Informatie Kromhoutkazerne Toen en nu - WaterlinieKENNIS ...

Fortenmaand | 2012
Informatie Kromhoutkazerne
Toen en nu
Pagina 1 van 16

Fortenmaand | 2012
Nieuwe Hollandse Waterlinie en (restanten) Fort Vossegat
In 1815 viel het besluit tot aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, die in tegenstelling tot de Oude
Hollandse Waterlinie ook de stad Utrecht zou gaan omvatten en daardoor een zone ten oosten van die stad
zou gaan beslaan.
Inspecteur-generaal der Fortificatiën C.R.T. Krayenhof stelde in 1815 het plan op voor de bouw van de
daarvoor benodigde inundaties en verdedigingswerken. Uit de eerste bouwperiode van 1816-1824 dateren
de forten De Klop, De Gagel, Blauwkapel, op de Biltstraat, Vossegat en fort Jutphaas. Vier Lunetten
verrezen op de voor inundatie te hoog gelegen gronden van de Houtense Vlakte tussen de twee
laatstgenoemde forten.
De forten bestonden in eerste instantie uit een rondgaande omwalling van aardwerken, gelegen in het hart
van de te verdedigen weg of kade. In de keel van de forten was een reduit2 opgenomen.
Bouw Fort Vossegat
Voor de bouw van fort Vossegat (1817-1819) werd gebruik gemaakt van een in 1787 door patriotten op de
noordelijke oever van de Kromme Rijn opgeworpen batterij ter hoogte van de splitsing van de Kromme Rijn
(oostkant) en de Minstroom (noordkant). Het fort diende in eerste instantie ter afsluiting van het acces
Kromme Rijn met zijn beide kaden en voor flankerend vuur op fort op de Biltstraat en Lunet I.
In de periode 1825-1840 werd weinig aan verdere uitbouw gedaan, mede omdat veel geld ging zitten in de
problemen met de afscheiding van België en de daarmee gepaard gaande militaire campagnes. Na de
sluiting van het eindverdrag met België in 1839 verlegde men de aandacht weer naar het oosten. Uit het
begin van deze zogeheten tweede bouwperiode (1840-1860) dateren alle toen in de forten rond Utrecht
gebouwde „Bomvrije stenen wachthuizen‟. De meeste hiervan zijn nog aanwezig (De Klop, De Gagel,
Blauwkapel, Vossegat en Jutphaas); alleen het bomvrij wachthuis van fort op de Biltstraat werd in circa
1930 gesloopt ten behoeve van de doortrekking van de Biltse Straatweg.
De wachthuizen werden ruimschoots voorzien van schietgaten voor geschut en handvuurwapenen. De
gewelven waren met een dikke laag grond afgedekt met
aan drie zijden een banket3. Naast woon- en slaapruimten beschikten de wachthuizen over een
wachtlokaal, een kruitkamer, provisiekelders, een keuken, wasgelegenheid en privaten. In 1849 werd het
aardwerk van fort Vossegat verbeterd. De buitenwerken van het fort werden toen geslecht en een
macadamweg aan de west- en noordkant langs het fort gelegd voor de verbinding naar Bunnik via
Rijnauwen. In het fort zelf werd de dam voor de linker courtine opgeruimd en de saillanten van de bastions
afgerond. Dat werk werd uitgevoerd onder leiding van luitenant-kolonel jhr. J.A.A.C. Ridder van Rappard en
1e luitenant-ingenieur J.P. de Bordes. Zij waren ook verantwoordelijk voor het bomvrij wachthuis dat in
1851 gereed kwam (bouwkosten fl. 56.643, -).
Door de invoering van geschut met getrokken loop werd de trefkans van de hiermee afgevuurde
projectielen groter en de uitwerking sterker. Hierdoor was het gewenst het metselwerk te beschermen van
directe blootstelling aan vijandelijk vuur en werd rond het wachthuis een aarden omwalling aangebracht.
Daardoor ging echter het vrije schootsveld van de vuurmonden verloren. Ter compensatie richtte men
elders op de forten nieuwe geschutsopstellingen op, die aan drie zijden door grondlichamen werden
beschermd. Daarmee verloren de bomvrije wachthuizen hun waarde als gevechtsopstelling, maar behielden
hun militaire waarde als afwachtingdekking, opslagruimte en commandopost.
Rond 1860 kreeg het geschut niet alleen een grotere precisie, maar ook een grotere dracht en daardoor
was een nieuwe, verder vooruitgeschoven verdedigingslinie noodzakelijk. Daartoe werden in de jaren
1867-1870 forten aan de Ruigenhoeksedijk, aan de Voordorpsedijk, evenals bij Rijnauwen en Vechten
gebouwd.
Pagina 2 van 16

Fortenmaand | 2012
Bouw Brug met de twaalf gaten
Ter verbetering van de inundatie4 werd in 1861-1862 vóór fort Vossegat een doorlaatsluis in de Minstroom
gebouwd om dat water bij inundatie te kunnen stuwen waardoor de Kromme Rijn buiten zijn oevers zou
treden en daarmee een deel van dit relatief hoger gelegen en daardoor moeilijk te inunderen omringende
gebied onder water te zetten.
Door de aanleg van fort Rijnauwen werd fort Vossegat in feite overbodig en kreeg het een ondersteunende
rol in de „tweede linie‟ ter bescherming van de genoemde doorlaatsluis en tevens voor de in 1879 westelijk
van het fort aangelegde „gedekte gemeenschapsweg‟5 die de forten Blauwkapel, op de Biltstraat, Vossegat
en Lunetten met elkaar verbonden. De hier opgeworpen hoge beschermingswallen verdwenen ten behoeve
van de aanleg van de oostelijke rondweg in het kader van het Rijkswegenplan (1927). De aanleg van deze
weg (Rijksweg 22; Waterlinieweg) vanuit het toenmalige Jutphaas tot aan het verkeersplein De Berekuil
volgde in 1937. Het verkeersplein met aansluiting op de Biltsestraatweg kwam pas in 1941 gereed.
Fortterrein wordt oefenterrein Genie
Van het fort Vossegat, toen bestaande uit drie bastions, reduit met wachthuis en twee ravelijnen met
gedekte weg, werd in 1882 bepaald dat het aardwerk geleidelijk door het Korps Genietroepen zou worden
gewijzigd. Het fortterrein werd daarmee bestemd tot een soort oefenterrein voor het Korps Genietroepen
die daar versterkingen opwierpen en weer slechten, en over de fortgracht bruggen van allerlei soorten en
typen bouwden en beproefden. Bij de wachterswoning aan de zuidzijde van het reduit (met bomvrij
wachthuis) was inmiddels een schotbalkloods verrezen. Op dit zuidelijke bastion bouwde men ten behoeve
van deze oefeningen een uit houten barakken bestaand „Geniepark‟.
Bouw (voormalige) Kromhoutkazerne
Het regiment Genietroepen, tot 1881 het Korps Mineurs en Sappeurs genoemd, was na overplaatsing uit
Maastricht sinds 1873 gelegerd in de in 1824 gebouwde en in 1877 afgebrande Willemskazerne aan de
Wittenvrouwenkade, waar het van 1873-1876 onder leiding stond van de luitenant-generaal der genie
Joachim Hendrik Kromhout (1835-1897). Na de brand verhuisde het regiment naar de Damlustkazerne ter
hoogte van het huidige Jaarbeursplein, waartoe men enkele bestaande spoorwegloodsen en andere
opstallen tot kazerne ombouwde. Ten behoeve van een nieuwe huisvesting kocht de Staat der Nederlanden
op 29 december 1908 een gebied van ruim zeven hectare boomgaard tussen de gedekte
gemeenschapsweg en het reduit van fort Vossegat. De keuze van de locatie voor deze speciaal ten behoeve
van het regiment Genietroepen gebouwde Kromhout- kazerne was mede ingegeven door de genoemde
directe aanwezigheid van een oefenterrein ter plaatse van fort Vossegat. Het fort zelf was inmiddels
gereduceerd tot een open verdedigingswerk, maar werd pas bij Koninklijk Besluit van 14-4-1960 definitief
als vestingwerk opgeheven.
In 1910 was het grondwerk voor de nieuwe kazerne gereed en op 2 september 1913 volgde de officiële
opening (totale kosten fl. 702.650, -). De Kromhoutkazerne werd gebouwd volgens het toen vrij nieuwe
paviljoensysteem met in plaats van enkele grote legeringsgebouwen, meerdere kleinere legeringsgebouwen
verspreid over het terrein. Het ontwerp voor de kazerne was van kapitein P.J. Post van der Steur.
In 1916 werd het kazerneterrein belangrijk naar het zuiden uitgebreid tot aan de Kromme Rijn ten behoeve
van een sportveld en oefengebied. In 1928 vond een grondruil plaats, waardoor de zuidpunt (het huidige
Stadion Galgewaard) werd ingeruild tegen een aangrenzend stuk grond aan de oostzijde. Daar verrezen in
1931 de eerste gebouwen voor de Centrale Werkplaats voor voertuigen van de Landmacht. Deze werden in
1936-‟37 uitgebreid met een automobielwerkplaats.
Tijdens de oorlog bood de kazerne tussen 1940-1944 onderdak aan het opleidingsinstituut voor de Duitse
troepen van de luchtlandingsdivisie Herman Göring.
Pagina 3 van 16

Fortenmaand | 2012
Ingang van de voormalige Kromhoutkazerne aan de Prins Hendriklaan. In de boog boven de poort staat nu “University
College”. De oorspronkelijk boog met de tekst “Kromhoutkazerne” hangt tegenwoordig aan de buitenmuur van het TDmuseum
in Soesterberg
Na de viering van het 200-jarig bestaan van de Genie en zijn voorlopers in 1948, volgde op 16 maart 1949
de afscheidsparade in Utrecht, waarna het Korps Genietroepen in de Van Brederokazerne te Vught
neerstreek. De Kromhoutkazerne kwam vervolgens geheel in gebruik als Centrale Werkplaats bij het
Regiment Technische Troepen die door de mechanisatie van de krijgsmacht een stormachtige ontwikkeling
doormaakte. In 1948-‟49 werden beide bestaande werkplaatsen door één grote overkapping met elkaar
verbonden. In 1949 verrees het gebouw WW en in 1952, resp. 1954-1955 het eerste en het tweede deel
van de praktijkhal met aansluitende manschappenkantine (gebouw RR). In 1951 volgde de demping van de
oude pioniershaven die in de Kromme Rijn uitkwam. Ook werden rond die tijd de grachten rond het reduit
gedempt.
Verval Fort Vossegat
In 1962-1963 dempte men een flink stuk van de buitenste gracht om fort Vossegat ten behoeve van een
weg die van de Stadionlaan tot aan de nieuwe Uithof zou gaan lopen (Weg naar Johannapolder, de latere
Weg tot de Wetenschap). Bij deze herstructurering kwam ook de oude weg over de doorlaatsluis richting
Rijnauwen te vervallen. Door grondruil kwam er iets noordoostelijker - parallel aan de Platolaan - een
nieuwe verbinding Kromme Rijn-Minstroom, waarna het terrein rond de doorlaatsluis werd heringedeeld en
de grachten van fort Vossegat werden gedempt en bouwrijp gemaakt. De houten geniewoning en
schotbalkenloods zijn toen gesloopt. In 1975-„76 verrees in de uiterste oostelijke hoek van het terrein de
nieuwe officiersmess „Het Ravelijn‟, waarvan de toegang werd gevormd door de toen gerestaureerde
doorlaatsluis. In 1983-‟85 volgde tenslotte de bouw van het massieve en vierkante (KEK-)gebouw M ten
behoeve van een keuken, eetzaal en ontspanning. In 1985 maakte de oude fortwachterwoning AC plaats
voor een parkeerplaats. De instructiehallen werden vanaf 1983 gerenoveerd, gevolgd door de
legeringsgebouwen. Dit proces kwam in de loop van 1987 gereed.
Pagina 4 van 16

Fortenmaand | 2012
Het voormalige Fort Vossegat (een foto van ca. 1950) geprojecteerd op het terrein van de Kromhoutkazerne
(hedendaagse foto van Google Earth).
Afstoting voormalige Kromhout Kazerne, met val van de muur in 1989
verdween de dreiging uit het oosten, en in 1991 werd de dienstplicht afgeschaft. Al voor het afzwaaien van
de laatste dienstplichtige in 1996 ontwikkelde men plannen tot afstoting van het oudste deel van de
Kromhoutkazerne met daarin de legeringsgebouwen. Dit deel werd in 1997-1998 naar plannen van A.
Zaaijer van Architectenbureau Sluijmer & Van Leeuwen gerenoveerd en verbouwd ten behoeve van de
nieuwe eigenaar: het Utrecht University College (naar verluidt bedroeg de overnamesom één gulden).
Aanvullende nieuwbouw was van de hand van Architectenbureau K. van Velsen. Ten gevolge van het
Monumenten Selectie Proces (MSP) kreeg de voormalige Kromhoutkazerne een rijksbescherming als
kazernecomplex met daarin vijf afzonderlijke beschermde objecten.
Pagina 5 van 16

Fortenmaand | 2012
De nieuwe Kromhout Kazerne
In het resterende deel van het kazerneterrein bleef de Centrale Werkplaats gehuisvest, maar in 2005 heeft
men dit zuidelijke deel van de Kromhoutkazerne verlaten, waarna met de aanbesteding van de nieuwe
Kromhout Kazerne een aanvang werd gemaakt. Op 24 juli 2006 is een Europese aankondiging verzonden
om in de vorm van een Privaat Publieke Samenwerkingsconstructie (PPS) het gehele terrein te her
ontwikkelen ten behoeve van een operationeel hoofdkantoor voor de staf van het Commando
Landstrijdkrachten; waarna in een „dialoogfase‟ met vijf ontwikkelaars werd gesproken.
De opdracht is uiteindelijk gegeven aan het consortium Komfort, samengesteld uit Ballast Nedam, Strukton
en John Laing. Behalve het ontwerpen en bouwen van de nieuwe Kromhout Kazerne zorgde het consortium
ook voor de financiering. Na de bouw heeft het consortium nog 25 jaar de zorg voor het onderhoud en de
exploitatie van het complex. Architect van de nieuwbouw is het bureau Meyer en Van Schooten te
Amsterdam. 1.9 Renovatie drietal rijksmonumenten Ten gevolge van de herontwikkeling zijn de op het
terrein staande hallen en gebouwen, die overigens niet van architectonische kwaliteit waren gespeend,
gesloopt. Daarnaast stonden en staan op het terrein drie bijzondere objecten met de status van
rijksmonument en in de MIP-inventarisatie genoemd als „bomvrij wachthuis fort V‟, „tamboershut‟ en
„brug en doorlaatsluis‟.
Bij de oorspronkelijke selectie zijn alle objecten van de voormalige Kromhoutkazerne gekoppeld aan het
adres Prins Hendriklaan 105. Na afstoting van het noordelijke deel van de Kromhoutkazerne ten behoeve
van het Utrecht University College, behoort de adressering van deze objecten bij de nieuwe Kromhout
Kazerne: Herculeslaan 1. Tot de opdracht aan het hiervoor genoemde consortium behoorde ook de
renovatie en inpassing van het drietal rijksmonumenten. Daartoe is architectenbureau Fritz ingeschakeld
als restauratiearchitect. Het bureau is eerder betrokken geweest bij (de voorbereiding) van de restauratie
van een aantal forten, te weten Fort bij Spijkerboor, Fort Nieuwersluis en Fort Asperen. Aannemingsbedrijf
H.J. Jurriëns voerde de restauratie en verbouwing van de monumenten uit. De aanpak van de restauraties
van de drie rijksmonumenten op het Complex was voor elk monument verschillend.
De aard van het bouwwerk, de (bouw-)historie, het materiaalgebruik, de bouwkundige staat, het
programma, de architectonische kwaliteit, locatie en de huidige sfeer waren mede bepalend voor de keuze
van de restauratie- en verbouwingswijze.
Voor de Bomvrije Wachtruimte en de Brug-met-de-12-gaten was het uitgangspunt dat een consoliderende
restauratie het meeste recht zou doen aan de objecten, omdat deze eigenlijk vrij gaaf zijn overgeleverd.
Voor de Tamboershut is het beeld het meest gewijzigd, alleen al vanwege de reconstructie van de rieten
kap en de verplaatsing naar de huidige locatie. De Bomvrije Wachtruimte en de Tamboershut hebben
„ondersteunende Functies‟ gekregen, terwijl de brug „de brug‟ is gebleven en onderdeel is geworden van
de infrastructuur van het kantorendeel en in het bijzonder van het gebouw waar nu de CLAS is gehuisvest.
Pagina 6 van 16

Fortenmaand | 2012
Bomvrij wachthuis (voormalig gebouw LL)
Het bomvrij wachthuis is in de periode 1849 tot 1851 gebouwd onder toezicht van Lt. Kol. Jhr. J.A.A.C.
Ridder van Rappard en Kapt. G.V.W. baron van Hemert tot Dingshoff. Enigszins misleidend is de
jaartalsteen met het jaartal 1850 die boven de toegangspoort is ingemetseld. Het gebouw was voorzien
van veel schietgaten voor geweer en een zestal opstellingen voor een houwitser. Tevens diende het als
logies voor de soldaten. Het wachthuis is geplaatst op het reduit van het fort en omgeven door een gracht.
Deze gracht stond door middel van een duiker in verbinding met de fortgracht. De toegang tot het gebouw
bevond zich in de westgevel. Deze was door middel van een dubbele deur met schietgaten afgesloten. Voor
de poort was een rolbrug, die naar binnen gerold kon worden. De sparing hiervoor is nog aanwezig.
Het gebouw bestaat uit drie oost-west georiënteerde traveeën, die van segmentboogvormige gewelven zijn
voorzien. Zowel aan de noord-, als aan de zuidzijde zijn haaks hierop drie ruimten geplaatst, die eveneens
van tongewelven zijn voorzien. De gewelven zijn drie steens zwaar uitgevoerd. In de gewelven zijn ronde
ventilatieopeningen opgenomen, die per twee zijn gekoppeld en hun uitmonding boven het dak hebben.
Alle ruimten zijn in schoon metselwerk met een handvormsteen in kruisverband uitgevoerd. Uit het bestek
is af te leiden dat het gebouw op staal is gefundeerd6.
Het gebouw bezit nog zijn oorspronkelijke structuur. Alle doorgangen met deuren zijn oorspronkelijk. De
deuren zijn door middel van gehengen op in hardsteen geplaatste duimen afgehangen. Bij een aantal
doorgangen heeft men echter wel de deuren van de ene naar de andere zijde van de doorgang verplaatst.
De plaatsen waar dit is gebeurd, zijn eenvoudig te herkennen aan het herstelde metselwerk of de
aangepaste en gepleisterde dagkanten aan de zijde waar de deuren zijn herplaatst. Op grond van de
toegepaste mortel en baksteen is deze wijziging te dateren in de tweede helft van de 20ste eeuw.
De bomvrije wachtruimte in de zomer van 2006.
Bij een aanzienlijk aantal doorgangen waren de deuren verwijderd. In het wachtgebouw stond voor de
renovatie in 2009-2010 een groot aantal van de oorspronkelijke deuren los opgeslagen. Zowel op de
deuren als op het metselwerk boven de deuren was op de meeste plaatsen nog de oorspronkelijke
nummering te herkennen. Deze komt volledig overeen met wat zichtbaar is op de bouwtekeningen.
In alle ruimten grenzend aan de buitengevels (met uitzondering van de entreeruimte) waren schietgaten
aangebracht. De ruimten grenzend aan de oost- en zuidzijde waren kanonkazematten. Behalve een
schietopening voor een kanon waren in deze ruimten eveneens openingen ten behoeve van geweervuur.
De schietopening voor een kanon waren in meerdere ruimten in de 20ste eeuw vervangen door grotere
Pagina 7 van 16

Fortenmaand | 2012
rechthoekige openingen. Deze waren aan de binnenzijde bepleisterd. Het vergroten van de openingen is
vermoedelijk gedaan om ze geschikt te maken voor het laden en lossen van goederen.
De vensteropeningen zijn afsluitbaar door middel van gietijzeren ramen. Bij de schietopeningen voor
geweervuur zijn halverwege de diepte van de opening twee plaatijzeren deurtjes aangebracht, die in
gesloten toestand een verticale spleet overlaten die als schietopening fungeert. In geopende toestand
geven deze openingen voldoende daglicht om de achterliggende ruimte van daglicht te voorzien. Dit
daglicht was nodig omdat de ruimten aan de buitenzijde van het bomvrij wachthuis ook dienden als “logies”
voor de soldaten. De kleinere ringen, die in de gewelven zijn aangetroffen zullen bestemd zijn geweest om
lampen aan op te hangen.
De twee ruimten die niet aan een buitengevel grenzen zullen - gezien de vorm van de ventilatieopeningen
en het toepassen van koperen hang- en sluitwerk - hebben gediend als munitieopslag.
De sanitaire voorzieningen waren in de ruimte ten noorden van de toegang tot het wachthuis. Hier bevond
zich ook de trap naar het dak van het wachtgebouw. Ter plaatse van de beëindiging van de trap is een
uitbouw op het dak. Het dak was aan de noord- oost- en zuidzijde voorzien van een banket ten behoeve
van geweervuur. Aan de keelzijde, de westzijde, was een gemetselde muur geplaatst.
De vloeren van het wachthuis zijn voorzien van een bestrating in halfsteens verband. Een uitzondering
wordt gevormd door twee ruimten aan de noordzijde van het gebouw en de beide munitiemagazijnen. Deze
twee ruimten aan de noordzijde zijn voorzien van houten vloeren. De voormalige keuken heeft een
bakstenen vloer, die rust op een steens zwaar gewelf. De afwijkende vloerconstructie houdt verband met
het feit dat de ruimten onderkelderd zijn.
De munitiemagazijnen hebben thans een stenen vloer, die lager ligt dan de overige vloeren. Deze vloer is
ook te zien op de ontwerptekeningen. Daar is het de onderzijde van een kruipruimte. De vloer zelf werd
gevormd door een houten vloer. Deze constructie zal zijn toegepast om als isolatie voor het magazijn te
dienen.
De kelderruimten verkrijgen enig daglicht door kelderlichten met koekoek, die in de buitengevel zijn
geplaatst. In deze opening zijn gietijzeren klepramen geplaatst. De wanden van de ruimten zijn tot vlak
onder de balklaag voorzien van plavuizen. Het onderste deel van de muur was afgeschuind. Dit zal mogelijk
verband houden met de funderingen. In de ruimte tussen de bovenzijde van de plavuizen en het
balkenplafond waren balkdragers geplaatst. Deels waren zelfs nog de oorspronkelijke plankdragers
bewaard gebleven.
In de vloeren van de ruimten met schietgaten voor houwitsers zijn drie verdiepte, sleuven in de vloeren
opgenomen. Deze zullen gediend hebben om de terugslag van de kanonnen op te vangen. Om de
kanonnen na afvuren weer op hun plaats te krijgen zijn in de buitengevel aan weerszijden van het
schietgat twee zware ijzeren ringen in het metselwerk opgenomen. Ook zijn in het plafond twee ijzeren
ringen per schietopening aangebracht om de loop te kunnen optakelen.
Tegen de buitengevel is onder het schietgat ook een uitmetseling aangebracht, met aan de uiteinden een
hardstenen blok. Aan de binnenzijde was hier een zogenoemde „stootbalk‟ geplaatst. Aan de zijkant van de
ruimten waren dragers voor het laadgereedschap aangebracht.
Verder zijn bijna alle vertrekken (met uitzondering van de kruitmagazijnen) oorspronkelijk voorzien van
„broodplanken‟, die op ijzeren dragers rusten. Deze dragers waren in een ijzeren oog ingeklemd. De
standaardlengte van een plankdrager is 31 cm, echter er bevinden zich een aantal langere in het pand.
Opvallend is de aanwezigheid van enkele zeer lange dragers.
In de voormalige sanitaire ruimte van het bomvrij wachthuis bevinden zich tegen de westwand
respectievelijk het manschappenprivaat, het onderofficierenprivaat en het privaat van de officieren.
Aan de bovenzijde van de ruimten met schietgaten is een met ijzeren luiken afsluitbaar venster met een
hardstenen omlijsting opgenomen. Naast deze opening zijn twee kleine ronde en door ijzeren luikjes
afgesloten openingen. De bovenste met een natuurstenen omlijsting diende als rookgasafvoer van een
kachel. De onderste was als veegluikje voorzien van een ijzeren deurtje. Het bijbehorende kanaal voerde
zijn rook af door een in de borstwering opgenomen kanaal. Ook de in een stuk hardsteen opgenomen
Pagina 8 van 16

Fortenmaand | 2012
opening kon door middel van een ijzeren luikje worden afgesloten. De borstwering zelf zal, gezien wat in
het bestek is vermeld, zijn voorzien van schiet- of kijkspleten.
Het regenwater afkomstig van het dak werd door in het metselwerk opgenomen kokers, de zogenoemde
druipkokers door de scheidingsmuren naar beneden afgevoerd. Deze druipkokers zijn voorzien van
geglazuurde plavuizen. In de ruimten zijn de kokers afgesloten door een inspectiedeur, waarop staat
vermeld „druipkoker‟. Verder diende een ijzeren plaat, zoals deze nog in één van de druipkokers is
aangetroffen als afdichting achter de deur van de druipkoker zijn. Het water werd afgevoerd naar het riool.
Sporen van een cisterne zijn niet aangetroffen. De waterpomp bij de toiletten zal grondwater hebben
opgepompt. Bij een modernisering, die omstreeks 1870 zal hebben plaatsgevonden werd het geschut het
wachthuis op het reduit verwijderd en verspreid opgesteld op de wallen. Ter bescherming van het
wachthuis tegen de uitwerking van het moderne vuurgeschut werd aan de noord-, oost- en zuidzijde een
aarden wal opgeworpen, die tot vijf jaar gelden in gewijzigde vorm nog grotendeels aanwezig was.
Vermoedelijk werd in deze periode nog weinig gewijzigd aan het wachthuis.
Geschut en bemensing
Het geschut was primair gericht op het oosten en zuiden. Hier waren in beide richtingen elk drie houwitsers
geplaatst. De noordzijde van het fort was aanzienlijk minder belangrijk om te bestrijken. In het
oorspronkelijke ontwerp was hier geen schietgat voor kanon voorzien. Klaarblijkelijk heeft men na
voltooiing het toch voor wenselijk geacht om hier een schietgat te plaatsen en heeft men in het middelste
vertrek een schietgat ingehakt.
Voor de nabij verdediging kon men beschikken over schietgaten voor geweren, die rondom zijn
aangebracht en over het banket op het wachthuis. Al vrij kort na de oplevering bleek het gebouw door de
technische ontwikkelingen (in het bijzonder vuurgeschut met getrokken lopen) verouderd, en was de
geconcentreerde opstelling van geschut op één plaats kwetsbaar. Door de aanleg van een nieuwe
fortengordel op een grotere afstand van Utrecht (fort bij Vechten, fort bij Rijnauwen, fort op de
Ruigenhoeksedijk, fort op de Voordorpsedijk) kwam het fort Vossegat letterlijk op de tweede rang te
liggen. Zijn militaire waarde had het echter nog niet verloren. Het diende ter ondersteuning van de forten
van de eerste linie en maakte deel uit van een tweede linie voor het geval de vijand de eerste linie had
doorbroken. In een bijlage van een brief uit 1877 blijkt dat men van plan was om een contra-escarpgalerij7
te bouwen tegenover de muren van het wachthuis, om troepen in onder te brengen. Ook werden andere
wijzigingen voorgesteld. Tevens werd voorgesteld een gedeelte van de borstwering op het wachthuis af te
breken om te voorkomen dat vijandelijk vuur dit kon treffen. De contragalerij is niet gebouwd, wel is de
borstwering verwijderd.
Uit het stuk blijkt wel dat de aanwezige bewapening en bezetting ook bij de verbouwing zou worden
gehandhaafd, namelijk:
6 Kanons van 16 cM Zw. Getr. 2 id. ,, 12 cM getr L.br. 7 id ,, 12 cM IJ 8 id ,, 12 cM K. br. 4 id ,, 9 cM L. br.
4 id. ,, 9 cM IJ 2 Mortieren ,, 29 cM benevens 8 kanons van 12 cM K getr br in remises en 2
Coehoornmortieren.
Dit geschut stond inmiddels volledig op de wallen van het fort; er was geen geschut meer op of in het
bomvrij wachthuis geplaatst.
De bezetting van het fort was in 1877:
Officieren Onderofficieren Korp. en Manschappen
1 Komp. Infanterie 4 8 193
3⁄4 Komp. Artillerie 3 6 111
1/14 Komp. Mineurs - 1 12
Totaal 7 15 316
Uit het bovenstaande blijkt dat de rol van het fort als verdedigingswerk in 1877 nog niet was uitgespeeld.
Taken
In een in 1881 begonnen Register wordt een opsomming gemaakt van de taken van het fort. Tot zijn
opgaven behoorde:
1. Om den aanvaller, die op de eene of andere wijze aan eene der zijden langs het fort Rijnauwen mocht
zijn doorgedrongen, tegen te houden en
Pagina 9 van 16

Fortenmaand | 2012
hem in samenwerking met het fort Rijnauwen zelf, het verblijf op het terrein achter dat fort onhoudbaar te
maken;
2. Om het werk aan den Hoofddijk te flankeren en, als dit werk mocht genomen zijn; den aanvaller te
bestoken;
3. Om, als de Lunetten op de Houtensche vlakte mochten worden aangevallen, die werken krachtig te
flankeren, o.a. door den aanvaller het verblijf aan de noordzijde vóór die lunetten te beletten en batterijen
in de spoorwegdijken, enz. ingesneden, te enfileeren.8
4. Om eventueel het fort op de Biltstraat te ondersteunen en den gemeenschapsweg derwaarts, b.v. bij
niet gestelde of bevrozen inondatie te flankeeren;
5. Om in verband met de lunet no. 1 in alle omstandigheden den doortocht tusschen deze Lunet en het fort
te beletten;
6. Als wachtpost en depôtplaats voor de wederzijdsche gemeenschapswegen.
Het register dat is aangelegd in 1881 geeft de nodige informatie over de gebouwen. Uit dit register blijkt
dat de gracht die rond het gebouw aanwezig was in 1883 werd gedempt. Deze was volgens het register tot
aan de demping drie meter breed en één meter diep. In het register is er sprake van dat de borstwering
voorzien is van geweerschietgaten, die gedekt waren door wegneembare ijzeren platen. Op dat moment
was de borstwering nog aanwezig. Hij is dus na 1881 verwijderd. Toen zal ook de „schank‟ voor het
ophijsen van geschut zijn verwijderd. Dit geeft met een grote waarschijnlijkheid aan dat er oorspronkelijk
geschut was geplaatst op de bomvrije wachtruimte. Ook was de rolbrug nog in gebruik. Al deze onderdelen
zullen kort daarna zijn gerestaureerd, of zijn verwijderd.
Renovatie 2009/2010
De Bomvrije Wachtruimte is sober en technisch verantwoord gerestaureerd met behoud van de bestaande
uitstraling en ruimtelijke kwaliteit. Dit betekent bijvoorbeeld dat herstel alleen is uitgevoerd als dit
technisch noodzakelijk was voor de conservering en het toekomstig onderhoud van het monument. Het
beeld van het aangetaste metselwerk is bewust behouden gebleven, omdat dit bijdraagt aan het robuuste
karakter van het bouwwerk. Een huid van nieuw metselwerk zou het karakter te zeer aantasten. Ook de
borstwering terugbrengen in metselwerk op de oude maat geeft conflicten in de vlakopbouw van de gevel
(een schil ontbreekt, dus zou de borstwering in overstek gemetseld moeten worden), maar ook in de „te
nette uitstraling van nieuw metselwerk‟ zou een verkeerd beeld ontstaan. Daarom is de borstwering
gereconstrueerd in een materiaal dat zich in beeld en kleur voegt naar het bestaand gevelmetselwerk:
cortenstaal9.
Het interieur van de Bomvrije Wachtruimte is geschikt gemaakt voor bijvoorbeeld bijzondere ontvangsten
of recepties. Via de oorspronkelijke toegangsroute is voorzien dat vanuit het bedrijfsrestaurant catering en
meubilair worden geleverd ter ondersteuning van een dergelijk evenement.
Een tweede toegang is gecreëerd aan de zijde van de Strip: een contrasterend vormgegeven pui geeft via
een bescheiden brug toegang tot de middelste van de drie representatieve ruimten. Door de toevoeging
van de tweede toegang kan de Bomvrije Wachtruimte flexibeler worden gebruikt: een hogere dichtheid aan
personen kan worden ontvangen (conform eisen bouwbesluit voor vluchtmogelijkheden) en een
gecombineerd gebruik met het aansluitende open terrein van de Wig is hierdoor mogelijk.
De belangrijkste functie van de Bomvrije wachtruimte is echter als geschiedenisdragend object in het
landschap. Door functionele leegstand van de wachtruimte wordt het singuliere gebruik ervan
verbijzonderd. De gronddekking op het dak is tijdelijk verwijderd, waarna het dak en het
wateropvangsysteem zijn hersteld. Vervolgens werd de dakbedekking vervangen en de gronddekking
teruggeplaatst. Op deze manier is zeker gesteld dat de dakbedekking van goede kwaliteit is en geen
problemen geeft in de toekomst. Geveltimmerwerk en gevelopeningen zijn gereconstrueerd en een aantal
openingen van vast glas voorzien. Hierbij is gelet op zowel natuurlijke lichtinval als op natuurlijke
ventilatie.
Het gehele inbouwpakket is omkeerbaar aangebracht zonder het monument aan te tasten. De verhoogde
houten vloer is als een vlonder geplaatst en blijft los van de wanden. In de vrije strook is lijnverlichting
Pagina 10 van 16

Fortenmaand | 2012
geïnstalleerd. De vlonder bergt alle noodzakelijke technische voorzieningen: van elektra tot verwarming,
communicatie en veiligheid. Hierdoor blijven deze eenvoudig bereikbaar voor onderhoud of voor
aanpassing als toekomstig gebruik hierom vraagt. Het resultaat is dat het prachtige metselwerk en andere
historische bouwfragmenten vrij blijven van ingrepen en hun waarde dus volledig behouden. Het bestaande
werk blijft nagenoeg onbelast, waardoor het waardevolle karakter is gewaarborgd voor de toekomst. 2.5
Vleermuizen Voor wat betreft de vleermuizen is gehandeld naar de rapportage „De functies van het
Kromhout Kazerneterrein Utrecht voor vleermuizen, augustus 2006‟ en de richtlijn „Bouw van
vleermuiswinterverblijven‟ van de Vleermuiswerkgroep Noord-Brabant. In de Wig – in de aanvliegroute van
de vleermuizen – is nabij de Bomvrije Wachtruimte een speciale vleermuizenkelder aangelegd. Bij de
aanleg van paden, struiken en bomenrijen in de omgeving is ook ingespeeld op de aanvliegroute.
Na de restauratie van de Bomvrije Wachtruime mag onderhoud vooralsnog niet
uitgevoerd worden in de periode van 15 september tot 15 april tijdens de winterslaap van de vleermuizen.
De Bomvrije Wachtruimte zal nog gedurende 4 à 5 jaar niet gebruikt kunnen worden in deze periode.
Het in 1849-1850 gebouwde bomvrij wachthuis is wat betreft zijn interieur zeer gaaf bewaard gebleven.
Helaas is het exterieur aangetast door het verwijderen van de buitenste halve steen van het gebouw. Dit
doet echter geen wezenlijke afbreuk aan het totaalbeeld.
Op de tekening uit 1891 is vrijwel de gehele gracht rond het wachthuis gedempt. Op dat moment zal de
rolbrug verwijderd zijn. Vermoedelijk is ook in de periode tussen 1881 en 1891 de borstwering van het
wachthuis verlaagd. In 1910-1913 werd ten westen van het fort de Kromhoutkazerne gebouwd. De daarin
gelegerde genie ging oefeningen houden op het voormalige fort Vossegat. De genie gebruikte fort Vossegat
al vanaf 1882 als oefenterrein. In de periode dat het fort bij de genie in gebruik is wordt het wachthuis
gedegradeerd tot opslagruimte. Daartoe wordt elektra aangelegd en wordt aan aantal in de buitenzijde
gelegen schietgaten vergroot tot openingen, vermoedelijk ten behoeve van het laden en lossen.
In de loop van de 20ste eeuw wordt er steeds meer van de aardwerken vergraven, totdat uiteindelijk alleen
nog het bomvrij wachthuis (met aansluitend ten oosten ervan de aarden wal) en de brug met de 12
poorten overblijven. De rest van het fort is thans niet meer herkenbaar aanwezig.
Pagina 11 van 16

Fortenmaand | 2012
Tamboershut
Gelegen in een rechte lijn midden tussen het bomvrij wachthuis (gebouw LL) en de doorlaatsluis (bij
gebouw AS) stond de zogeheten „Tamboershut‟. De MIP-omschrijving hiervan luidt: „Oorspronkelijk
bladrieten schuilhut met een houten toren; momenteel in hout opgetrokken. De toren heeft gotische ramen
en galmgaten. Het gebouw is lang als oefengebouw voor het tamboerkorps in gebruik geweest‟. In de
redengevende omschrijving is de naam Tamboershut vervangen door schuilhut, terwijl officiershut mogelijk
de beste benaming is.
Uit vergelijking met de oude plattegronden van het fort Vossegat blijkt nergens dat de hut op enig moment
verplaatst is. Deze hut, begon naar verluidt zijn leven in 1875 als officiershut en werd gebouwd als
onderkomen voor de officieren van de Genie die tijdens hun oefeningen op het fort daar hun middagmaal
konden gebruiken. De achtkantige houten lantaarn zou mogelijk in eerste instantie een kleine klok kunnen
hebben bevat die als etensbel diende.
Onderofficieren, korporaals en manschappen schaften in de luwte van de opgeworpen wallen. De bouw van
de hut zal in eigen beheer zijn uitgevoerd en daarom geen sporen in de archieven hebben nagelaten. In het
jubileumboek van de Kromhoutkazerne staat dat de hut „werd gebouwd door kap A.A. Burgdorffer, de
latere directeur gemeentewerken te Rotterdam‟. Dit lijkt echter onwaarschijnlijk, aangezien de bedoelde
Abraham Cornelius Burgdorffer (1862-1932) wel enige tijd eerste luitenant bij de genie was en vervolgens
van 1910 tot 1922 directeur Gemeentewerken in Rotterdam, maar in 1875 slechts 13 jaar oud was. Na zijn
studie en een verblijf in Indië werd Burgdorffer pas in 1889 gedetacheerd bij het Wapen der Genie te
Utrecht. Indien Burgdorffer werkelijk betrokken zou zijn geweest moet de hut op zijn vroegst uit 1889
dateren; de vormgeving van de achtkantige houten lantaarn wijst toch eerder op een datering van 1875.
De Tamboershut in de zomer van 2006.
De wanden en dakbedekking van de hut bestonden in eerste instantie uit riet. Er is sprake van een
verbouwing in 1915, die mogelijk is gezien de verhoogde activiteiten van het toentertijd gemobiliseerde
leger, maar sporen daarvan zijn niet nawijsbaar. In 1935 onderging de hut een ingrijpende renovatie.
Vermoedelijk is toen enkel de lantaarn gespaard gebleven en zijn de wanden en het dak geheel opnieuw
opgetrokken (de oudste hut had rondhouten dakhouten; na renovatie zijn er gekantrechte dakhouten). Het
dak werd opnieuw met riet gedekt, maar de wanden kregen een houten beplanking. Bij deze in eigen
beheer uitgevoerde renovatie zijn ook de vensters vernieuwd. Alleen de achtkantige lantaarn bleef zijn
oude vorm behouden. Tevens verving men de aangestampte vloer. De opmerking dat de vervanging een
Pagina 12 van 16

Fortenmaand | 2012
betonvloer betrof, lijkt onjuist. Bij beschouwing bleek het te gaan op om een houten vloer van brede
grenen delen op ijzeren balken. Ook zal toen door middel van een tussenwand een kamer afscheiden zijn.
Door de bouw van de Kromhoutkazerne verviel de oorspronkelijke functie van de hut en werd deze het
domein van de tamboers van het Geniemuziekkorps die, in tegenstelling tot de blazers, vanwege hun forse
geluid zo ver mogelijk van de kazerne werden geplaatst. In 1937-1938 en opnieuw tussen 1945 en 1955
was de hut de werk- en woonplaats van reserve kapitein ir. Muller die daar aan verbeteringen werkte voor
bestaande zoeklichtinstallaties.
Gezien zijn historische waarde besloot de stichting Geschiedkundige Verzameling Technische Dienst de hut
te adopteren. Daartoe werd het gebouw in 1977 op bescheiden wijze geconserveerd, waarbij uit
kostenoogpunt het riet door rode asfaltsingles werd vervangen. Ook werden vensters in de kopgevels
vernieuwd en iets naar boven toe ingekort. Op 30 maart 1979 werd de gerestaureerde „Tamboershut‟
officieel aan de Stichting overgedragen. Deze vestigde er toen een permanente tentoonstelling over de
Kromhoutkazerne die daar tot voor enige jaren was gevestigd, gezien de aftekeningen achter het
aangetroffen behang. De laatste jaren heeft de hut een onbekende bestemming gehad, waartoe tegen het
plafond een (brandgevaarlijke) isolatie van polystyreenplaten werd aangebracht.
2.3 Renovatie Hoewel het plan bestond om de Tamboershut in 2005 te verplaatsen naar Soesterberg bleek
dat vanwege de status als rijksmonument en de relatie met Fort Vossegat niet mogelijk te zijn. Van de drie
restauraties is die van de Tamboershut de meest ingrijpende geweest, en niet alleen vanwege de
verplaatsing naar de huidige locatie aan de noordzijde van het terrein. Uitgangspunt was om in ieder geval
zoveel mogelijk historisch materiaal te handhaven, maar dat was niet altijd mogelijk. De kap is weer met
riet gedekt, de hoofdvorm hersteld en d.m.v. kleurhistorisch onderzoek is de oorspronkelijke kleurstelling
bepaald. Een nieuwe solide constructie, met gebruikmaking van hoogwaardige afwerkingmaterialen heeft
ertoe bijdragen dat de Tamboershut weer jaren mee kan.
De Tamboershut is nu ingericht als stilteruimte, tevens zitkamer bij de representatieve legering. De ruimte
is voorzien van een garderobe, toiletruimte en pantry, ingepast in een losstaande doos in de ruimte.
Waardering
De officiershut heeft vooral historische waarde en is in feite het enige restant van de periode waarin het
fort Vossegat diende als oefenterrein voor de genie. De naar neogotische vormgeving verwijzende
achtkantige houten lantaarn, bevatte vermoedelijk in eerste instantie een etensbel, maar verleent het
gebouwtje momenteel toch vooral het karakter van een militaire folly. Het is daarmee uniek in zijn soort en
slechts te vergelijken met de in 1835 gebouwde, maar in 1913 afgebroken officiersmess van de Verkenners
in Kamp Beverlo te Leopoldsburg (België). Waarschijnlijk vanwege de verscholen ligging is de officiershut
niet vermeld in Wim Meulenkamp, Follies en Tuinsieraden: Stichtse Monumenten Reeks, Utrecht 1995
(tweede druk).
Het gebouw als geheel heeft vanwege zijn zeldzaamheid een hoge monumentale waarde. De rietgedekte
houten lantaarn is in zijn meest originele staat behouden, maar ook de ingrijpende renovatie van 1935,
met zijn houten wanden, toen vernieuwde vensters en afgetimmerde kamer, heeft zijn waarde. De in 1979
aangebrachte asfaltsingles hadden een indifferente waarde en zijn daarom weer door riet vervangen.
Hoewel er geen aanwijzingen zijn dat de hut eerder verplaatst is, sloot het karakter van een overwegend
houten gebouw niet uit dat het ten behoeve van een betere inpassing in de herontwikkeling van het terrein
in zijn geheel over korte afstand verplaatst zou kunnen worden. Ook bij andere waardevolle houten
gebouwen en loodsen is dit in het recente verleden wel gebeurd.
Pagina 13 van 16

Fortenmaand | 2012
Brug met de twaalf gaten
Sinds de bouw van de officiersmess „Het Ravelijn‟ (gebouw AS uit 1975-‟76) diende de doorlaatsluis als
toegangsbrug en was gelegen in een daartoe aangelegde vijver. Het object is onder diverse namen bekend,
waaronder als de „Brug met de twaalf gaten‟. De MIP-omschrijving luidt: „Brug met twaalf halfronde
openingen, gebouwd met inundatiesluizen, behorend bij fort Vossegat – onderdeel van de Nieuwe
Hollandse Waterlinie. Dit onderdeel van de vestingwerkbouw is in zijn geheel verplaatst naar het
Kromhoutkazerneterrein, als gaaf en zeldzaam voorbeeld van een inundatiesluis en brug’. Hierbij moet
opgemerkt worden dat de brug nooit verplaatst is. Dit is in de redengevende omschrijving dan ook
gecorrigeerd toen na nader onderzoek bleek dat het terrein van de Kromhoutkazerne ter plaatse in 1962-
1963 werd uitgebreid, wat verlegging van de Minstroom met zich meebracht. Hierna kwam de brug enige
jaren „droog‟ te liggen en werd vervolgens opgenomen in het omgevingsplan van de nieuw te bouwen
officiersmess.
De Brug met de twaalf gaten was in de zomer van 2006 nog in een sfeervol vijvertje gelegen.
Geschiedenis
In het kader van de verbetering van de inundatie van het relatief hoger gedeelte van de Nieuwe Hollandse
Waterlinie ter plaatse van wat de Houtense Vlakte werd genoemd, kwam in 1861-‟62 een doorlaatsluis tot
stand. Daartoe werd het noordelijke ravelijn van fort Vossegat doorgraven met een nieuw kanaal dat de
Minstroom met de Kromme Rijn verbond. Door middel van deze sluis werd het mogelijk het water van die
stroom bij inundatie af te dammen en zodoende de Kromme Rijn buiten zijn oevers te laten treden. Over
de sluis liep een brug die de verbinding vormde van de stad Utrecht naar Bunnik via Rijnauwen. Na de
bouw heeft de sluis weinig veranderingen ondergaan, en werd goed onderhouden. Samen met het gehele
fort werd de sluis in 1960 definitief opgeheven als militair verdedigingswerk. Bij de uitbreiding van het
kazerneterrein werd de weg afgesloten en de schotbalkloods gesloopt. Vervolgens heeft de doorlaatsluis
ruim tien jaar zonder onderhoud staan te verkommeren waardoor aantasting door plantengroei optrad en
de ijzeren leuningen gingen doorroesten. Met de bouw van „Het Ravelijn‟ in 1975-‟76 volgde restauratie
waarbij het wegdek en de leuningen geheel zijn vernieuwd.
Terminologie
In het bestek van 1861 is sprake van het maken van „eene doorlaatsluis in den weg om het fort‟. Zoals
gezegd diende de sluis bij inundatie ter stuwing van water en niet voor het inlaten van water, zoals dat bij
de meeste inundatiesluizen het geval is. Dit heeft tot verwarring geleid; zo spreken Hoof en Luttik over een
„sluis, via welke bij het inunderen van het gebied ten oosten en ten noorden van de stad water uit de
Kromme Rijn kon worden ingelaten‟. De definitie van inundatiesluizen is dat deze ten tijde van oorlog of
Pagina 14 van 16

Fortenmaand | 2012
oorlogsdreiging snel kunnen worden geopend om water door te laten en op deze wijze grote stukken land
onder water te zetten of te inunderen. In normale gevallen is de sluis gesloten.
In dit geval gaat het echter om een doorlaatsluis die in normale gevallen juist geopend is. In dergelijke
gevallen spreekt men ook over een schotbalkstuw. Het afsluitmiddel bestaat daarbij uit houten balken, met
een vierkante of rechthoekige doorsnede, die bovenop elkaar worden gestapeld. Door hun eigen gewicht
worden zij op elkaar gedrukt en keren op deze wijze het water. De schotbalken steunen met de beide
uiteinden in verticale sponningen in de landhoofden. Bij meerdere openingen zijn in het rivierbed penanten
of tussenpijlers geplaatst, aan weerszijden voorzien van sponningen. Ten einde de schotbalken te
verwijderen, moeten deze uit de sponningen worden getild. Daartoe waren aan de bovenzijde, verzonken
in de balk, ijzeren ogen bevestigd waarmee de balken met haken konden worden omhoog getrokken. Om
zonder extra voorzieningen redelijk snel te kunnen worden verwijderd, is een schotbalklengte van 3 m het
maximaal mogelijke. Vanwege de moeilijke en tijdrovende plaatsing en verwijdering werden
schotbalkstuwen slecht weinig toegepast.
Van de genoemde inundatiesluizen zijn er nog een aantal bewaard en beschermd, waaronder die te Dalem
bij Gorinchem uit 1814-„15 (mon.nr. 525130), te Nieuwendijk uit 1815 (de zogeheten Papsluis, mon.nr.
520434). Uit dezelfde periode als de Utrechtse sluis stammen de inundatiesluis bij Hedikhuizen met twee
tussenpijlers uit 1862-‟63 (mon.nr. 458372) en die te Wijk bij Duurstede (Singel 51), gebouwd in 1865-
‟66 naar ontwerp van J.F. van Thije Hannes en J.A. Schuurman (mon. nr. 518116). Andere voorbeelden
zijn de damsluizen te Nieuwersluis uit 1871 (mon.nr. 520407) en bij fort Tienhoven uit 1879-‟80 (mon.nr.
524842).
Constructie en beschrijving
De bouw van de brug was in handen van aannemer Willem Jan Mijnlieff uit Jutphaas die het werk voor fl.
28.800, - aannam. Namens de opdrachtgever werd het bestek ondertekend door de kolonel inspecteur van
de eerste inspectie van fortificatiën G.A. van Kerkwijk, de luitenant kolonel eerstaanwezend ingenieur J.
van der Meij en de eerste luitenant ingenieur J.H. Kromhout.
Volgens het bestek is de brug gefundeerd op dertien rijen van in totaal 198 dennenhouten palen. Op elke
rij palen werd in de lengte een kesp10 bevestigd (22 x 25 cm). Dwars op de kespen werden met
hakkelbouten vijftien kloosterhouten bevestigd. Dit roosterwerk moest met aarde gevuld worden en
aangestampt. Daarop kwam interessant genoeg een betonfundering (van stampbeton) in een verhouding
van 10 gebluste Doornikse waterkalk, 6 tras, 7 metselzand en 22 aan stukken (gebroken metselsteen).
Op de betonvloer werden aan weerszijden de beide rechtstanden met elk twee vleugels gemetseld, evenals
daartussen de elf pijlers ter lengte van 7,27 m en ter breedte van drie steen (66 cm). De pijlers dienden
aan de keerzijde te worden afgerond met een straal van 66 cm en uitgevoerd in hardsteen. De sluiskokers
zijn 1,25 m breed en kregen aan de onderzijde een halfsteense contraboog („omgekeerd gewelf‟) met een
straal van 1,75 m en aan de bovenzijde een steensdikke boog met een straal van 0,77 m (3 1⁄2 steen).
Twee bij twee dienden de gewelven van de sluiskokers bij wijze van ezelsruggen worden aangeraseerd
onder een helling van 1:5. Op de aanrazeringen dienden twee platte lagen gemetseld worden met daarop
een traslaag. Op deze wijze ontstonden vijf afwateringsvlakken (in het bestek „holle vloeren‟ genoemd)
waarin in totaal tien „kannebuizen‟ (taps toelopende buis van aardewerk) werden gemetseld die in de
sluiskokers afwateren. Aan de bovenzijde en aan de afgeronde voorzijde werden 66 stukken natuursteen
aangebracht (onderling verbonden met dookijzers13 en ankers). Volgens bestek moest dit blauwe kalksteen
zijn uit de groeven van Lez-Ecaussinnes, Soignies, Arquennes of Ligny. Ook aan de bovenzijde van de
frontmuren werden „zerken‟ van dit hardsteen verwerkt, onderling verbonden met dookkrammen. Op de
frontmuren aan beide zijden werden ijzeren leuningen met schoorijzers gesteld.
Ook geleverd werden twee rijen schotbalken van elk 20 schotbalken. Deze (verdwenen) eiken schotbalken
dienden ieder 1,45 meter lang te zijn en dik 14 x 17 cm en aan de uiteinden aan onder en bovenzijde
„eenen dubbelen ijzeren winkelhaak‟ waarin een oogbout werd vastgeschroefd (voor het uithijsen van de
schotbalken). Volgens bestek dienden de drie maal geteerde balken „in de Lunet nr. 3 op de Houtense
vlakte opgelegd worden’. Later werd dichter in de nabijheid een schotbalkloods gebouwd (gebouw AN), die
rond 1962 werd gesloopt.
Pagina 15 van 16

Fortenmaand | 2012
Zoals vermeld is de brug in 1975-‟76 gerestaureerd. Bij deze restauratie is naar het zich laat aanzien alle
muurwerk van de frontmuur aan de noordzijde boven de bogen van de sluiskolken vernieuwd. Daarbij is de
hardstenen jaartal steen met daarop „1862‟ herplaatst. Voor de vleugelmuren geldt dit niet. De frontmuur
aan de zuidzijde is slechts ter dele vernieuwd. Ook is bij de restauratie het meeste hardsteenwerk van het
brugdek vervangen. De vervangen steen is herkenbaar aan de minimale afschuiningen rondom. Ter
fundering van de leuningen zijn ronde gaten in het hardsteen geboord. Het hardsteen op de uitstekende
delen van de pijlers aan de zuidzijde is niet vervangen. Aan die steen is nog op een aantal plaatsen een
frijnslag zichtbaar.
Opmerkelijk is de aanwezigheid van niet twee maar drie mogelijkheden tot het inlaten van de schotbalken.
Een daarvan bevindt zich achter de noordelijke frontmuur en twee aan de zuidzijde. Waarschijnlijk zullen
bij inundatie de twee schotbalkopeningen aan de zuidzijde gebruikt zijn, mede ook omdat het hierdoor
mogelijk was om indien noodzakelijk de ruimte tussen beide rijen schotbalken met aarde op te vullen. 3.5
Renovatie De damsluis verkeerde in redelijke bouwkundige staat, daarom kon de renovatie beperkt blijven.
Het vervuilde metselwerk is met beleid schoongemaakt, waarna inboetwerk en herstel van het voegwerk
hebben plaatsgevonden. Het natuursteen is opnieuw gevoegd en de bevestiging van het zwart geschilderde
smeedijzeren hekwerk is op ambachtelijk juiste wijze uitgevoerd met gegoten lood. Het brugdek werd
opnieuw gestraat met passende bakstenen klinkers in
aansluiting op het omringende nieuwe werk. In het metselwerk van de brug zijn beschermde plantsoorten
waargenomen zoals bepaalde varens. De plantjes groeien hier dankzij de kalkhoudende mortels. Bij de
restauratie van het metsel- en voegwerk is rekening gehouden met deze plantjes door het voegwerk in de
directe omgeving van de planten niet te vervangen en zorgvuldig met het steigerwerk om te gaan. Er is
kalkhoudende mortel toegepast voor zowel de metsel- als voegspecie.
Waardering
De uitzonderlijke lengte van de doorlaatsluis met zijn twaalf openingen en daarom elf pijlers maakt deze
bijzonder en daardoor zeer monumentwaardig. Zeker ook omdat de sluis in stromend water was gebouwd
en niet zoals de meeste inundatiesluizen bij oorlog of oorlogsdreiging water inliet in een inundatiekom,
maar juist water stuwde om zo in het aangrenzende stroomgebied een hogere waterspiegel te
bewerkstelligen. De doorlaatsluis was na restauratie van 1975-‟76 in goede conditie, zij het dat het
hardsteen aan de bovenzijde op niet geheel juiste wijze was vernieuwd, evenals de ijzeren leuningen. Door
de veranderde omgeving was de doorlaatsluis komen te liggen in een kunstmatige aangelegde vijver en
niet in het stromende water waarvoor hij is gemaakt.
Pagina 16 van 16