Kunstwerken - Antwerpen, Kerken en Toerisme

Deurne, Sint-Fredeganduskerk
Kunstwerken
In tegenstelling tot het gotische gebouw is de stijl van het interieur overwegend barok.
Het hoogaltaar
De Antwerpse beeldsnijder Jan Baptist De Vré ontwerpt in 1700 het barokke hoofdaltaar. Bovenaan
prijkt de verrezen Christus, die met het kruis de slang, symbool voor het kwaad, doodt. De engel
rechts van Hem houdt de zon vast, symbool van de liefde, de engel links een anker, symbool van de
hoop. Boven de deuren naast het altaar houden Petrus en Paulus, de belangrijkste apostelen, de
wacht. Vooral Petrus vertoont gelijkenis met het 17 de -eeuwse beeld van Artus Quellinus in de Sint-
Andrieskerk.
Kunstschilder Jan Pieter Ykens (Antwerpen 1648-1695) maakt het schilderij dat de graflegging van
Christus voorstelt en dat in 1701 geplaatst wordt. Het olieverfschilderij op doek toont centraal het
dode lichaam van Christus dat naar het graf wordt gebracht door Nicodemus, Johannes, Maria Magdalena,
Jozef van Arimatea en Maria, met op de achtergrond de tempel van Jeruzalem onder een
blauwe hemel.
De onderbouw van dit houten altaar wordt in het midden van de 20 ste eeuw voorzien van een marmeren
altaartafel.
Het hoogkoor
Boven het fraaie 18 de -eeuwse eikenhouten koorgestoelte (P. Convents, 1712) versierd met grote
medaillonvoorstellingen van Christus Salvator, Sint Paulus en de 12 apostelen, prijken 2 reuzengrote
schilderijen afkomstig uit het abtskwartier van de Sint-Michielsabdij.
In het grootse schilderij, de ‘Opdracht van Jezus
in de tempel’, (ca. 1780), beeldt Willem Jacob
Herreyns (1743-1827), de verschillende delen
van de evangelietekst Lc. 2:22-38 samen uit
(linkerdeel van het schilderij). Op de 40 ste levensdag
van de eerstgeborene biedt de moeder
zich volgens de Joodse wet aan in de tempel
voor haar reiniging (Lc. 2:22) en draagt ze het
kind op aan de Heer (Lc. 2:23); ze ontmoet de
tempeldienaar Simeon die profetische woorden
spreekt (Lc. 2:34-35) en de tempeldienares
Hanna die verwijst naar de bevrijding van Jeruzalem,
de voltrekking van de heilsverwachting
(Lc. 2:36-38) en ten slotte is er Jozef die klaar-
~ 1 ~

Deurne, Sint-Fredeganduskerk
Kunstwerken
staat met de wettelijke offergaven, 2 jonge duiven. Centraal op schilderij steekt het kind van op
Maria’s schoot de hand uit naar de jonge man (monnik?) die geknield een geschenk aanbiedt. Het is
niet duidelijk wie dit is, maar gezien de prominente plaats op het werk moet hij waarschijnlijk in
verband gebracht worden met Sint-Michielsabdij waarvoor het werk geschilderd is. In het rechterdeel
van het werk bediscussiëren farizeeërs teksten die moeten verwijzen naar de betekenis van dit
tempelgebeuren in het kader van de messiaanse verwachting.
Aan de zuidzijde bevindt zich een even groots schilderij, ditmaal van een leerling van Rubens, Abraham
Van Diepenbeeck (’s Hertogenbosch 1596-Antwerpen 1675). Dit werk uit 1635 stelt de ‘Abtswijding
van de Heilige Waltmannus door Sint-Norbertus’ voor. Waltmannus werd in 1124 door Norbertus
tot eerste abt van de prestigieuze Antwerpse abdij gewijd. Doordat het gezicht van de abt de
beeltenis weergeeft van de 17 de -eeuwse opdrachtgever, abt van der Sterre, die vergezeld is van zijn
collega’s abten van andere norbertijnenkloosters, wordt het een verheerlijking van de opdrachtgever
zelf.
De altaren in de dwarsbeuk
Jan Baptist De Vré bouwt ook het barokke Sint-
Fredegandusaltaar (1680) in de zuiddwarsbeuk. De patroonheilige
van de kerk is de hoofdfiguur op het altaarschilderij van
Pieter Ykens (Antwerpen 1648-1695) dat zeer toepasselijk de
Prediking van de Heilige Fredegandus (1682) voorstelt. Het
olieverfschilderij op doek is gesigneerd en gedateerd “P. Ykens
1682”. De H. Fredegandus, in bisschopsgewaad, onderwijst de
inwoners van Deurne. Op de voorgrond zou Ridder Nikolaas de
Groote, drossaard van de heerlijkheid Deurne, afgebeeld zijn.
Sinds het begin van de 20 ste eeuw wordt de relikwie van de
patroonheilige weer in de kerk bewaard. In 1949 wordt ze
ingewerkt in een schrijn onder de marmeren altaartafel.
Een schilderij aan de overzijde van het altaar Aanroeping van
de H. Fredegandus tegen de pest (1628) van (vermoedelijk)
Peter van den Bemden de Oude, is geschilderd voor het eerdere
Fredegandusaltaar.
In de noorddwarsbeuk staat het Maria-altaar van de Antwerpse beeldhouwer Jan Van de Cruys
1642. Dit barokke portiekaltaar bevat sinds de 18 de eeuw een centrale nis waarin het beeld van ‘O.-
L.-V. van Peys en Vrede’ geplaatst is. Voordien prijkte hier het heerlijke schilderij van Abraham Van
Diepenbeeck, de Boodschap van de engel aan Maria (1646) dat nu aan de overzijde van het altaar
hangt.
Het andere kerkmeubilair
Twee van de drie biechtstoelen zijn afkomstig uit de
Sint-Michielsabdij. Ze zijn rijk aan symboliek die verwijst
naar zonde én vergeving.
De biechtstoel in de noordkruisbeuk is bijzonder
interessant, is kunstig gebeeldhouwd en stamt waarschijnlijk
uit het atelier van Jan Pieter Van Baurscheit
(1699-1768). De beelden zijn heel expressief. Rechts
omklemt een engel de sleutel, symbool van de macht
door Jezus aan Petrus verleend om zonden te vergeven.
~ 2 ~

Deurne, Sint-Fredeganduskerk
Kunstwerken
Op een banderol staat de tekst ‘tibi dabo claves’, ik geef
u de sleutels (Mt. 16:19). Links toont een engel een bord
met de psalmtekst ‘dele iniquitatem meam’, neem mijn
overtredingen weg (ps. 51:3), en figuurlijk veegt hij de
spons over de zonden. Op de medaillons boven de
plaatsen van de biechtelingen ontmoet Jezus de Samaritaanse
vrouw bij de waterput en knielt de verloren zoon
berouwvol voor zijn vader .
Van de rococobiechtstoel (ca 1760) in de zuidkruisbeuk
is de beeldhouwer onbekend. 2 allegorische hermen
sieren dit soberder meubel. De figuur rechts naast het
priesterdeurtje omklemt een schedel. Ze overweegt dood en vergankelijkheid. De linkse toont een
bal als symbool van de nederigheid.
De 3 de biechtstoel, in de noordbeuk, is een werk van beeldhouwer J.B. Van Hool (1828).
De beeldhouwer van de preekstoel (1772) is onbekend. In de klankkast speelt de H. Geest zijn
inspirerende rol om het verhaal van de Heer te verklanken. Dit is een toevoeging van beeldhouwer
J.B. De Cuyper uit 1839, net als de stralenkrans. De naam van God staat in een Hebreeuws tetragram
op de kuip afgebeeld.
De doopvont, die vroeger traditioneel bij de ingang van de kerk stond, vermits men eerst gedoopt
moest zijn vooraleer te kerk te kunnen betreden, staat nu op het hoogkoor. De vroeg 17 de -eeuwse
stenen voet is van een onbekende beeldhouwer. Het messing deksel dat er in 1757 wordt aan toegevoegd
is een werk van N.J. Eeckhout.
De befaamde Duffelse orgelbouwer Jozef Stevens bouwt in 1895 het nieuwe orgel. Dit vervangt het
vroegere Forcevilleorgel uit 1725, waarvan slechts enkele restanten bewaard bleven. Het Stevensorgel
is een van de belangrijkste en mooist klinkende romantische orgels in Antwerpen.
Het beeldhouwwerk
Twee grafmonumenten sieren het hoogkoor: aan de noordkant ter nagedachtenis van Waltmannus
Van Lissum, de laatste kanunnik van de Sint-Michielsabdij, overleden in 1855, en aan de zuidkant van
zijn broer Ignatius Van Lissum, pastoor van de Grauwzusters, overleden in 1830. Het bijzondere aan
beide monumenten zijn de bijhorende schilderijtjes. De H. Familie met de kleine Johannes de Doper,
van de Antwerpse schilder Matthias van Brée (Antwerpen 1773-1839), uit 1804, op paneel, geeft een
apocrief verhaal weer waarbij de H. Familie op de terugweg uit Egypte de kleine Johannes, later ‘de
doper’ genoemd, ontmoet. Het andere schilderijtje op doek dateert uit het begin van de 19 de eeuw
en is waarschijnlijk van Andries Cornelis Lens (1739-1822) en verbeeldt een verhaal uit Genesis,
Abraham verdrijft Hagar en Ismael (Gen. 12).
Het hoogkoor herbergt ook enkele mooie gebeeldhouwde houten reliekschrijnen ingewerkt in
muurnissen. Aan de ene kant het beeld uit 1712 van de H. Antonius Abt, een pestheilige, van de
Antwerpse beeldhouwer William Kerrickx (1652-1719) en aan de andere kant een schrijn van de H.
Hubertus van Luik (1714), patroon van de jagers, door de Antwerpse beeldhouwer Cornelius Struyf
(1616-1660). De zilveren reliekhouders en de relieken zelf zijn echter niet meer aanwezig.
Niet één maar twee kruiswegen is de kerk rijk, een 19 de - en een 20 ste -eeuwse. De oudste, uit de
periode 1864-’67, bestaat uit 14 mooi-romantische schilderijen van Eduard Dujardin (Antwerpen
1817-1889) op doek. Ze zijn gevat in een zwarte omlijsting en voorzien van vergulde teksten waarop
o.m. de opdrachtgevers vermeld zijn.
In 1954 plaatsen Costers en Havermans in de lambrisering een nieuwe reeks van 14 kruiswegstaties,
in de vorm van houten medaillons.
~ 3 ~

Beide Calvaries in de zijbeuken zijn uitzonderlijk.
De 17 de -eeuwse (boven het zuidportaal) is
bijzonder aangrijpend door zijn eenvoud, het
is tevens een van de oudste kunstwerken van
de kerk (een kopie hangt tevens aan de buitenzijde
van het portaal). De 18 de -eeuwse
Calvarie aan de noordzijde , afkomstig uit
de Sint-Michielsabdij, is bijna overdadig
beladen met de symbolische voorstellingen
van de lijdenswerktuigen.
Deurne, Sint-Fredeganduskerk
Kunstwerken
Naast enkele 17 de eeuwse beelden, de H.
Sebastiaan (onb.) en de H. Fredegandus en de
H. Ambrosius (beide door J.B. de Vré, 1680)
telt de kerk ook mooi gepolychromeerde
houten neogotische beelden van Sint-
Antonius van Padua (1888), O.-L.-V. van Zeven
Smarten (1888), Sint-Rochus (1894) en Sint-Fredegandus (1902), kunstwerken van de befaamde
Antwerpse beeldhouwers J.B. De Boeck en J.B. Van Wint, die o.m. in de Antwerpse kathedraal mee
neogotische vormgeving bepalen.
Omdat de kerk oorspronkelijk toegewijd
was aan O.-L.-Vrouw bleef voor Haar een
speciale devotie bestaan. Nog steeds is de
Broederschap van O.-L.-Vrouw, gesticht in
1756, in de kerk actief. Het 17 de -eeuwse
devotiebeeld O.-L.-Vrouw van Peys en
Vrede is daar nog een uiting van. Dit
gepolychromeerde houten beeld, van een
onbekende meester, is een zgn. ‘korfbeeld’
waarbij enkel hoofd en handen van
Maria en het kind volledig gebeeldhouwd
zijn. Het beeld heeft een majestueuze
zijden-fluwelen processie-mantel bekleed
met 10 medaillons in reliëfborduurwerk
die de 10 deugden van Maria als bloemen weergeven. De medaillons zijn gemaakt naar tekeningen
van Eduard Dujardin uit de 2 de helft van de 19 de eeuw.
Het barokke lindehouten beeld ‘Sint-Anna-ten-Drieën’ (einde 17 de eeuw) springt echt in het oog. Van
dit fraaie werk kennen we de meester niet. Hopelijk kunnen bij een restauratie de witte verflagen
verwijderd worden om de originele polychromie terug te laten schitteren.
Twee opvallende wit marmeren grafmonumenten sieren de dwarsbeuk. Ze zijn beide afkomstig uit
de Sint-Michielsabdij. Van het monument in de noorddwarsbeuk, voor de 46 ste abt van de abdij J.B.
Vermoelen (ca. 1730) is de beeldhouwer onbekend. Van het andere 4,9 m hoge grafmonument, voor
de 44 ste abt Gerardus Knyff is de maker niemand minder dan de Antwerpse grootmeester Peter
Verbrugghen II de Jonge (1648-1691), ca 1687.
De glasramen
De 19 de -eeuwse kleurglasramen van Stalins en Janssens gingen in de tweede Wereldoorlog definitief
verloren, enkel het glas in het maaswerk heeft het overleefd.
~ 4 ~