Bouwhistorische verkenning - WaterlinieKENNIS - Hollandse ...

WERKENDAM
FORT BAKKERSKIL
Bouwhistorische verkenning
BAAC rapport B-08.0087 juli 2008

WERKENDAM
FORT BAKKERSKIL
Bouwhistorische verkenning
BAAC rapport B-08.0087 juli 2008
Status
Definitief
Auteur(s)
H.M.M. Geerts
drs ing A.G. Oldenmenger
drs J.M.J. Willems
ARCHEOLOGIE BOUWHISTORIE CULTUURHISTORIE

Colofon
ISSN: 1873-9350
Redactie: drs. J.M.J. Willems
Archief: H.M.M. Geerts
drs. J.M.J. Willems
Teksten: H.M.M. Geerts
drs. J.M.J. Willems
drs. ing. A.G. Oldenmenger
Fotografie: drs. ing. A.G. Oldenmenger
Veldwerk: drs. ing. A.G. Oldenmenger
Copyright: Brabants Landschap, Haaren / BAAC bv, ‘s-Hertogenbosch.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie,
microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Brabants
Landschap te Haren en/of BAAC bv te ‘s-Hertogenbosch.
BAAC bv
Onderzoeks- en adviesbureau voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur- en Cultuurhistorie.
Graaf van Solmsweg 103 Bergsingel 81-85
5222 BS ‘s-Hertogenbosch 7411 CN Deventer
Tel.: (073) 61 36 219 Tel.: (0570) 67 00 55
Fax: (073) 61 49 877 Fax: (0570) 618 430
E-mail: denbosch@baac.nl E-mail: deventer@baac.nl

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Inhoud
Voorwoord 5
1 Historische inleiding 7
1.1 Water als verdedigingsmiddel 7
1.2 Het verdedigingswerk Bakkerskil 8
2 Beschrijving 15
2.1 Algemeen 15
2.2 Het exterieur 15
2.3 Het interieur 19
2.4 De draagconstructies 29
3 Waardering 31
3.1 Waarderingsmethodiek 31
3.2 Waardering 31
3.3 Waardestelling 33
4 Advisering 35
Bronnen 37
3

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afb. 1 Detail kaartbeeld betreffende het verdedigingserk fort Bakkerskil (Nationaal Archief, 4-OGT,
inv.nr. 609).
4

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Voorwoord
In opdracht van Brabants Landschap heeft BAAC bv (onderzoeks- en adviesbureau
voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur- en Cultuurhistorie) te ‘s-Hertogenbosch,
een bouwhistorische verkenning verricht van het zogenaamde fort Bakkerskil aan
de Schenkeldijk nabij Nieuwendijk. De aanleiding tot deze verkenning is de op
handen zijnde verbouwing van het fort, dat geschikt wordt gemaakt voor een bedand-breakfast
faciliteit. Met deze rapportage wordt beoogd om de bestaande situatie
bondig doch zo volledig als noodzakelijk te beschrijven om vervolgens op basis
van de bevindingen en de beschrijving een zo objectief mogelijke waardering van
het object en haar verschillende onderdelen te formuleren. Voorafgaande aan de
bouwhistorische verkenning is door BAAC een archiefonderzoek verricht, waarbij de
Stichting Menno van Coehoorn en het Nationaal Archief zijn bezocht. Het rapport dient
als middel om tot een weloverwogen bouwplan te komen waarin de monumentale
waarden van dit Rijksmonument zo min mogelijk worden aangetast.
‘s-Hertogenbosch, juli 2008
J.M.J. Willems
A.G. Oldenmenger
H.M.M. Geerts
5

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afb. 2 De Nieuwe Hollandse Waterlinie met een overzicht van de hoofdinlaatpunten. Ten zuiden van
Gorinchem bevond zich de meest zuidelijke inundatiekom. Met behulp van de Papsluis (nr. 18) en de
inundatiesluis bij Woudrichem (nr. 17) kon dit gedeelte van de waterlinie onderwater gezet worden (C.
Will (2002), 2 de druk, p. 95).
6

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
1 Beknopte historische inleiding
(H.M.M. Geerts en J.M.J. Willems)
1.1 Water als verdedigingsmiddel
Gaandeweg hun geschiedenis hebben de inwoners van de gebieden die thans
Nederland vormen op verschillende wijzen gebruik gemaakt van water om zich te
beschermen tegen vijanden. In eerste instantie werden kastelen en steden middels
grachten beschermd tegen indringers. Later gingen vestingsteden over tot het onder
water zetten (inunderen) van grotere stukken land zoals ’s-Hertogenbosch tijdens
de belegeringen van de Staatse troepen in het begin van de 17 de eeuw. In al deze
gevallen ging het om de verdediging van individuele objecten.
Gaandeweg de 17 de eeuw probeerde men ook linies te formeren: vestingsteden
onderling verbonden met terreinen die geïnundeerd konden worden, moesten
verhinderen dat de vijand het hart van het land wist te bereiken. Dit systeem van
aan elkaar gekoppelde geïnundeerde gebieden werd een waterlinie genoemd. De
Nederlanden hebben verschillende van die linies gekend.
Nadat aan de Franse overheersing in 1813 een einde was gekomen, bepaalde de
nieuwe koning Willem I dat de nieuw gevormde staat “het Koninkrijk der Nederlanden”
van een nieuwe verdedigingslinie moest worden voorzien. Deze linie zou bekend
worden onder de naam “Nieuwe Hollands Waterlinie”. Eén van de voornaamste
redenen om de ‘oude’ Hollandse Waterlinie te verbeteren, was de wens om de stad
Utrecht binnen de linie te brengen.
De Nieuwe linie strekte zich uit van de voormalige Zuiderzee bij Muiden tot aan de
Biesbosch bij Werkendam. Als een beschermende krans lag de linie rondom de
steden Muiden, Utrecht, Vreeswijk en Gorinchem. De linie was ongeveer 85 km lang
en 3 tot 5 km breed. 1 Doel was middels een ingenieus systeem van dijken, sluizen,
inundatiekanalen en bestaande waterwegen een brede strook land gemiddeld 40
cm onder water zetten waardoor het terrein moeilijk begaanbaar was voor mensen
en voertuigen en tegelijkertijd te ondiep om per boot te bevaren. Op zwakke punten,
vooral gebieden die niet onder water konden worden gezet, werd de verdedigingslinie
aangevuld met forten en batterijen.
Vanwege de verschillende hoogten van de landstreken waren de te inunderen
gronden verdeeld in kommen. De meeste zuidelijke kom, gelegen ten oosten van
de waterloop Bakkerskil en ten zuiden van de rivier de Merwede, kon onder water
worden gezet met behulp van twee inundatiesluizen: een waaiersluis ten zuiden van
Woudrichem en een waaiersluis ten zuiden van Werkendam. 2 Deze laatste sluis lag
aan de Bakkerskil. In tegenstelling tot de sluis bij Woudrichem, bestaat deze sluis nog
steeds. Zij staat bekent onder de naam “Papsluis”.
1 www.hollandsewaterlinie.nl(2008).
2 C. Will (2002), p. 92. Het bijzondere van een waaiersluis is dat haar constructie het betrekkelijk eenvoudig
mogelijk maakt de sluisdeuren tegen hoog water in te openen.
Volgens geschiedschrijver Jan Biesheuvel stamt de naam af van de voormalig eigenaar van de gronden
rondom de Sluis. Deze eigenaar, genaamd Janus Branderhorst, had de bijnaam Janus Pap. (www.
nieuwendijksijt.nl)
7

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afb. 3 Detail van de meest zuidelijke inundatiekom. Aan de Bakkerskil is het onderhavige fort ingetekend
(zie pijl). Ten oosten van dit fort is een groter werk afgebeeld: het fort aan de Uppelsche dijk, behalve
genoemde dijk beheerste het fort ook de verkeersweg Gorinchem-Breda (N.A., Memories van Genie, inv.
nr. 77).
1.2 Het verdedigingswerk Bakkerskil
Gelijk bij de aanleg van de Papsluis in 1815 werd aan de zuidzijde van de sluis een
batterij aangelegd. Haar taak was de sluis te verdedigen opdat vijandelijke eenheden
de sluis niet zouden veroveren om daarmee de onderwaterzetting van de zuidelijke
kom te frustreren. Na verloop van tijd ontstonden plannen om aan de noordzijde van
de sluis een nieuw verdedigingswerk aan te leggen. Vooral in de jaren ‘40 en ’50 van
de 19 de eeuw zijn daartoe een aantal ontwerpen gemaakt. Al deze plannen gingen er
vanuit dat het nieuw aan te leggen verdedigingswerk op een kleine 100 meter van de
sluis zouden worden aangelegd. Geen van deze plannen werd uitgevoerd. Uiteindelijk
werd in de jaren ’70 van de 19 de eeuw besloten tot de bouw van een verdedigingswerk
op ongeveer 250 meter afstand van de sluis.
8

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afb. 4 Batterij ten zuiden van de
Papsluis (N.A., Verbaalarchief
Oorlog, inv.nr. 3650).
Afb. 5 en 6 Voorbeelden van plannen voor de aanleg van een verdedigingswerk direct ten noorden van
de inundatiesluis. Afbeelding 4 is een locatieschets, afbeelding 5 een voorstel voor de bouw van een
torenfort (N.A. Verbaalarchief Oorlog, inv.nr. 3628).
Bij het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog in 1870 werden tijdens de mobilisatie
van het Nederlandse leger veel tekortkomingen ontdekt aan de vestingwerken.
Vooral de benodigde tijdsduur om de onderwaterzettingen te realiseren, maar ook de
huisvesting van de militairen in de verschillende verdedigingswerken, gaf aanleiding
tot het nemen van drastische maatregelen. Een en ander kreeg zijn weerslag in de
vestingwet van 1874. In deze wet werd onder meer hoge prioriteit toegekend aan de
verbetering van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. 4
4 H. Brand en J. Brand (1986), p. 30-35.
9

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afb. 7 Detail bestekstekening (Ministerie van Oorlog. Contracten Vestingwerken, inv.nr. 138).
Legenda
I en XIX Verbruikmagazijnen XII Vulplaats
II en XX Hijsplaatsen XIII, XIV, XV Portalen
III Ziekenvertrek XVI Lichtgang
IV en V Officiersvertrekken XVII Gang
VI Keuken XVIII Privaat
VII Traplokaal XXI en XXVII Remises
VIII, IX, XII, XIV en XXVI Soldatenvertrekken XXIII Onderofficiersvertrekken
X en XI Munitiemagazijnen XXV Gang
10

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Naast aanpassing van bestaande forten, daarbij ging het in het bijzonder om de bouw
van bomvrije ruimten voor geschut en manschappen, besloot men ook over te gaan
tot de bouw van nieuwe verdedigingswerken. Fort Bakkerskil is er daar een van.
Het fort werd gebouwd in 1877-1879 ter vervanging van de batterij ten zuiden van
de inundatiesluis. Er werd een bomvrij gebouw gemaakt, een verdedigingswerk
aangelegd, een gedeelte van de Groenendijk verlegd, een brug en een
wachterswoning gebouwd. 5
Het werk was niet alleen bedoeld om de inundatiesluis te verdedigen, het moest
ook voorkomen dat vijandelijke eenheden naar het noorden zouden optrekken. 6 Het
vestinggeschut bestond uit 4 kanonnen van 12 cm L.A. , 2 kanonnen van 12 cm
K.A. en 2 Coehoornmortieren. Hiermee werden de Groenendijk bestreken, de Kil, de
Drie Sluizen, het terrein ten zuiden van de Nieuwendijk, vanwaar de Nederlandse
legerleiding verwachtte dat de vijand een aanval zou lanceren, en de belangrijke
verbindingsweg van Breda naar Amsterdam. Verder bestreken de kanonnen een groot
deel van de Uppelsche polder die onderdeel uitmaakte van de inundatiekom, en de
Biesbosch. 7
Tijdens een verdediging konden granaten, granaatkartetsen en kartetsen worden
gebruikt. 8 De Coehoornmortiers konden ook worden gebruikt voor het afwerpen van
lichtkogels.
In het werk was ruimte voor een kleine honderd militairen (manschappen en
officieren). Onder normale omstandigheden geschiedde de foerage vanuit
Werkendam. Zou bevoorrading te gevaarlijk worden, dan moest de 5 daagse
proviandvoorraad aangesproken worden. 9 Voor de indeling van het bomvrij gebouw
zie afbeelding 6.
Afb. 8 Dwarsdoorsneden. Detail bestekstekening fort Bakkerskil
5 In tijden van vrede was de wachter als enige op het fort gestationeerd.
6 N.A., Ministerie van Oorlog, Contracten, Genie 3 de Kommandement Gorinchem, 1877, Bestek en
voorwaarden met teekening in 2 bladen (…) inzake het maken van een verdedigingswerk aan de
Bakkerskil bij de Papsluis.
7 N.A., Ministerie van Defensie, Verbaalarchief Oorlog, inv.nr. 3642, 25.02.187, nr. 57A.
8 Granaat: langwerpig en spits, vroeger ook wel bolvormig geschutprojectiel van ijzer of staal gevuld met
springstof of andere strijdmiddelen en ontstoken door middel van een buis.
Granaatkartets: granaat gevuld met kogels en een uitdrijvende lading.
Kartets: een geschutprojectiel voor de bestrijding van levende doelen op korte afstand, bestaande uit
een metalen bus gevuld met kogels of schroot, welke inhoud zich na het verlaten van de loop kegelvormig
verspreidt.
9 Stg. Menno van Coehoorn, dossier Bakkerskil, Memorie omtrent het in staat van verdediging brengen
van het werk aan de Bakkerskil.
11

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afb. 9 Toen het fort in 1879 gereed kwam, werd aan het vestingwerk ook zogenaamde verboden kringen toegekend. In
deze drie kringen (zones) mocht alleen onder bepaalde restricties gebouwd worden, grond opgehoogd, boomgaarden
aangelegd, waterstaatkundige werken aangelegd etc. In de eerste kring die aan het werk zelf grensde waren de
restricties het meest stringent.
12

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
De nieuwe werken, waaronder het fort aan de Bakkerskil, waren nog maar amper
gereed toen in 1885 de brisantgranaat 10 werd uitgevonden. Geen enkel bestaand fort
bleek tegen dit projectiel bestand waardoor de forten nauwelijks meer geschikt waren
als opstellingsplaats voor het vestinggeschut, waarvoor zij in eerste instantie bedoeld
waren. Noodgedwongen moest de legerleiding een andere tactiek toepassen. Het
geschut werd niet meer in de forten, maar zoveel mogelijk verspreid in het terrein
achter de forten opgesteld. Hierdoor werden aan de forten van de Nieuwe Hollandse
Waterlinie ná 1885 geen ingrijpende, militaire voorzieningen meer getroffen. 11
Toch hadden de verouderde verdedigingswerken niet helemaal afgedaan. Zo werd
het fort Bakkerskil tijdens de mobilisatieperioden 1914-1918 en 19 9-1940 voorzien
van een militaire bezetting en werd het in staat van verdediging gesteld. Doel was de
inundatiesluis zo lang mogelijk uit vijandelijke handen te houden. Overigens zijn in
de periode 19 9-1940 aan de zuidoostelijke zijde van het fort nog enkele betonnen
groepsschuilplaatsen gebouwd.
Uiteindelijk viel eind 1951 het doek voor fort Bakkerskil. Bij Koninklijk Besluit van 18
oktober 1951 (staatsblad 455) werd het fort aangemerkt als vestingwerk van geen
klasse waardoor het zijn defensieve functie verloor. Omstreeks 1960 werden op de
geëgaliseerde wallen vier loodsen gebouwd en werd de brug in de keel vervangen
door een dam. 12
10 Een brisantgranaat is een granaat gevuld met een hoog explosieve springstof.
11 H. Brand en J. Brand (1986), p. 35-36.
12 C. Will (2002), p. 166.
13

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afb. 10 Tekening van de gevel aan de keelzijde (noord), bestaande toestand.
14
Afb. 11 Een detail van de zware deuren van het fort,
veelal met het oorspronkleijke hang- en sluitwerk.
Afb. 12 Het patroon van ramen en deuren
onder segmentbogen. Recente bestrating.
Afb. 13 Het afgehakte metselwerk
laat zien waar oorspronkelijk
de steunmuur heeft gestaan. Het
lichte metselwerk daarnaast, is
oorspronkelijk niet in het zicht
geweest. Het aarden lichaam was
tegen de steunmuur aangezet,
zodat het materieel vanuit de
remise op de huidige verdieping
direct de walgang opgereden
kon worden. De oorspronkelijke
remisedeuren zijn vervangen voor
een smallere deur.

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
2 Beschrijving
2.1 Algemeen
Fort Bakkerskil, gebouwd in 1877-1879, ligt omringd door landbouwvelden, iets ten
zuidoosten van Werkendam, niet ver van het plaatsje Nieuwendijk dat iets ten zuiden
ligt. Ten westen van het fort gaat, in zuid-noordelijke richting het watertje Bakkerskil,
dat via het Spijkerboor het Gat Van Het Zand een aftakking is van de Bergsche
Maas. Ten oosten gaat een klein watertje dat bekend staat als het Werkensche Oost.
De Schenkeldijk (vroeger de Groenendijk), die net als de watertjes van zuidelijke in
noordelijke richting gaat, is naar aanleiding van de bouw van het fort aan de westzijde
om het volledig omgrachte fort gelust. Het oorspronkelijke tracé van de dijk snijdt
dus door de fortificatie. Ten zuiden van het fort onderbreekt een in 1815 gebouwde
waaiersluis, de Papsluis, de Schenkeldijk.
Het fort ligt aan de zuidzijde van de te verdedigen Hollandse steden. Dit verklaart de
vrij gebruikelijke grondvorm van het fort, een met de korte zijde op het zuiden gerichte
trapezium. De batterij met al haar grondwerken is in de jaren zestig helaas verdwenen
om plaats te maken voor een aantal, voor het beeld zeer verstorende, loodsen. De
oorspronkelijke situatie is bekend van oude tekeningen. Vijf kanonnen konden worden
gericht op het zuiden, één op het zuidwesten en twee op het zuidoosten. Ook de
brug aan de noordzijde, die de fortificatie oorspronkelijk over de gracht toegankelijk
maakte, is in de jaren zestig gesloopt. In plaats daarvan is het huidige aarden taluud
aangelegd. Deze brug is in plattegrond, aanzicht en doorsnede eveneens bekend van
oude tekeningen. 13 Het oorspronkelijke ensemble is verder aangetast door de sloop
van een wachterwoning, die buiten de fortificatie aan de toenmalige Groenedijk stond.
Het in baksteen opgetrokken deel van het fort heeft grotendeels twee lagen op
een langgerekte, rechthoekige plattegrond. Het bouwsel heeft aan de zuidzijde
(onzichtbaar door het aarden lichaam dat er tegenaan is gelegd, een uitstulping en is
ter plaatste slechts éénlaags. Hier bevonden zich de kruitmagazijnen.
Fort Bakkerskil is slechts met één doel gebouwd: als onderdeel van de Nieuwe
Hollandse Waterlinie, ter verdediging van belangrijke Hollandse steden (en Utrecht).
Het is dan ook niet verwonderlijk dat het bouwwerk in opzet, qua constructie,
afwerking en details vooral functioneel, dus vrij sober is. De voornaamste materialen
zijn steen en hout. Metselwerk en bijvoorbeeld deuren zijn tegen inslagen massief en
zwaar gedimensioneerd.
2.2 Het exterieur
Als gevolg van het aarden lichaam dat aan de zuidzijde tegen het fort is geworpen,
is er sprake van slechts één gevel, de zogenaamde sluitmuur. Deze circa zeventig
meter brede gevel heeft overwegend twee lagen en is op het noorden gericht. Er
is met bakstenen in kruisverband gemetseld. De gevel is afgedekt met een zware
rollaag. Door de toepassing van vlechtingen en vormblokken in deze afdekking,
wordt het bestaande niveauverschil ter plaatse van de voormalige kruitmagazijnen
overbrugd. Karakteristiek is de wijze waarop de gevel aan de beide uiteinden (men
spreekt in het bestek van de vleugelmuren) kwart rond zijn omgezet, waardoor een
kering is ontstaan van het aarden lichaam. Ook hier is met vlechtingen gewerkt
waardoor met metselwerk als het ware het aarden lichaam ingaat.
13 Een reconstructie van de brug is te maken op basis van het bestek van het fort, aangetroffen in het
Nationaal Archief te Den Haag.
15

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afbeelding 14 De vleugelmuren zijn rond
omgezet en met vlechtingen afgesloten.
16
Afb. 15 De voor de
forten van omstreeks
1880 kenmerkende
combinatie van een
deur met een venster
aan weerszijden. De
drie dubbele segmentboog
vormt één geheel
met de drie dubbele
gewelfconstructies
boven de achterliggende
ruimte.
Afb. 16 Op de verdieping
een combinatie van
drie vensteropeningen,
de middelste iets hoger
dan de flankerende.
Oorspronkelijke
vensters, luiken, hang-
en sluitwerk.

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afb. 17 De gracht gezien vanaf de dam (1960) in de keel. Blik in westelijke richting.
De indeling van de gevel vertelt al veel over de indeling en het oorspronkelijke
gebruik van het gebouw. De drie- of zelfs vierdubbele segmentboog constructies
corresponderen namelijk met de tongewelven van achterliggende vertrekken.
Daarnaast markeren de vier dubbele segmentbogen vertrekken waar met kruit
werd gewerkt en laten de verblijfsruimten zich eenvoudig onderscheiden door de
toepassing van meerdere vensters.
Links op de begane grond zijn zes zware, massieve deuren onder bovenlichten te
zien. Vijf van deze oorspronkelijke deuren worden geflankeerd door twee getoogde
vensteropeningen die aan de buitenzijde afgesloten zijn met een luik. De resterende
deur geeft toegang tot de trap die de verdieping ontsluit. Op de verdieping heeft de
gevel een indeling die in grote lijnen correspondeert met de indeling op de begane
grond. Vier keer wordt een grote vensteropening geflankeerd door een kleinere.
Eén keer, boven de deur die toegang geeft tot de trap, is er sprake van slechts één
venster.
Rechts op de begane grond bevinden zich drie vensteropeningen en een deuropening.
Hier valt op dat in het oorspronkelijke deurkozijn geen bovenlicht is toegepast.
De deur en de drie vensteropeningen, voorzien van luiken aan de buitenzijde,
horen bij het kruitmagazijn.
Uiterst rechts in de gevel bevinden zich nog één deur en één venster. Deze horen bij
de ruimte waarin oorspronkelijk de privaten (toiletten) zaten.
In de voorgevel zijn op twee plekken afgehakte bakstenen te zien. Hier sloten
oorspronkelijk twee uit de gevel stekende muren aan; de zogenaamde steunmuren.
Deze muren keerden de druk van het aarden lichaam dat oorspronkelijk tot aan deze
muren liep. Dit verklaart waarom op de verdieping deuren aanwezig zijn. Door deze
deuren werd oorspronkelijk het geschut uitgereden. De huidige deuren zijn geplaatst
nadat de oorspronkelijke deuropening werd versmald. Op de bouwtekening van het
fort is te zien dat in de oostelijke steunmuur twee privaten werden uitgespaard. Onder
deze privaten bevond zich een put, erboven een waterbak.
Sinds de bouw van het fort zijn in de voorgevel enkele veranderingen doorgevoerd.
17

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Zo zijn op de begane grond de meeste vensters verwijderd, waarna de openingen
met baksteen zijn dichtgezet. Vooral het slopen van de keermuren en het plaatselijk
verwijderen van het aarden lichaam heeft het karakter van de gevel aangetast.
Desondanks heeft de gevel een hoge mate van authenticiteit. De indeling is geheel
authentiek en de meeste openingen hebben nog de oorspronkelijke deuren en
vensters. Vooral de zware en dikke deuren, de diefijzers voor de bovenlichten, de in
ijzer uitgevoerde luiken en de drie- of vierdubbele segmentbogen benadrukken het
defensieve karakter. Veel deuren hebben nog het oorspronkelijke hang- en sluitwerk.
De kleur van de deuren en de raamluiken staat in het bestek vermeld: donker
chromaatgroen. De eikenhouten ramen met zinken roeden, zijn allemaal nog voorzien
van hun oorspronkelijke, geprofileerde naald. Drie lantaarns die vroeger aan de gevel
hingen, zijn wel verdwenen.
De combinatie van een reeks deuren, geflankeerd door beluikte vensters onder een
drie of vier dubbele segmentboog, kenmerkt de reeks forten die omstreeks 1880
werden gebouwd. Het fort Steurgat, aan de Bandijk te Werkendam, gebouwd in 1880-
1881, vertoont in opzet en in exterieur grote overeenkomsten met het fort Bakkerskil.
Ook de batterij bij Brakel (1879-1884), het iets oudere Dort Everdingen (187 -1877)
en bijvoorbeeld het Werk aan de Hoofddijk (1877-1879) hebben soortgelijke uiterlijke
kenmerken.
Afb. 18 Overzicht van het fort met fragmenten van de loodsen (1960) en bomen aan de noordzijde.
18

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
3.3 Het interieur
Op de begane grond zijn, tussen de zogenaamde verbruikmagazijnen op de
uiteinden, twee zones aan te wijzen: een zone met verblijf- en leefvertrekken én een
zone met magazijnen. De eerste zone heeft van links naar rechts: een ziekenvertrek,
een officierslogie, de keuken, een traplokaal en twee soldatenlogies, ongelijk in
omvang. Het voormalige ziekenvertrek onderscheidt zich van de overige doordat hier
een houten vloer aanwezig is. Alle andere vertrekken hebben een cementvloer of
een bakstenen vloer, zoals omschreven in het bouwbestek. Tegenwoordig is vanuit
het voormalige ziekenvertrek het verbruikmagazijn toegankelijk. Deze situatie is niet
oorspronkelijk, zoals ook de afgehakte bakstenen ter plaatse van de gecementeerde
dagkanten van de deuropening laten zien. De muren van het vertrek zijn afgewerkt
met een witte verflaag. Deze laag is ook over de gecementeerde dagkanten van
de doorbraak gezet en zeer waarschijnlijk niet oorspronkelijk. De vertrekken op de
verdieping ontberen een dergelijke afwerking, hetgeen dit vermoeden ondersteund.
De voormalige officierslogies kent een tweedeling. Een deel van het vertrek is
door middel van een pui; een dubbele deur met aan weerszijden een venster,
afgescheiden. De dubbele deurtjes zijn massief en gehangen aan duimen in blokken.
De stolpvensters hebben ramen met een in zink uitgevoerde middenroede. Een
Afb. 19 Plattegrond in
de huidige toestand, met
daarin de oorspronkelijke
functies en de voornaamste
wijzigingen.
19

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afb. 20 Plattegrond met nummers, die verwijzen naar de nummers in de bijschriften hierna.
Afb. 21 (01) Een oorspronkelijke deuropening
met een vernieuwde deur. De oorspronkelijke
duimblokken en de toepassing van een sluitsteen
met aan de onderzijde een keepje ten behoeve van
een espagnolet geven aan dat hier oorspronkelijk
een dubbele deur heeft gezeten, soortgelijk aan
nog bestaande exemplaren elders in het gebouw.
20
Afb. 22 (02) De trap naar de remise op walganghoogte.

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
aardig detail is dat de vensters van beide zijden konden worden gesloten. In het
kozijnhout zijn namelijk schuifjes verwerkt. Soortgelijke puien zijn ook op de verdieping
toegepast.
De voormalige keuken heeft nog een oorspronkelijke kast in de oostelijke zijmuur en
de authentieke wasemkap waaronder het eten kon worden bereid. In de ruimte zijn
later een toilet en een doucheruimte ingebouwd. Vanuit de voormalige keuken is de
ruimte onder de verdiepingstrap toegankelijk. Deze ruimte diende oorspronkelijk als
berging wellicht voor proviand.
Het zogenaamde traplokaal heeft de oorspronkelijke, negentiende-eeuwse trap naar
de verdieping. De trap is breed en vanwege de recente afwerking bijna niet als een
negentiende-eeuwse te herkennen.
Afb. 23 (03) Een ingebroken deuropening van de
voormalige ziekenzaal naar het traplokaal en het
verbruikmagazijn.
De linker van twee soldatenlogies gaf oorspronkelijk ruimte aan bedden (britsen)
voor 14 manschappen. Onder dit vertrek bevindt zich een gemetselde regenput.
Het vertrek rechts is aanzienlijk dieper, het is veruit het grootste vertrek in het fort,
en gaf oorspronkelijk plaats aan 24 bedden. Beide vertrekken zijn tongewelfd (de
straat staat gelijk aan éénzesde van de overspanning) en hebben met cement
afgewerkte vloeren. De muren zijn gewit, waarbij deze afwerklaag in het grootste
van de twee vertrekken is opgesierd met een bies in de vorm van een meerkleurige
sjabloonschildering. Gezien de voormalige functie van het vertrek is het niet
aannemelijk, dat deze versiering oorspronkelijk is. In het bouwbestek wordt deze
afwerking ook niet genoemd.
De zone met de magazijnen kent drie vertrekken ingesloten door gangen aan de
noord- en zuidzijde. Van links naar rechts dienden de magazijnen voor de opslag van
kruit, de opslag van de projectielen en het vullen van de projectielen met het kruit. De
magazijnen hebben aan de gang aan de noordzijde een dubbele deur. Deze deuren
21
Afb. 24 (06) Een detail van één van deze
vensters die met schuifjes ook vanaf de
‘buitenzijde’ konden worden gesloten.

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afb. 27 (07)
Een blik in de
voormalige
keuken, waarna
de oorspronkelijke
wasemkap nog
verwijst.
Afb. 28 (08|)
Boven elkaar
een nis voor een
petroleumlamp en
een ontluchtingsgat.
22
Afb. 25 (04) Een
houten vloer
en dichtgezette
vensteropeningen
in de voormalige
ziekenzaal.
Afb. 26 (05) De
afscheiding in
de voormalige
officierslogie, met
de oorspronkelijke,
openslaande
deuren en de
oorspronkelijke
vensters.

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afb. 29 (09) Een
later geschilderde
bies op de muren
van een voormalig
soldatenverblijf.
Afb. 30 (10) De
afdekking van de
regenwaterput.
Afb. 31 (11) Een
nis, mogelijk voor
een petroleumlamp,oorspronkelijk
afgesloten
geweest met een
glazen ruit.
23

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afb. 33 (13)
De deur naar
de lichtgang.
Afb. 34 (14) De
lichtgang gezien
in westelijke
richting. Rechts
een oorspronkelijk
venster en twee
toegevoegde
luiken waardoor
het licht in de
magazijnen
met kruit en
projectielen viel.
Afb. 35 (15)
De lichtgang
in tegenovergestelde
richting.
Afb. 36 (16) De
negentiendeeeuwse
trap
naar de remise,
met daar-achter
een kast die
vermoedelijk is
toegevoegd.
24
Afb. 32 (12) Het
grootste vertrek
gaf oorspronkelijk
plaats aan 24
britsen. Rechts
een doorgang
naar de lichtgang
achter de
magazijnen.

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
zijn niet massief zoals elders in het gebouw, maar hebben ramen voorzien van een in
koper uitgevoerd traliewerk. De kruisingen van de spijlen zijn omwikkeld met messing.
De bochtscharnieren zijn niet in ijzer uitgevoerd, zoals stelselmatig in het gebouw,
maar van koper. De keuze voor het toepassen van koper en messing zal bedoeld zijn
geweest om de vonkvorming in deze ruimten tegen te gaan.
De tongewelfde magazijnen hebben aan de gang aan de zuidzijde een oorspronkelijke
opening, af te sluiten met een luik. De gang is een zogenaamde lichtgang die
ervoor diende dat er op een veilige manier licht (door middel van in het bouwbestek
genoemde petroleumlampen) kon toetreden in de magazijnen, waar met het
explosieve kruit werd gewerkt. Naast de oorspronkelijke openingen zijn later
openingen toegevoegd. Of dit samengaat met een functieverandering of met het
vermeerderen van de lichttoetreding is niet bekend. Het magazijn voor de projectielen
en de vulplaats hebben in één van de zijmuren een betegelde nis die een functie
gehad zal hebben in het productieproces. Vanuit de vulkamer gaat een gang in de
richting van het verbruikmagazijn en de trap die leidt naar de remise op de verdieping.
De vulkamer zelf wordt van het verbruikmagazijn gescheiden door een ruimte met
toiletten. De oorspronkelijke privaten, zeven stuks die tegen de linker zijmuur waren
gepositioneerd, zijn verdwenen, net als de witte muurtegels.
De verbruiksmagazijnen aan beide zijden van het complex werden gebruikt voor de
opslag van geprepareerde munitie. Beide magazijnen hebben in de zijmuur twee
nissen die af te sluiten zijn met metalen schuifdeuren, opgehangen aan rails. De
functie van de nissen is niet duidelijk. Het magazijn aan de westzijde is toegankelijk
door middel van een gang vanuit de vulkamer, het magazijn aan de oostzijde
oorspronkelijk alleen vanuit de bovengelegen remise.
De remises op de verdieping hebben nog de oorspronkelijke bakstenen vloeren. De
gemetselde opstand die de remisevloer scheidt van de open, negentiende-eeuwse
trappen, is oorspronkelijk en heeft naast afscheiding vermoedelijk als basement
van een hijsinrichting gediend. De munitie uit de verbruikmagazijnen op de begane
grond kon op die manier naar boven worden getransporteerd. De remises hebben
soortgelijke nissen als de verbruiksmagazijnen. Vanuit de remises kon het geschut
de walgang opgereden worden. De oorspronkelijke deuren zijn verdwenen. De
deuropening is versmald en er zijn nieuwe deuren aangebracht.
De vier vertrekken op de verdieping liggen aan één gang. De vertrekken hebben
vernieuwde deuren is stalen kozijnen, aangebracht in het laatste kwart van de
twintigste eeuw. Twee vertrekken hebben aan de gangzijde nog een oorspronkelijke
binnenpui, gelijk aan de pui die op de begane grond werd aangetroffen, echter
zonder de oorspronkelijke ramen. Eén van deze vertrekken is verbouwd tot sanitaire
ruimte, op het moment dat de deuren werden vernieuwd. In de gewelven zijn ronde
uitsparingen te zien die dienden voor de rookpijpen van de kolenkachels die de
vertrekken oorspronkelijk hebben verwarmd. Deze openingen zijn ook elders in het
complex te vinden. In de zuidmuur zijn net boven vloerniveau smalle nissen onder
een strekse boog te zien. Hier stond oorspronkelijk een petroleumlamp opgesteld.
Soortgelijke nissen zijn ook op de begane grond in verschillende vertrekken aan te
treffen. De openingen hier recht boven zijn vermoedelijk in het bestek genoemde
luchtkanalen.
25

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Afb. 38 (17) Het
vulmagazijn met
een gang in de
richting van het
verbruikmagazijn
en de remise.
Afb. 40 (20)
De deuren
van de magazijnen
hebben
ramen met
daarin een
koperen
rooster.
26
Afb. 39 (19)
De oorspronkelijke
deuren
van het
kruitmagazijn.
Afb. 41 (21)
De deuren naar
het projectielenmagazijn.
Afb. 37 (18)
Het voormalige
kruitmagazijn,
gezien in de
richting van
de lichtgang.
De kleinere
vensteropeningen
zijn toegevoegd.

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
27
Afb. 42 (22) De
schuifdeuren in de
remises.
Afb. 43 (23) De
borstwerking in
de remises ter
afsluiting van
de vloer, en
vermoedelijk voor
de opstelling van
een hijsinstallatie.
Afb. 44 (25) De
overgang van de
in kruisverband
gemetselde
rechtstanden
en de in
koppenverband
gemetselde
gewelven.

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
28
Afb. 45 (24) Dichtgezette ontluchtingskanalen.
Afb. 46 (26) Het schoonmetselwerk op de verdieping, zoals de begane grond oorspronkelijk ook gehad
heeft. Ook hier oorspronkelijke vensters.

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
2.4 De draagconstructies
Het opgaande, dragende metselwerk is gezet op een fundering van palen en kespen,
zoals is op te maken uit het bestek en de bouwtekening van het fort. De buitenste
palen zijn steeks ingeheid onder een schuinte van 10 op 1. De muurdikte van het
opgaande werk heeft een breedte variërend van 0,67 tot 1,9 meter, doeltreffend
tot de uitvinding van de brisantgranaat in 1885. Scheimuren hebben doorgaans
een breedte van ongeveer een halve meter. Het muurwerk draagt de krachten af
van de segmentgebogen gewelven waarvan de straal meestal éénzesde van de
overspanning bedraagt. Enige uitzondering vormt het gewelf boven de trapopgang,
waar een rondboogvorm is toegepast. Het ‘dak’ is ook in baksteen uitgevoerd. De
schuine zijden, nodig voor de afvoer van het hemelwater, zijn goed te zien in de
langsdoorsnede van het bouwwerk.
29

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
30

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
3 Waardering
3.1 Waarderingsmethodiek
Op basis van de historische inleiding en de bouwhistorische beschrijving van het
fort, wordt in dit hoofdstuk getracht om een zo objectief mogelijke waardering van het
geheel te vervaardigen. Daarbij wordt ten eerste de vraag beantwoordt, wat precies
de kernwaarde van het fort is. Vervolgens wordt gekeken hoe de verschillende
onderdelen van het complex zich verhouden tot deze kernwaarde. Daarbij wordt
onderscheid aangebracht tussen onderdelen die een wezenlijke uiting vormen van
deze kernwaarde, elementen die ondersteunend zijn voor deze kernwaarde en
zaken die aan de kernwaarde afbreuk doen. Hierbij spelen zaken als authenticiteit,
herkenbaarheid en ook samenhang een belangrijke rol.
3.2 Waardering
Fort Bakkerskil heeft de status van Rijksmonument. De kernwaarde kan als volgt
worden gedefinieerd: Fort Bakkerskil heeft hoge monumentale waarde als wezenlijke
schakel in de voor Nederland als bijzonder aan te merken Nieuwe Hollandse
Waterlinie, specifiek als onderdeel van de laatste modernisatie van deze linie in
de periode 1877-1880. Fort Bakkerskil hangt sterk samen met alle forten, dijken,
waterlopen en sluizen die samen deze negentiende-eeuwse verdedigingslinie
vormden. Op lokaal niveau is vooral de samenhang met de speciaal voor de bouw
van het fort omgelegde Schenkeldijk, de Bakkerskil en de Papsluis van belang. De
kernwaarde wordt enigszins aangetast doordat het oorspronkelijke, militaire ensemble
is verstoord door de slechting van de walgang, de brug over de gracht en de sloop
van het oorspronkelijke wachthuisje aan de dijk. Een meerwaarde is het gegeven dat
het fort nog niet onder druk is komen te staan van uitdijende steden, zoals het geval
bij een aantal forten rond de grotere steden (Gagel en het Werk aan de Hoofddijk bij
Utrecht).
De voornaamste uiting van het defensieve karakter van het fort wordt vooral aangetroffen
in de massieve voorgevel met haar zware deuren met diefijzers, raamluiken
en segmentbogen. In het interieur geven de magazijnen het meeste inzicht in de
oorspronkelijke functie en werking van het complex als onderdeel van een bijzondere
verdedigingslinie. Aan deze elementen wordt derhalve hoge monumentale waarde
toegekend.
De kernwaarde wordt ondersteund door de overige vertrekken waarvan de functie,
door het grotendeels ontbreken van de oorspronkelijke interieurinrichting, minder
helder is. De keuken en de ziekenzaal zullen voor een kenner nog herkenbaar zijn,
respectievelijk door de wasemkap en de toepassing van een houten vloerconstructie,
de binnenpui verwijst naar een verblijfsruimte, het karakter is minder sterk dan van de
hierboven hoog gewaardeerde vertrekken. Aan deze ruimten wordt derhalve positieve
monumentale waarde toegekend, óók aan het oostelijke verbruiksmagazijn en de
bovengelegen remise, omdat de samenhang met de aangrenzende vertrekken minder
sterk is dan aan de westzijde.
Indifferent aan te merken zijn alle wijzigingen die sinds de bouw van het fort zijn
uitgevoerd, zoals het moderniseren van toiletten en het aanbrengen van extra
sanitaire voorzieningen. Ook de loodsen die in de jaren zestig zijn geplaatst na het
slechten van de walgang worden indifferent gewaardeerd, met de opmerking dat deze
loodsen zeer storend zijn voor het beeld.
31

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
32
Afb. 47 Waarderingskaart.

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
3.3 Waardestelling
Hoge monumentale waarde:
1. De sluitmuur aan de noordzijde, inclusief deuren, vensters en luiken, vanwege
de hoge mate van authenticiteit en vanwege het overduidelijke defensieve karakter,
ondanks de sloop van de steunmuren en het dichtzetten van vensteropeningen op de
begane grond.
2. De indeling van het kuitmagazijn, het projectielmagazijn, het vulmagazijn, de
bijbehorende gangen en het aansluitende verbruiksmagazijn en de remise inclusief
oorspronkelijke deuren, vensters, vloeren, gewelven, trappen en dergelijke, als uiting
van het defensieve karakter en het functioneren van het fort.
- Er moet vanuit bouwhistorisch oogpunt worden gestreefd naar volledig behoud van
hoog gewaardeerde elementen.
- Aanpassingen zijn alleen te billijken wanneer daarmee de bestaande monumentale
waarde, of de beleving daarvan, wordt versterkt.
- Noodzakelijk geachte ingrepen dienen met zorg uitgevoerd te worden waarbij de
architectuur van het pand maatgevend is.
Positieve monumentale waarde:
. De voormalige verblijfsruimten, de voormalige keuken, ziekenzaal en het oostelijke
verbruiksmagazijn met remise daarboven, inclusief deuren, puien, wasemkap,
gewelven, trappen en dergelijke, vanwege het ondersteunende karakter. De houten
vloer in de ziekenzaal als directe verwijzing naar de oorspronkelijke functie van het
vertrek (aan de substantie zelf, wordt geen waarde toegekend).
- Er moet vanuit bouwhistorisch oogpunt naar worden gestreefd om zoveel mogelijk
positief gewaardeerde elementen te behouden.
- Aanpassingen zijn vanuit bouwhistorisch oogpunt mogelijk wanneer de vorm, het
karakter en de bepaalde monumentale waarden zoveel als mogelijk blijven bestaan of
worden versterkt.
Indifferente monumentale waarde:
4. Alle recente onderdelen die geen relatie hebben met de kernwaarde van het
complex, te weten:
- de toiletten
- de badkamer
- de doorbraak naar het oostelijke verbruiksmagazijn
- de pui ter afsluiting van de trap naar de verdieping
- de gedeeltelijke dichtzettingen en de deuren in de voormalige remises
- Vanuit bouwhistorisch oogpunt bestaan er geen argumenten om het behoud van
indifferent gewaardeerde elementen na te streven.
- Wijzigingen of zelfs sloop van de indifferent gewaardeerde onderdelen behoren
zonder voorbehoud tot de mogelijkheden.
33

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
34

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
4 Advisering
Ondanks het gegeven dat fort Bakkerskil als onderdeel van de Nieuwe Hollandse
Waterlinie monumentaal waardevol is, terecht bescherming als Rijksmonument geniet
én in hoge mate van authenticiteit verkeert, wordt een ontwikkeling van het fort tot
een bed and breakfast accommodatie goed mogelijk geacht. Het verdient daarbij
aanbeveling om de wezenlijke en de monumentaal hoog gewaardeerde onderdelen,
zoals de voorgevel en de indeling van het westelijke deel van het complex, zoveel
mogelijk intact te laten. Deze delen dienen met het oog op de vastgestelde waarden
en de staat waarin sommige onderdelen zich bevinden, bij voorkeur behoudend
te worden gerestaureerd. Daarbij kunnen vensters naar bestaande voorbeelden
worden teruggebracht en deuren en luiken worden hersteld. Ook het terugbrengen
van de steunmuren en het opnieuw aanbrengen van grond tegen deze muur wordt
aangemoedigd. Het aantal noodzakelijk geachte ingrepen dient zich tot een minimum
te beperken waarbij het waardevolle karakter zo min mogelijk wordt aangetast.
Voor ontwikkeling en aanpassing aan bij de beoogde functie horende eisen leent het
oostelijke deel van het fort zich beter. Het aandachtsaccent met betrekking tot de
bestaande monumentale waarden richt zich hier vooral op de voorgevel, waar op de
begane grond vensteropeningen kunnen worden opengebroken en nieuwe vensters,
bij voorkeur naar oorspronkelijke voorbeelden, kunnen worden terug gebracht. De
dikke gevels en brede neggen, maken het mogelijk om eventueel nieuwe deuren
áchter de bestaande te realiseren. Zo zijn er meer ingrepen denkbaar die het
ondersteunende karakter van dit deel van het fort niet of nauwelijks zullen aantasten.
Noodzakelijk geachte wijzigingen in de positief gewaardeerde structuur van muren
en gewelven, moeten mogelijk worden geacht zolang deze ingrepen het waardevolle
karakter niet te zeer verstoren.
In reactie op een concrete vraag van de opdrachtgever (gesteld naar aanleiding van
het conceptrapport) aangaande de bestaande trappen in het gebouw, kan gesteld
worden dat de primaire waarde van de trap gelegen is in de verkeersfunctie en niet
in de materie (er is geen sprake van bijzondere constructie, bewerking of profilering).
Het vervangen van deze trap(pen) wordt, wanneer hiertoe de noodzaak bestaat,
mogelijk geacht, zolang de verbinding tussen begane grond en verdieping blijft
behouden.
Uiteraard verdient het aanbeveling om de beeldverstorende loodsen te verwijderen,
de walgang te reconstrueren (hetgeen goed mogelijk is op basis van de
oorspronkelijke bestekken) en een brug te leggen op de plaats van de huidige dam
die in de jaren zestig in de gracht is gelegd.
35

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
36

BAAC bv bouwhistorische verkenning Werkendam, fort Bakkerskil
Literatuur en bronnen
Archieven
Stichting Menno van Coehoorn,
- dossier Bakkerskil
Nationaal Archief
- Ministerie van Defensie. Verbaalarchief van het ministerie van Oorlog (2.13.01)
- Ministerie van Oorlog. Contracten Vestingwerken (2.13.03)
- Ministerie van Waterstaat. Kaarten en tekeningenarchief 1914-1940 (4.WCA)
- Ministerie van Oorlog. Memories van Genie (4.OMM)
- Ministerie van Oorlog. Plans van Vestingen (4.OPV)
Literatuur
Brand, Hans en Jan. De Hollandse Waterlinie, 1986
Will, Chris. Sterk Water, de Hollandse Waterlinie. 2002 (2 de druk)
Matsier e.a., De Nieuwe Hollandse Waterlinie, Zwolle 2001.
Sneep, Treu en Tydeman, Vesting, vier eeuwen verstingbouw in Nederland, s-
Gravenhage 1982.
Websites
www. Nieuwendijksijt.nl
www.werkendam.nl
37