Everdingen, fort naslagwerk - WaterlinieKENNIS - Hollandse ...

Dirk de Groot. 

Nieuwe Hollandse Waterlinie 

Fort Everdingen 

Naslagwerk

VOORWOORD 

Nadat ik 4 jaar lang op het mooie fort Erfprins in den 

Helder had gediend en de nodigde wachtjes had geklopt op 

fort Oostbatterij ben ik na enkele omzwervingen weer in 

Bunnik gaan wonen. In het plaatselijke krantje las ik in 

1989 een oproep van Staatsbosbeheer. Het was de 

bedoeling om het fort bij Rijnauwen te gaan openen voor 

bezoekers en men zocht daar gidsen voor. Ik heb niet lang 

hoeven nadenken en heb mij aangemeld. We zijn in eerste 

instantie gestart met meer dan 60 gidsen. We kregen 

cursussen in presentatie, fortkennis, flora en fauna. We 

moesten leren wat er wel- en vooral niet mocht op het fort. 

Na de winter starten we in april 1990 met de eerste rondleiding. Vanaf het 

begin is dit een groot succes en honderdduizenden hebben inmiddels kunnen 

genieten van het fort bij Rijnauwen. Na de winter starten we in april 1990 met 

de eerste rondleiding. Vanaf het begin is dit een groot succes en 

honderdduizenden hebben inmiddels kunnen genieten van het fort bij 

Rijnauwen. 

Vanaf 2010 ben ik begonnen met het schrijven van naslagwerken over de 

forten en andere objecten van de nieuwe Hollandse Waterlinie. 

Ik heb geprobeerd om alle denkbare informatie over het fort Everdingen te 

documenteren om deze door te kunnen geven aan belangstellenden. De 

handleiding is nog niet compleet en zal dat waarschijnlijk nooit worden. Ook 

zullen er mogelijk fouten in staan of zijn verhalen niet compleet. Ik hou mij dus 

ten alle tijde aanbevolen voor aanvullingen, verbeteringen en bijzondere foto’s, 

tekeningen documenten, correspondentie en nieuwsberichten. 

Info.waterlinie@gmail.com 

Citaten uit het register zijn geschreven in de die tijd gebruikelijke 

spelling. 

Mocht u losse foto’s, tekeningen en/of documenten willen hebben dan kunt u ze 

via deze link aanvragen: 

http://informatie-forten.jouwweb.nl/ 

Dirk de Groot 

Fort Everdingen, versie 1, 2013 

Naslagwerk, door Dirk de Groot 

2

Algemene gegevens 

Algemeen: 

Stelling: Nieuwe Hollandse Waterlinie 

Object: Fort Everdingen 

Adres: Geen postadres 

Postcode: NVT. 

Plaats: Everdingen 

Eigenaar: Defensie 

Beheerder: Defensie 

Object: 

Gebouwd: 1842 - 1847 

Gemoderniseerd: 1874 

Gerestaureerd: Nvt. 

Afmeting: 

Toegankelijk: 

Contactpersoon: 

Naam: 

Organisatie: 

Luchtfoto omstreeks 1926. 

Het fort is nog in gebruik bij defensie en kan niet bezocht 

worden. 



3

Waar bouwde men dit fort. 

1 = Fort Everdingen 

2 = Werk aan het Spoel 

3 = Fort Hondwijk 

4 = Lunet aan de Snel 

5 = Werk aan de Groeneweg 

Het fort is gebouwd ten zuiden van de Lek op de Lekdijk / Goilberdingendijk te 

Everdingen. 

Naamgeving 

Veel forten zijn genoemd naar de streek of een plaats waar het gebouwd is. 

De naam is: Fort Everdingen genoemd naar het nabij gelegen dorpje Everdingen. 



4

Bouwgeschiedenis 

In de jaren 1842 – 1845 werd onder toezicht van den 1 en Luitenant Ingenieur I.J. 

Nilant Bannier en den 2 en Luitenant Ingenieur F.P. Klijnsma een fort gebouwd op 

het verenigingspunt van Lek- en Diefdijken. 

Ingevolge aanschrijving van het Departement van Oorlog d.d. 7 Februari 1842 

N° 1 A had den 15 en April daaraan volgende de aanbesteding plaats en den 13 en 

Mei 1842 onder N° 12 A afdeling Genie de goedkeuring. 

Den 31 en October 1845 werd het werk opgeleverd. Onder leiding van dezelfde 

officieren werd nog een bijvoegsel op dit bestek uitgevoerd, waarbij 

voorzieningen en herstellingen aan het fort werden aangebracht. 



5

Dit werd op prijstarief aanbesteed den 2 en Juli 1845 onder N° 4 A afd. Genie. 

Den 19 en September 1845 word aanbesteed het bouwen van eenen bomvrijen 

toren in het fort op het verenigingspunt van de Lek- en Diefdijken, narbij 

Everdingen. 

De aanbesteding werd goedgekeurd op den 18 en October 1845 onder N° 48 B 

afd. Genie. 

De uitvoering had plaats onder opzicht van den 1 en Luitenant Ingenieur Nilant 

Bannier en de 2 en Luitenant van Assendelfs de Coningh. 

In 1861 werd op den rondweg boven den Toren een dak gemaakt. 

Dit werk werd aanbesteed den 30 en Maart van dat jaar en de aanbesteding 

goedgekeurd op den 4 en April 1861 onder N° 48 B. 

Den 1 en Mei 1874 werd aanbesteed de verbetering van de werken bij Everdingen 

(1 e en 2 e gedeelte), welke besteding werd goedgekeurd op 7 Mei 1874 onder N° 

63 G. 

Die verbeteringen bestonden wat het fort betreft, in het maken van eene 

contrescarpgalerij om den toren en het verbeteren van den toren en hadden 

plaats onder leiding van den Kapitein Ingenieur G.G.G Canter Cremers en den 1 en 

Luitenant Ingenieur P.G. van Schermbeek. 

Op den 6 en December 1875 werd aanbesteed “het verbeteren van het Fort bij 

Everdingen (3 e gedeelte)”, welke besteding op den 15 en December van dat jaar 

onder N° 60 G werd goedgekeurd. 

Bij deze verbetering werd een deel van den Lekdijk, die aan de oostzijde van het 

fort een accès door de gracht vormde, door een steenen sluisbeer vervangen, en 

werd de vóór het fort gelegen wapenplaats geslecht. De werkzaamheden hadden 

plaats onder het opzicht van den 1 en Luitenant –Ingenieur P.G. van Schermbeek 

en den 2 en Luitenant-Ingenieur J.P. Koolemans Beijnen. 

Op den 13 en November 1877 werd aanbesteed “de eindverbetering van de 

werken bij Everdingen”, welke bestedingen op den 21 en November van dat jaar 

onder N° 61 G. werd goedgekeurd. 

Bij deze verbetering werden 2 bomvrije gebouwen A, 3 bomvrije gebouwen B, 

een blindeerbare wachterswoning en 2 artillerieloodsen gemaakt. Tevens werd 

het aardwerk verbeterd. 

De werkzaamheden hadden plaats onder het opzicht van van den Kapitien- 

Ingenieur P.G. van Schermbeek den 1 en Luitenant-Ingenieur G.H. Neiszen en 

later den 2 en Luitenant-Ingenieur. G.H.A. Hijsberg. 

Op den 30 en Oktober 1880 werd aanbesteed “de voltooing van de verbetering der 

stelling van Everdingen”, welke besteding op den 29 en November van dat jaar, 

onder V e Afd. Genie N° 67 werd goedgekeurd. 

Het werk bestond in hoofdzaak in het wijzigen van plongées en emplacementen, 

waartoe de bepalingen van het bestek tijdens de uitvoering bij aanschrijving van 

30 Maart 1881 V e Afd. Genie N° 81 eenigzins werden gewijzigd en in het maken 

van de aanwezige borstweringsmuren. 

Het had plaats onder het opzicht van den 2 en Luitenant-Ingenieur G. H.A. 

Hijsberg. 

Eindelijk worden nog de navermelde werkzaamheden van minderen omvang aan 

het fort verricht. Als: 

het maken van de loods voor geniematerieel en de palisadenkap (bestek 1881); 



6

het maken van houten beschotten, het leveren van buizen in den toren en de 

contrescarpgallerij (bestek 1882); 

Het doen van voorzieningen tot verbetering van ventilatie en waterdichtheid in 

eenige gebouwen (bestek 1883); 

het maken van een ijzeren afrastering in de keel van het fort (bestek 1884); 

het ophogen van den omgelegden Diefdijk (bestek 1887); 

het verbeteren van de verlichting van lokalen in den toren (bestek 1890); 

het verzwaren van de steun- en vleugelmuur der bovenverdieping van gebouw 

B² en het verlengen van den bekleedingsmuur van dat gebouw, alsmede 

verhogen en verzwaren van de gronddekking van genoemd gebouw 

(bestek1898); 

het verbeteren van de afwatering van de ruimte tusschen toren en 

contrescarpgallerij (bestek 1899); 

het afbreken van de brug over de torengracht en het dempen van een gedeelte 

dier gracht (bestek 1899); 

het aanbrengen van een welpijp in de berm en voor een pompinrichting in het 

ringvertrek van den toren, ten behoeve van de drinkwatervoorziening in verband 

daarmede het wijzigen van de regenbakken in toren en contrescarpgallerij en het 

afleiden van het regenwater uit de bestaande druipkokers naar de torengracht 

(declaratie 1906); 

het maken en wijzigen van houten bekledingen, het maken van munitienissen en 

het wijzigen van eenig aardwerk (bestek 120/1907). 

Waterpeil. 



7



8

Waarom bouwde men dit fort. 

Het fort dient: 

Het verdedigingswerk dient tot het in verband met het fort bij Honswijk 

verdedigen van het door de Lek- en Lekdijken gevormd acès in de inundatie, 

terwijl het tevens het linker steunpunt vormt van de stelling tusschen de Lek- en 

de Waal. 

Een deel van de inundatiewerken. 



9

De geschiedenis 

In 1839 werden er plannen gemaakt voor het bouwen van “een fort met 

bomvrije batterijen, te bouwen op de linker Lek-dijk aan het begin van den Diefdijk”. 

Het plan van dit fort is niet te vergelijken met het fort zoals we dit nu kennen. 

In 1942 begint men met de voorbereidende werkzaamheden. Gronden worden 

onteigend, de Lekdijk wordt verlegd en men sloopt een aantal boerderijen die in 

de weg liggen. Onder leiding van de Genieofficieren N. Bannier en F.P. Kleinsma 

worden de aardwerken aangelegd. Deze werkzaamheden duren tot 31 oktober 

1845. 

In 1845 start men met het bouwen van de bomvrije toren. Deze wordt geheel 

van baksteen en is bomvrij naar de maatstaven van die tijd. Dat wil zeggen 

bestand tegen het beschieten met gladde buskruitgranaten. De toren is omringt 

door een natte gracht en is door middel van een ophaalbrug te betreden. 

De grootste hoogte van de toren is 19 meter en moet op de kale dijk een enorme 

blikvanger geweest zijn. Deze werkzaamheden kwamen in 1847 gereed. 

De toren is gebouwd op een groot aantal heipalen waarop een paalrooster is 

gelegd. Dit geheel ondersteunde de fundering. 



10

In de doorsnede van de toren zijn een aantal voorzieningen duidelijk zichtbaar. 

Vanuit de lokalen op de kelderverdieping zien we een aantal schoorstenen die 

uitkomen in de centrale ventilatieschacht. Aan de bovenzijde is deze schacht 

afgeschermd door een hekje om te voorkomen dan men er in zou vallen. Ook 

zien we licht en luchtgaten in het plafond van de kelderverdieping. Op de begane 

grond en de eerste verdieping zorgen openslaande ramen voor de ventilatie. 

Vanaf het dak zien we links en rechts dat de regenwaterafvoer direct uit komt in 

de gracht. Onder het fort zijn geen regenbakken zichtbaar. De 

drinkwatervoorziening ging met behulp van een welpomp. 

Verder zijn een deel van de heipalen zichtbaar. 

Verder zijn er de vier schoorsteenpijpen zichtbaar die uitkomen boven de 

gronddekking. Dit zijn de schoorstenen van de keuken. De fornuizen werden 

gestookt met takkenbossen en turf die ook een behoorlijke rookontwikkeling 

konden veroorzaken. 

In het register van 1846 kwam men met de onderstaande tekening. Dit lijkt al 

veel meer op het huidige fort. In die tijd zouden de wegen nog door het fort 

heenlopen. Beide toegangswegen werden ook bestreken door de twee halfronde 

batterijen. In een later stadium zijn de wegen rondom het fort komen te liggen. 



11

De torenforten hadden in het midden een open schacht, Deze deed dienst als 

ventilatiekoker en gaf ook het daglicht de gelegenheid om naar binnen te 

schijnen. Goede ventilatie was zeer belangrijk de kanonnen gaven in die tijd een 

enorme hoeveelheid kruitdamp af die zo snel mogelijk moest verdwijnen om 

verder werken in de kanonkazematten mogelijk te maken. Niet alleen de 

kruitdamp moest uit het gebouw verdwijnen. Ook de lucht in de logieslokalen 

waar een flink aantal militairen onder minder goede hygiënische gehuisvest 

waren moest goed ververst worden. Niet alleen voor de algemene leefbaarheid 

maar ook voor het voorkomen van besmettelijke ziekten. Toch besloot men in 

1861 om boven de schacht een dak aan te brengen. 



12

Door de uitvinding van het getrokken geschut en de invoer van picrinezuur en 

trotyl werden de wapens van de vijand trefzekerder en krachtiger. De torenforten 

waren goed zichtbaar en als “sitting ducks” een makkelijk doel voor de 

vijandelijke artillerie. Daarom besloot men in 1874 een Contrescarpgalerij aan de 

oostzijde van het fort. Deze werd aan de buitenzijde aangeaard en op deze 

manier weer bomvrij gemaakt. 

In 1870 worden er twee bomvrije gebouwen en een blindeerbare 

wachterswoning geplaatst. Blindeerbaar betekend dat de woning door het 

versterken met hout, zandzakken en aarde verdedigbaar gemaakt konden 

worden. Zolang de vijand niet in zicht was werd de woning gebruikt als “wacht” 

en onderkomen voor de wasvrouw. Ook bouwt men 2 artillerieloodsen en worden 

de aardwerken verbetert. Alles werd uitgevoerd onder toezicht van Kapitein 

Ingenieur P.G van Schermbeek en de Luitenant Ingenieur G.H. Nieszen. In 1880 

worden de plongées en de emplacementen aangepast. Tevens worden er 

borstweringsmuren gebouwd. 

Dit is een plattegrond van het fort in 1880. 



13

Terwijl dit het beeld uit 1900 is. 

Vervolgens ziet het er in 1914 zo uit. 



14

Ontwerp 

Het fort is ontworpen als torenfort. 

Een torenfort is een type fort gebouwd in de 19e eeuw en bestaat uit een 

centrale toren van twee of drie verdiepingen in zwaar bomvrij metselwerk. 

Rondom omgeven door wallen en een droge of natte gracht. In de toren waren 

kazematten voor vuurmonden en schietgaten voor handvuurwapens voor 

respectievelijk kanonvuur voor het beschieten van de vijand op afstand en 

geweervuur voor de nabij verdediging. 

In de torens zijn logieslokalen, keuken, privaten, munitiebergplaatsen aanwezig. 

De toren stond vrij op het fortterrein en waren voorzien van niet functionele 

kantelen. Door de invoering van getrokken geschut verloren de forten al snel hun 

waarde. Ze waren goed zichtbaar en een ideaal doel voor het vijandelijk geschut. 

De bomvrije toren. 



15

Beplanting 

Op achter en naast de forten werden bomen en meidoorn geplant. Dit diende 

tegen erosie, het stormvrij maken van de wallen maar ook als camouflage. Door 

deze beplanting viel het fort weg tegen de achtergrond. 

Op het fort staan 121 iepen. Iepen werden vroeger veel gepland op en om de 

forten. Helaas zijn als gevolg van de iepziekte veel van deze bomen gesneuveld. 

Op de taluds, de gebouwen, enkele traversen en op het plongée staan hagen van 

Virginische kers, 220 m lang. Op het buitentalud van de borstwering staat een 

strook wilgenhakhout, 535 m lang. Op de berm een doornen haag van 1210 m 

lang. Deze Meidoorn had een aantal functies, hun sterke wortels hielden de 

aarden wallen goed bij elkaar. Als boom was het een goede camouflage terwijl 

de scherpe dorens dienst deden als prikkeldraad. Op de berm waren ook een rij 

hakhout, van 845 m en 24 knot- en 180 schietwilgen gepland. Aan de overzijde 

van de gracht staan nog eens 183 schietwilgen, 108 populieren, 84 iepen, 681 m 

wilgenhakhout. Bij het rietgat aan de Zuidwest zijde vinden we nog eens 1200m2 

wilgenhakhout. 

Meidoorn Hollandse Iep (foto’s Wikipedia) 



16

Op de berm werd vooral wilg gepland. Daarboven op de wal de meidoorn en 

achter de wal iep, kastanje, linde e.d. 

De bewapening volgens armeringsstaat 1880 

4 kanonnen van 15 cM. L. 

6 kanonnen van 12 cM. K.A. 

12 houwitsers van 15 cM. 

2 mortieren van 29 cM. 

2 mortieren van 20 cM. 

6 Coehoornmortieren. 

Volgens het genieregister is de armeringsstaat in 1907 aangepast: 

De bewapening is aangegeven in de armeringsstaat van de Groep Vreeswijk 

(gedeelte bezuiden de Lek), goedgekeurd bij kabinetsaanschrijving van 22 

augustus 1907, Litt 26 60 , en gewijzigd bij aanschrijving van het Departement 

van oorlog van 22 Februari 1908, Litt. K 1 15 

Verklaring van de afkortingen: 

cM = centimeter, L = lang en K.A. = kort achterlaad 

De Coehoornmortier werd vooral gebruikt voor het verschieten van licht- en 

seingranaten. Seingranaten met kleurencombinaties in wit, groen en rood 

werden bij duisternis gebruikt voor de communicatie. 



17

Coehoornmortier. 

Mortier van 20 cM. 

Het infanteriewapen was toen het Beaumont geweer. 



18

Mortier Br. 20 cm, ingevoerd in 1866 

Algemene gegevens volgens het Legermuseum: 

Vestinggeschut. Kaliber : 0,2014 el. Lengte: 0,5832 el. Gewicht: 245 pond. 

Benaming der verschillende deelen: 

De stootbodem; de zundgattap; het zundgat; de tappen met tapborsten; de 

band vóór aan het bodemstuk; de vizierkeep op het middenstuk; het oor; de 

band vóór aan het middenstuk; de band vóór aan het mondstuk met vizierkeep; 

de monding, de ziel; de kamer. Affuiten: Mortierstoelen van 20 cM. 

Munitie: Bom. Granaat, gewone. 

Mortier 29 Dm. No. 1 oud M, ingevoerd 1818 

Voeren het jaartal van 1818 en volgende jaren; beginnende met letter H4, en 

hebben wiggen vóór de tappen. Kaliber 0,2914. Gewicht 1190 KG. Vroeger 

mortieren van 50 pond steen genoemd. Worden: Mortieren. Br. van 29 Dm. VM. 

(Instructie Inventaris 1858). 

6e Druk. 1863. Par. 24, 38 en 39. Plaat II Figuur 1. Mortieren bronzen van 29 

Dm. Hebben wiggen vóór de tappen. 

Opmerking: Deze mortieren werden dus eerst Mortier van 50 pond steen 

genoemd. Later zijn ze dus in plaats van Dm (duim/ inch). Naar cM. vernoemd. 

In 1820 werd het metriek stelsel in Nederland ingevoerd en werd de duim 

gelijkgesteld aan de centimeter en in 1870 werd de duim afgeschaft. 

In het overzicht zou ik dus hierbij aanhouden Mortier Br. van 29 cM. 

Mortier Coehoorn 

Vestinggeschut (glad voorlaadgeschut) Kaliber: 13,1 cM. Lengte in kalibers: 2. 

Gewicht: 35 KG. Metaal: brons. Constructie: enkelvoudig. Ontstekingsmiddel: 

aanvuursel. Blokken tot Coehoornmortieren. Projectielen: lichtkogels. 

Zijn gladde Br. cylindervormige vuurmonden, aan de monding voorzien van een 

band en van achteren eindigend in een loodrecht op de as van de vuurmond 

staande plaat. Het zundgat is niet ingericht voor een pijpje. 

De Coehoorn-mortier. (Pl. XI, Fig. 4) is met de voetplaat a uit één stuk gegoten 

en daarmede zoodanig op een houten blok bevestigd, dat de as der ziel een hoek 

van 45° maakt met den bovenkant van het blok. 

De kamer is cylindervormig en door een bolvormig segment gesloten. 

De as van het zundgat staat loodrecht op die der ziel; het zundgat is 

rechtstreeks in den vuurmond geboord. 

Op het mondstuk bevindt zich een vizierkeep, waarvan de verlenging op het 

ronde gedeelte van het middenstuk door een punt is aangegeven. 

De vizierlijn dient, evenals bij de overige mortieren, om den vuurmond met 

behulp van een richtlood in de strekking van het doel te brengen. 

De bemanning 

De vaste bezetting is aangegeven in den bezettingstaat vastgesteld bij 

Kabinetsaanschrijving van 12 Juli 1907, Litt. F 47. 



19

Officieren Onderofficieren en 

manschappen 

Wasvrouw 

Infanterie 5 260 

Artillerie 4 97 + 1 adjudant 

Genie 1 2 

Geneeskundige 

dienst 

1 2 

Wasvrouw 2 

Waschvrouw Legitimatiepenningen van de wasvrouw 

Aan het eind van de 18 e eeuw werden legers vergezeld van grote groepen 

mensen, Deze groep werd ook wel de legertros genoemd. Oorspronkelijk waren 



20

dit bedienden van de adellijke officieren maar het kwam ook voor dat er 

echtgenotes van soldaten bij waren. Ook was er een groep professionals, 

zoetelaars, hoeren e.d. Zoetelaars(ters) verkochten eten en drank. Om enigszins 

de orde te handhaven werd er soms een oudere degelijke onderofficier benoemd 

als leider van zo’n groep. De zoetelaarsters, ook wel marketentsters genoemd 

mochten vanaf 1820 geen legers meer vergezellen. De tros was sowieso al aan 

het uitsterven door veranderingen in de manier van oorlog voeren. De legers 

werden sneller en mobieler en waren eigenlijk niet meer bij te houden. 

De marketentster werd vervangen door de Waschvrouw. Om haar status te 

geven en respect af te dwingen was dit meestal een echtgenote van een 

onderofficier. In het geval van de waterlinie woonde zij ook op het fort. In 

diverse registers wordt beschreven waar zij gehuisvest waren. Het was een 

officiële niet combatante functie in het leger. De waschvrouw droeg een penning 

als “legitimatie” 

Militaire wasmachine. 



21

Het Fort 

Op het fort staan verschillende gebouwen. 

1 = Bomvrije toren 6 = Bomvrije kazerne 

2 = Contrescarpgalerij 7 = Loods 

3 = Loods 8 = Infanterieopstelling 

4 = Bomvrij gebouw 9 = Sluisbeer 

5 = Wachterswoning 

Het hek op de sluisbeer 



22

Gebouw A. 

Het gebouw bestaat uit 3 verdiepingen en bevat 18 vertrekken verdeeld als 

volgt: 

Nr. 

van 

het 

lokaal 

Bestemming Lang 

In M 

Breed 

In M 



Hoog 

in 

top 

Aanmerkingen 

1 

Benedenverdieping 

Officierenwachtlokaal 3 5 2,3 

2 Gang met traplokaal 23,87 5 - 2 – Hierin een ijzeren trap 

0,9 2,5 breed 0,63 M. 

en en 

1,17 2,61 

3 Gang 13,7 0,90 2 

4 Hijschplaats 2,76 4 2,5 Hierin een hijschtoestel 

5 Hoofd munitiemagazijn 2,7 3,5 2,5 

6 Vulplaats 3 3,5 2,5 

7 Hoofd munitiemagazijn 3 1,585 2,5 

8 Portaal 3 1,585 2,5 

9 Hoofd munitiemagazijn 8,34 5 2,38 Voor 250 buskruittonnen 

10 Schuilplaats 1,98 3,5 2,5 

11 Wachtvertrek 5,75 4 2,5 

12 Hoofdmunitiemagazijn 

Bovenverdieping 

4 4 2,5 

13 Remise 6 5 2,5 Voor 4 kanons. Hierin twee 

nissen voor munitieberging 

lang 1, breed 0,66, hoog in 

top 1.22 M., met 3 planken 

met oppervlak aan 

bergruimte 2 M2. 

14 Schuilplaats 6 3,5 2,5 

15 Remise 

Tusschenverdieping 

6 4 2,5 Voor 2 kanons. Hierin 

hijschtoestel met lier en 2 

nissen voor munitieberging 

als in lokaal 13 

16 Bergplaats 6 5 2 Voor levensmiddelen 

17 Idem 6 3,5 2 Idem 

18 Idem 6 4 2 Idem 

In dit gebouw is 8,4 M. 

projectielrak aanwezig, 

gevende 12,6 M2 

oppervlak. 

Aan het gebouw zijn 4 vleugelmuren en wel: 

2 benedenvleugelmuren aan de beide einden van het benedenfront, ieder lang 2,63 M. 

en van boven gedekt met eene rollaag waarvan de bovenkant op 9,5 M. + AP ligt 

benevens 2 bovenvleugelmuren in aanleg zwaar als de fondamenten opgaande tot 9,5 

M. + AP te lood en hierboven met laagsgewijze versnijdingen. 

23



24



25

Grenzen. 

De grenzen van de Militaire Landsgronden, die kadastraal behoren tot sectie A 

Gemeente Everdingen en sectie b Gemeente Culemborg zijn aangegeven op het 

plan van de militaire landsgronden op bladz 15. (volgende pagina). Die gronden 

sluiten aan, aan de noordzijde bij de grenspalen 21 en 27 tegen het Militaire 

Landsdomein van het Toeleidingskanaal en aan de zuidzijde bij de grenspalen 6 

en 7a tegen de Militaire landsgronden van het inundatiekanaal. 

De grenzen van de militaire landsgronden, waarop de 2 zuidelijke geschutbanken 

achter de Diefdijk zijn gelegen vormen elk een gesloten figuur en zijn figuratief 

mede op bovengenoemd plan aangegeven. 

Bestek van een limietpaal waarmee de grenzen van de militaire landgronden zijn 

aangegeven. 



26

Het plan van de militaire landsgronden. 



27

Limietpaal 20 fort Everdingen 



28

De berm 

De berm ligt bij het buitendijks gelegen gedeelte van het fort op 4 M. + AP. Met 

uitzondering van het gedeelte vóór het noordwestelijk bastion, waarvan het peil 

afwisselt 4,- en 4,5 M + AP en heeft een breedte van 2 M. met uitzondering van 

het gedeelte vóór de courtine van het oostelijk front, waar hij een breedte heeft 

van 3 M. Ten zuiden van den Lekdijk wisselt het peil af tusschen 2,40 en 4 M. + 

AP. En de breedte tusschen 2,5 en 3 M. 



29

Geschutbanken langs de Diefdijk. 

Tegen de binnenhelling van den ongeveer zuidwaarts lopende Diefdijk zijn 3 

geschutbanken aangelegd met het bovenvlak breed 5 M. gelegen op 5,9 M. + 

AP. Op 0,9 M. onder de kruin van den Diefdijk. 

De geschutbanken zijn door opritten gemiddeld breed 5 M. onder een helling van 

1:10 met den op 3,8 M. + AP. Gelegen binnenberm van den Diefdijk verbonden. 

Een mooie tekening op een van de muren van een lokaal. 

Drinkwater. 

Het water uit de regenbakken van de Contrescarpgalerij en den toren is 

bruikbaar alleen als drinkwater, niet om te koken. Het grachtwater is terstond 

bruikbaar tot bereiding van het eten maar wordt eerst bruikbaar na filteren tot 

drinkwater. Het welwater uit de pomp op het Terreplein (zie den plattegrond van 

het fort) is onbruikbaar en kan niet bruikbaar worden gemaakt. Deze pomp staat 

op een Nortonbuis met den onderkant 16,50 M. onder het maaiveld. Van het 

water uit de welpomp in den Toren is geen onderzoek bekend. 



30

De grachten. 

Rondom het fort bevindt zich eene gracht welke door den Zuider Lekdijk in een 

buiten- en binnengracht wordt verdeeld. De Bodems van beide gedeelten van de 

gracht liggen ongeveer op 2,16 + AP. 

De gracht. 



31

Bomvrije toren, kelder, (D) 

Nummer 

Van 

het 

lokaal 


in 

M. 

Breed 

in M. 



Hoog 

in top 

Aanmerking 

Kelderverdieping. 

1 Manschappen 4,62 5,95 3,35 

2 Projectielenmagazijn 6.07 5,95 3,35 

3 Portaal 1,5 4,5 2,41 

4 Buskruitmagazijn 4 6,3 3,15 Voor 280 tonnen buskruit. 

5 Strafkamer 6,06 - 3,35 Over een lengte van 2,06 M. 

breed 3,02 M. 

Over een lengte van 4 m. 

gemiddeld breed 6,3 M. 

RB Regenbak met filterbak 4 5,7 3,33 Inhoud 15 M3. 

6 Keuken 6,07 6,3 3,35 Hierin een fornuis, inhoud 

der 3 ketels 840 L. 

Benevens een kraan uit de 

regenbak. 

7 Bakkerij 4,62 5,95 3,35 Hierin een bakoven. 

8 Privaat 4,62 5,95 2,22 Met 6 privaattrechters, 

hieronder is een privaatput 

lang 4,62 M., breed 5,95, 

hoog 1,20 M. inhoud 15 M3. 

9 Magazijn 4,62 5,95 3,35 Voor levensmiddelen. 

10 idem 4,62 5,95 3,35 Idem. 

11 Strafkamer 4,62 5,95 3,35 

12 Manschappen 4,62 5,95 3,35 

AM Ringvertrek 50,2 

4 

4,75 2,96 Artilleriemagazijn 

32



33

Bomvrije toren, begane grond, (D) 

Nummer 

Van 

het 

lokaal 


in M. 

Breed 

in M. 



Hoog 

in top 

Aanmerking 

Begane grond verdieping. 

13 Wachtlokaal 6,345 - 3,7 Over 2,05 M. breed 3,36M. 

Over 4,27 M. gang breed 

6,3 M. 

14 Manschappen 14.83 5,02 3,7 

15 Keuken voor officieren 6,345 5,95 3,7 In dit lokaal is een pomp 

met 2 zuigbuizen uit den 

regenbak, 1 op den welput 

onder de binnenplaats. 

16 Manschappen 6,345 5,95 3,7 

17 Idem 4,895 5,95 3,7 

18 Idem 4,895 5,95 3,7 

19 Idem 4,895 5,95 3,7 

20 Idem 4,895 5,95 3,7 

21 Idem 4,895 5,95 3,7 

22 Officieren 4,895 5,95 3,7 In dit lokaal een sluitbare 

kast, met 3 planken met 

een totaal oppervlak van 1,5 

M2. 

23 Manschappen 4,895 5,95 3,7 

24 Onderofficieren 4,275 6,3 3,7 

25 Trapportaal 14,2 5,05 3,7 

26 Manschappen 19,71 5,02 3,7 

27 Portaal 11 5,02 3,7 

28 Privaat 4,895 5,95 3,48 6 privaattrechters 

Muurtekening in een van de lokalen. 

34



35

Bomvrije kazerne 

Nummer 

Van 

het 

lokaal 

Bestemming Lang in 

M. 

Breed 

in M. 



Hoog 

in top 

Aanmerking 

Bovenverdieping. 

29 Manschappen 5,17 5,95 3,63 

30 Idem 6,62 5,95 3,63 

31 Apotheek 4,62 6,3 3,63 Met twee sluitbare kasten 

als in lokaal 22. 

32 Ziekenvertrek 6,62 5,95 3,63 Met een kast, als boven. 

33 Idem 6,62 5,95 3,63 Met een kast, als boven. 

34 Officieren 6,62 5,95 3,63 Met een kast, als boven. De 

4 beschotten zijn lang 2,2 

M. hoog 2 M. 

35 Onderofficieren 5,17 5.95 3,63 Met een kast, als boven. 

36 Manschappen 5,17 5.95 3,63 

37 Idem 5,17 5.95 3,63 

38 Onderofficieren 5,17 5.95 3,63 In dit lokaal is een 

afsluitbare kast met 3 

planken, hebbende samen 

een oppervlak van 1,3 M2. 

39 Manschappen 5,17 5.95 3,63 

40 Idem 5,17 5.95 3,63 

41 Idem 27,76 5,3 3,75 

42 Idem 22,28 5,3 3,75 

Telegraafkabels. 

De ligging van de telegraafkabels is aangeduid op den platten grond van het fort. 

Seinsleutel ten behoeve 

van de 

telegraafverbinding. 

36



37



38

De palisadenkap. 

De kap bestaat uit 5 gebinten, elk rustende op 2 stijlen. De gebinten zijn midden 

op midden 3 M. uit elkander geplaatst en hebben een spanning tusschen de 

stijlen van 9 M. 

De palisadenkap. 



39

Brug a 

Over de torengracht ligt voor het wachtlokaal een gedeeltelijk beweegbare brug 

volgens het stelsel van Burel. 

De brug bestaat uit 3 vakken waarvan 2 vast en 1 beweegbaar. Het rust op 2 

jukken een van hout en een stenen landhoofd in het metselwerk van de toren. 



40

De Genieloods d. 

Deze bergloods op stenen voet is binnenwerks breed 7,5, lang 12 M. 



41

De Artillerieloods c. 

Deze loods, samengesteld als die voorgaand, is binnenwerks lang 30M., breed 

7,5 M. 



42

De artillerieloods b. 

Deze loods is binnenwerks lang 20 M. Breed 7,5 M. 



43



44

Brug a. 

Over de torengracht, ligt voor het wachtlokaal eene gedeeltelijk beweegbare 

brug, volgens het stelsel van Burel. De brug bestaat uit 3 vakken waarvan 2 vast 

en een beweegbaar en rust op 2 jukken en een houten en een steenen 

landhoofd, het laatste gevormd door het metselwerk van den toren. 



45

Contrescarpgalerij 

Dit gebouw bestaat uit een verdieping en bevat 20 vertrekken, verdeeld als 

volgt: 

Nummer 

Van 

het 

lokaal 


in 

M. 

Breed 

in M. 



Hoog 

in top 

Aanmerking 

1 Loboratorium 4 3,33 2,9 

2 Hoofd inundatiemagazijn 4 3,33 2,9 De nis is breed 0,8, diep 1, 

hoog 1,6 M. 

3 Onderofficieren 4,5 5,22 2,3 De nis is breed 0,8, diep 

1,05, hoog 1,5 M. 

4 Gang, tevens portaal 1,12 5,5 2,8 

5 Hoofd munitiemagazijn 2,26 4,5 2,9 

6 Manschappen 4,5 5,915 2,9 

7 idem 4,5 5,915 2,9 De nis is breed 0,9, diep 

0,45, hoog 1,9 . 

8 Waschvrouw 4,5 5,915 2,9 De kast is als in 13. 

9 Cantine 4,5 5,915 2,9 

10 Toegangspoterne 9,2 1 2 

11 Keuken voor de 

manschappen 

4,5 5,915 2,9 Met fornuis en pomp. 

Inhoud der 2 ketels 320 L. 

Hieronder is een regenbak 

gemiddeld lang 4,285, 

gemiddeld breed 5,695, 

hoog 2,816 met een inhoud 

van 60 M3. 

12 Manschappen 4,5 5,915 2,9 

13 Idem 4,5 5,915 2,9 

14 Idem 4,5 5,915 2,9 

15 Idem 4,5 5,915 2,9 

16 Officieren 4,17 5,915 2,9 De beschotten zijn breed 

2,4, hoog 2,16. De kast is 

als in lokaal 13 

17 Commandant 4,17 5,915 2,9 In dit lokaal een sluitbare 

kast, met 3 planken en een 

gezamenlijk oppervlak van 

1,25 M2. 

18 Idem 4,17 5,915 2,9 Door een houten schot in 

twee delen verdeeld, de nis 

is hoog 1,2 m. 

19 Bureau telegraphie 4 3,33 2,9 In dit lokaal zijn 2 nissen, 

breed 2, diep 0,8, hoog 1,8 

M. 

20 Privaat 4 3,33 2,9 In dit privaat zijn 2 lokalen 

afgescheiden, 1 e voor 

officieren, 2 e voor 

onderofficieren, 2 

urinebakken zijn aanwezig; 

46

onder het lokaal is een 

privaatput, lang gemiddeld 

3,115, breed 4, hoog 3,07 

M. met een inhoud van 30 

M3. 

Boven de lokalen 2 tot en met 9 en 11 tot en met 19 zijn 16 ontlastingsgewelven 

aangebracht, dik 3 steen en met den top van de binnengewelflijn op 11 M. + AP, dat 

boven lokaal 2 is aan de voorzijde door een muur dik 0,22 M. gesloten. 

Het voorvlak van de voorsluitmuur van de lokalen 3 tot en met 18 is beschreven met 

eenen straal van 23,92 M., het achtervlak van den achtersluitmuur van de lokalen met 

eenen straal van 29,89 M in het achtervlak. 



47

De Contrescarp, begane grond. 



48

De Contrescarp, 1 e verdieping, de ontlastingsgewelven. 



49



50

Gebouw B1, B2 en B3. 

Deze gebouwen zijn geheel gelijk aan elkaar. 

Nummer 

Van 

het 

lokaal 


in 

M. 

Breed 

in M. 



Hoog 

in top 

1 Verbruiksmagazijn 1.67 2 2 

2 Schuilplaats 2 2 2 

Aanmerking 

Het gebouw is geheel van beton met uitzondering van de vleugelmuren, de 

steunmuur, de scheimuur en de voorsluitmuur, die gemetseld zijn. 

51

Recapitulatie van bomvrije gebouwen. 

Aanduiding 

van het 

gebouw 

Gebouw 

A1 

Gebouw 

A2 

Gebouw 

B1 

Gebouw 

B2 

Gebouw 

B3 

Buskruitberging 

in tonnen. 

Gebouw C 78 

Gebouw D 280 

Totaal 

M2 oppervlakte 

projectielrakken 

Bergplaats voor 

andere 

voorwerpen in 

M2. 



Man 

schappen 

Onder 

officieren 

Logies 

Officieren Zieken 

250 12,6 71 - - - - 

250 12,6 94 - - - - 

- 3,6 - - - - - 

- 3,6 - - - - - 

- 3,6 - - - - - 

9,6 - 60 4 4 - 

31,4 293 296 19 7 8 

858 77 458 356 23 11 8 

Onder de bergruimte voor “andere voorwerpen” zijn de apotheek en de kasten niet 

gerekend. 

Bovenbatterij. 

Boven op den toren bevindt zich eene batterij, waartoe toegang verleend wordt 

door twee zich langs de vleugelmuren van het trapgebouw uitstrekkende 

opritten. Het Terreplein van de batterij ligt op 16,35 M + AP. De batterij bestaat 

uit eene borstwering dik 5 M. ontwikkeld lang 27 M. en met de vuurlijn gelegen 

op 18,15 M + AP. De bovenbatterij bestaat uit zand met bekleding van klei. De 

emplacementen liggen op 0,9 M. beneden de vuurlijn. Bovendien bevinden er 

zich twee traversen, waarvan een met het bovenvlak breed 3, lang 7M. 

52

Wachterswoning. 

Nummer 

van het 

lokaal 


in 

M. 

Breed 

in 

M. 



Hoog 

in 

top 

Aanmerking 

1 Woonkamer 5 2,7 3,345 Met kast onder de trap. 

2 Slaapkamer 4 2,7 3,345 Waarin een bedstede en 

hangkast. 

3 Directiekamer 4,5 2,7 3,345 Met 2 kasten, de noordelijke 

met 4 planken van 0,4 x 

0,45 M., de zuidelijke 0,6 x 

0,45 M. is hangkast. 

4 Keuken 4,5 2,7 3,345 Waarin een aanrechtbank, 

waaronder kasten; 

gootsteen, gemetseld 

fornuis, hoog 0,8 M. en kast 

met 4 bergplanken. 

5 Privaat 1,22 1 3,345 Met tonnenstelsel 

6 Gang 1,22 2,04 3,345 

7 Idem 1,22 2,7 3,345 

N.B. 

In werkelijkheid zijn de lokalen ongenummerd. Op den zolder is een kamertje breed 

2,35, lang 4,5 M. met bedstede lang 1,6, breed 1, M. en 2 kasten en een hangkast lang 

1 M. breed 0,9 hoog 2 M. 

De wachterswoning. 

53



54

Inundatiemiddelen in de omgeving 

Sluisbeer 



55

Inlaatsluis 



56

Toeleidingskanaal 



57

Fortgracht met beersluis 



58

Damsluis 



59

Inundatiekanaal 



60

Kringenwet 



61

Rondom de forten fungeerde de kringenwet. Door deze wet werd bepaald dat er 

in een aantal kringen rond een fort niet, of met beperkingen gebouwd mag 

worden. 

Opvallend is dat je tijdens rondleidingen op forten altijd gesproken wordt over 

kringen van 300, 600 en 1000 meter. Dit terwijl in de wet expliciet wordt 

gesproken over ellen. 

Dit wordt verklaard door het volgende: Bij de invoering van het Nederlands 

metriek stelsel in 1820 werd de el gelijk gesteld aan een meter. Met de Wet van 

7 april 1869 (Staatsblad nr. 57) werden oude benamingen, waaronder ook de el, 

afgeschaft en vervangen door de tegenwoordig gebruikelijke aanduidingen. In de 

periode 1820-1870 was een el gelijk aan 10 palmen (decimeter) of 100 duimen 

(centimeter) of 1000 strepen (millimeter). 

STAATSBLAD VAN HET KONINGRIJK DER NEDERLANDEN. 

(N°. 128.) WET van den 21sten December 1853, houdende bepalingen 

betrekkelijk het bouwen, planten en het maken van andere werken binnen 

zekeren afstand van Vestingwerken van den Staat. 

WIJ WILLEM III, BIJ DE GRATIE GODS, KONING DER NEDERLANDEN, 

PRINS VAN ORANJE-NASSAU, GROOT-HERTOG VAN LUXEMBURG, ENZ., 

ENZ., ENZ. 

Allen, die deze zullen zien of hooren lezen, salut ! doen te weten: 

Art. 6. 

Om elk vestingwerk der eerste, tweede of derde klasse zijn drie verboden 

kringen: 

een op den afstand van drie honderd el, genaamd de kleine; 

een op den afstand van zes honderd el, genaamd de middelbare; 

een op den afstand van duizend el, genaamd de groote. 

El (lengtemaat) Bron: Wikipedia 

De el is als lengte gebaseerd op de lengte van een onderarm en bedroeg 

(althans in Nederland) circa 69,4 cm. De maat werd lokaal, in ieder belangrijk 

handelscentrum, vastgesteld waardoor er verschillen optraden. In verband met 

de heffing van accijns werd de Haagse el in 1725 de nationale standaard. 



62

Mobilisatie 1870 

Bij het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog worden de forten van de Nieuwe 

Hollandse Waterlinie gemobiliseerd. Een aantal forten waaronder Pannerden, 

Vechten, Rijnauwen en het Hemeltje waren toen nog niet klaar. Nederland raakte 

niet betrokken bij deze oorlog en men ging gewoon verder met de bouw. Tijdens 

de mobilisatie van de andere forten van de waterlinie kwam men er wel achter 

dat er op die forten enorme tekortkomingen waren. Vooral bomvrije ruimten 

voor logies en opslag van buskruit en projectielen waren er veel te weinig. Dit 

leidde ertoe dat in de periode daarna veel forten ingrijpend gemoderniseerd zijn. 


Nederland was in de Eerste Wereldoorlog neutraal. Er was een algemene 

mobilisatie gedurende de periode 1914 – 1918 om deze neutraliteit te behouden. 

Veel linies en forten, waren in verhoogde staat van paraatheid gebracht. Van 

krijgshandelingen was geen sprake. Door de bewapeningswedloop waren door de 

vijand ook wapens ontwikkeld waartegen deze forten nauwelijks bestand waren. 

Men ging de strijd verleggen naar infanteriestellingen tussen de forten. Deze 

werden voorzien van betonnen, granaatvrije schuilplaatsen. Ze werden ook wel 

groepschuilplaatsen genoemd. In de voorste linie schuilplaatsen voor 8 man en 

in de tweede linie dubbele schuilplaatsen met twee ingangen voor 16 man. 

Links voor het fort Everdingen zijn de rijen loopgraven en verbindingsloopgraven 

te zien. Een vijandelijke aanval werd voorafgegaan met een 

artilleriebombardement. De Nederlandse militairen trokken zich dan terug in hun 

granaatvrije schuilplaatsen. Als het artillerievuur stopte kwam de vijand er aan. 

De Nederlandse militairen kwamen uit de schuilplaatsen en namen plaats in de 

loopgraven. Als de vijand toestormde werden ze beschoten door de Nederlandse 

artillerie vanaf de forten en vanuit tussenstellingen tussen en achter de forten. 

Ook werden ze onder vuur genomen door handvuurwapens en mitrailleurs vanuit 

de loopgraven. De loopgraven waren voorzien van “granaatvrije schuilplaatsen 

voor loopgraafwachten, type 1918 I en II. 



63

Schuilplaats 1918 I. 



64

Schuilplaats 1918 II. 



65

Het interbellum 

Positie betonwerken 1939-1940. 

In de periode 1939-1940 zijn er open in de omgeving van het fort nog een 

aantal groepschuilplaatsen van het type Piramide en een G-Kazemat gebouwd. 

Groepschuilplaats P (piramide). 



66

Duitse tekening van een Piramide. 

Foto’s volgende bladzijde. 

Schuilplaats van gewapend beton geschikt voor 10 – 12 man. Werd in sommige 

gevallen ook als commandopost gebruikt. 

De toegangsdeur bestaat uit drie delen, zodat bij een eventuele instorting er 

meer kans was om nog buiten te komen. 

In dit geval zijn er bankjes langs de muur geplaatst. In sommige stonden 

stapelbedden. De schuilplaatsen zijn voorzien van ventilatiebuizen en 

aansluitmogelijkheden voor communicatielijnen. 

Het schietgat was bedoeld om te voorkomen dat de vijand kon binnendringen. 

Ze zijn allen voorbereidt op het plaatsen van een periscoop, deze zijn vanwege 

het kostenaspect niet geplaatst. 



67



68

De G-Kazemat 

De G-kazemat was een bijzonder veilige mitrailleuropstelling. Door gebruik te 

maken van een Gietstalen koepel met een klein schietgat, vrijwel volledig 

omgeven door gewapend beton was deze moeilijk uit te schakelen. Het schietgat 

was voorzien van een luifel. Hierdoor was het zeer moeilijk een schietgattreffer 

te plaatsen. Een pantsergranaat had vrijwel geen uitwerking op het beton terwijl 

een brisantgranaat niets tegen de gietstalen koepel kon uitrichten. Ze waren 

over het algemeen bewapend met een zware mitrailleur type Schwarzlose M. 

08.15. 

Schwarzlose M. 08.15 



69

Boven opstelling mitrailleurs, onder de infanteriestelling. 



70



71



72

De vuursectoren 



73

Het aanleggen van versperringen. De genoemde trapgranaten zijn oude 

artilleriegranaten van minimaal 12 cM. Die voorzien zijn van een trapontsteking. 

Een ouderwetse landmijn dus. 



74




De militairen kwamen na 

hun mobilisatieoproep 

niet in een gespreid 

bedje. Dit bedje 

moesten ze zelf nog 

maken met behulp van 

strozakken. 

Menige soldaat kreeg 

blaren op zijn handen 

van het vele graafwerk 

dat moest worden 

gedaan om het fort in 

staat van verdediging te 

brengen. 

Er moesten loopgraven 

aangelegd worden die 

beveiligd werden met 

prikkeldraad. Men 

bouwde schuilplaatsen 

van boomstammen, 

aarde en planken. Dit 

werden blinderingen 

genoemd. 

Op deze foto is goed te 

zien dat er werkers en 

toezichthouders waren. 

75

Niet alle soldaten woonden op het fort. De omstandigheden waren daar niet erg 

goed. Daarom werden soldaten ingekwartierd bij burgers en boeren in de 

omgeving. Die vonden dit niet echt bezwaarlijk omdat er behoorlijke 

vergoedingen tegenover stonden. Er was wel een behoorlijk onderscheid tussen 

officieren, onderofficieren en manschappen. In de voorschriften stond duidelijk 

vermeld waar een ingekwartierde recht op had en wat daarvoor betaald moest 

worden. 



Soldaten op 

een boerderij in 

de omgeving. 

De werkploeg 

staat klaar om 

aan de stelling 

te gaan 

werken. 

76



Er zullen 

ongetwijfeld 

vriendschappen 

zijn ontstaan 

tussen de 

ingekwartierde 

soldaten en de 

boeren 

gezinnen. 

77



78

En groep soldaten in één van de lokalen van het fort. 

Er was ook tijd voor ontspanning. 



79

Soldaten in het dorp. 

Ook de Koninklijke Marine speelde een rol bij het fort. De rivierkanonneerboot 

Rhenus grendelde de rivier af. 



80

Gemobiliseerde soldaten op weg naar het fort. 

Bij het fort was een schietbaan aangelegd. 



81

Koeien melken achter de kogelvanger van de schietbaan. 

Tweede Wereldoorlog 

http://www.oudhouten.nl/content/artikelen/recentetijd/1940tweedewereldoorlog.html 

Dit verslag is overgenomen van de website van Oud Houten. Helaas is op deze website geen contactadres 

aangegeven zodat ik geen toestemming heb kunnen vragen. Als iemand van Oud Houten dit leest verzoek ik 

hem/haar contact met mij op te nemen. Info.waterlinie@gmail.com 

De eerste dagen 

10 mei 1940 

De oorlog begint met veel overtrekkende vliegtuigen en met luchtaanvallen op de 

spoorbrug van Culemborg. 

11 mei 1940 

De lichamen van slachtoffers die vallen bij de Grebbeberg worden bewaard in de 

kerktoren op Het Plein. 

12 mei 1940 

Inundatie wordt gestart. De polders van Schalkwijk, Houten en Tull en 't Waal 

lopen langzaam vol met water. Boeren krijgen opdracht tot evacuatie van het 

vee. 

13 mei 1940 

Delen van Tull en 't Waal, Schalkwijk en Houten worden geëvacueerd. 2500 

mensen moeten hun huis verlaten. Een deel gaat naar Utrecht een ander deel via 



82

Vreeswijk richting Rotterdam. In de middag wordt de pontonbrug voor 

autovervoer van en naar Culemborg afgebroken. De Duitsers hebben vooral 

interesse voor de Culemborgse spoorbrug. Vijf Duitse parachutisten landen op 

deze brug. Vanuit Everdingen wordt de brug onophoudelijk beschoten. Drie 

Duitsers komen te overlijden. 

In de avond van de 13e mei besluiten Nederlandse soldaten zich terug te trekken 

van de Grebbelinie tot achter de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Grote groepen 

soldaten trekken door Houten richting Jutphaas en door Schalkwijk richting 

Vreeswijk. Ze hebben hinder van het water in de overstroomde gebieden, dat 

plaatselijk al 40 centimeter hoog staat. 

14 mei 1940 

Chaotische dag. In de nacht en ochtend 

trekken nog steeds soldaten door de 

dorpen, onderweg naar Jutphaas, 

Vreeswijk en IJsselstein. Er zijn 

opstoppingen door loslopend vee en 

gebieden die onder water staan. Ook 

moet het resterende deel van de 

bevolking evacueren. 

Het noorden van Houten en Bunnik 

krijgen opdracht tot evacuatie naar 

Culemborg. Dit wordt niet uitgevoerd, 

omdat het niet haalbaar was en het 

Nederlandse gezag aan het verdwijnen was. Rond het middaguur zijn de meeste 

soldaten teruggetrokken. 

Rond 12.00 uur stuiten Duitse motorverkenners op Nederlandse stellingen die 

zijn verscholen in een boomgaard nabij Wickenburgh. Er valt één dode aan 

Duitse kant. Tussen 14.00 uur en 16.00 uur vinden opnieuw gevechten plaats. 

Drie Nederlandse militairen komen om het leven. Rond 19.00 uur trekken de 

Nederlandse militairen zich terug. 

Om 15.30 uur kleurt de hemel in het westen grijs. De zon schijnt er als een rode 

bal doorheen. Rotterdam is een paar uur eerder gebombardeerd. 

Langs de Lekdijk rukken de Duitsers met pantserwagens op tot aan het Werk aan 

de Groeneweg. Ook hier vinden beschietingen plaats. Duitse artillerie voert 

beschietingen uit op Culemborg en Fort Everdingen. Aan het eind van de middag 

wordt een mitrailleurcompagnie bij het Werk aan de Groeneweg gevangen 

genomen en wordt Fort Honswijk ingenomen. Steeds meer Nederlandse soldaten 

krijgen te horen dat Nederland zich heeft overgegeven. Krijgsgevangenen 

worden afgevoerd naar Wijk bij Duurstede. 

15 mei 1940 

's Nachts worden aan de Lekdijk en Pothuizerweg een aantal huizen door 

bommen verwoest. De laatste Nederlandse militairen trekken zich terug naar 



83

Utrecht. Mogelijk waren dit eenheden die vanuit de Peel en Betuwe naar het 

noorden waren gestuurd om terugtrekkende Nederlandse troepen te dekken. Ze 

weten nog niet dat Nederland zich heeft overgegeven en dat andere eenheden 

iets zuidelijker krijgsgevangen zijn gemaakt. In de avond keert een deel van de 

bevolking terug. 

16 mei 1940 

De overige geevacueerde inwoners uit Voorburg keren terug. 

17 mei 1940 

Duitse troepen trekken Vreeswijk binnen. 

Capitulatie 

Als onderdeel van een “totale oorlog” besloten de Duitse bevelhebbers de stad 

Rotterdam te bombarderen. Vervolgens eisten ze overgave omdat anders de stad 

Utrecht het zelfde lot zou ondergaan. Na een moedige strijd besloot men te 

capituleren. 

Op deze foto is goed te zien dat de uitrusting van de Duitse soldaten veel 

moderner was. Ze waren ook veel beter getraind. Toch hebben de Nederlanders 

het niet slecht gedaan. De beroemde Duitse luchtlandingstroepen in de omgeving 

hebben een enorm pak slaag gehad. Daardoor hebben ze zoveel materiaal en 

manschappen verloren dat ze gedurende de gehele oorlog niet meer te boven 

zijn gekomen. 



84

Eerst krijgsgevangenen. 



En dan naar huis. 

85

Na de tweede wereldoorlog 

De waterlinie was uit de tijd en had haar functie verloren. 

Toen in 1958 de kringenwet niet meer werd gehandhaafd en in 1963 bij 

koninklijk besluit werd opgeheven was het helemaal uit. Veel forten van de 

waterlinie kregen andere functies. Dit varieerde van Mobilisatiecomplex, 

munitieopslagplaats of zoals op Everdingen en het spoel een werkplaats. 

Deze kwamen in handen van de explosieven opsporingsdienst (EOD) die er 

gevonden explosieven onklaar maakten. Ook werd er afgekeurde munitie 

vernietigd. Tijdens het leegbranden van geweerpatronen in een van de 

groepsschuilplaatsen P op het spoel ging het mis. Wat leegbranden moest zijn 

werd een enorme explosie. Het gevolg was één dode en enkele zwaar gewonden. 

Ca. 1960, sloop groepschuilplaatsen 

In de omgeving van het fort werden een aantal groepschuilplaatsen gesloopt. 

Sloop van de groepsschuilplaatsen bij Goilberdingen. 



86

Fort Everdingen in het nieuws. 

1844 



87



1847, aanbesteding 1 

jarig onderhoud. 

1947, Aanbesteding 1 


88



1849, Aanbesteding 

voor het herstel van 

aardwerken. 

1850, aanbesteding 

verhoging Lekdijk. 

89







90



1861, aanbesteding van 

het dak boven de 

rondweg van de toren. 

1861, aanbesteding van 

de bouw van een 

duiker. 

1868, oefeningen. 

91



1874, begroting voor de 

voltooiing van het 

vestingstelsel. 

1975, advertentie voor 

metselaars. 

1878, inspectie van een 

verzakking. 

92



1882, ingezonden brief 

m.b.t. een ongeval. 

93



1884, Vestingbegroting 

1885. 

94



1889, oefeningen. 

1907, aanbesteding. 

95



1909, aanbesteding. 

1910, geslaagd voor 

schoolakte. 

96



1914, Koninklijk 

bezoek. 

97



1918, waterlinie. 

1923, belegging. 

98



1923, verdrinking. 

99



1940, oplichting. 

100



1940, nogmaals 

oplichting. 

1940, 

schadevergoeding 

inundaties. 

101

Fort Everdingen chronologisch 

Jaartal Gebeurtenis 

1842 Start van de bouw. 

1845 Bouw van de toren. 

1870 Mobilisatie Frans – Duitse oorlog. 

1870 Bouw van de wachterswoning, 2 artillerieloodsen en de bomvrije 

gebouwen. 

1874 Bouw van de contrescarp. 

1875 Bouw van de beersluis. 

1880 Aanpassing van het plongée en emplacementen. 

1881 Bouw van de genieloods. 

1883 Verbetering van de ventilatie en waterdichtheid. 

1899 Dempen van een deel van de torengracht en het afbreken van de 

brug over deze gracht. 

1907 Wijziging van houten bekleding en het vervaardigen van 

munitienissen. 

1907 Aanpassing van de armeringsstaat. 

1907 Aanpassing van de bezettingstaat. 

1914 Mobilisatie 1 e wereldoorlog. 

1914 Aanleg infanteriestelling . 

1918 Bouw groepsschuilplaatsen 1918. 

1939 Mobilisatie 2 e wereldoorlog. 

1939 Bouw Groepschuilplaatsen P. 

1939 Bouw G-kazemat 

1940 Op 14 mei 1940 wordt het fort beschoten door de Duitsers. 

1960 Sloop van een aantal groepsschuilplaatsen. 

1963 Opheffing kringenwet het einde van de Waterlinie. 



102

Bronnen, bijdragen en literatuur 

Literatuur Auteur Uitgever 

Geniebestekken Genie Ministerie van Oorlog 

Genieregisters Genie Ministerie van Oorlog 

Memorie van Genie Ministerie van Oorlog 

verdediging 

Van 

artilleriesteunpunt 

tot 

infanteriesteunpunt 

Fort bij Rijnauwen, 

de Parel van de 

Hollandse 

Waterlinie 

Dick Leegwater Stichting Menno van 

Coehoorn 

Arie van der Gaag Henk Reinders 

Fort Pannerden Gert Huting Stokerkade 

Fort Pannerden H.E. Wanting Stichting fort Pannerden 

Handleiding tot de 

Burgelijke 

Bouwkunst 

Tot nut van ‘t algemeen 

Nederlands geschut 

sinds 1677 

J. Albarda en F.L. Kroesen. 

Nederlandse van drs. B.J. Martens en drs. G. de 

Vuurwapens, 

Landmacht, Marine 

Vries 

en koloniale 

troepen 1866-1895, 

Arnhem 2000. 

Nieuwersluis Douwe Koen Phoenix Publishers. 

Van Starreschans 

tot starfbastion. 

Registers Genie Defensie 

Terminologie Een herziene en uitgebreide Stichting Menno van 

Verdedigingswerken bewerking van Coehoorn 

Vestingbouwkundige termen van Met dank aan de stichting 

A.H. Mohr. 

voor het beschikbaar stellen 

van dit werk. 

Vestingbouw- A.H. Mohr Stichting Menno van 

kundige termen 

Coehoorn 



103

Bronnen Website Materiaal 

Beeldbank http://nimh-beeldbank.defensie.nl/ Foto’s 

Ministerie 

Defensie 

van 

Bibliotheek 

Hollandse 

Waterlinie 

http://www.hollandsewaterlinie.nl/ Kaarten en tekeningen 

De Gelderlander http://www.gelderlander.nl/ Krantenknipsels 

De Koninklijke http://kranten.kb.nl/results Krantenknipsels 

Bibliotheek 

Ergens in http://www.ergensinnederland1939- Foto’s 

Nederland 1945.nl/home 

Gemeente 

Utrecht 

http://www.utrecht.nl/ Foto’s en tekeningen. 

Het 

http://www.nederlandsartilleriemuseu Foto’s 

Artilleriemuseum m.nl/ 

Het 

Geniemuseum 

Foto’s 

Het 

http://www.legermuseum.nl/get?s Foto’s en definities 

legermuseum ite=legermuseum.nl 

Het 

Archief 

Utrechts http://www.hetutrechtsarchief.nl/ Foto’s 

Landmachtstaf 

s’ Gravenhage 

Tekeningen 

Leger 1939 – 

1940 

Website Beheerder onbekend 

NIMH Foto’s 

Provincie 

Utrecht 

Foto’s en tekeningen. 

Rene Ros http://www.forten.info Foto’s, wetgeving 

Stichting de http://www.grebbeberg.nl/index.p Foto en tekst: Vickers 

Greb 

hp?page=stichting-de-grebintroductie 

Technische 

dienst 

Luchtvaart Luchtfoto’s 

Website 

http://www.fortaandeklop.nl Foto’s en tekeningen. 

Stichting fort 

aan den Klop. 

Wikipedia De vrije encyclopedie 



104

Met 

aan 

dank Betrokken bij Materiaal 

Albert Polman Fort bij Rijnauwen Foto’s en verhalen 

Andries 

Barneveld 

van Fort bij Rijnauwen Foto’s en informatie 

Bart Bondam Fortificatieforum Foto’s, tekeningen 

Bert 

Fort aan de Biltstraat 

kaarten enz. 

Rondleiding en 

Groeneveld 

verhalen. 

Bert van Dijk Fort bij Tienhoven Informatie 

Chris Will Projectbureau NHW Foto’s 

Daniëlle 

Snellenberg 

Fort bij Rijnauwen Foto’s en verhalen 

Douwe Koen Het Utrechts Archief Foto’s 

archiefmateriaal 

en 

Douwe Tijsma Fort aan den Ruigenhoekschedijk Verhalen 

Familie van K. 

Kapitein 

Brouwer 

Fort bij Vechten Foto’s 

Familie van Fort bij Vechten Foto’s 

Luitenant J.J. 

Koerts 

Frank Sidler Fort bij Rijnauwen Foto’s en 

Genealogie Chris van Keulen 

Voorschriften omtrent 

de verpleging 

Eigen web-site 

van Keulen- 

Polman 

Harry 

Koppelrath 

Verdedigingswerk te Vreeswijk Verhalen 

Het geheugen 

van Nederland 

Algemene info Foto’s en kaarten 

J. Spanjaard Fort te Jutphaas 

Website 



Friese verzetstrijders 

– bevrijders en 

andere betrokkenen 

Jan Wullink Fortificatieforum Versperringen in de 

Waterlinie 

Janus 

Lunteren 

van Fort bij Vechten Foto’s 

Jos Rams Collega auteur, Genie, uniformen, Foto’s, interviews, 

uitrusting, enz! 

inlichtingen 

archiefstukken. 

Kees Reehost Fort Honswijk Foto’s 

105

Marinus 

Buiten en 

W.J. Jeurissen 

Fort bij Vechten Foto’s mobilisatie 

Michel 

Waterlinie 

Tekeningen met 

Verhoeks http://www.mverhoeks.com/index2.html lokaalindelingen 

Rinus Verweij Fort Asperen “de Grenadier” 

Ruud Mosk Collega auteur Foto’s/beschrijvingen 

Sander 

den Berg 

van Fortificatieforum Model 6 cm kanon 

Stichting Fort Nieuwersluis Foto 

Herstellingen 

Truus Kleijn- Fort bij Vechten 

Foto’s en verhalen 

Willemse Lunetten aan de Houtense vlakte 

Veron, 

vereniging 

van 

Zendamateurs 

Fort aan de Gagel Foto’s 

Willemijn Fort aan de Nieuwe Steeg Register en foto’s 

Simon 

Leeuwen 

van 



106

Beersluis voor het toelaten van water in de gracht, deze vormt feitelijk een onderdeel van de Lekdijk. 



107

Damsluis voor het doorlaten van water vanuit de gracht naar het inundatiekanaal. Op de achtergrond zie je de Diefdijk. 



108

Everdingen, fort naslagwerk - WaterlinieKENNIS - Hollandse ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?