Verdere stoffering van de kapel - Antwerpen, Kerken en Toerisme

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Beschrijving - kapel v.h. H. Sacrament & van de Zoete Naam Jezus
Verdere stoffering van de kapel
Het beeld De gegeselde Christus (Cornelius Struyf, ca. 1740-‘43)
De opdracht voor dit zuilbeeld ter vervanging van een houten beeld wordt toevertrouwd aan
Cornelius Struyf, reeds vroeg lid van de broederschap van de ‘Soeten Naem Jesus’. Het levensgrote
beeld in wit Carrara-marmer dat contrasteert met het zwart marmeren lijstwerk, diende opgevat te
worden als laat-barokke pendant van Rosa van Lima (van 1666-1671). Het werk valt te situeren
tussen 1740 en 1743, het sterfjaar van de kunstenaar (die overigens in deze kerk is begraven).
Na de geseling wordt Jezus als ‘koning van de Joden’ bespot (Mc. 15:16-20) waarbij Hij ook
‘koninklijke’ attributen toebedeeld krijgt. De rietstok (met lisdodde) waarmee Hij op het hoofd werd
geslagen, is Hem (door de soldaten) als scepter in zijn gebonden polsen gestoken. Op zijn hoofd krijgt
Hij een kroon van doorntakken, maar de purperen mantel is niet te zien; Hij draagt enkel een
lendendoek. Jezus leunt amper tegen de kleine balusterzuil waaraan Hij volgens de overlevering
tijdens de geseling vastgebonden was.
Het leed van de ‘vernederde Jezus’, aldus het onderschrift, spreekt vooral uit de gelaten
gelaatsuitdrukking; de onmacht des te meer uit de geboeide polsen. Ook de rustige behandeling van
de gedrapeerde lendendoek draagt bij tot een subtielere gevoeligheid. Hoe levensecht de weergave
van het lichaam ook moge zijn, men mist enige gewrongen spierspanning die de pijn uitdrukt.
De consoleputti dragen kruisigingsattributen: links, tranend met de vermeende Veronica-doek;
rechts, de ladder en de hysopstengel met daarop gestoken de in zure wijn gedompelde spons (om de
Gekruisigde te laven) (Joh. 19:28-30).
Oorspronkelijk geplaatst tegen de zuil tussen 2 altaren, vervult dit beeld van het gegeselde lichaam
van Christus een verwijzing naar en een verbinding tussen beide devoties. Enerzijds vormt het de
aanloop naar de kruisdood en de bewening op het H. Kruisaltaar, anderzijds vormt het een
volplastische uitbeelding van ‘het lichaam van Christus’, de benaming voor de hostie, zoals die in de
Eucharistie en bijzonder op het H. Sacramentsaltaar vereerd wordt.
Het H.-Hartbeeld (Jan Gerrits, 1908)
Later in de 19 de eeuw ontwikkelt zich rond het ‘hart’ een eigen devotie, getuige daarvan dit
Christusbeeld. Het neobarokke zuilbeeld van Jan Gerrits (1908) tegen de zuil die het
Sacraments-altaar en het H.-Kruisaltaar scheidt, wil stilistisch een eenheid vormen met het barokke
duo zuilbeelden aan de aanzet van het koor: Rosa van Lima en de Gegeselde Christus. Maar hier
beantwoordt de omtreklijn van het zwartmarmeren lijstwerk nog minder aan de contouren van het
witmarmeren Jezusbeeld.
Ook nu wil dit zuilbeeld een verbinding vormen tussen het thema van het H.-Sacramentsaltaar en het
ondertussen zuidwaarts verplaatste H.-Kruisaltaar. Het hart, als symbool voor Jezus’ liefde-offer op
het kruis, tegelijkertijd ook symbool voor diezelfde liefdegave van Jezus in de Eucharistie.
Op de console (“voetsteun”) prijkt in bas-reliëf het portret van E.H. Van Alcken, die 60 jaar
onderpastoor van de parochie was.
~ 1 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Beschrijving - kapel v.h. H. Sacrament & van de Zoete Naam Jezus
Verdere stoffering van de kapel
Schilderij De Emmaüsgangers (Erasmus Quellinus, 1703)
Na het concordaat van Pius VII en Napoleon komen in 1803 de Kapel van het H. Sacrament en de
Broederschap van de XIV-daagse Berechting van de voormalige parochiale St.-Walburgiskerk over
naar de nieuwe parochiekerk van St.-Paulus. Het altaarschilderij dat in St.-Walburgis het
Sacramentsaltaar tooide, de Emmausgangers (die Jezus herkennen bij het breken van het brood),
toegeschreven aan Erasmus Quellinus, 1703, wordt schuin tegenover het Sacramentsaltaar in de
hoogte opgehangen. Het avondmaal speelt zich af in een Romeinse tempietto waar een volwassene
en een negerjongen de tafel bedienen.
Het tabernakel (nu in de reserve)
Alsof het een scène in een poppenhuis betreft, speelt het tafereel van de Emmaüsgangers in reliëf
zich af in de driedimensionale draaitrommel van het laat-18 de -eeuwse tabernakel, in
gepolychromeerd hout. Als permanente acolieten flankeren 2 engelen met een zwierig wierookvat
het Sacrament. Het zou eveneens afkomstig zijn van het H.-Sacramentsaltaar in de voormalige
St.-Walburgiskerk.
Het gestoelte van de zoete naem Jezus (Jean de Jupploye en atelier, 1635-1651)
De verplaatsing van het Sacramentsaltaar en van de marmeren tuin van Van Mildert vanuit de
zuidbeuk naar de zuiddwarsbeuk vormt voor de naburige kapel van de Broederschap der Jongmans
in 1635 een aanleiding voor de aanbesteding van een vroegbarok gestoelte en lambrisering bij Jean
de Jupploye. Na zijn dood werkt o.m. zijn medewerker Erasmus Quellinus er verder aan, maar de
opdracht geraakt pas in 1651 afgewerkt (door Peter I Verbruggen en Artus I Quellinus).
De beide rechtlijnige gestoelten stonden tegenover elkaar, zoals het gestoelte van de dominicanen in
het koor. Mogelijk bevond er tegen de oostwand een altaar (maar daar is verder niets van bekend).
Elke zijde telde 11 zetels, maar bij de herschikking van het kerkinterieur in 1833 en de verplaatsing
van de noordkant van het gestoelte naar de noorddwarsbeuk naast het Maria-altaar, werden ze
afgenomen. De ruggen, van elkaar gescheiden door getorste halfzuilen, vormen nu een lambrisering
die moet aansluiten bij die van de biechtstoelen. De speelse en fantasierijke invulling van de
cartouches en de friezen nodigt uit tot een heuse verkenning ter plaatse. In de lambrisering van het
gestoelte was de deur die toegang gaf tot de zuiddwarsbeuk. Deze (blinde) deur bevindt zich nog in
het 8 ste en 9 de vak van de noordkant (nu in de noorddwarsbeuk).
De vroegere glasramen in de zuidkapel
De Sodaliteit van de Zoete Naam Jezus, opgericht in 1614, beschikt al over een aparte kapel wanneer
men vanaf 1618 daarnaast verder aan de dwarsbeuk werkt. Daarin brengt Jan de Labaer
gebrandschilderde glasramen aan: De intocht in Jeruzalem (1633), Ecce Homo en De gedaante
verandering op Thabor (beide 1632). Twee jaar later, in 1635, maken o.m. Jean de Jupploye, Artus I
Quellinus en Peter I Verbruggen het gestoelte aan weerszijden van deze aparte kapel. Wanneer in
1833 deze kapel bij de kerk wordt gevoegd, verplaatst men het gestoelte van de noordzijde naar de
noorddwarsbeuk, naast het Maria-altaar.
~ 2 ~

Antwerpen, Sint-Pauluskerk
Syllabus - Beschrijving - kapel v.h. H. Sacrament & van de Zoete Naam Jezus
Verdere stoffering van de kapel
Het epitaaf van de soeten naem met de H. Familie (Artus I Quellinus, 1644)
Omdat haar toenmalige houten altaar met Rubens’ schilderij vooral het H. Sacrament in the picture
zet, wil de ‘Broederschap van de Zoete Naam Jezus en het H. Sacrament’ voor haar oorspronkelijke
devotie tot het Jezuskind (kunstzinnig) blijven ijveren. Waarschijnlijk ter vervanging van een
soortgelijk Jezusbeeld in hout maakt Artus I Quellinus dit stenen epitaaf in 1644, geplaatst tegen de
moederpijler van de zuidbeuk. Opvallend is de fijne, elegante behandeling van gezichten en handen.
Bijzonder plastisch uitgewerkt is de overvloedige plooienval van de kledij.
Centraal staat de kleine Jezus met een grote globe in de ene hand terwijl Hij met de rechterhand
zegent. Achter Hem staat Maria die zich moederlijk over haar Kind buigt. Ze helpt Hem zijn nog veel
te grote wereldbol te dragen. Om de betrokkenheid van de beide flankerende figuren op het
Jezuskind te versterken, heeft A. Quellinus deze volwassenen lager geplaatst. Rechts van Jezus staat
een man van middelbare leeftijd: zijn voedstervader Jozef (of opa Joachim, maar daarvoor is hij nog
te jeugdig), links van Hem staat zijn oma Anna. Een paar engelen bekronen de Heiland, die over het
kwaad weet te triomferen, op passende wijze met de laurierkrans van de overwinning.
De beeldengroep van St.-Hyacinthus (Sebastiaan de Neve, 1649)
Schenkt het voornoemde epitaaf eerder aandacht aan de devotie tot de Zoete Naam Jezus, dan wil
dezelfde ‘Broederschap van de Zoete Naam Jezus en het H. Sacrament’ vijf jaar later met de opdracht
voor dit beeld aan Sebastiaan de Neve weer de devotie tot het H. Sacrament benadrukken. De
dominicaan Hyacinthus die niet zonder risico het H. Sacrament (en een Mariabeeld) had gered, is er
een uitgelezen heilige voor, zo blijkt o.m. uit de aanwezigheid van zijn beeld op het toenmalige
altaar, ter flankering van Rubens’ altaarstuk. En staat zijn beeltenis ook niet op de huidige
altaarkandelaars, afwisselend met een kelk en pateen, én een brandend hart bekroond door een
kruisje? Het Mariabeeld wordt hier aangewend om de heilige aan het Jezuskind voor te stellen.
Uitzonderlijk gaat het hier in de contrareformatorische tijd niet om een monstrans, maar om een
ciborie. Oorspronkelijk stond het ensemble tegen een zuil van de zuidbeuk, maar het is (sinds de 19 de
eeuw?) verhuisd naar de wand van de zuidbeuk.
~ 3 ~