeren via Gouda,
Delfshaven en Rotterdam. 36 Toen in 1559 een impost (exportbelasting) op turf werd
ingesteld en in de uitvoerhavens collecteurs werden benoemd, werd het over de dijk
dragen van de turf tevens ontduiking van belasting. 37 Holland had een merkwaardige
ruimtelijke structuur, waar transportwateren, tevens afwateringskanalen, gevangen waren
tussen hoge kaden en waar ook de mensen gevangen zaten achter de kaden. Naarmate die
kaden hoger werden had men steeds slechter toegang tot de wateren. De overheid samen
met de steden wisten deze ruimtelijke inrichting handig uit te buiten. De concentratie van
de turfexport op bepaalde havens waar de stroom tevens via belasting kon worden
afgeroomd, is een mooi voorbeeld, maar het voorbeeld van Gouda en het
Hubrechtsverlaat in Rijnland laat zien dat hetzelfde zich ook in het klein voordeed.
De stad Gouda had zich in de late middeleeuwen ontwikkeld tot de voornaamste
uitvoerhaven voor turf. Gouda lag ideaal aan de monding van de voornaamste noord-zuid
handelsas in Rijnland, de Gouwe. Bovendien raakte de bierindustrie en met name de afzet
in Vlaanderen begin zestiende eeuw in het slop. Turf bood een goed alternatief. Eind
zestiende eeuw waren 1.200 Goudenaren direct afhankelijk waren van de turfhandel. 38
Goudenaren hadden al eeuwenlang geïnvesteerd in de ontginning van de ambachtjes
langs de Gouwe. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de inwoners van de ambachten
rondom Gouda streefden naar een verbetering van de aansluiting op de stedelijke
markten, in het bijzonder op Gouda. De geschiedenis van het Hubrechtsverlaat is
hiervoor exemplarisch.
Op de plaats van het Hubrechtsverlaat lag oorspronkelijk een overtoom. In 1551
werd hij met speciale toestemming van Karel V door een sluisje vervangen. Uiteraard
was de keizer zo wijs geweest de hoogheemraden van Rijnland eerst advies over deze
zaak te vragen. Ook toen de aanvrager zich bedacht en ook nog een windas erbij wilde
33 Diepeveen, De vervening, 116-138; Ibelings, ‘Aspects of an uneasy relationship. Gouda and its
countryside (15 th -15 th centuries), in: Peter Hoppenbrouwers, Jan Luiten van Zanden (red.), Peasants into
farmers, 256-274, m.n.263.
34 Diepeveen, De vervening, 137.
35 NA, Staten van Holland voor 1572, invnr. 2328; Diepeveen, De vervening, 130.
36 Diepeveen, De vervening, 130
37 Diepeveen, De vervening, 133.
38 Ibelings, ‘Aspects’, 263.
12