Fort bij Rijnauwen, naslagwerk - WaterlinieKENNIS - Hollandse ...

Dirk de Groot. 

Nieuwe Hollandse Waterlinie 

Fort bij Rijnauwen 

Naslagwerk

VOORWOORD 

Nadat ik 4 jaar lang op het mooie fort Erfprins in den 

Helder had gediend en de nodigde wachtjes had geklopt 

op batterij Oostoever ben ik na enkele omzwervingen 

weer in Bunnik gaan wonen. In het plaatselijke krantje las 

ik in 1989 een oproep van Staatsbosbeheer. Het was de 

bedoeling om het fort bij Rijnauwen te gaan openen voor 

bezoekers en men zocht daar gidsen voor. Ik heb niet 

lang hoeven nadenken en heb mij aangemeld. We zijn in 

eerste instantie gestart met meer dan 60 gidsen. We 

kregen cursussen in presentatie, fortkennis, flora en 

fauna. We moesten leren wat er wel- en vooral niet mocht 

op het fort. 

Na de winter starten we in april 1990 met de eerste rondleiding. Vanaf het begin 

is dit een groot succes en tienduizenden hebben inmiddels kunnen genieten van 

“ons” fort. Nu 23 jaar later zijn de rondleidingen volwassen geworden. Veel 

gidsen, waaronder Dick Leegwater en Arie van der Gaag, hebben onderzoek 

gedaan, kennis verzameld en zelfs boekjes geschreven. Om te voorkomen dat de 

kennis verwatert en verhalen een eigen leven gaan leiden heb ik getracht een 

informatieve handleiding betreffende het fort bij Rijnauwen te schrijven. Dit om 

alle denkbare informatie over deze bijzondere locatie te documenteren en door te 

geven aan alle belangstellenden. Ik heb getracht uitsluitend bewezen feiten op te 

nemen. 

De handleiding is nog niet compleet en zal dat waarschijnlijk nooit worden. Ook 

zullen er mogelijk fouten in staan of zijn verhalen niet compleet. Ik hou mij dus 

ten alle tijde aanbevolen voor aanvullingen, verbeteringen en bijzondere foto’s. 

Waterlinie.info@gmail.com 

Citaten uit het genieregister en andere documenten zijn geschreven in 

de die tijd gebruikelijke spelling. 

Mocht u belangstelling hebben voor losse digitale foto’s, documenten e.d. kunt u 

deze aanvragen via: 

http://informatie-forten.jouwweb.nl/ 

Dat geldt voor materiaal uit mijn eigen collectie. 

Dirk de Groot. 

Fort bij Rijnauwen, Naslagwerk, versie 1, 2013 

Samengesteld door Dirk de Groot 

Pagina 2

Algemene gegevens 

Algemeen: 

Stelling: Nieuwe Hollandse Waterlinie 

Object: Fort bij Rijnauwen 

Adres: Vossegatse dijk 3 

Postcode: 3981 HS 

Plaats: Bunnik 

Eigenaar: Staatsbosbeheer 

Beheerder: Staatsbosbeheer 

Object: 

Gebouwd: 1869 

Gemoderniseerd: 1879 en 1939 

Gerestaureerd: Bomvrije kazerne en wachtgebouw 2 

Afmeting: Circa 32 hectare, inclusief de grachten 

Toegankelijk: Ja, onder begeleiding van een gids 

Contactpersoon: 

Naam: Andries van Barneveld 

Organisatie: Staatsbosbeheer 



Pagina 3

Waarom bouwde men dit fort. 

In eerste instantie om de ontsluitingskring rond Utrecht te vergroten in verband 

met het uitvinden van het getrokken geschut. Vanzelfsprekend kwam ook de 

verdediging van de Houtense Vlakte en het ondersteunen van de buurforten in 

het takenpakket. 

Het getrokken geschut was een bijzondere uitvinding. In de loop werden 

spiraalvormige z.g. trekken en felsen aangebracht. De granaat werd voorzien 

van een zacht koperen geleide band die bij het laden (aanzetten) in de trekken 

en felsen werd geperst. Als het schot afging volgde de granaat de spiraalvormige 

groeven en ging om zijn lengteas draaien. Hierdoor werd de baan van de granaat 

veel zuiverder en het schot trefzekerder. Bijkomende werking van de koperen 

band was een betere afdichting waardoor minder gasdruk verloren ging. 

Tol-wet: Een tol, snel draaiend, en vrij opgehangen in de ruimte zal trachten zijn 

plaats in de ruimte te behouden. 

Ook werd langzamerhand het buskruit vervangen door trotyl en picrinezuur. Veel 

krachtigere springstoffen waarmee verder geschoten kon worden. 

De vijand kon dus verder en nauwkeuriger schieten. De stad Utrecht werd 

bedreigd door over de bestaande forten heen te schieten. Onder de regering van 

Koning Willem III werd besloten een ring van gedetacheerde (vooruitgeschoven) 

forten voor de bestaande forten te bouwen. 

De forten op en bij de Houtense vlakte. 

Kromme Rijn 

Spoorweg Utrecht – Arnhem 

Tekening bewerkt door: Dirk de Groot. 



Pagina 4

Bestemming van het fort 

Het fort bij Rijnauwen dient: 

1e om het grote acces door de inundatielinie gevormd door de Houtensche vlakte 

te helpen verdedigen; 

2e om troepen te ondersteunen, die op het voorterrein stelling hebben genomen 

en zowel indirect daardoor, ook als rechtstreeks, indien er geen troepen op het 

voorterrein mochten zijn, den aanvaller te verplichten zijn batterijen verder van 

Utrecht aan te leggen en in ’t algemeen der insluitingskring groter te maken; 

3e om terugtrekkende troepen aan vervolging te onttrekken en in staat te stellen 

zich te herzamelen; 

4e om vuur te brengen op en achter de stukken bosch ten westen van de Bilt en 

zo der aanval op de forten op de Biltstraat en de Voordorpschendijk moeilijker te 

maken; 

5e om het fort bij Vechten krachtig te flankeren en de aanvalswerken tegen dit 

fort te helpen bestrijden; 

6e om het werk aan den Hoofdijk te flankeren; 

7e om den overgang van den Kromme Rijn over bestaande of eventueel te 

maken bruggen voor onze troepen gemakkelijk te maken en daarintegen voor 

den aanvaller, ten minsten benoorden de Rijnspoorweg, te bemoeilijken. 

Naamgeving 

Veel forten zijn genoemd naar de streek of een plaats waar het gebouwd is. 

De naam is: “Fort bij Rijnauwen” en niet het Fort Rijnauwen zoals veel mensen 

zeggen. De naam is al heel oud. In de middeleeuwen werd in deze omgeving 

Diets gesproken. Een mengeling van Nederlands en Duits. In het Diets en nu nog 

steeds in het Duits betekenen auwen, laaggelegen natte landen. Hier vlak bij 

stroomt de Kromme rijn. Dit was vroeger de hoofdtak van de Rijn. Een vrije 

vertaling vanuit het Diets is: Fort op de uiterwaarden van de Rijn. 

Besluitvorming 

Het fort stond er niet zonder slag of stoot. In eerste instantie wilde men 3 forten 

bouwen 1 op de Koningsweg 1 iets verder dan het fort bij Rijnauwen nu ligt in de 

richting van de Bilt en een iets verder dan het fort bij Vechten in de richting van 

het fort het Hemeltje. Het idee kwam van J.W. Blanken, minister van Oorlog van 

1862 tot 1866. Toen de begroting en de bestekken in 1866 gereed waren 

ontstond er binnen het ministerie van Oorlog een conflict waarop het gehele 

ministerie aftrad. In het nieuwe ministerie werd J.A. van den Bosch de minister. 

Hij was van mening dat twee forten voldoende moesten zijn. Dit werden de 

forten bij Rijnauwen en bij Vechten. Het volgende probleem was dat men het 

niets eens was hoe de grondvormen er uit moesten zien. Dat resulteerde een 

flink aantal plannen en net zo veel wijzigingen en aanpassingen. In dit 

naslagwerk zijn een flink aantal verschillende tekeningen opgenomen. Opvallend 

is dat de vormen zo sterk uiteenlopen. 



Pagina 5

Tekening Dick Leegwater. 



De zwarte sterren geven aan 

waar de drie forten moesten 

komen. 

Tekening: Bewerkt door Dirk de 

Groot. 

Pagina 6

De geschiedenis 

Bron: Registers van de eerstaanwezend ingenieur de Genie 



Generaal Majoor M.D. van 

Limburg Stirum. 

Het Fort bij Rijnauwen werd noordwest-waards van den Kromme Rijn ten 

noorden van het landgoed Rijnauwen, in gevolge van contract goedkeuring op 29 

december 1868 onder no 63G, onder toezicht van Gen. Maj. M.D. Graaf van 

Limburg Stirum, Lt. Kol. J.F. van Thye Hannes en 1 e LT B. Rooseboom en A. 

Jentink gebouwd. 

Kosten f 766.242,= waarbij voor onteigening f 142.338,=. 

Het toen gemaakte werk, dat rondom door een glacis, aan de noordelijke helft 

van een voorgracht voorzien, gedekt was; terwijl bovendien het front van het 

Reduit door een glacis in de binnenruimte van het fort was omgeven, omvatte de 

gebouwen en kunstwerken op fig. vermeld als volgt: De Caponnière met Poterne, 

Escarpgallerij, waarin logies en verdere annex, de zes flankbatterijen 1 tot 6, 

Pagina 7

waarvan 3 en 4 met logies; de twee Toegang poternes met wachtvertrekken, 

later tot de wachthuizen 1 en 2 verbouwd; de twee Remises waarboven later die 

gebouwd aangewezen door 6 en 7 , het Reduit met brug; De drie bruggen over 

de Keelgracht en de wachterswoning. 



Pentekening fort bij 

Rijnauwen. 

Herkomst onbekend. 

Voltooid juli 1872 

Ingevolge contract goedkeuring op 22 november 1872 onder no 40G werd het 

“geschut- en kogelpark c” gemaakt. 

Voltooid mei 1873 – Kosten f 908,= 

Ingevolge contract goedgekeurd op 1 mei 1873 onder no 45G werd de 

“bergplaats voor buskruit a” gemaakt. 

Situering 

geschut- en 

kogelpark. 

Pagina 8

Voltooid mei 1874 - Kosten f 4.524,= 



Bergplaats buskruit 

“A”. 

Ingevolge contract goedgekeurd op 30 april 1874 werd de bergloods b voor 

artilleriematerieel gebouwd. 

Voltooid mei 1875 – Kosten f 13.900,= 

Bergloods 

artilleriematerieel 

“B”. 

Pagina 9

Het fort werd verbetert ingevolge contract goedgekeurd op 28 september 1877 

onder no 77G, onder toezicht van Kol. A. Baud, Maj. J.F.H Boonacker en Kapt. 

H.F.W Becking. 

Voltooid mei 1880 – Kosten f 337.141,= 

Deze verbetering bestond in: 

Het wijzigen der aardwerken, waarbij van de oostelijke- en keelfasen de 

vuurlijnen werden verhoogd en verplaatst en even als het glacis om het Reduit 

dat eveneens werd verhoogd, gedeeltelijk teruggetrokken; het aanbrengen van 

traversen en rugweringen; 

Het wegnemen van het glacis langs een gedeelte der flanken en keel, waarbij 

echter de keeldekking van het Reduit behouden bleef; het maken van de 

bomvrije kazerne, tussen en ter weerszijde aansluitende aan de flankbatterijen 3 

en 4 van de remises 1 tot 5 en 6 tot 7, de beiden laatsten op de reeds 

bestaande remises; van het Verbruiksmagazijn; van beddingen in 

geschutkazematten en het verplaatsen van de bergloods. 

Bij dit werk werd, vooral bij het maken der zandbedding onder de bomvrije 

Kazerne, veel last van loopzand ondervonden zodat, om het wegvloeien daarvan 

te keren, onder de rechtervleugel een damwand is geslagen en in verband 

hiermee de vleugelmuur tot aansluiting van dit gebouw met de Flankbatterij 4 

op een betonkoek werd gesteld. Ingevolge contract, goedgekeurd op 29 

september 1880, onder de Vde Afd. Genie no 42 werd het fort beplant. 

Voltooid december daaraan volgende. 

Ingevolge contract goedgekeurd op 7 december 1883, onder Ve afd. no. 38, 

werden: 

1 e . de binnenlandhoofden der twee bruggen toegang gevende tot het fort, 

verlengd en de brugdekken waaiervormig verbreed; 

2 e . Scheuren in het metselwerk hersteld. 

Voltooid augustus 1884 – Kosten f 2.620,= 



Verbetering bruggen 1883 

Pagina 10



De gerenoveerde brug 

bij wachtgebouw 2. 

Ingevolge contract goedgekeurd op 30 december 1883, onder Ve afd. no. 31 

werden de remises 3 en 4 gemaakt. 

Voltooid augustus 1885 – Kosten f 19.000,= 

Plattegrond remise 4 

Bestektekening. 

Ingevolge machtiging van 20 april 1886 Ve afd. no.52 werd bij de 

Vossegatschendijk een afrastering gemaakt. Kosten f 320,= 

Ingevolge contract goedgekeurd 8 mei 1888, Ve afd. no. 103 werden scheuren 

van het metselwerk aan de Flankbatterijen 3 en 4 hersteld. 

Voltooid september 1888 – Kosten f 540,= 

Pagina 11

Ontwerp werk III behorende bij het oorspronkelijke 3 fortenplan. 

1 e ontwerp van het fort bij Rijnauwen ca 1867 



Pagina 12

2 e ontwerp 1868 

Realisatie 1870 



Pagina 13

Situatie 1872. 



Pagina 14

Registertekening uit 1879 met rechts onder de wachterswoning de loods. 



Pagina 15

Registertekening uit 1879. Opvallend is dat aan de rechter keelzijde een 

nevenbatterij is ingetekend. Dit is ongeveer op de plaats waar later het 

groepsnest is gebouwd. 

1880, tekening behorende bij de memorie van verdediging van Kromhout. 



Pagina 16

Deze tekening van het Reduit dateert uit de periode dat het 3 fortenplan werd 

ontworpen. 



Pagina 17

Bij dit ontwerp hield men rekening met het feit dat er pantserkoepels op het fort 

geplaatst moesten worden. (Zie ook het hoofdstuk bewapening). 



Pagina 18



Pagina 19

Waar bouwde men dit fort? 



Pagina 20

Uiteraard was het niet de bedoeling dat Jan en alleman te weten kwam waar de 

forten van de Waterlinie lagen. Zelfs op de landkaarten va die tijd zijn de forten 

aangegeven als een witte vlek. 



Pagina 21

Locomotiefje 

Er word beweerd dat tijdens de aanleg van het fort er gebruik is gemaakt van 

een smalspoortreintje voor het vervoer van zand en grond. Er is overigens wel 

eens een klein stukje spoorstaaf gevonden. Dit verhaal klopt en er is definitief 

bewijs voor. Ik heb deze week de twee foto’s van de bouw van het fort bij 

Rijnauwen (Reduit en het bezoek van Willem III) in handen gekregen op het 

formaat A3 en hoge resolutie. Als je deze foto nog meer uitvergroot zie je op de 

foto van het Reduit aan de onderzijde een smalspoorbaan liggen. 

Dit was mij op het kleine formaat foto nog nooit opgevallen. 

Dit is overigens niet het Decauville materiaal dat later door de genie is gebruikt 

maar gewoon stoomsmalspoor op biels. 

Smalspoor werktreintjes hadden voor 1878 een stoomlocomotief en na 1878 ook 

met diesel of petroleum motor. Het bouwjaar van het fort is 1869 Het is dus niet 

aannemelijk dat er een dieselsmalspoor gebruikt maar wel stoomsmalspoor. 

Later zijn er Decauville smalsporen gebruikt op de forten. Deze werden ingezet 

voor bevoorrading tijdens de mobilisaties. Onderhouds loodsen voor het 

Decauville smalspoor stonden o.a. op de forten Vechten en Lunetten. 

Het eerste Decauville-systeem had een spoorwijdte van 400mm, die later 

evolueerde naar 500 en 600 mm. Dit succesvolle systeem kreeg veel navolging 

in andere landen, bijvoorbeeld Orenstein & Koppel in Duitsland en Spoorijzer in 

Nederland. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd het systeem een militaire 

standaard voor zowel Frankrijk, Duitsland als Groot-Brittannië. Het militaire 

Système Péchot, naar een Franse Kolonel vernoemd, was een verdere 

ontwikkeling van het Decauville systeem. 

Er gaat een verhaal dat tijdens het uitgraven van de buitengracht het 

locomotiefje in een wel is gezakt en daar nog steeds moet liggen. 

Ik was persoonlijk aanwezig bij een zoektocht van duikers van de brandweer 

Utrecht. Zij hebben het locomotiefje die dag niet gevonden. 



Pagina 22

Decauville lorries. 



Pagina 23

Locomobiel (locomobile). 

In het bestek van Fort bij Vechten is te lezen dat er Locomobielen zijn ingezet. 

Dit is de z.g. stoomtractor. Overigens was dit niet voor transport maar voor het 

aandrijven van de cementmolens. Voor het gebruik van deze machines op een 

bouwplaats moest een vergunning worden aangevraagd bij de gemeente. 

Het grote spaakwiel aan de bovenzijde dreef met behulp van drijfriemen 

gemechaniseerd gereedschap aan zoals cementmolens en zaagmachines maar 

ook pompen. 



Pagina 24

De bewapening (1867) 

In een nota bij het rapport der aanbesteding van het fort bij vechten is sprake 

van het plaatsen van een aantal pantsertorens met getrokken geschut. Door het 

kosten aspect en twijfels over het weerstandvermogen van de koepels is men 

hier niet toe overgegaan. 



Pagina 25

De bewapening (1872) 

De bewapening bestaat uit: 

10 Getr. St. Kanons van 15 cm zw; 

6 Getr. St. Kanons van 12 cm; 

7 Getr. Kanons van 12 cm. L, die door Getr. St Kanons van 12 cm zullen worden 

vervangen; 

16 Getr. Kanons van 12 cm K.A. waarvan 4 door Getr. St. Kanons 15 cm lt. 

zullen worden vervangen; 

8 Getr. Kanons van 8 cm f; 

12 Gl. Kanons van 9 cm: 

27 Houwitsers van 15 cm; 

4 Mortieren van 29 cm en 

10 Coehoorn mortieren. 

12 cm Staal. 



Pagina 26

Een overzicht van de 

bewapeningsstaten 



Pagina 27

Rijnauwen, fort bij, aanpassing t.b.v. 6 cm geschut,1899. 



Pagina 28

Aangezien betonbedding en/of bevestigingsbouten in het RA 

bastion ontbreken is het niet waarschijnlijk dat deze 

kanonnen er daadwerkelijk gestaan hebben. 

Kanon van 6cm, snelvuur op veldaffuit. 



Model van het 6 cm. 

kanon 

In 1899 zijn de kanon - 

schietgaten van het 

rechter achter bastion 

van het Reduit aangepast 

en geschikt gemaakt voor 

een 6 cm snelvuurkanon. 

Ook een deel van het 

glacis werd afgegraven. 

Het doel was om met dit 

kanon het fort bij 

Vechten beter te kunnen 

flankeren. 

Met de afgegraven grond 

van het glacis is een deel 

van de Reduit gracht 

gedempt 

Foto en model: Sander 

van den Berg 

Pagina 29

Geschutbemanning in actie. 



In die tijd in gebruik zijnde 

Munitie. 

J. Albarda en F.L. Kroesen. 

Pagina 30

De bemanning volgens “de memorie van verdediging 

1880” 



Pagina 31

De bemanning volgens het register van 1879 

De vaste bemanning bestaat uit: 

Functiën Infanterie Militie 

Artillerie 

Schutterij Genietroepen Tezamen 

officieren 9 9 1 - 19 

onderofficieren 15 15 2 - 32 

korporaals 

manschappen 

235 (1) 241 (1) 25 15 (2) 515 

(1) bovendien 1 waschvrouw 

(2) bovendien 2 telegrafisten, 2 hospitaalsoldaten 

Bezetting en kruitvoorraad per gebouw: 

Gebouw Aantal manschappen Hoeveelheid buskruit 

Reduit 3 officieren en 142 manschappen 25200 kg. 

Poterne naar de 

134 manschappen 

Caponnière 

Flankbatterij 1 10 5050 kg. 






Bomvrije kazerne 5 officieren, 10 onderofficieren 

35200 kg. 

en 197 manschappen 

Wachtgebouw 1 40 

Wachtgebouw 2 40 

Bijzonderheden 

Borstweringen. 

De borstweringen bestaan uit zand aangelegd op een ondergrond die uit klei en 

zand bestaat, waarbij in het noordelijk gedeelte van het fort zand, in het 

zuiderlijk gedeelte klei de overhand heeft. 

Hare binnentaluds zijn overal met klei bekleed, de buitentaluds alleen in de keel. 

Zij zijn dik: van de keelfase 4 de overigen 7 M. De hoogte van hare binnentaluds 

is 1,6 M. 

De hellingen zijn: van de bovenvlakken bij oplopende plongées ongeveer 1:9; bij 

aflopende: op de oosterlijke fase 1:4, op de noordelijke en zuidelijke fasen 1:7, 

op de keelfase ongeveer 1:7; van de binnentaluds boven de borstweringmuren, 

dus bij oplopende plongées, 3:1; overigens 1:1, van de buitentaluds 4:5. Deze 

laatsten rusten op een berm, met het bovenvlak op 2 M + AP, breed 2 M, die 

langs de binnenvoet van het glacis van het Reduit tot 1 M versmalt en voor dit 

gedeelte rust op een rijzen pakwerk breed 4, dik 1,5 M, met het bovenvlak op 

0,5 M + AP. 



Pagina 32

Borstwering boven flankbatterij 5. 

Benamingen der profielen. Tekening: Dirk de Groot 



Pagina 33

Emplacementen. 

Er zijn 15 Emplacementen voor positiegeschut, waarvan 10 voorzien zijn van 

borstweringmuren elk met twee nissen, breed 1,2 diep 0,65, hoog 0,5 M, door 

schuifdeuren gesloten. 

Deze muren zijn puinmuren bij elk emplacement bestaande uit 2 rechte 

gedeelten lang 2,95 M, verbonden door een segmentboog van 1,6 M koorde en 

0,45 M pijl. 

Zij zijn aangelegd op 6.6 M + AP en opgetrokken ter hoogte van 2 M onder ene 

achterwaartse helling van 10:1 en gedekt door een holle vloer. Zij zijn dik over 

1,9 M der lengte 0,88; overigens met de boogvormige gedeelten 0,35 M. 



Geschutemplacement 

op de hoofdwal. De 

nissen waren 

afsluitbaar met 

schuifdeuren van 

opklampt eikenhout. 

Traversen. 

Er zijn 22 traversen waarvan 17 in het fort, wier bovenvlakken verschillen in 

lengte van 17 tot 12,5 en 5 op het Reduit lang van 3 tot 4, allen breed 4 M. 

Traversen op de rechterflank (keelzijde) 

van het fort bij Rijnauwen. 

Foto: RAF (1940) 

Pagina 34

Terreplein. 

Het Terreplein ligt op 2, de walgangen op 7,8 tot 4,4 M + AP. 

Zowel het Terreplein als de walgangen bestaan uit klei vermengd met zand, 

waarbij weder in het noorden het zand, in het zuiden de klei de overhand heeft. 

Het Terreplein is met 196 jonge bomen beplant en in verschillende richtingen 

met grind- en zandpaden doorsneden, tot onderlinge verbinding der 

verschillende gebouwen en van deze met de uitgangen van het fort. 

Het Terreplein in 1975 

Frans Nieuwenhuijsen. 

Beplantingen. 

Op en om het fort staan 953 bomen, 2970 M rand hakhout langs watertalud, 

4563 M² hakhout en 930 M doorenhaag. 

Grachten. 

De grachten zijn breed op de waterlijn ± 0,90 + AP. 

Om het fort, in het front en langs de flanken 40 tot 65, in de keel 12 tot 30, 

tusschen de Caponnièrre en Escarpgallerij 5, om het Reduit in het front 3,4, 

langs de flanken 7,4; om de noorden een gedeelte der oost- en westzijden van 

het glacis 25 tot 105 M. 

Hare bodems liggen: van de voorgracht en die van het fort op 2, van die om het 

Reduit op 0,5 M –AP. 

Hare boorden hellen van 1:2. 

Het binnentalud der fortgracht is met eene doorenhaag waarachter schietwilgen, 

op onderlinge afstand van 3,5 M. beplant. 

De voorgracht en die om het fort staan in geenerlei verband met elkaar; de 

eerstgenoemde is vereenigd met de Bischopswetering en door deze met de den 

Kromme-Rijn., de waterstand is daardoor 0,75 à 1,1 M + Ap. Het inundatiepeil is 

1,55 M + AP. 



Pagina 35

Gracht met daarin de Caponnière. Fotograaf: Frans Nieuwenhuijsen. 

Glacis. 

Het buitenglacis, dat zich ter halver lengte van de noorder- en zuiderflanken 

uitstrekt is breed 37 M en helt onder 1:9; het glacis van het Reduit is breed 41 

en dat in de keel 38 M. De beide laatsten hellen onder 1:8; het keelglacis is 

voorzien van een banket waarvan het bovenvlak, breed 1 M, ligt op 5,3 M = AP. 

Toegangsweg. 

Het omgelegde gedeelte van den weg van Utrecht langs het Vossegat benoorden 

den Kromme-Rijn naar Bunnik ligt om de Zuid- en een gedeelte der Oost- en 

Westzijde van het fort een Singelweg lang 880 M. Van dien weg leiden 3 

toegangswegen naar het fort, met den Singelweg allen breed 7 M, voorzien van 

taluds van 1:2 en van grintbanen met de kruin op 2,25 M + AP, breed 3,5 M. Die 

wegen zijn tezamen met 395 jonge bomen beplant. 



Pagina 36

Grenzen. 

De militaire landgrond van het fort is kadastraal bekend als: Bunnik sectie C no. 

148. 

Bestektekening van de afscheiding- grens of limietpalen. 



De grenzen van het militaire terrein zijn 

aangegeven met afscheidingspalen. Op de 

paal staat de letter O van het ministerie 

van oorlog en een volgnummer. 

Pagina 37

Het Reduit 

Uit het genieregister 

Het bomvrije Reduit (fig. 2a tot b) is een vijfhoek en bestaat uit eene 

Escarpgallerij met 5 uitbouwen ter flankering en een middenpoterne deels tevens 

trapportaal met 2 magazijnen, terwijl op het bovenplat aan weerszijde van dit 

trapportaal eene remise is gemaakt. 

Het bevat de volgende lokalen als: 

Indeling 

Nummer 

v/h lokaal 

Bestemming Lang 

In M 

Breed 

In M 

Hoog in 

top 

In M 



Aanmerkingen 

Poterne hoofdgang 20,31 3 2,8 

1 bergplaats 5,2 5 2,72 Hieronder een 

2 gang 1,7 5 2,72 regenbak ter inhoud 

3 keuken 8 5 2,72 van 58 M³ met pomp 

of regen en welwater, 

gootsteen en grond 

bekleed met ijzeren 

platen waarin 3 

kookketels ter 

gezamenlijke inhoud 

van 1080 liter en 4 

fornuispotten 

4 keuken 8 5 2,6 Voor officieren 1 pomp 

voor wel- en 

regenwater en 

gootsteen 

5 uitbouw 10,95 3,2 

2,0 

2,6 1 vuurmond 

6 logies 6 5 2,72 geschut kazemat; 

6 manschappen; 

4,2 M bergplank 

7 id. 6 5 2,72 geschut kazemat; 

6 manschappen; 


8 id. 4,5 5 2,72 6 manschappen; 






11 logies 4,5 5 2,72 6 manschappen; 



7,8 M bergplank; 

Pagina 38

13 uitbouw 9,11 3,2 

2,0 



1 vast geweerrek voor 

15 geweren 

2,6 1 vuurmond 



15 id 4,5 5 2,72 6 manschappen; 







19 uitbouw 16 

10,8 

2,5 

5 


2,6 16 manschappen; met 

pomp en welput, 

gootsteen en 4 

vuurmonden 










25 uitbouw 9,11 3,2 

2,0 

2,6 


1 vuurmond 






7,8 M bergplank; 1 

vast geweerrek voor 

15 geweren 









33 uitbouw 10,95 3,2 2,6 1 vuurmond 

Pagina 39

34 bergplaats 5,8 

2,0 

3 2,6 

35 portaal 1,76 5 2,72 

36 verbandplaats 5,9 5 2,72 

37 wachtvertrek 7,3 5 2,72 Met 5,8 meter vaste 

38 

brits. Hieronder een 

regenbak ter inhoud 

van 58 M³ 

46 hoofdgang 13,5 3 2,8 Hierin 2 hardstenen 

urinebakken met 

afvoerbuizen en 

bekleding als bij 44 

vermeld, door 4 

schotten in vier 

standen verdeeld 

43a officiers 

1 1 2,8 Voorzien van een 

privaat 

ijzeren privaattrechter, 

houten onder- en 

bovenbril met lossen 

deksel 

43b waterplaats 1 1 2,8 officieren, voorzien 

van een gegoten 

ijzeren urinoir, door 

een middenschot in 

tweeën verdeeld 

43 trapportaal 6,8 4,4 6,76 Hierin de ijzeren trap 

met bordes naar de 

lokalen 47, 48, 49 en 

50 en voorzien van 

een ijzeren sleestelling 

met radarwerk en 

kettingen tot het 

ophijschen en naar 

buiten brengen van 

geschut. 

44 privaatportaal 6,0 2,8 6,17 Onder 44 en 44a de 

privaatput van 25 M³ 

inhoud, voorzien van 

een ruimgat en 2 

hardstenen 

stinkbakken onder de 

privaattrechters 

gedragen door 

steunmuren. Het 

portaal is voorzien 1 e 



van 8 privaten 

onderling door houten 

schotten op 

hardstenen onderbril 

Pagina 40

van elkaar gescheiden, 

ieder privaat voorzien 

van een houten 

bovenbril met vasten 

deksel en 

privaattrechter van 

gegoten ijzer en 2 e 

van 2 hardstenen 

urinebakken voorzien 

van gegoten ijzeren 

afvoerbuizen wijd 0,1 

m naar de gracht, 

boven de bakken een 

hardstenen bekleding 

langs den muur, de 

bakken door een schot 

van elkaar gescheiden. 

De afvoerpijpen uit de 

verschillende 

urinebakken staan 

onderling en met de 

afvoerbuis uit den 

druipkoker tusschen 

lokaal 9 en 10 in 

verband 

45 bergplaats 6 2,8 6,61 Met lampnis voorzien 

van een glasplaat , dik 

0,02 m. Hierin op 5,4 

M + AP een houten 

zoldering, tot toegang 

daarheen in het 

benedengedeelte eene 

44a onderofficiers 

privaat 

41 portaal 2 5 3,47 



houten trap. 

1 1,2 2,8 Voorzien van een 

gegoten ijzeren 

privaattrechter, 

houten onder- en 

bovenbril met lossen 

deksel 

42 kruitmagazijn 10 5 3,47 Voor 504 kruitkisten 

van 50 KG. 

39 portaal 2 5 3,47 

40 gevulde 

10 5 3,47 voor 44 rakken van 

projectielen 

0,5 m² opp. 

50 remise 6,55 2,8 2,2 met 2 nissen 

49 id. 6,55 2,8 2,2 id. 

48 verbruiksmagazijn 1,8 4,4 2,2 

Pagina 41

In het geheel plaats voor 3 officieren, 142 manschappen, 25200 kg kruit en 22 

m² projectielbak. 

Constructie 

Het gebouw is gedeeltelijk gesteld op eene zandbedding, aan de Keelzijde dik 

1,29 en over de gehele breedte aan de oostzijde van het trapportaal te niet 

lopende in het natuurlijk terrein, gelijk met het bovenvlak van de aardbedding 

afgegraven tot op 1M – AP. 

Hierop zijn onder de lokalen 39 tot 42 segmentgrondgewelven van 0,48 M pijl, 

onder de scheimuren, die niet op gewelven onder de vloeren rusten, aardbogen 

van 0,1 der spanning tot pijl en onder den sluitmuur van lokaal 48 een 

draagboog van 0,55 M pijl, allen dik 0,22 M. 

De regenbakken onder de lokalen 1, 2 en 37 en de privaatput onder lokaal 44 

zijn tot bodem voorzien van een omgekeerd gewelf 

Drinkwater wordt verkregen uit de regenbakken en uit twee welputten, waarvan 

de eene ligt buiten de front- de andere buiten de keelgracht van het Reduit, elk 

wijd 1,3 M gemetseld op een houten ring met het ondervlak op 2,3 M – AP en 

gedekt door een koepelgewelf, waarin een hartsteen dik o,1 M met het 



Pagina 42

ovenvlak op 0,4 M + AP. Elke put is voorzien van eene gegoten ijzeren luchtbuis 

wijd 0,05 M door een gesmeed ijzeren tafeltje gedekt. De lokalen zijn gewit 

uitgezonderd lokaal 49 en 50; de privaten zijn tot 1,1 M boven den vloer met 

witte tegeltjes bekleed. 


Detail loopkat. 

Detail mechanisme ophaalbrug. 



Detailtekening trap en hijsinstallatie voor 

geschut. 

Brug en ophaalbrug. 

Het Reduit in aanbouw. 

Pagina 43

Coupure door het keelglacis. 

Foto: Dirk de Groot. 

Ingang anno 2011. 




Coupure door het keelglacis. 


Privaat manschappen. 


Pagina 44

Opstelling kanonnen van 9 cm in de bastions van het Reduit. 



Pagina 45

Hijs installatie in het Reduit van het fort bij Rijnauwen. 



Pagina 46

Detailtekening van de gietijzeren trap in het Reduit van het fort bij Rijnauwen. 



Pagina 47

Gietijzeren trap No 17. 


Lokaal 2, kunst, vrouwenhoofdje. 


Bastion, links achter, gevolg Canadese 

explosie. 

Foto: Arie van der Gaag. 

Lokaal 48, verbruiksmagazijn. 


Lokaal 2, het Appel. 

Foto: Dirk de Groot 



Lokaal 50, open remise op het Reduit. 


De functie van het Reduit 

Het Reduit is het laatste verdedigingsmiddel van het fort. Het is eigenlijk een 

zelfstandig fort binnen het fort bij Rijnauwen. Het had een eigen commandant, in 

de planning een kapitein van de artillerieschutterij, een eigen bemanning en een 

eigen bewapening. 

Als de vijand over de fortgrachten zou komen zou de Nederlandse bemanning 

van het fort zicht terugtrekken in het achterland. De bemanning van het Reduit 

moest er dan met kartetsvuur voor zorgen dat de vijand niet over de hoofdwal 

kon komen of zich daarin kon innestelen. 

Dit moest volgehouden worden tot er in Utrecht, de garnizoensstad, een eenheid 

was samengesteld om het grote fort te ontzetten. Daarna kon de Nederlandse 

bemanning het fort weer innemen. 

Pagina 48

Het verhaal verteld niet wat er moest gebeuren met de grote bomen op 

het Terreplein. Zij zouden het zicht- en schootsveld op de hoofdwal 

aanzienlijk verslechteren. 

Het Reduit is een van de mooiste gebouwen van het fort. Er is zichtbaar veel 

aandacht besteed is aan de versiering van het gebouw. Functioneel was het niet 

maar het had wel een reden. Willem III, de opdrachtgever van de bouw van de 

vooruitgeschoven forten was erg trots op het fort. Hij kwam er tijdens de bouw 

regelmatig en dan wel in gezelschap van buitenlandse vorsten of hooggeplaatste 

officieren het was dus meer om te pronken. Boven op de toegang ziet u de 

timpaan met daarop de vlaggen en vaandels, trommels en kanonnen en slapende 

en wakende leeuw. Boven de deur is een bronzen plaat bevestigd met daarop de 

namen van de toezichthoudende officieren der Genie. 

In dit gebouw was je naar de maatstaven van die tijd erg veilig. Frontmuren van 

1,35 meter dik en rondom een wal ter bescherming tegen kanonvuur. Het 

zwakke punt van dit gebouw was de houten toegangsdeur. Als de vijand een 

kanon achter het fort zou kunnen krijgen kon je met 1 schot dwars door de hele 

midden gang schieten. Daarom ligt de toegangs coupure niet recht voor de brug 

maar een stuk naar rechts. Je kunt op deze manier nooit een direct schot op de 

deur lossen terwijl de geschut bemanning onder vuur lag van die zes 

schietgaten. 

Lokaal 3 is de voormalige keuken van het Reduit. Aan de voorzijde stond een 

gemetseld fornuis met daarin 3 plaatijzeren ketels en enkele kookpotten. Aan de 

voorzijde zaten deurtjes waardoor de brandstof, takkenbossen en turf, onder de 

ketels werd geschoven. De rookgassen verdwenen door de vierkante gaten naar 

de schoorsteen. De afvoer van rookgassen ging door een spiraalvormige groef 

om de kookketel heen zodat deze niet alleen aan de onderzijde maar ook aan de 

zijkanten werd verwarmd. Je ziet de rand van de wasemkap nog zitten. De 

afvoerschoorsteen van de stoom kwam op 2/3 van de hoogte uit in de 

rookschoorsteen. De enorm hete rookgassen gingen met een flinke snelheid naar 

buiten en veroorzaakten een vacuüm in de stoomschoorsteen. Je kreeg daardoor 

een actieve afzuiging. 



Lokaal 2, de voormalige keuken. 


Pagina 49

Explosie 

De Canadezen die na de bevrijding tijdelijk op het fort zijn gehuisvest troffen in 

het fort enorme hoeveelheden Duitse munitie aan. Het waren jonge mensen en 

wellicht wat speels. Ze hebben een hoeveelheid munitie in het rechter achter 

bastion van het Reduit geplaatst en tot ontploffing gebracht. Hierdoor ontstond 

behoorlijke schade. De holle vloer is naar beneden gedrukt en het bastion is als 

het ware in tweeën gebroken. Ook de kroonrand van de muur buiten is eraf 

gebroken. De buitenzijde is gerestaureerd maar de kroonrand is er niet meer 

opgezet zoals duidelijk op de foto te zien is. 



In de rechter bovenhoek van de foto zie je 

de kroonrand onder een hoek van 45 

graden ca 1,5 m. omhoog gaan. 


Zwak punt 

De houten toegangsdeur was een zwak punt van het Reduit. Als je al achter het 

fort kon komen en je schoot met een kanon op de deur dan zou het projectiel vrij 

spel hebben in de middengang. Om dit te voorkomen is de toegangscoupure door 

het keelglacis niet recht tegenover de brug aangelegd maar enkele meters 

ernaast. Hiermee werd voorkomen dat er een directe treffer door de deur kon 

worden geplaatst. Bovendien lag de coupure onder vuur van 6 schietgaten uit de 

contrescarp. 

Het Reduit tijdens de mobilisatie in 1939. 

Pagina 50



Pagina 51

Zolang het mogelijk was werd het fort bevoorraad vanuit de garnizoensstad 

Utrecht. Dit gold onder andere voor voedsel, drank verbandmiddelen en munitie. 

Hiervoor werd onder andere smalspoor gebruikt. De Genie had hiervoor zelfs een 

afdeling spoorwegtroepen. Op het fort was een voorraad voor 17 dagen 

noodrantsoenen. Deze werden aangesproken als bevoorrading vanuit Utrecht 

niet meer mogelijk was. Na 17 dagen had men de strijd gewonnen of verloren. In 

beide gevallen was de voorraad dan niet meer van belang. Bij overwinnig kon 

men aanvullen, bij capitulatie werd de bemanning krijgsgevangen en was de 

voeding een probleem van de vijand. 

De timpaan 

Het is bekend dat het fort bij Rijnauwen hier en daar wat mooier is dan het 

gemiddelde fort. Dit kwam voornamelijk omdat Koning Willem III zijn 

“gedetacheerde” forten liet bewonderen door bevriende koningshuizen en 

binnen- en buitenlandse hoge militairen. Voorbeelden van deze versieringen zijn 

het gebruik van gele rijnsteentjes en de timpaan op de toegang van het Reduit. 

Je zou kunnen denken dat het ontwerp van de timpaan origineel was. Helaas, het 

ontwerp is gepikt van het kasteel van Breda (nu KMA). Onderstaande foto’s laten 

dit goed zien. De leeuwen van de timpaan van het KMA dragen een mutsje. 



Pagina 52

Originele timpaan van het kasteel van Breda. 

Nieuwe timpaan van de stadhouderspoort het kasteel van Breda. 

Timpaan van de grote studentenzaal van het KMA 

Timpaan van het Reduit van het fort bij Rijnauwen. 



Pagina 53

Na onderzoek van het Timpaan van de Stadhouderspoort is in 2002 is gebleken 

dat er weer nodig een restauratie slag gemaakt moest worden. Na een traject 

van diverse adviezen, kostenraming, vergunning en tussentijdse bijstellingen is 

de terracotta beeltenis in 2007 gerenoveerd. Helaas niet gerestaureerd, daar van 

het oorspronkelijk materiaal (na restauratie in de 20 e eeuw) nog geen 50 % over 

was. Dit bleek pas na het lossen van de delen der beeltenis voor de restauratie. 

In geval van restauratie zou het Timpaan naar Duitsland zijn gaan ivm het 

impregneren van de terracotta. 

Het kleuren-onderzoek op het destijds gerestaureerde origineel heeft geen 

gegevens opgeleverd om de oorspronkelijke kleuren te achterhalen. 



Timpaan met het wapen van 

Oranje Nassau's boven 

Stadhouderspoort 

Met steun van de Raad van Adel zijn de heraldische wapen kleuren van de 

Nassau’s bepaald. De overige kleuren bleken vrij van keus. RACM (Rijksdienst 

Archeologe, Cultuurlandschap & Monumenten) is niet tot een advies kunnen 

komen op basis van mogelijke historische feiten. Wel heeft RACM de kleuren 

pigment adviezen ondersteund. Tevens heeft de ervaringsdeskundige van ICN 

mede geassisteerd. Uit het onderzoek konden geen feiten gevonden worden die 

de vlaggen betroffen. Zijn het gewestelijke vlaggen of Regimentsstandaarden? 

Zolang hier geen antwoord op komt blijven ze wit. 

Dit Timpaan is niet afkomstig van de voormalige Boschepoort, zoals eens 

gezegd. De leeuwen daar kijken ander kanten op en hebben hoedjes. 

De beeltenis is nu vervaardigd van gietmortel door middel van siliconen 

gietmallen van het origineel. De oorspronkelijke vulling heeft een bestemming in 

de expositieruimte van de HV-KMA, in het Koningin Wilhelmina paviljoen. 

Artikel van de website Historische Verzameling KMA. 

http://www.kasteelvanbreda.nl/12-versteende-krijgskunst/28-timpaan.html 

Pagina 54

De Caponnière 

Bron: het bestek. 

De caponnière is een gebouw van eene verdieping en bevat de volgende lokalen 

als: Indeling 

Nummer 

v/h 

lokaal 


in M 

Breed 

in M 

Hoog 

in top 

in M 



Aanmerkingen 

6 Kruitmagazijn 7 4 2.72 voor 375 kruitkisten van 50 kg. 

7 Magazijn 

gevulde 

projectielen 

7 4 2,72 In 22 vakken van 0,5 m² opp. 

5 Portaal 4 2,5 2,72 

8 id. 4 2,5 2,72 

9 Geschutkazemat 8,1 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond, met 1 

lampnis, voorzien van glasplaat dik 

0,02 M. 

4 id. 8,1 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond, met 1 

lampnis, voorzien van glasplaat dik 

0,02 M. In dit lokaal 1 gemetselde 

zinkput op de buisleiding van de 

druipkokers in de scheimuren der 

lokalen 6 en 7 waarop 1 pompje 

buiten gebruik. 

10 id. 6,925 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond. 




1 id. 16,8 4,5 2,72 Bewapend met 2 vuurmonden; de 

twee schietgaten beide met grond 

gesloten. 

Plattegrond van de Caponnière 

Pagina 55

Doorsnede van de Caponnière 



Pagina 56

Ingang van de Caponnière 

Tussengracht. 

Foto: Marco van Wijnbergen. 

Schoots-tabel op achterwand kazemat. 


Gezien vanaf het buitenfort. 

Foto: Frans Nieuwenhuijsen. 



In de sneeuw. 


Lampnis. 


De schietgaten. 


Pagina 57

Poterne naar de Caponnière. 

De poterne met Escarpgalerij, logies en verbruiksmagazijn is door eene brug 

over de gracht met de Caponnière verbonden en bevat de volgende lokalen als: 

Indeling. 

Nummer 

v/h 

lokaal 


in M 

Breed 

in M 

Hoog 

in top 

in M 



Aanmerkingen 

1 Logies 21,4 5 2,72 40 manschappen; 38,7 M 

bergplank. 

2 id. 21,4 5 2,72 40 manschappen; 38,7 M 

bergplank. 

3 Gecresseleerde 

galerij 

3,7 2 2,49 4 manschappen 

4 id. 3,7 2,37 2,49 4 manschappen 


11 Geschutkazemat 

met toegang 

2,6 1,3 2,94 

7 Gecresseleerde 

galerij 

3,7 2 2,49 4 manschappen 




met toegang 

2,6 1,3 2,94 

6 Poterne 24,7 4,5 2,72 Met 38,7 M bergplank. Kan ook 

dienen voor logies van 30 

manschappen. 

12 Bergplaats 6 3,72 2,2 Verlengd door een halfronde nis 

breed 2 M, diep 1,67 M, hoog in 

top 2 M, waarin 1 hijschgat. 

13 Verbruiksmagazijn 6 3,72 2,7 Verlengd door 1 nis met 

hijschgat als voren, in den top 

der nis eene hijschhaak. 

In het geheel plaats voor 134 manschappen. 

Poterne met bovenop het verbruiksmagazijn. Ingang van de Poterne naar de 

Caponnière. 

Pagina 58

Poterne naar de Caponnière, bestektekening. 



Pagina 59

Poterne naar de Caponnière, dwars- langsdoorsnede. 

Dubbelwandige schoorsteen in lokaal 1 

Tekening: Dirk de Groot. 



Potkachel van het type “salamander”, 

dit model was in gebruik bij defensie 

De schoorsteen bestaat uit een stenen kanaal, op de tekening in zwart 

aangegeven. Daarin is een gietijzeren schoorsteenpijp geplaatst, op de tekening 

in rood aangegeven. De schoorsteen eindigt binnen op een ronde plaat. Rondom 

de rookgasaansluiting zitten gaatjes die in verbinding staan met het stenen 

kanaal. De blauwe lijnen stellen de kachelpijp die van het potkacheltje naar de 

schoorsteen loopt. 

De hete rookgassen verwarmen de gietijzeren schoorsteen. Deze wordt rondom 

warm en verwarmd de lucht in het stenen kanaal. De warme lucht gaat opstijgen 

en zuigt de vuile lucht uit de ruimte. Rookgas, vocht en vuile lucht wordt naar 

buiten afgevoerd. 

Pagina 60

De Poterne naar de Caponnière tijdens een wekbezoek van Koning Willem II en 

Prins Alexander. Willem III was bijzonder trots op “zijn” gedetacheerde forten. 

Hij bracht regelmatig bezoeken aan de forten met leden van (bevriende) 

Koningshuizen en de bevelhebbers van buitenlandse bevriende naties. 

Zijn favoriete fort was het Fort bij Rijnauwen. Dit fort is ten opzichte van veel 

andere forten bijna overmatig versiert met gele rijnsteentjes. Ook de timpaan op 

de ingang van het Reduit is een waar kunstwerk. 



Pagina 61

Flankbatterij 1 

De Flankbatterij no 1 bevat de volgende lokalen als: 

Indeling. 

Nummer 

v/h 

lokaal 


in M 

Breed 

in M 



Hoog Aanmerkingen 

in top 

in M 

2,72 Bewapend met 1 vuurmond, 5 

manschappen 


manschappen 

3 Geschutkazemat 6 3 

4,5 

2 id. 6 3 

4,5 

1 Poterne 28,46 2,5 2,25 Met eene nis breed 4, diep 1 M 

4 Portaal Gem 

2,- 

2,5 2,5 

5 Kruitmagazijn 5 2,5 2,5 Voor 101 kruitkisten van 50 kg. 

In het geheel plaats voor 10 manschappen en 5050 kg. kruit. 

Flankbatterij 1. 

Foto: Arie van der Gaag. 

Poterne en buitendeur. 

Ingang. 


Kazemat 1. 

Pagina 62


De Flankbatterij no 2 bevat de volgende lokalen als: 

Indeling. 

Nummer 

v/h 

lokaal 


in M 

Breed 

in M 



Hoog Aanmerkingen 

in top 

in M 


manschappen 


4 Geschutkazemat 8,2 3 

4,5 

3 id. 8,2 3 

4,5 

manschappen 

2 id. 8 3 2,72 Bewapend met 1 vuurmond, 5 

4,5 

manschappen 

1 Poterne 26,7 2,5 2,25 

5 Portaal Gem 

2,- 

2,5 2,5 


In het geheel plaats voor 15 manschappen en 5050 kg kruit. 


Kazemat 2 

Pagina 63

Kazemat 1 Doorgang 



Lampnis met rails waarlangs het 

“verlichtingstoestel” naar boven getrokken 

werd. 

Flankbatterij 3 en 4 

De Flankbatterij no. 3 en 4 met logies bevat de volgende lokalen als: 

Indeling flankbatterij 3. 

Nummer 

v/h 

lokaal 


in M 

Breed 

in M 

Hoog 

in top 

in M 

Aanmerkingen 

1 Logies 16 5 2,72 20 manschappen, 29 M. bergplank, 

1 vast geweerrek voor 15 

geweren; 1 lampnis met glasplaat 

dik 0,02 M en afhellend grondvlak 

voorzien van rails tot plaatsing van 

een verlichtingstoestel. 

2 Keuken 12 5 2,72 11,5 M. bergplank, pomp op 

regen- en welwater, gemetseld 

fornuis met ijzer bekleed waarin 4 

fornuispotten en 3 kookketels tot 

een gezamenlijke inhoud van1080 

liter onder 2 en 3 de regenbak ter 

inhoud van 48 M³. 

3 Logies 12 5 2,72 18 manschappen; 35 M. 

bergplank; 1 vast geweerrek voor 

15 geweren. 

4 id. 12 5 2,72 18 manschappen; 35 M. 


15 geweren. 

5 id. 12 5 2,72 18 manschappen; 35 M. 


Pagina 64

6 Privaatlokaal 5 4 2,72 

15 geweren. 

Hieronder de privaatput ter inhoud 

van 14 M³. Met 9 privaatzittingen 

door houten schotten over een 

hardstenen onderbril gescheiden. 

Elk voorzien van ijzeren trechter 

uitmondende in een 

stankafsluitenden bak in den put, 

bovenbril met vasten deksel en 

met hardstenen bakken tot 6 

urinoirs onderling door houten 

schotten gescheiden. 

6a Privaat voor 

officieren 


met poterne 

1 1 2,72 Met houten onder- en bovenbril en 

lossen deksel en ijzertrechter, 


stankafsluitenden hardstenen bak 

in den put. 

23,21 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond; met 

36 M. bergplank. Het schietgat 

door grond gesloten. 

10 Geschutkazemat 6 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond 

11 id. 6 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond 

8 Portaal 2 2,5 2,5 




Pagina 65




Pagina 66



Keuken. 

Tekening in lokaal 2. 



Ingang. Foto’s: Dirk de Groot. 

Schoorsteen van de keuken. 

Aansluiting op bomvrije kazerne. 

Pagina 67

Indeling flankbatterij 4. 

Nummer 

v/h 

lokaal 


in M 

Breed 

in M 

Hoog 

in top 

in M 



Aanmerkingen 



geweren; 1 lampnis met glasplaat 

dik 0,02 M en afhellend grondvlak 

voorzien van rails tot plaatsing van 

een verlichtingstoestel. 



geweren; 1 pomp op wel- en 

regenwater met gootsteen; onder 

2 en 3 de regenbak met inhoud 

van 48 M³. 

3 id. 12 5 2,72 18 manschappen 

4 id. 12 5 2,72 18 manschappen, 35 M. bergplank, 

1 vast geweerrek voor 15 geweren 

5 id. 12 5 2,72 18 manschappen, 40 M. bergplank, 

1 vast geweerrek voor 15 geweren 

6 Privaatportaal 5 4 2,62 Hieronder de privaatput ter inhoud 

van 14 M³. Met 9 privaatzittingen 

door houten schotten over een 

hardstenen onderbril gescheiden. 

Elk voorzien van ijzeren trechter 


stankafsluitenden bak in den put, 

bovenbril met vasten deksel en 

met hardstenen bakken tot 6 

urinoirs onderling door houten 

6a Privaat voor 

officieren 


met poterne 

schotten gescheiden. 

1 0,9 2,62 Met houten onder- en bovenbril en 

lossen deksel en ijzertrechter, 


stankafsluitenden hardstenen bak 

in den put. 

23,21 4,5 2,7 Bewapend met 1 vuurmond; met 

36 M. bergplank. Het schietgat 

door grond gesloten. 

10 Geschutkazemat 6 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond. 

11 id. 6 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond. 

8 Portaal 2 2,5 2,5 


In het geheel plaats (Flankbatterij 3 en 4) voor 166 manschappen en 10100 kg buskruit. 

Drinkwater. 

Drinkwater wordt verkregen uit de regenbakken. 

De lokalen zijn gewit en de privaten ter hoogte van 1,6 M boven den vloer met witte 

tegeltjes bekleed. 

Voor elk gebouw ligt tussen de vleugelmuren een gestraat rabat. 

Pagina 68


Aansluiting flankbatterij 4 op bomvrij 

kazerne. 

Remise 4 is nog ingetekend. 


Muurschildering. 


Plattegrond. 

Winterplaatje flankbatterij 4. 




Omdat eten gezond is raad ik een ieder 

aan niet te wachten tot je honger hebt 

want de maaltijd die je krijgen kan is de 

beste maaltijd. 

Pagina 69


De Flankbatterij no. 5 bevat de volgende lokalen als. 

Indeling, 

Nummer 

v/h 

lokaal 


in M 

Breed 

in M 

Hoog 

in top 

in M 



Aanmerkingen 

3 Geschut 

8,2 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond; 5 

kazemat 

manschappen. 

2 id. 8,2 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond; 5 

manschappen. 

1 Poterne 34,4 2,5 2,72 

4 Portaal 2,5 2 2,5 



Flankbatterij 5. Flankbatterij 5, plattegrond. 

Aankleding kinderrondleiding. Kunst. 

Pagina 70


De Flankbatterij no. 6 bevat de volgende lokalen als. 

Indeling, 

Nummer 

v/h 

lokaal 


in M 

Breed 

in M 

Hoog 

in top 

in M 



Aanmerkingen 

3 Geschut 

8,2 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond; 5 

kazemat 

manschappen. 

2 id. 8,2 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond; 5 

manschappen. 

1 Poterne 34,4 2,5 2,72 Met eene nis breed4, diep 1 M. 

4 Portaal 2,5 2 2,5 



Flankbatterij 6, foto Albert Polman. 

Doorgang naar de kazematten. 

Flankbatterij 6, plattegrond. 

Spreuk in kazemat 2. 

Pagina 71

De Reiche kazemat. 

De Caponnière en voorwaarts gerichte Flankbatterijen liepen het risico dat ze bij 

vijandelijk artillerievuur een schietgattreffer te krijgen. Om dit risico zo klein 

mogelijk te maken zijn ze voorzien van Reiche kazematten. 

De Reiche kazemat is uiteraard vernoemd naar zijn uitvinder. 

Zicht door de koepel van de Reiche kazemat. 



Pagina 72

Bomvrije kazerne (uit het register) 

Kazerne. 

De bomvrije Kazerne met Poterne (fig. 28 tot 32) bestaat uit een rij woonlokalen en 

dergelijke op de beganen grond, eene rij remises en verbruiksmagazijnen op den wal en 

eene rij bergplaatsen tusschen deze 2 rijen en omvat de volgende lokalen, als: 

Indeling. 

Nummer 

v/h 

lokaal 


in M 

Breed 

in M 

Hoog 

in top 

in M 

Aanmerkingen 

1 Waschlokaal 15,59 2 2,3 Met pomp op bronbuiswater 

(* voldeed niet en is afgekoppeld*), 

gootsteen en 16 vaste waschkommen 

van cement in een gemetselden tafel, 

van voren evenals de wand 

daarboven tot aan de geboorte van 

het gewelf met witte tegeltjes 

bekleed. 

2 Logies off. 12 5 3 30 manschappen; 34 M bergplank; 2 

vaste geweerrekken elk voor 15 

geweren 

3 Logies off. 12 5 3 30 manschappen; 46 M bergplank; 2 

geweerrekken als voren. 

4 id. zieken 12 3,78 3 26 manschappen; 46 M bergplank; 1 

5 

vast geweerrek als voren. 

5 id. 12 5 3 24 manschappen; 46 M bergplank; 2 

geweerrekken als voren en 1 pomp 

op bronbuis- en regenwater met 

gootsteen. Hieronder een regenbak 

ter inhoud van 90 M³. In het 

dekgewelf van dit lokaal de opening 

tot toegang naar lokaal 28 en 29, 

ijzeren ladder onder en hijschhaak 

boven de opening. 

6 id. 7,5 5 3 Commandant 

7 Bureau 2,27 5 3 

commandant 

8 Logies 4,6 5 3 2 officieren 

Poterne 30 4,5 3 Met hijschgat waarboven ijzeren 

haak. 

9 Logies 4,6 5 3 2 officieren 

10 Telegraphie 2,27 5 3 

11 Logies 12 5 3 10 onderofficieren; 23,5 M bergplank; 

1 vast geweerrek voor 15 geweren. 

12 Keuken 12 5 3 Met pomp op bronbuis- en 

regenwater, gootsteen, 7,5 M 

bergplank, gemetseld fornuis met dito 

wasemkap op ijzeren I ligger. Met 

dito stangen aan het dekgewelf 

opgehangen. In het fornuis 4 

kookketels tot een gezamenlijke 

inhoud van 2000 liters en 4 



Pagina 73

13 Logies 12 3,78 

5 



fornuispotten, benevens een ijzeren 

en kookkachel met lossen en vasten 

koperen waterketel. Hieronder een 

regenbak van 90 M³ inhoud. In het 

dekgewelf van dit lokaal de opening 

tot toegang naar lokaal 36 en 35, 

ijzeren ladder onder en hijschhaak 

boven de opening. 

3 27 manschappen; 46 M bergplank; 1 

vast geweerrek voor 15 geweren. 

14 Id 12 5 3 30 manschappen; 46 M bergplank; 2 


15 Id 12 5 3 30 manschappen; 46 M bergplank; 2 


16 Met pomp op bronbuiswater, 

gootsteen en 16 vaste waschkommen 

van cement in een gemetselden tafel, 

van voren evenals de wand 

daarboven tot aan de geboorte van 

het gewelf met witte tegeltjes 

bekleed. 

17 logies 7,4 5 3 Slaapvertrek officieren, behoort bij 

lokaal 8. 

18 Id. 7,4 5 3 Wacht officieren, behoort bij lokaal 9. 

19 Gang 43 1,8 2,3 Hierin de mond van den regenbak 

onder lokaal 5 en een ijzeren 

traliedeur tot afscheiding langs de 

poterne. 

20 Gang 43 1,8 2,3 Hierin de mond van den regenbak 

onder lokaal 12 en een ijzeren 

traliedeur tot afscheiding langs de 

poterne. 

Pagina 74

Bergplaatsen 

Nummer 

v/h 

lokaal 


in M 

Breed 

in M 

Hoog 

in top 

in M 

Aanmerkingen 

21 portaal 2,05 5 3 Met een lampnis met glasplaat dik 

0,02 M en hijschgat met ijzeren haak 

daarboven. 

22 Kruitmagazijn 6,78 5 3 Voor 352 buskruitkisten van 50 kg. 

Met een lampnis met glasplaat als 

voren. 

23 Portaal 2,05 5 3 Met een lampnis, voorzien van eene 

glasplaat als voren en hijschgat met 

ijzeren haak daarboven. 

24 Kruitmagazijn 6,78 5 3 Voor 352 buskruitkisten van 50 kg. 

Met een lampnis met glasplaat als 

voren. 

28 Bergplaats 4 5 3 Met 17 M bergplank hierin toegang 

naar de begane grond verdieping. 

29 id. 4 5 3 Met 30 M bergplank 

30 Gevulde 

projectielen 

31 

32 

33 

Bergplaats 4 

4 

34 Gevulde 

projectielen 

4 5 3 Voor 15 rakken van o,5 M² opp. 

Met een lampnis met glasplaat dik 


4 

5 

4,5 

In deze bergplaatsen hebben jarenlang 

geraamten gelegen uit Utrecht (klooster 

onder Vredenburg) en Wijk bij Duurstede. 

5 

daarboven. 



3 

3 

3 

Met 30 M Bergplank. 



4 5 3 Voor 15 rakken van o,5 M² opp. 

Met een lampnis met glasplaat dik 


daarboven. 

Toegang bergplaatsen vanuit lokaal 5. 

Foto’s: Dirk de Groot. 

Pagina 75

Remises en verbruiksmagazijnen 

Nummer Bestemming Lang Breed Hoog in Aanmerkingen 

v/h lokaal 

in M in M top in M 

37 Remise 4 5 2,3 Voor 2 vuurmonden, 

tevens schuilplaats, 

gesloten door draaideuren 

in 4 bladen. 

38 id. 4 5 2,3 Voor 2 vuurmonden, 


gesloten als voren. 

39 Verbruiksmagazijn 4 5 2,3 Gesloten door eene 

draaideur en voorzien van 

eene lampnis met 

glasplaat van 0,02 M. 




in 4 bladen. 

41 id. 4 4,5 2,3 Voor 2 vuurmonden, 






43 Verbruiksmagazijn 4 6 2,3 Gesloten door eene 

draaideur en voorzien van 

eene lampnis met 

glasplaat van 0,02 M. 




in 4 bladen. 




In het geheel plaats voor 5 officieren, 10 onderofficieren, 197 manschappen, 35200 kg kruit en 15 

m² projectielrak. 



Pagina 76



Pagina 77

Bomvrije Kazerne. 

Lokaal 1 nog voorzien van een deur. 

Poterne met trap en verwarmingsbuizen. 

Achteringang van de poterne. 

Binnengang. 



Pagina 78

Tekst op buitendeur. O H = ouwe hoeren 

Lokaal 1, wasplaats. 

Uit de tijd van de MOB opslag. 

Opstelplaats van de pomp in de wasplaats. Deze is na het plaatsen direct weggehaald 

omdat hij niet goed functioneerde. 



Pagina 79

Restauratie Bomvrije kazerne 

In 1970 is het dak van de bomvrije kazerne ingrijpend gerestaureerd. 

Boomwortels hadden het metselwerk aangetast en ook door enkele verzakkingen 

waren scheuren ontstaan. Er was veel wateroverlast in de lokalen. De 

fotoreportage laat zien wat er allemaal moest gebeuren. 

Voor de restauratie. 

Het dak, vrij van gronddekking. 

Sloop remise 3 en 4. 



Verwijderen poreuze steenlaag. 

Schoonmaken druipkokers. Aanbrengen 1 e en 2 e folie laag. 

Pagina 80

Terugleggen poreuze stenen. Aanbrengen folie laag 3. 

Aanbrengen vilt, grind, vilt en zand. Terugleggen gronddekking. 

Restauratie kroonrand. Restauratie kroonrand. 



Pagina 81

Wachtgebouw 1 (na 1869) 

De Wachtgebouwen zijn elk verdeeld in 2 lokalen, als: 

Indeling. 

Nummer 

v/h 

lokaal 


in M 

Breed 

in M 

Hoog 

in top 

in M 



Aanmerkingen 

1 logies 17,3 3,5 2,65 40 manschappen; met 3 nissen elk 

breed 1,5, diep 0,25, hoog in top 2 

M. 1 lampnis met glasplaat dik 

0,02 M en 1 vast geweerrek voor 

15 geweren. De Frontdeur in twee 

bladen waardoor dit lokaal is 

gesloten in elk blad van 3 

geweerschietgaten voorzien. 

2 Wachtlokaal 6 4 2,72 Met 6 M vaste brits en 9 M 

bergplank. 


Wachtgebouw 1, na de verbouwing in 1869 


Wachtgebouw 1, bestektekening 

Pagina 82

Wachtgebouw 2 

Indeling. 

Nummer 

v/h 

lokaal 


in M 

Breed 

in M 

Hoog 

in top 

in M 



Aanmerkingen 

1 logies 17,3 3,5 2,65 40 manschappen; met 3 nissen elk 

breed 1,5, diep 0,25, hoog in top 2 

M. 1 lampnis met glasplaat dik 

0,02 M en 1 vast geweerrek voor 

15 geweren. De Frontdeur in twee 

bladen waardoor dit lokaal is 

gesloten in elk blad van 3 

geweerschietgaten voorzien. 

2 Wachtlokaal 6 4 2,72 Met 6 M vaste brits en 9 M 

bergplank. 


Wachtgebouw 2. 

Achterdoorgang. Wachtgebouw 2, bestektekening. 

Pagina 83

In december 1995 is het wachtgebouw 2 

gerestaureerd. 

Gescheurde aanhechting. 

Foto’s restauratie Wachtgebouw: Staatsbosbeheer 

Losgebroken stenen. 

Losse deklaag. 



Pagina 84

Grind- en viltlaag 

Aanleg drainage Gronddekking en deklaag terug 

Wachterswoning 

Indeling. 

Nummer 

v/h 

lokaal 


in M 

Breed 

in M 

Hoog 

in top 

in M 



Aanmerkingen 

1 Woonvertrek 4 4 3,5 De vertrekken 1 en 2 zijn door een 

schot gescheiden 

2 id. 3,02 4 3,5 

3 id. 3,5 4 3,5 

4 Keuken 3,3 4 3,5 Voorzien van een pomp op welput 

en van een trap naar den zolder. 

Hieronder een kelder van 5,8 M² 

oppervlakte. 

5 Gang 5,6 1,3 3,5 

6 Privaat 1,2 1,3 3,5 Hieronder de privaatput van 4,5 

M³ inhoud. Het privaat voorzien 

van een gegoten ijzeren trechter 

en onder- en bovenbril met lossen 

deksel. 

Boven deze lokalen is een zolder. 

Pagina 85

Wachterswoning, bestektekening. 

Wachterswoning. 



Pagina 86

Roeiboot 

Voor het uitvoeren van hun werkzaamheden hadden een aantal fortwachters de 

beschikking over een roeiboot. Uiteraard een “Rijksmodel” 

Bouwtekening van de roeiboten. 



Pagina 87



Pagina 88



Pagina 89



Pagina 90



Pagina 91

Brug E 

Constructie. 

De opneembare brug e die de Escarpgallerij verbind met de Caponnière is lang 

5M en bestaat uit 5 ijzeren I liggers hoog 0,2 M, die respectievelijk op de keel- 

en frontmuren van beide gebouwen rusten en waaraan door sluitribben bevestig 

is een enkel houten dek breed 2,5 dik 0,05 M, met het bovenvlak op 1,8 M. AP. 

Brug F 

Brug E. 


De gedeeltelijk vaste en gedeeltelijk beweegbare brug over de Keelgracht van 

het Reduit is lang 12,28 M en bestaat in het buitenboord der gracht uit een 

gemetseld landhoofd en uit 2 gemetselde pijlers, waarop de vaste brug lang 9,13 

M rust met 5 ijzeren I liggers, hoog 0,2 M. Het enkel houten dek, met het 

bovenvlak op 2 M + AP, breed 3,5 dik 0,06 M is daarop met bespijkeringsribben 

bevestigd. 

Aansluitende aan dit dek rust op den buitenste pijler met het vooreinde de val 

der Derché brug bestaande uit een enkel houten dek lang 3,15 breed, 2,45 dik 

0,05 M met bevestigingsribben verbonden aan 5 ijzeren I liggers hoog 0,2 M die 

gekoppeld zijn door eindplaten, waarmede het achtereinde, voorzien van asarmen, 

rust op en beweegt in metalen kussenblokken in hardsteen bevestigd in 

den keelmuur van het Reduit. 

Het bewegen der val geschiedt door kettingen aan het vooreinde der brug 

bevestigd, lopende over ijzeren schijven in de keelmuur van het Reduit ter 

weerszijde van de hoofdpoort; aan het achtereinde verbonden aan gegoten 

ijzeren bewegingsraderen van 1,5 M middellijn rustende op ijzeren I liggers hoog 

0,2 M. op de assen dezer bewegingsraderen zijn gegoten ijzeren 

uitmiddelpuntige kwadranten aan wier vooreinde tegenwichten met kettingen 

hangen die dalen in gemetselde putten, in nissen onder de raderwerken ter 

weerszijden in lokaal 1 aangebracht. 



Pagina 92

Van de vaste brug is het landhoofd gesteld op het natuurlijke terrein op 1 M – AP 

en elke pijler op en beton koffer dik 0,9 M, waarvan het bovenvlak op AP, 

omgeven door eene kisting van damplanken lang 2,9 dik 0,06 M met den 

bovenkant op AP. 

Op de vaste brug staat eene leuning van gesmeed ijzeren stijlen en regels waar 

tuschen gegoten ijzeren vulstukken. De vaste brug sluit met eene 

klinkerbestrating van ongeveer 8 M² aan den grintbaan van de toegangsweg. 

Bestektekening van de brug. Mechanisme ophaalbrug. 

In de 80er jaren is het brugdek vernieuwd. Op de pijler en in het water onder de 

brug is toen veel munitie voor Nederlandse handvuurwapens gevonden. 

Vermoedelijk weggegooid bij de capitulatie in mei 1940. 

Brug G, H en I 

De 3 vaste bruggen over de Keelgracht elk lang 20,23 M, voorzien van een 

opneembaar vak tusschen den eerste en tweeden binnenpijler lang 4,95 M, 

bestaan elk uit 2 gemetselde landhoofden en 3 gemetselde pijlers, waarop het 

enkel dek der brug met het bovenvlak op 2 M + AP breed 3,5 dik 0,05 met 5 

ijzeren I liggers rust en daaraan met bevestigings- en bespijkeringsribben 

verbonden is. 

Van de bruggen g en h zijn de vakken aan de zijde van het fort, waaiervormig 

verbreed zoals op de tekening met stippelijn is aangegeven. 

De landhoofden zijn op natuurlijk terrein gesteld op 1 m + AP, de pijlers op 

betonkoffers dik 1,6 M, met het bovenvlak op 0,2 M – AP omgeven door een 

kisting van damplanken damplanken lang 2,9 dik 0,06 M met den bovenkant op 

AP. Op de vaste brug staat eene leuning van gesmeed ijzeren stijlen en regels 

waar tuschen gegoten ijzeren kruisen, langs het opneembaar vak ter weerszijde 

met eene ketting vervangen tusschen en aan de uiteinden van den bovenregels 

der vaste leuning opgehangen. 

Op de buitensten pijler van elke brug staat eene geverfde houten barrière in 2 

bladen wijd 3,32 M van dubbel opgeklampte planken, waarin in elk blad 3 

schietgaten, afgehangen aan stijlen lang 2,5 in het vierkant zwaar 0,2 M aan de 

buitenzijde met gebogen ijzeren steun ter zijde aan- en met gegoten ijzeren 

draagplaten op de pijlers bevestigd, van boven gekoppeld op de brug voor het 

Reduit en wachtgebouw na: 1, door een gegoten ijzeren segmentvormigen boog 



Pagina 93

waarvan de binnentop op 4,75 M + Ap, op de brug van wachtgebouw 2: door 

een in gelijken vorm gebogen gesmeed ijzeren stang. 

Fotograaf onbekend. 



Pagina 94

Remise I en II 

Boven beide wachtgebouwen staat een open remise bestaande uit 4 

stallingruimten met daaronder een kelder als bergplaats. 



Pagina 95



Pagina 96

Open remises I en II. 

Remise II, foto: Dirk de Groot. 

Remise 1, 2, 5, 6 en 7 



De remises 1, 2, 5, 6 en 7. 

Pagina 97

Remise 1. 

Remise 2. 



Remise 1, luchtfoto, RAF, 1945. 

Remise 2, stalling. 

Pagina 98

Remise 2,Buskruitbergplaats. Remise 2, ventilatieluiken. 

Remise 5. Remise 6. 

Remise 7. Remise 7, inslag van kogels uit pantserbuks. 



Pagina 99

Remise 3 en 4 

Bij de verbeteringen anno 1979 behoorde de bouw van een tweetal remises. 

Deze stonden op de wal ter weerszijde van de remises en verbruiks magazijnen 

op de bomvrije kazerne. Bij de restauratiewerkzaamheden aan de bomvrije 

kazerne in 1970 zijn ze beide gesloopt. Ze waren in hun geheel gebouwd van 

trasbeton. De resten zijn voor een deel gebruikt voor het opvullen van het gat 

naast het geschutemplacement bij remise 5 dat was ontstaan door het 

exploderen en vernietigen van munitie. Het overige puin is ter hoogte van de 

bergloods op het buitenfort en is nu een mooie “rotstuin” 

Remise 4 onder de sloophamer. Gebouwd van trasbeton. 

Bestektekening remise 3. 



Pagina 100

Bestektekening remise 4. 



Pagina 101

Mobilisatie 1870 

Bij het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog worden veel forten van de Nieuwe 

Hollandse Waterlinie gemobiliseerd. Fort bij Rijnauwen was toen nog niet klaar. 

Het voorfront was al gereed en zou indien noodzakelijk ingericht kunnen worden 

met geschut. Nederland raakte niet betrokken bij deze oorlog en men ging 

gewoon verder met de bouw. Op 1 september 1870 werd het fort vereerd met 

een inspectiebezoek van Z.m. Koning Willem III. Willem was goed op de hoogte 

van de vestingbouw en stelde kritische vragen. Hij gaf aan zeer tevreden te zijn. 

Verder is er voor wat betreft deze mobilisatie weinig bekend. 



Pagina 102


Door de bewapeningswedloop verloren de forten van de waterlinie hun waarde 

als de zelfstandige artilleriesteunpunten en kregen ze een functie als 

infanteriesteunpunt. Tussen de forten werden infanteriestellingen gegraven. 

Deze werden in 1914 – 1918 voorzien van verschillende groepschuilplaatsen in 

gewapend beton. Het meeste geschut werd in 1915 van de forten afgehaald en 

in zogenaamde geschutbatterijen ingegraven in het achterland. De forten werden 

wel bemand maar deden voornamelijk dienst als kazerne en opslag. 

Bij de kazernefunctie hoorden de keuken, de ziekenlokalen, telegrafie, 

huisvesting. Bij opslag hoorde munitie en voeding. 

Het zware geschut werd van de forten gehaald en in batterijen ingegraven in het 

achterterrein. Dit geschut schoot over het eigen leger heen op de vijand. 



Pagina 103

Het gedeelte van de infanteriestelling tussen fort aan de Hoofddijk en het fort bij 

Rijnauwen. 

De betonwerken uit 1918 worden door de meeste mensen bunkers genoemd. 

Een betere benaming is groepschuilplaats. De officiële benaming is: 

“Granaatvrije schuilplaats voor loopgraafwacht” 



Pagina 104

Overzicht van de scherf- en granaatvrije groepschuilplaatsen. 



Pagina 105

Tussen de forten in is duidelijk waarneembaar dat er stellingen gegraven zijn. Wat meer 

naar achteren zijn de geschutbatterijen zichtbaar. 

Ook over deze mobilisatie is niet veel bekend. Dit is waarschijnlijk wel de periode 

waarin het fort op diverse plaatsen is verfraaid met muurschilderingen. 

Ook in het glacis (buitenfort) en op het fort werden groepsschuilplaatsen 

gebouwd. 

Groepschuilplaats 1914 I in het glacis. 



Pagina 106

Groepschuilplaats 1915 in het glacis. 

Groepschuilplaats van losse segmenten(1916). Op de achtergrond een golfplaten 



Pagina 107

lindering. Deze deden normaliter dienst als schuilplaats meer deze is op Rijnauwen 

gebouwd als oefenen proefnemings ruimte voor strijdgassen. 



Pagina 108

Afwachtingsdekking(1917) in een infanteriesteunpunt. Tussenterrein Rijnauwen en 

Vechten. 



Pagina 109

Afwachtingsdekking, blauwdruk. 



Pagina 110 

Restanten 

van een 

groepsnest 

in het 

glacis met 

de huidige 

bezetting.

Op en rond het Glacis zijn duidelijk de loopgraven en de infanteriestellingen zichtbaar. 

Ook zijn er twee extra bruggen gebouwd. Een van de Caponnière naar het Glacis en 1 

van het Glacis naar de weg in de richting van het Hoge bos. 



Pagina 111 

Foto: Dirk 

de Groot.

Van veel forten was bekend dat er herinneringsaardewerk van was gemaakt. Dit 

is anno 2012, het eerste exemplaar dat ik van het fort bij Rijnauwen zie. Deze 

borden werden gemaakt door de firma Mobach in Utrecht. Op het bort is 

flankbatterij 5 afgebeeld. 



Pagina 112

Inundaties (Sluis en stuw bij Werkhoven) 

De sluis en stuw zijn gebouwd met als doel het inunderen van de Nieuwe 

Hollandse Waterlinie maar is vooral gebruikt voor het schutten van schepen. Bij 

het uitbreken van de Eerste wereldoorlog zijn de balken in de stuw aangebracht. 

De schippers waren hier niet blij mee omdat ze niet meer konden doorvaren naar 

Utrecht. Het water stond trouwens zo hoog dat ook het jaagpad onder water 

stond. Ook 1n 1940 is er wat land onder water gezet. Dit heeft voor de 

verdediging van Nederland geen invloed meer gehad. Ook de Duitsers hebben 

nog gebruik gemaakt van de stuw als onderdeel van de Pantherstellung, de 

verdediging tegen de geallieerden. Het verzet schijnt deze Duitse inundaties 

behoorlijk te hebben gesaboteerd. Het beheer van de sluis viel onder het 

ministerie van Oorlog, later het ministerie van defensie. 

Plattegrond sluiswachtershuis met schotbalkenloods. 

Bij de sluis hoort ook een sluiswachterswoning (bouwjaar 1870). Deze woning 

lijkt overigens als twee druppels water op een fortwachterswoning. 

1 = Directiekamer met stookplaats en trap naar de zolder 

2 = Woonkamer met stookplaats 

3 = Slaapkamer met 2 bedsteden 

4 = Keuken met stookplaats, gootsteen, pomp, portaal en de trap naar de kelder 

5 = Gang met trap naar de zolder 

6 = Privaat 

Links naast het huis bevindt zich de schotbalkenloods. 

(RAU, archief EAT Genie Utrecht, Register van inundatiemiddelen). 

Sluiswachters te werkhoven 

1871-1902 J.H. Denkers 1953-1962 A.W.H. Korpel 

1902-1905 Niet bekend 1962-1973 J.B. de Wit 

1905-1931 G.A.C. Buckesveld 1973-1979 L.R.A. Wennekes 

1931-1952 C. van der Meer 1979-1985 T.B. van Houwelingen 

1953 B. van der Meer 



Pagina 113

Situatietekening. 

Inundatiesluis. 

Bestektekening 1870. 



Pagina 114

Waaiersluis 

In de sluis van werkhoven was een stuw geplaatst. Daarmee sloot men de 

Kromme Rijn af waardoor het water stroomopwaarts ging stijgen. Een andere 

vorm van inunderen was het water laten toestromen vanuit een rivier of kanaal 

in een daar voor bestemde inundatiekom. Dit gebeurde veelal met zogenaamde 

waaiersluizen. Een waaierdeur bestaat uit twee aan elkaar verbonden delen, die 

rond kunnen draaien in een komvormige inkassing. Het ene blad heeft een 

breedte van 5/6 van het andere blad. De delen vormen samen een soort waaier. 

De waaierdeuren kunnen naar beide zijden het water keren. Door de waaierkas 

via buizen met water te vullen verandert de druk op de deuren zodanig dat deze 

zowel tegen de stroom in als met de stroom mee open en dicht gedraaid kunnen 

worden. 

Ter bestrijking van grote watervlakten, accessen maar ook voor beperkte 

offensieve acties maakte men in het inundatiegebied gebruik van zogenaamde 

uitleggers. Dit waren grote platte schuiten die bewapend waren met een kanon 

op uitleggeraffuit. Later ook wel met een zware mitrailleur. 

Uitlegger in het inundatiegebied, collectie Artillerie museum. 



Pagina 115

O en O 

Op het fort werd wel werk gemaakt van de zogenaamde O en O. Dit stond voor 

ontwikkeling en ontspanning. Er werden cursussen gegeven, toneel en 

muziekuitvoeringen georganiseerd en zoals je in de afbeelding kunt zien zelf 

handgemaakte kranten vervaardigd. 

De kranten zijn uit de collectie van Jos Rams. 



Pagina 116



Pagina 117

Tussen twee oorlogen 

Door veranderingen in het defensiesysteem veranderd de naam van de Nieuwe Hollandse 

Waterlinie in “Oostfront van Vesting Holland. De vestingartillerie maakt plaats voor de 

veldartillerie. Vriend en vijand kregen de beschikking over vliegtuigen. In Nederland was 

dat aanvankelijk een afdeling van de landmacht. De forten waren voor vliegtuigen niet 

meer te camoufleren en verloren steeds meer van hun waarde. Omdat ze meestal wel op 

strategische punten lagen zijn op en nabij een aantal van de forten, groepschuilplaatsen 

van het type 1914 I omgebouwd tot mitrailleurkazemat. Zo ook in het glacis van 

rijnauwen. In 1939 heeft men ook nog mitrailleurkazematten G en groepsschuilplaatsen 

P geplaatst. 

G-kazemat op linker voorfront. Piramide in het glacis. 

Het geheel aan groepschuilplaatsen, groepsnesten, infanteriestellingen en 

kazematten tussen de forten werd de Hoofdweerstandsstrook (HWS) genoemd. 

Voor deze HWS kwam nog een tankgracht te liggen met aspergeversperringen op 

de wegen. 



Vechtwagenversperring op de 

spoorbaan bij Mill met 

geplaatste asperges. 

Vechtwagenversperringen (Asperge versperringen) waren zware blokken van gewapend 

beton dwars in een weg. Er zaten gaten in waar stalen I balken in geplaatst konden 

worden. Ze stonden in een schuine hoek in de richting van de vijand. Eenmaal geplaatst 

konden de asperges door een kleminrichting niet meer worden verwijderd. 

Pagina 118



Grote delen van deze tankgracht, 

alsmede de vechtwagenversperringen 

zijn nog aanwezig. 

Aspergeblok Rijnsoever. 

Tijdelijke versperring van 

pitamidevormige betonblokken de met 

kettingen aan elkaar verbonden waren. 

Tekening: Bibliotheek Hollandse 

Waterlinie. 

Pagina 119

In 1936 zijn een aantal groepschuilplaatsen 1918 I in het glacis omgebouwd tot 

mitrailleurkazemat. 



Pagina 120



Pagina 121


Op 24 augustus 1939 werd reserve Kaptein van het Klaas Brouwer opgeroepen 

om naar zijn kazerne in Assen te gaan voor de mobilisatie, de volgende dag 

moest hij naar Utrecht om vervolgens met zijn manschappen naar het Fort bij 

Rijnauwen te marcheren. Het fort treft hij verlaten aan. De manschappen 

beginnen met kwartier maken. Bedden of kribben zijn er niet, wel heel veel 

materiaal van houten stellingen. Dit hout wordt op de vloeren gelegd en bedekt 

met stro. Zo konden ze in ieder geval slapen. In de maand die volgt moeten ze 

veel en hard werken om het fort en de omgeving in gereedheid te brengen. 

Verhaal van Jan Hollander (interview van Jos Rams) 

Het onderstaande verhaal geeft ons een beeld van de belevenissen van een 

militair tijdens de mobilisatie. 

Jan Hollander had zijn 1 e militaire opleiding en diensttijd als dienstplichtig militair 

doorgebracht in assen in begin 1939. Jan werd tijdens de voormobilisatie samen 

met veel anderen opgeroepen in Assen. Hij herinnert zich Geer Slote, Frans 

Bennema uit Gieten en Geert van der Veen uit Gieterveen. Opvallen was de staat 

van de uniformen. De een had geen zitvlak meer in de broek terwijl een ander 

gaten had achter de ellebogen van de tuniek. Deze laatste had een koppel 

kinderen. 

Lenting, Pepping, Bennema en van der Veen waren ouder dan Jan. 

De oproep voor de mobilisatie kwam met de post vanaf het gemeentehuis. Jan 

weet niets van plakkaten die in het dorp zouden zijn opgehangen. 

In die tijd reden de treinen nog. Ze werden per trein vervoert naar Utrecht. Hij 

kwam op in Utrecht op de Vondellaan. Daar werden ze met een man of twaalf 

eerst twee of drie weken ingekwartierd bij burgers in de omgeving. Het waren 

allemaal boeren jongens. Sommige waren nog nooit in Utrecht geweest. “s 

Avonds gingen ze eten de tafel was gedekt voor zes personen en er was gekookt 

voor zes maar er kwamen er nog zes bij en daar was niet op gerekend. Bij de 

groep van Jan zat ook Jan Terborch uit Nieuw-Amsterdam. Deze zei “ze krijgen 

er goed voor betaald dus ze moeten ook voor eten zorgen” De gastheer moest 

toen extra eten klaarmaken. Jan zij later nog tegen Jan Terborch “als jij er niet 

geweest was hadden we waarschijnlijk niets te eten gekregen” . De andere 

jongens waren niet zo vrij om om eten te vragen. Terberch bleef er achteraan 

zitten dat iedereen te eten kreeg. In de tijd dat ze op de Vondellaan 

bivakkeerden hebben ze eigenlijk niets gedaan. 

Daarna werden hij en zijn lotgenoten doorgestuurd naar het fort bij Rijnauwen. 

Jan kwam niet direct op het fort. Hij werd samen met de soldaten Lanting en 

Pepping uit Gieten eerst gehuisvest in de jeugdherberg aldaar. Ze zijn een 

behoorlijke tijd in de jeugdherberg gebleven. 



Pagina 122



Jan en zijn maten op de trap van de 

jeugdherberg. 

Foto: Jan Hollander. 

Op Rijnauwen moesten ze loopgraven en splitterboxen (hij bedoeld hier 

waarschijnlijk blinderingen mee) maken. De loopgraven werden versterkt met 

hout en matten die gevlochten waren van wilgentenen. De splitterboxen waren 

zo gemaakt dat er een auto in kon rijden. Dit speelde zich af in de herfst en 

winter 1939. Dit was een heel strenge winter. De koude in de jeugdherberg viel 

wel mee. Er werd daar gestookt. Jan had het geluk dat hij regelmatig op verlof 

kon. Daar had hij geluk mee. Omdat hij niet getrouwd was bracht hij zijn verlof 

bij zijn ouders door. Ook de kerstdagen heeft hij thuis doorgebracht, hij had toen 

al wel verkering met het meisje dat later zijn echtgenote zou worden. Zijn vader 

ontving de zogenaamde kostwinners vergoeding voor hem maar veel was dat 

niet. Als je met verlof ging beurde je wel soldij, dat was wel mooi. Na 10 mei 

werd dat anders, hij is toen een lange tijd niet thuis geweest. 

Tot zover het verhaal van Jan Hollander. 

Corvee. 

De winter van 1939 -1940 was streng. De soldaten moesten zich onder andere 

bezig houden met openijzen van de inundaties. 

Pagina 123

25 RI bij de jeugdherberg Rijnauwen. 

Jan Hollander. 

Foto’s: Jan Hollander. 

Troepen op de schaats. Openijzen. 



Pagina 124

Openijzen. Winteroefening. Foto: het Nationaal Archief. 

Ze werden eruit gezet en moesten naar 

Vechten. 

Gevorderde paard en wagen. 

De Keukenploeg. 

Oefening gewondenvervoer. De 6 onderste foto’s, 25 R.I. 



Pagina 125

Op 15 april 2012 kwam ik in het archief van het NIMH deze foto met beschrijving tegen. 



Pagina 126



Pagina 127

Bezetting 

Na de capitulatie is het fort spoedig in Duitse handen gekomen. In beginsel was 

het bestemd als opslagplaats voor wapens en munitie maar al spoedig begonnen 

ook de executies van verzetsmensen. Zie hiervoor het hoofdstuk 

Herdenkingsmonument Fort bij Rijnauwen. 

Duitse bezetters houden een gasoefening. 



Een aantal Duitse soldaten die tijdens WO 

II op het fort gelegerd zijn geweest. Hun 

voornaamste taak bestond uit wachten 

bewakingsdiensten. 

Twee opvallende zaken op deze foto zijn de stalen mast rechts boven en het feit 

dat de Poterne in de bomvrije kazerne al dichtgemetseld is. Dat dit gebeurd zou 

zijn t.b.v. de naoorlogse munitie opslag klopt dus niet. 

Pagina 128

Duitse militair voor de bomvrij kazerne. Duidelijk is te zien dat de houten luiken 

toen nog aanwezig waren. De munitie in zijn hand is vermoedelijk een 4,7 of 5 

cm pantsergranaat. 

Duitsers op wacht voor wachtgebouw 2. Boven het middelste schietgat is nog 

duidelijk een lantaarnvoet te zien. 



Pagina 129

Canadezen 

Na WO II werden er Canadese soldaten gelegerd op het fort. Zij sliepen in een 

houten barak die op het weilandje naast het toegangshek stond. Een van de 

Canadese soldaten. was Mike. Hij is later een arm kwijt geraakt. Tijden het 

vissen met een handgranaat struikelde hij en kwam ten val. De handgranaat 

ontplofte vlak bij hem in plaats van in het water. 



Deze foto is in de 

eerste jaren na de 

opening gebruikt in 

de dia serie. Dit is 

echter geen 

Canadees maar een 

Nederlandse Marinier. 

Met dank aan Douwe 

Koen. 

Pagina 130

NSB’ers op Rijnauwen 

Met enige regelmaat duiken er verhalen op dat het fort in de naoorlogse 

geschiedenis gebruikt zou zijn als interneringskamp voor NSB’ers. Dat is niet 

waar. Op het fort, maar ook in het Theehuis woonden tijdens de oorlog NSB’ers. 

Het interneringskamp heeft verderop langs de Laan van Rijnauwen gelegen. 

De heer K. Braak heeft er in 1945 een tekening van gemaakt. 



Pagina 131

Deze luchtfoto is afkomstig uit de collectie van Dick Leegwater. 



Pagina 132

Om diverse redenen heeft het interneringskamp wel een aantal malen in de 

belangstelling gestaan. 

Dit verslagje uit het Utrechts archief laat ons lezen dat de Commandant buiten zijn 

boekje is gegaan. 

Hieruit blijkt dat er twee maal zoveel mensen werden geïnterneerd in een kamp dat 

maar geschikt is voor 500 personen. Gezien de datum was het er nog in 1947. 

Er waren veel manieren om in zo’n kamp terecht te komen. Soms door een vage 

aangifte van buurtgenoten of van mensen die elkaar niet mochten. Ook werden 

er mensen aangegeven door personen die zelf niet helemaal zuiver op de graat 

waren en op deze manier probeerden zich zelf te verschonen. Het staat in ieder 

geval vast dat veel NSB’ers en ander foute Nederlanders in deze kampen door 

hun bewakers op afschuwelijke wijze behandeld zijn. 

Uit het volgende verslag leren we dat er ook wel gegronde redenen waren om 

personen achter de tralies te zetten. 



Pagina 133



Pagina 134

Herinneringen 

De herinneringen van een kleindochter van: 

Fortwachter Snellenberg 

Mijn opa, Fortwachter Snellenberg, was officier en vanaf zijn 14e al in militaire 

dienst. Ze zijn naderhand als gezin ontzettend veel keer verhuisd. Door zijn staat 

van dienst kon hij telkens weer ergens geplaatst worden. Hij heeft hij zelf 

geopperd of hij niet als fortwachter op het fort bij Rijnauwen kon gaan zitten. 

Gelukkig is daarmee ingestemd waardoor hij in 1946 op het fort kwam. 

Mijn opa had bij flankbatterij 6, gelegen achter wachthuis 2 een groente tuintje. 

Dit lag uit het zicht en we gingen met een bootje over de gracht er naar toe. 

Aan de ring tegen de brede buitengracht waren grote betonnen platen waar een 

heleboel boten op lagen. Er werd geoefend met het bouwen van bruggen met 

behulp van Canvasvouwvlotten. Ook stond er aan die kant een hele grote houten 

loods. Het was tevens een opslag en ik weet dat we daar heerlijke flesjes 

chocomel en Sisi vandaan konden halen. Mijn opa ging ook 's avonds paling 

puren in de binnengracht en rookte ze zelf. Eigenlijk was het toen ook al een 

paradijs op aarde. Wij hebben, toen het fort definitief gesloten werd, echt 

enorme heimwee gehad. Ook in die tijd was er al een buizerd. Deze heeft zelfs 

de hond van mijn opa een keer aangevallen. Mijn opa was ook een echte 

natuurliefhebber en heeft ons dat van jongs al aan meegeven. Ook werd in die 

tijd op het buitenfort ook veel gestroopt door stropers. Mijn opa deed elke dag 

zijn ronde en wist waar die gasten strikken hadden geplaatst. Het was ook een 

soort rol als veldwachter maar hij had wel humor. Hij haalde dan zo'n konijn uit 

zo'n val en deed dan een roze strik om de nek van t beestje en weer terug in de 

klem. Dan ging hij ergens achter zitten wachten om de reactie te zien. Ook als 

soldaten s' nachts de wacht moesten houden maar het niet zo nauw namen en 

binnen stiekem gingen kaarten, dan blokkeerde hij de deuren en ging vanaf 

boven door de luchtschacht roepen brand brand!!! Hij moest altijd zelf erg lachen 

om z'n ondeugende verhalen. 

Fort bij Rijnauwen tijdens en net na de tweede Wereldoorlog 

Toen tijdens de tweede wereldoorlog de Duitsers gebruik maakten van het Fort 

woonde er in de wachterswoning een NSB-er. 

Dat de Canadezen aardig hadden huisgehouden in het Reduit is algemeen 

bekend maar in die tijd hebben ze ook de schoorsteen van de wachterswoning 

opgeblazen. Hierdoor kon Fortwachter Snellenberg het huis pas enkele maanden 

later gaan bewonen. 

Op de foto die ik heb geplaatst op de site zie je dat er bij de poterne in de 

bomvrije kazerne ijzeren deuren in hingen. De Canadezen hebben dwars door de 

deuren heen munitie uitgeprobeerd waarvan het resultaat in de muur van de 

Caponierre nog te zien is. 



Pagina 135

Een Ernstig ongeval. 

In die tijd zijn er 2 soldaten omgekomen op het fort doordat ze aan 't spelen 

waren met munitie. De één zat tegen de muur geplakt en de ander leefde nog 

even maar zijn handen waren zwart en volledig omgeklapt tegen zijn armen. 

Mijn opa en vader waren net even richting Utrecht toen ze een enorme knal 

hoorden en zijn gelijk terug gegaan naar t fort waar ze de jongens aantroffen. Er 

kwam een priester bij en die heeft nog kunnen bidden met deze jongen voordat 

hij zijn ogen sloot. Het was heel indrukwekkend dat hij ondanks zijn 

verwondingen zijn "handen" nog bij elkaar wist te brengen om te bidden. Wat 

mijn vader het meest is bij gebleven is dat er een soldaat bij zat die gewoon 

door ging met z'n boterham op te eten, echt bizar. 

Het Monument 

Toen mijn Opa met zijn gezin op het fort kwamen wonen stonden er nog de 6 

executiepalen. In het midden waren ze voor de helft al doorgeschoten. Deze 

palen stonden aan de kant waar het monument staat en zijn naderhand 

weggehaald. Mijn opa hield toen het kleine monument bij. Er stond een hegje 

omheen en wij hielpen mee onkruid wieden. Er kwamen toen elk jaar een paar 

nabestaanden naar het monument. 

Danielle Snellenberg 

Een herinnering van Henk van de Hoef 

Henk van de Hoef is als dienstplichtig Genieofficier aan het werk geweest op het 

fort. 

Ik was dienstplichtig reserve Genie officier. Van september 1964 tot en met 

januari 1965 was ik geplaatst op de du Moulin kazerne in Soesterberg bij de 

School Reserve Officieren Genie (SROG). Ik kreeg daar een algemene opleiding 

tot officier met onder andere lessen in strategie, kennis van het leger en 

specialistische kennis. Hierbij was ook inbegrepen het leggen van bruggen en het 

bouwen van vlotten. 

Het fort bij Rijnauwen was een van de praktijkopleidingplaatsen. In Soesterberg, 

Gorkum en in de omgeving van den Bosch werden ook opleidingen gegeven. Ik 

herinner mij dat we tegen de avond, het was al donker, over een smal weggetje 

naar het fort reden. We werden afgezet bij een aantal Romney loodsen vlak bij 

de poort. Het was niet de hoofdpoort maar de ingang die via het buitenfort 

(glacis) liep aan de zuidoostkant van het fort. 

Na eten en de commando-uitwisseling gingen we naar een grote stenen loods 

met verharding er voor. 

Deze verharding liep tot aan het water waar een betonnen keerwand was. Deze 

keerwand lag tegenover het brede water aan de Zandlaan. 

In de loods lagen onderdelen van bailey bruggen opgeslagen Ook was er een 

plaats waar we sliepen. ’s Avonds gingen we aan het werk bij het licht van 

lantaarns. We bouwden geen complete brug maar slechts een aantal onderdelen. 



Pagina 136

Wat er van het werkstuk geworden is weet ik niet. Het volgende speelde zich af: 

Tijdens de bouw viel er een essentieel onderdeel, een zware stalen pin, in het 

water. Zonder pin was het bouwen van het onderdeel onmogelijk. 

Dit betekende het einde van de oefening als onze majoor niet had bedacht dat 

degene die de pin zou opduiken naar bed mocht met een borrel. Het was 

november dus erg uitnodigend was deze duik niet. Als Loosdrechter was ik wel 

het een en ander gewend en had ik al meerdere keren dingen opgedoken. 

Ik was overigens wel de enige die zich aanmeldde voor deze kouwe klus. 

Na 4 of 5 duiken met als zwembroek mijn legergroene onderbroek vond ik de pin 

en nam hem mee naar boven en had ik mijn borrel verdiend. 

Het zal nu duidelijk zijn waarom ik niet precies weet hoe de brugdelen er 

uitzagen toen het werk klaar was. 

Tot op dat moment had ik zelfs nog nooit van het fort bij Rijnauwen gehoord. 

Niet wetend dat ik later vrijwel ieder jaar met mijn echtgenote en kinderen op de 

fortgracht zou schaatsen. Inmiddels getrouwd en vader, hadden we namelijk 

door toeval in Bunnik een huis gekocht. Als het even kan bezoeken we jaarlijks 

het fort tijdens de dodenherdenking op 4 mei. 

Soms zijn er plaatsen waar alle lijnen samenkomen. 

Henk van de Hoef 

Romneyloodsen 



Deze 

Romneyloodsen 

hebben lange 

tijd op het 

buitenfort 

gestaan. Op 

het laatst 

waren ze zo 

verroest dat bij 

harde wind de 

stukken 

golfplaat door 

de lucht 

vlogen. 

Pagina 137

Observatiepost 

Op het fort werden allerlei voorzieningen aangebracht. Zo werden op en om de 

forten enkele bomen voorzien van klimijzers of stalen pennen. Door in de boom 

te klimmen had je een goed zicht over het voor- en tussenterrein. 

Ijzeren pennen in een boom op het fort. Boom met ingegroeide klimijzers in het 

tussenterrein. (Koningsweg Bunnik). 

Naoorlogse oefeningen op het fort 

Vliegtuigherkenning. 

In de naoorlogse periode is het fort gebruikt voor allerlei trainingen en 

oefeningen. Er stonden twee masten op het fort met een kabel ertussen. 

Hierlangs werd een silhouet van vliegtuigmodellen gesleept die door militairen 

herkend moesten worden. Ook oefende ze met luistertoestellen om vliegtuigen 

aan het geluid te herkennen. De fundering en tuien van 1 van de masten is terug 

te vinden op het glacis van het Reduit. 

Korps mariniers. 

Het korps mariniers gaf trainingen voor de kaderschool op het fort. Onder 

anderen met kabels en zelfgebouwde vlotjes de gracht oversteken. 



Training in leiderschap op de 

kaderschool voor onderofficieren van het 

korps Mariniers. 

Pagina 138

Op deze luchtfoto’s uit 1986 is te zien dat er wel meer dan “een paar” Romney 

loodsen op het buitenfort stonden. Ook zijn de twee Remises op de bomvrije 

kazerne nog zichtbaar en was de piramide naast de G-kazemat nog niet 

ondergewerkt. 



Pagina 139

Munitie renovatie Compagnie. 

Op het fort was niet alleen opslag van munitie (MOB-functie) maar er werd ook 

munitie gedemonteerd en gerenoveerd. De gedemonteerde munitie werd per 

vrachtauto naar het Merwede-kanaal gebracht. Daar werd het overgeladen in 

schepen, zogenaamde onderlossers. Deze voeren naar de kustwateren voor 

Zeeland en dumpten daar alles op stortplaatsen. In de 50er jaren is er in Utrecht 

zo’n schip ontploft. Overgebleven kruit en springstoffen werden verbrand op het 

geschutemplacement achter remise 5. Door explosies was daar een gat ontstaan 

dat bijna op de waterlijn van de gracht kwam. Ook werd er e.e.a verbrand in de 

koepel van de G-kazemat. 

Voordat er munitie werd opgeslagen werd van iedere ruimte een berekening 

gemaakt voor de maximale vloerbelasting. 



Pagina 140

Op de foto de tractor die enorme hoeveelheden munitie over het fort vervoerd 

heeft. 

De militairen van de Munitie renovatie Compagnie waren gelegerd in Veenendaal. 

Iedere ochtend werden de techneuten met een vrachtwagen vervoerd naar het 

fort bij Rijnauwen. De chauffeur, meestal een dienstplichtig soldaat nam plaats in 

het hokje in wachtgebouw 2 en moest daar bijhoeden wie en wat het fort op en 

af ging. ’s Avonds naam iedereen weer plaats in de vrachtwagen en gingen 

terug. Een van deze drie militairen is Dpl. soldaat Jan Streefkerk. 



Pagina 141

Munitieramp (Utrecht) 

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie. 

De munitieramp in de stad Utrecht vond op 12 juni 1967 plaats toen een schip 

van Defensie geladen met munitie in een haven op het industrieterrein Lage 

Weide ontplofte. Hierbij vielen 2 doden, 140 mensen moesten vanwege hun 

verwondingen naar het ziekenhuis en gebouwen in de omgeving raakten zwaar 

beschadigd. Bij de uitdieping van de Kernhaven rond 2009 werden nog 

brisantgranaten en een deel van een raket teruggevonden. 

Genie. 

De op de Kromhoutkazerne te Utrecht gelegerde Genie kwam regelmatig oefenen 

op het fort. Zij moesten bruggen slaan met canvas vouwvlotten. Deze lagen 

opgeslagen in een open loods op het buitenfort. 

Brugslag over de buitengracht. Foto’s: Arie van der Gaag. 



Pagina 142

Ander naoorlogs gebruik 

Het linkerdeel van de Bomvrije kazerne was verhuurt aan de archeologische 

diens van Utrecht tot 1999 zijn daar veel bodemvondsten opgeslagen geweest. 

Het rechterdeel van de kazerne is nog steeds verhuurd aan monumentenzorg 

Utrecht. Het wordt gebruikt voor de opslag van voornamelijk beelden en andere 

stenen voorwerpen. 

Opslag monumentenzorg in de 

Bomvrije kazerne. 

Drenkelingen (het Utrechts archief) 

In de grachten van het fort zijn in 1876 en 1909 stoffelijke overschotten 

gevonden in de binnen- en buitengracht. 

In 1876 was dit een man genaamd Marinus Rijksen. Hij is gevonden in de 

buitengracht. 

In 1909 werd in de binnengracht een vrouw gevonden zij was Gijsbertha 

Lagerwey. 

Van mijn werk bij de brandweer weet ik dat waarschijnlijk in de 80er jaren een 

schaatser door het ijs is gezakt en verdronken. Dot stoffelijk overschot is toen 

door de brandweer geborgen. 



Pagina 143

Padvinderij (Scouting) op het Fort 

Het is wel bekend dat in de naoorlogse jaren er een padvindersgroep op het fort 

zijn activiteiten hield. Voor zover bekend was dit een jongensgroep op het 

buitenfort. Van een deelneemster aan een van mijn rondleidingen kreeg ik te 

horen dat er een groep Padvindsters op het binnenfort heeft vertoeft. Deze 

mevrouw was erg onder de indruk van de natuur en de rust op het fort. Vooral 

de mooie bloemen waaronder de wilde Margrieten maakten veel indruk op haar. 

Dat is na de vijf sombere oorlogsjaren goed te begrijpen. Op een dag besloot ze 

bloemen te gaan plukken. Toen de Padvindsters naar huis gingen bleef zij 

stiekem achter en ging naar het huis van fortwachter Snellenberg. Op haar vraag 

of ze Margrieten mocht plukken voor thuis kreeg zij toestemming. Ook gaf 

Snellenberg haar een emmer in bruikleen. Met de woorden “geef hem volgende 

week maar terug” mocht de padvindster gaan plukken. 

Onderstaande is een berichtje van de home-page van Scouting 

Swalwega: 

Jaartal 1953 

opknappen van de “bunkers” 

Nadat de Salwega groep na de Tweede Wereld Oorlog tijdelijk op fort Rhijnauwen 

gebivakkeerd had wist één der ouders, de luitenant kolonel Engelbrecht, 

eerstaanwezend ingenieur der genie, het Departement van Defensie over te 

halen de niet meer in gebruik zijnde forten Lunet 3 en Lunet 4 ter beschikking te 

stellen aan de NPG (padvindsters) groepen Wilhelmina en Dom en aan de NPV 

(padvinders) groep Salwega. De meisjes op Fort Lunet 3 waar de familie van Dijk 

in de fortwachters woning woonde en de jongens op Fort Lunet 4 waar geen 

bewoning was. Wij spreken altijd over de “bunkers” maar inmiddels hebben wij 

van de bouwkundigen geleerd dat het eigenlijk kazematten zijn. Bunkers zijn de 

betonnen schuilplaatsen zoals die in de dertiger en veertiger jaren door de 

Nederlanders en de Duitsers neergezet werden. Maar goed, de bunkers op Fort 

Lunet 4 waren natuurlijk niet van enig comfort voorzien. Elektriciteit kwam pas 

halverwege de zestiger jaren. Daarvoor werkten wij met petroleumlampen en 

petroleumvergassers: de beroemde Tilleylampen. Die moesten iedere zaterdag 

mee naar huis genomen worden want er werd nog wel eens ingebroken. Een 

aantal vaders nam de taak op zich om de bunkers van afsluitbare ramen en 

deuren te voorzien. Niet alle deelnemers waren even bedreven in het doe het 

zelven, maar dat was niet erg want er moest natuurlijk ook koffie gezet worden 

en andere handen spandiensten. Op de foto’s staan onder andere: onze reünist 

Herman Wilbrink, onze oud hopman Cator, de luitenant kolonel Engelbrecht, de 

heer van den Berg, grootvader van Hans, Pieter en Tom, de heer Tholen, 

grootvader van Sandra, Karen en Astrid. Ook de Totem van de Salwega horde is 

duidelijk te zien. 



Pagina 144

Opera op het fort 

Cultuur in de natuur. In juli 2009 werd de opera King Arthur opgevoerd. 

Hier en daar moest de natuur wel wat wijken voor de cultuur. 



Pagina 145

Fort bij Rijnauwen in het nieuws 

1868, onteigening grond. 

1868, onteigening grond 



Pagina 146




Pagina 147




1870, bezoek Koning Willem III 

Pagina 148

1882, oefeningen 

1883, aanbesteding verandering van de 

bruggen. 

1882, ongeval met geschut 



Pagina 149

1890, classificatie vestingwerken. 



1882, Overlijden fortwachter J.G. Jansen. 

1894, sanatorium Rijnauwen 

Pagina 150

1901, oefeningen. 

1911, uitreiking gouden medaille 

1909, drenkeling 



Pagina 151

1912, herhalingsoefening. 



Pagina 152

1918, vereniging van militaire sprekers. 



1925, ook toen al goed viswater 

Pagina 153

1930, paardensport om het fort. 



Pagina 154

1950, protesten tegen munitieaanvoer uit 

Duitsland door Bunnik. Deze munitie is in 

ieder geval opgeslagen geweest op fort 

Jutphaas. Over het Fort bij Rijnauwen heb ik 

hier nog niets over kunnen vinden. 



1943, dit stukje is afkomstig uit “de 

Zwarte Soldaat”, het lijfblad van de WA. 

Het geeft absoluut niet mijn mening weer 

maar die van de bezetter. Plaatsing 

hiervan alleen in het kader van volledige 

berichtgeving. 

Pagina 155

1953, vervolgartikel moord. 



1953, moord bij het fort. 

Pagina 156

1959, start van de munitiewerkzaamheden op het fort. Voor de bomvrije kazerne 

de tractor waarmee munitie werd vervoerd. De bomvrije kazerne was bovenop 

nog voorzien van hekken. 



Pagina 157

Het fort gezien door kunstenaars 

Tekening van onbekende kunstenaar. 

Tekening Casper Haaf 



Pagina 158

Tekening Casper Haaf 



Pagina 159

Tekening Casper Haaf. 

Studietekening van het monument. 



Pagina 160

Herdenkingsmonument Fort bij Rijnauwen. 

Het monument. De Lucaskerk. Foto Frank 

Sidler. 



De klokkenstoel. 

Het Fort is in de eerste en tweede wereldoorlog gemobiliseerd geweest. Er is hier 

echter nooit gevochten in de zin van een aanval op de Hollandse waterlinie. Er 

zijn echter wel een aantal zwarte bladzijden in de geschiedenis en met name in 

de tweede wereldoorlog. Het fort was in gebruik genomen door het Duitse leger. 

O.a. voor munitie en wapenopslag maar ook voor andere zaken. 

Op de omheinde plek rechts achter u, nu een monument, zijn verzetsstrijders uit 

het noorden van België en het zuiden van Nederland gefusilleerd. Van 54 

personen weten we dit zeker. Hun namen zijn ook vermeld op de 

herdenkingsstenen. Naar alle waarschijnlijkheid zijn er enkele honderden 

geweest. Ook voor hen is er een steen geplaatst. “de onbekende verzetsstrijder”. 

Bij het monument hoort deze klok. De hoort niet bij het Fort maar bij het 

monument. De Klok is afkomstig van de Lucaskerk in Utrecht. Toen de kerk 

gesloopt werd heeft het kerkbestuur de klok geschonken aan de stichting 

Herdenkingsmonument Fort bij Rijnauwen. Hij wordt geluid als op 

herdenkingsdag een stille tocht van de jeugdherberg naar het monument wordt 

gelopen. De stilte en de bijzondere uitstraling van het fort maken van deze 

dodenherdenking iets bijzonders. 

De klok hangt in een bijzondere stoel. Er zit symboliek in de constructie. U ziet 

dat de palen niet even lang zijn. Dit staat voor de verschillende leeftijden van de 

gefusilleerden. De uiteinden van de palen zijn niet mooi afgewerkt, ze hebben 

een rauw einde, net zoals het einde van verzetsstrijders. 

De gedenkmuur. Leden Oranjewacht. Nederlandse- en Belgische vlag. 

Pagina 161

Lijst van gefusilleerden. Bijdrage Hans Nap. 



Pagina 162

Het hek om het herdenkingsmonument is afkomstig van de Seijpestein kazerne te 

Utrecht. 



Pagina 163



Pagina 164

De Nieuwsbode Bunnik 

25 jan 2012 

BUNNIK - De Stichting Herdenkingsmonument Fort bij Rijnauwen heeft geld 

ingezameld om het herdenkingmonument een flinke opknapbeurt te geven. 

Het monument werd in 1946 opgericht om de verzetsstrijders te herdenken die 

in de Tweede Wereldoorlog op het Fort gefusilleerd zijn. 

Eerst was dit enkel een gedenkmuur met de woorden ‘Opdat wij nooit vergeten’. 

In de jaren daarna volgden meer gedenkstenen en in 1980 werd ook het 

hekwerk geplaatst, dat afkomstig is van de voormalige Van Sypesteynkazerne in 

Utrecht. Jaarlijks komen er duizenden bezoekers om de dodenherdenking nabij 

het monument bij te wonen. In de afgelopen weken is het monument opnieuw 

bestraat en is er nieuwe beplanting aangebracht. Daarnaast zijn het hekwerk om 

het monument en de vlaggenmasten opgeknapt en aangepast. 

Staatsbosbeheer, beheerder van het Fort bij Rijnauwen, is erg blij met deze 

opknapbeurt. In tijden van financiële krapte op het gebied van natuurbeheer, is 

het geweldig dat de stichting door zelf geld in te zamelen deze opknapbeurt heeft 

kunnen realiseren. 



Pagina 165

Fort bij Rijnauwen Chronologisch 

Jaartal Gebeurtenis 

1815 Start van de aanleg van de Nieuwe Utrechtse waterlinie, aanvankelijk 

Utrechtse Linie genoemd. 

1844 Aanleg van de Rijnspoorweg door de Houtense Vlakte (UT – Arnhem) 

1850 De bestaande werken van de waterlinie werden voorzien van bomvrije 

voorzieningen zoals wachtgebouwen en kazernes. 

1863 Invoering van het getrokken voorlaadgeschut, maximale dracht 3, 5 

kilometer. 

1867 Waterstaatkundige aanpassingen van de Kromme Rijn waardoor deze 

niet doorwaadbaar werd geacht. 

1868 Goedkeuring contract voor de bouw van het fort. 

1868 Aanleg van de Staatsspoorweg door de Houtense Vlakte (Ut- 

Culemborg.) 

1868 Start van de bouw van het fort. In 1871 was het gereed. 

1868 Onteigening van de benodigde grond voor het bouwen van het fort. Dit 

ten nadele van Jhr. Strick van Linschoten, bewoner van de 

Ridderhofstad Rijnauwen 

1872 Goedkeuring contract geschut- en kogelpark. 

1873 Goedkeuring contract bergplaats voor buskruit (gebouw A). 

1873 Invoering getrokken achterlaadgeschut. 

1873 Invoering van het getrokken achterlaadgeschut, maximale dracht 6 – 8 

kilometer. 

1874 Goedkeuring contract bergloods artilleriematerieel (gebouw B). 

1877 Goedkeuring contract voor de verbetering van het fort. 

1880 Goedkeuring contract voor het beplanten van het fort. 

1883 Goedkeuring contract aanpassen bruggen. 

1883 Goedkeuring contract voor het bouwen van de remises 3 en 4 . 

1885 Functie verandering van artillerie steunpunt naar infanteriesteunpunt 

1886 Goedkeuring contract voor het aanbrengen van een afrastering. 

1891 Op het fort werden schietproeven met de vernieuwde bewapening en 

met scherpe munitie gehouden. Zwakke punten waren de enorme 

rookontwikkeling in de Reiche kazematten, schade aan deuren en 

ramen en olielampen die werden uitgeblazen. 

1899 Oefeningen van het 1 e Regiment Vesting artillerie op het fort 

1899 Aanpassing van het RA bastion in het Reduit i.v.m. plaatsing van 2 

snelvuurkanonnen van 6 cm voor het flankeren van fort bij Vechten. 

1907 Invoering van mitrailleurs (Gardner M90) in de bewapening. 

1907 Opheffing van de schutterij en invoering van de landweer. 

1914 Het Glacis (Buitenfort) wordt ingericht als infanterieopstelling 

1915 Bouw van enkele scherfvrije groepschuilplaatsen op het buitenfort 

1915 Bouw van scherfvrije groepschuilplaats met losse segmenten 

1918 Bouw van enkele en dubbele schuilplaatsen 1918 I en 1918 II op het 

buitenfort 

1935 Een aantal groepschuilplaatsen 1914 I werden omgebouwd tot 

mitrailleurkazemat 

1939 Bouw van piramide schuilplaatsen op het binnen en buitenfort 

1939 Bouw van G-kazemat op linker frontwal 

1940 Het fort word door de Duitse bezetters in gebruik genomen als munitie 

en wapenopslagplaats. 



Pagina 166

1940 De enige oorlogshandeling op het fort. Er was een beschieting door een 

duits vliegtuig waarbij 1 militair ernstig werd gewond. 

1942 Het fort wordt door de Duitsers in gebruik genomen als fusilladeplaat 

voor gevangen verzetsstrijders. 

1945 Het fort word enkele maanden gebruikt als legering voor gelieerde 

militairen. 

1970 Einde van het militaire gebruik. 

1970 Sloop remises 3 en 4. 

1970 Start renovatie bomvrije kazerne. 

1971 Overdracht van het fort aan de Dienst der Domeinen 

1973 Het gehele fort behoord tot grondgebied van de gemeente Bunnik. 

1976 Door publiciteit en acties van Utrechtse biologen wordt door de 

Rijksuniversiteit van Utrecht besloten het fort niet te gaan gebruiken 

voor de bouw van o.a. een sterrenwacht. 

1977 Het fort bij Rijnauwen wordt op de monumentenlijst geplaatst. 

1978 Staatsbosbeheer verzorgd het beheer op het fort. 

1984 Het fort wordt eigendom van Staatsbosbeheer. 

1990 Staatsbosbeheer roept vrijwilligers op voor de functie van gids. 

Gedurende de winter 1990-1991 worden ze opgeleid. 

1990 Het boekje “Fort bij Rijnauwen, middelpunt van de nieuwe Hollandse 

waterlinie”, Auteur Arie van der Gaag, wordt uitgegeven door Henk 

Reinders 

1991 Staatsbosbeheer start met het geven van rondleidingen op het fort. 

1992 Staatsbosbeheer keurt het beheersplan goed waarin de toekomstige 

ontwikkeling van het fort wordt beschreven. 

1994 Het boekje “Fort bij Rijnauwen, Van artilleriesteunpunt tot 

infanteriesteunpunt”, Auteur D.C. leegwater, wordt uitgegeven door de 

Stichting Menno van Coehoorn. 

1995 Restauratie van wachtgebouw 2. 

2012 Opknapbeurt van het monument. 



Pagina 167

Bronnen, bijdragen en literatuur 

Literatuur Auteur Uitgever 

Bestekken, registers 

en Memories 

Genie Ministerie van Oorlog 

Fort bij Rijnauwen Dick Leegwater Stichting Menno van 

Coehoorn 

Fort bij Rijnauwen, de 

Parel van de Hollandse 

Waterlinie 

Arie van der Gaag Henk Reinders 

Fort Pannerden Gert Huting Stokerkade 

Fort Pannerden H.E. Wanting Stichting fort Pannerden 

Handleiding tot de 

Burgelijke Bouwkunst 

Tot nut van ‘t algemeen 

Nederlands geschut 

sinds 1677 

J. Albarda en F.L. Kroesen. 

Registers Genie Defensie 

Vestingbouw-kundige A.H. Mohr Stichting Menno van 

termen 

Coehoorn 

Terminologie 

Verdedigingswerken 

Nederlandse 

Vuurwapens, 

Landmacht, Marine en 

koloniale troepen 

1866-1895, Arnhem 

2000. 

Een herziene en uitgebreide 

bewerking van 

Vestingbouwkundige termen van 

A.H. Mohr. 

van drs. B.J. Martens en drs. G. 

de Vries 



Stichting Menno van 

Coehoorn 

Met dank aan de stichting 

voor het beschikbaar stellen 

van dit werk. 

Bronnen Website Materiaal 

Albert Polman Fort bij Rijnauwen Foto’s en verhalen 

Andries van Barneveld Fort bij Rijnauwen Foto’s en informatie 

Bart Bondam Fortificatieforum Foto’s, tekeningen kaarten 

enz. 

Beeldbank Ministerie http://nimh- 

Foto’s 

van Defensie 

beeldbank.defensie.nl/ 

Bert van Dijk Fort bij Tienhoven Informatie 

Bibliotheek Hollandse http://www.hollandsewaterlinie. Foto’s, kaarten en tekeningen 

Waterlinie 

nl/pages/beeldbank.aspx 

Chris Will Projectbureau NHW Foto’s 

Daniëlle Snellenberg Fort bij Rijnauwen Foto’s en verhalen 

De Gelderlander http://www.gelderlander.nl/vide 

o/regionieuws/archief/ 

Krantenknipsels 

De Koninklijke 

Bibliotheek 

http://kranten.kb.nl/results Krantenknipsels 

Douwe Koen Het Utrechts Archief Foto’s en archiefmateriaal 

Douwe Tijsma Fort aan den 

Ruigenhoekschedijk 

Verhalen 

Ergens in Nederland http://www.ergensinnederland1 

939-1945.nl/home 

Foto’s 

Pagina 168

Frank Sidler Fort bij Rijnauwen Foto’s en Voorschriften 

omtrent de verpleging 

Gemeente Utrecht http://www.utrecht.nl/smartsite. 

dws?id=111901 

Foto’s en tekeningen. 

Genealogie van 

Keulen-Polman 

Chris van Keulen Eigen web-site 

Harry Koppelrath Verdedigingswerk te Vreeswijk Verhalen 

Het Artilleriemuseum http://www.nederlandsartillerie 

museum.nl/ 

Foto’s 

Het geheugen van 

Nederland 

Foto’s en kaarten 

Het legermuseum http://www.legermuseum.nl/get 

?site=legermuseum.nl 

Foto’s en definities 

Het Utrechts Archief http://www.hetutrechtsarchief.nl 

/ 

Foto’s 

J. Spanjaard Fort te Jutphaas 

Friese verzetstrijders – 

Website 

bevrijders en andere 

betrokkenen 

Jan Wullink Fortificatieforum Versperringen in de 

Waterlinie 

Jos Rams Collega auteur, Genie, 

Foto’s, interviews, 

uniformen, uitrusting, enz! inlichtingen archiefstukken. 

Kees Reehost Fort Honswijk Foto’s 

Landmachtstaf s’ 

Gravenhage 

Tekeningen 

Leger 1939 – 1940 Website Beheerder onbekend 

Met dank aan: Betrokken bij Materiaal 

NIMH Foto’s 

Provincie Utrecht Foto’s en tekeningen. 

Rene Ros http://www.forten.info Foto’s, wetgeving 

Rinus Verweij Fort Asperen “de Grenadier” 

Ruud Mosk Collega auteur Foto’s/beschrijvingen 

Sander van den Berg Fortificatieforum Model 6 cm kanon 

Stichting de Greb http://www.grebbeberg.nl/index 

.php?page=stichting-de-grebintroductie 

Foto en tekst: Vickers 

Technische dienst Luchtvaart Luchtfoto’s 

Truus Kleijn-Willemse Fort bij Vechten 

Lunetten aan de Houtense 

vlakte 

Foto’s en verhalen 

Veron, vereniging van 

Zendamateurs 

Fort aan de Gagel Foto’s 

Website Stichting fort 

aan den Klop. 

http://www.fortaandeklop.nl Foto’s en tekeningen. 

Wikipedia De vrije encyclopedie 



Pagina 169

Fort bij Rijnauwen, naslagwerk - WaterlinieKENNIS - Hollandse ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?